Мядовы год [Уладзімір Гаўрылкін] (fb2) читать онлайн

Леанід ГАЎРЫЛКІН

МЯДОВЫ ГОД

Аповесць

ЗІМА

1

На невялічкай станцыі з пасажырскага цягніка сышлі двое — Кастусь і Ліна. Кастусь нёс два цяжкія чамаданы. Ліна, узяўшыся за Кастусёву руку, падскоквала на цыпачках: тонкія абцасы лезлі глыбока ў жвір.

— Ой, сапсую туфлі!

— Казаў жа, не абувай. Не паслухала…

— Дык можа таксі якое будзе?

— Ты што?!.

— А як жа нам дабірацца?

— На сваіх дваіх.— Кастусь паставіў чамаданы, агледзеўся.— Можа якая машына і пападзецца…

Каля плоту, зводдаль станцыі, стаяла толькі фурманка. Конь перабіраў сена. За плотам на голай акацыі дрыжалі і пераліваліся пацеркамі буйныя кроплі: прайшоў дождж. Пад шчыкетам чарнела пазганянае ветрам лісце. На старых ліпах, што стаялі за станцыяй каля багажнай, шчабяталі вераб’і. На воданапорнай вежы чарнела буслінае гняздо.

Ліна пераабулася, і яны, перайшоўшы пуці, скіравалі на разбітую трактарамі дарогу. Ішлі абочынай, дзе было менш гразі. Ліна першаю, балансуючы рукамі, каб не пакаўзнуцца ў канаву — там пасля дажджу дрыжала каламутная вада. Услед мясіў гразь сваімі кірзавікамі Кастусь. Рукі ў яго самлелі ад цяжкіх чамаданаў, ды толькі не было нідзе сухога месца, каб паставіць іх.

— Па такой дарозе далёка не ўцячэш,— сказала Ліна.

— Я ведаў, калі цябе везці ў вёску,— азваўся Кастусь.

Дарога павярнула на поплаў — ісці стала лягчэй. Цяпер можна было і пасядзець на чамаданах, паставіўшы іх на траву. Кастусь абмыў у рудаватай лужынцы кірзавікі, пастаяў, чакаючы, пакуль адыдуць у цёплых кішэнях скачанелыя рукі.

Дарога ішла паўз самае балота. Сярод высокай парыжэлай асакі там-сям вытыркаліся кусты лазняку. За балотам на грудках чарцела свежая ралля. Яна цягнулася аж да самага Якімаўскага лесу.

Усё кругом блізкае, усё знаёмае Кастусю з дзяцінства…

Вёска ж Вішнёва была тая і не тая.

Кастусь толькі два гады не быў дома, але цяпер не пазнаў вёску: стаялі новыя мураваныя дамы, пад шыферам, на высокіх падмурках. На вокнах зырка цвілі чырвоныя «агеньчыкі». На дахах тырчэлі тэлевізійныя антэны. Той-сёй толькі пачынаў будавацца: каля двароў ляжалі цэгла, бярвенне.

Ці таму, што побач стаялі цагляныя дамы, ці таму, што за гэты час вышэй паднялася ў гародчыку таполя, толькі свая хата Кастусю здалася вельмі ўжо маленькай і нейкай сіратлівай. Страха пасярэдзіне, дзе комін, асела, густа зарасла зялёным мохам. Аканіцы, некалі блакітныя, выцвілі. Паркан у гародчыку пахіліўся. Вароты падгнілі. У двары каля хлява ляжала мокрае сасновае ламачча.

Кастусь не папярэдзіў маці, што прыедзе: на пошце адмовіліся ўзяць тэлеграму, сказалі, што ў вёску трэба было даваць на суткі раней. Праўда, пра сваю жаніцьбу Кастусь напісаў адразу ж, запрашаў на вяселле. I вось цяпер, каля свае хаты, ён адчуў вінаватасць перад маці, адчуў, што хвалюецца, хаця ведаў — маці будзе рада, што ён прыехаў. Прыціхла і Ліна.

У доўгай выцертай целагрэйцы і гумавых ботах, маці выносіла з гарода ахапак бульбоўніку. I ніяк не магла прайсці з ім праз вузкія весніцы. Яна абярнулася і гэтак, уперад спіною, выбралася з гарода. Падняла галаву і ўбачыла гасцей. I неяк сумелася, не верачы сваім вачам, а потым азірнулася, куды б пакласці бульбоўнік,— кругом была гразь,— і так, з ношай у руках, накіравалась да Кастуся. Ліне зрабілася смешна, і яна, каб неяк схаваць гэта, весела сказала:

— Сына вам прывезла, а то не хацеў ехаць.

— Ой, а я вось так… з каліўем…— старая кінула бульбоўнік пад ногі і стаяла, апусціўшы рукі, на вачах у яе заблішчалі слёзы.

— Мама, пазнаёмся з Лінай. 3 маёй жонкай, мама…— разгубіўся Кастусь.

Ульяна падышла да Ліны, паглядзела ў вочы і хуценька пацалавала ў шчаку.

— Ну, пайшлі, дзеткі, у хату,— і першая заспяшыла да дзвярэй.

Браўся вечар, і ў хаце сцямнела. Уключылі святло.

Пры электрычным святле хата здалася яшчэ меншай. Ліна, пераадзеўшыся, сядзела на ложку. Ёй не было чаго рабіць. Памкнулася была памагчы маці рыхтаваць вячэру, дык тая не дала, сказала, каб адпачывала з дарогі, што яна і сама ўправіцца. Ліна адчула ў яе словах непрыязнь, маўляў, абыдземся самі, як абыходзіліся і да гэтага. I яна сядзела сцішаная, нібы пакрыўджаная.

А Кастусь адразу адчуў сябе дома. Прынёс дроў, схадзіў па ваду і цяпер сядзеў ля грубкі, глядзеў, як, патрэскваючы, гарэлі дровы, слухаў маці, якая падавала на стол вячэру і гаварыла, нібы апраўдваючыся:

— Не напісала табе: думала, прыеду… Ды ўсё не было калі сабрацца. То сена трэба было трохі купіць… Ды пакуль напытала яго… Потым бульбу капала, з гародам упраўлялася: надта ж сёлета добра капуста ўрадзіла. Ну, думаю, няхай надыдуць марозы, закалю парася ды і паеду… А вы самі прыехалі… Так яно і лацвей. Я ж ніколі нікуды не ездзіла…

Прыйшлі Колька і брыгадзір Павел.

Колька — высокі, дужы ў плячах, з маленькім носам-бульбінкай, ад чаго твар яго выдаваў шырокім; каротка падстрыжаны, у паліто з цыгейкавым каўняром, у храмавіках гармонікам.

Павел быў дробненькі, носік-клінок, тонкі і доўгі, вочы вузкія і жывыя, валасы рэдкія і прылізаныя.

Хлопцы ўселіся на табурэтках каля грубкі.

Колька папрасіў у Ліны дазволу закурыць, дастаў з пачка цыгарэту, прыкурыў ад вугольчыка. Паўлік таксама закурыў, часта цмокаў, нібы яго папяроса не хацела гарэць, і крадком паглядваў на стол. Адно вока ў яго было прыжмурана, нібы ён цэліўся стрэліць.

Зайшоў Майсей Вухаед, што жыў ад Ульяны праз адну хату. Ён скінуў свой кажушок-пацяганку, зняў з валёнак галёшы, з усімі павітаўся за руку і павіншаваў Кастуся з законным шлюбам. Потым адразу ж загаварыў пра палітыку. Майсей Вухаед быў дасведчаны чалавек і ведаў, што робіцца ў свеце, бо рэгулярна чытаў газеты.

Сабраліся яшчэ суседзі, радня.

— Ну, госцейкі, садзецеся за стол,— мітусілася Ульяна. Яна пераапранулася ў новую спадніцу і кофту, што падарыла нявестка.— Садзецеся… Прасіла, каб і старшыня зайшоў, дык няма ж. Але не будзем болей чакаць, садзецеся…

— Старшыня ў раён паехаў,— аўтарытэтна паведаміў Павел.

— Заняты чалавек, канешне ж… Але хто не прыйшоў, няхай наракае на сябе. Кастусь, кліч усіх за стол,— прасіла сына маці.

2

Дажджы ішлі і ішлі. Усё расквасіла так, што нельга было вылезці. Кастусь і Ліна сядзелі ў хаце. Раніцай спалі, пакуль спалася. Прачыналіся, калі маці не было ўжо дома: яшчэ раненька яна ішла ў калгас на працу, заўсёды пакінуўшы на прыпечку гатовае снеданне. Паснедаўшы, Кастусь з Лінай бралі кнігі і чыталі. Але чытаць надакучвала. Ліна кідала кнігу і бралася што-небудзь перашываць. Кастусь прыносіў торф і распальваў грубку.

А на вуліцы шумеў вецер, стукаў аканіцай, сек дажджом у шыбы.

Ульяна старалася не перашкаджаць маладым, нават ніколі не заглядала ў пярэднюю хату. Яна, мусіць, была шчаслівая ад таго, што яны не забыліся пра яе, прыехалі. Сама даглядала скаціну, нават сама хадзіла па ваду.

I вось, нарэшце, выдаўся пагодны дзень. На траве, на стрэхах ляжаў белы іней. Паднялося сонца і з’ела яго. Над зямлёй высока сінела халоднае неба, паветра было такое празрыстае і свежае, як вада ў лясной крыніцы.

— Можа, пойдзем гной паносім пад яблыні? — сказаў Кастусь жонцы пасля снедання.

— Нарэшце ты прыдумаў, як павесяліць мяне…— засмяялася Ліна і пачала збірацца.

Гной насілі ў каробцы-гусятніцы. Кастусь сахорам уздзіраў яго ў хляве, дзе стаяла карова, накідваў у каробку, паглядваючы на Ліну, якая стаяла ў двары і чакала, пакуль ён яе пакліча. Ліна адной рукой памагала несці каробку, а другой бралася за нос, а потым адбягалася і крычала Кастусю: «Не ведаю, як ты трываеш!» I вось ужо вынеслі апошнюю каробку пад невялічкую грушку, што расла ў самым кутку гарода. Яе пасадзіў Кастусь у тую восень, як адыходзіў у армію. Пасадзіў тоненькі дубчык, а цяпер ужо стаяла ладнае дрэўца: скора і радзіць пачне.

— Ты так расказваеш пра гэту грушу, нібы збіраешся тут жыць,— упікнула Ліна мужа.

— У госці будзем ездзіць,— адказаў ёй Кастусь і падумаў: «Не, яе тут нічым не зацікавіш…» I каб яна не заўважыла яго настрою, нагнуўся ніжэй, пачаў разграбаць гной.

— Папрацавалі, дык і апетыт знайшоўся,— гаварыў Кастусь, калі яны сядзелі за сталом і сёрбалі густы, наварысты боршч.

— Дык, можа, заўтра і суседу наносім гною ў сад? — смяялася Ліна. Шчокі ў яе разгарэліся і твар неяк пасвятлеў. Даўно Ліна не была такой.— Давай, Косця, сходзім сёння куды, дажджу ж няма…

— А куды?

— Я ж не ведаю, куды ў вас ходзяць, калі няма чаго рабіць.

— У клуб гляньце. Можа кіно якое там…— сказала Ульяна, якая якраз збіралася ісці зноў на работу.— Ці да Колькі ў госці схадзіце: ён жа ў нас быў…

— Во як многа забаў! — хіхікнула Ліна, калі Ульяна выйшла.

— Ды кінь ты! — абурыўся Кастусь.

— Што кінуць? — насцярожылася Ліна.

— Ды проста так,— пачаў ён адступаць.

— Дагаворвай,— не адставала яна.

— Ды кінь ты… Лепш давай збірацца. Можа і сапраўды да каго ў госці сходзім.

— Ах ты, хітрун! — яна схапіла мужа за чупрыну і тузанула да сябе.— Дык ці сходзім, ці не?

— Сходзім, сходзім…

Брыгадны клуб пабудавалі, калі Кастусь быў у арміі. Гэта была звычайная хата-пяцісценка. На сцяне вісела абарваная афіша. Вісела даўно, бо дажджы паразмывалі на ёй фарбу. Дзверы вартаваў маленькі ржавы замок.

— Адзін раз павесяліліся,— тулілася Ліна да мужа: ёй было холадна ў тонкім паліто.

— Зойдзем да Колькі,— засмяяўся Кастусь.— Павесялімся яшчз раз.

Колька быў дома. Ён, падвязаўшыся жончыным доўгім фартухом, перамываў у вядры бульбу, ссыпаў яе ў вялікі чыгун.

— Пасядзіце, паглядзіце тэлевізар,— уключыў ён свой «Рэкорд», які стаяў на покуце.— А я зараз…

Колька паставіў у печ бульбу, схадзіў па ваду, а потым усеўся ў парозе на самаробным услончыку, дастаў пачак цыгарэт, закурыў:

— Добра, што зайшлі. Люба недзе і гарэлкі прыхавала. Прасіў сёння ў абед паўшклянкі, дык не дала, як ведала, што вы прыйдзеце.

Вярнулася з фермы і Люба. Яна працавала там даяркай. Люба была ў цёплай хустцы, у целагрэйцы. Засаромелася, схавалася за паркалёвай у дробныя кветачкі занавескай, а потым выйшла адтуль у белай кофтачцы і чорнай спадніцы, з цяжкім вузлом валасоў на патыліцы. Неўзабаве ўсе яны сядзелі за сталом. Колька расказваў:

— Я як ажаніўся з Любай, дык і купілі гэтую хату ў Хімы. Хіма паехала да дачкі ў Мінск, а хату прадала. Грошы збіраю на новую. Ды старшыня лесу не дае, гаворыць, у маці добры дом. Ну, дык і што? Але ж да маці я не пайду. Мы жылі пасля жаніцьбы, дык ведаю, што такое дзве гаспадыні ля печы. Кожны дзень вайна. Не дасць лесу, паеду на Сахалін. Я там служыў у арміі, дык ведаю…

— Ну, ужо…— засмяялася Люба.— Гэта ж, як вып’е, так і пай-шоў пра Сахалін…

— А што — Сахалін? Лесу колькі хочаш, сена таксама. А сенажаць, ведаеце, якая, не тое, што ў нас. Касу не пацягнеш. А ў нас — што… Раней хаця канюшыну сеялі на планах. А як старшыня стаў даваць планы ў полі, ды кожны год у новым месцы: канюшыну не пасееш. У нас цяпер сена — праблема…

— А што старшыня? — пацікавіўся Кастусь.

— Гаварылі неяк яму, дык кажа, што ў астатніх брыгадах не хочуць, каб назад планы аддавалі. Хлусіць, пэўна. А тут яшчэ брыгадзір у нас… Хаця Павел мне і прыяцель, але скажу — лапаць. Як вады ў рот набраў…

— А што яму? — умяшалася ў гутарку Люба.— Будавацца задумаў, грошы трэба. Брыгадзіру сто рублёў у месяц даюць, а то і болей. Канешне ж, будзе маўчаць.

— А ён жа мог і на праўленні сказаць пра планы,— пакасіўся на жонку Колька.— Бывае там часта, член праўлення. Дык і там маўчыць…

— Ой, ты ўжо смелы! — пакруціла галавой Люба.— Закусвай лепш, а то зусім асмялееш.

Раптам, без стуку, шырока адчыніўшы дзверы, зайшоў Павел. Ён быў у сваёй куртцы-балонні, скураной шапцы-вушанцы, можа з тыдзень няголены. Стаяў у парозе, усміхаўся, схіліўшы на бок галаву і прыжмурыўшы адно вока.

— Бачу, свеціцца ў хаце. Думаю, дай забягу, можа, губы памачу. Сёння марозік, дык яно не шкодзіць. А я гэта з праўлення. Як накінуўся на мяне старшыня за тое, што салому не важу… А як яе вазіць, калі дарогі няма? Усю восень гразь была, першы дзень, як падмарозіла. А ці нагаварылі на мяне, ці можа з яго стружку знялі ў раёне, дык ён такі злы…— ніяк не мог супакоіцца Паўлік.

3

Старшыня калгаса Кулагін прачнуўся, сеў на ложку, намацаў нагамі старыя з стаптанымі заднікамі туфлі, якія ён насіў у хаце, пакашляў, а потым узяў з тумбачкі пачак папярос, закурыў.

— Век не дасць паспаць: то бухае на ўсю хату, то папяросай смуродзіць…— прабурчэла жонка і павярнулася на другі бок, тварам да сцяны.

Кулагін выйшаў на кухню, уключыў святло, пахадзіў, каб размяць ногі, памыўся. Вада ў вёдрах нагрэлася за ноч і была непрыемная. Апрануўшы кароткае паліто, насунуўшы шапку, напіўся нагбом з гладыша сыраквашы і выйшаў з хаты. На дварэ яшчэ цёмна і ціха. Кулагін выкіраваў на сярэдзіну вуліцы, каб не наткнуцца ў цемры на цэглу ці на якую калоду, што звычайна ляжалі амаль ля кожнага двара. За вёскаю скіраваў на балота. За балотам на чыгунцы мільгалі чырвоныя агеньчыкі. Далёка за небасхілам узнімалася святло, нібы там збіраўся ўзысці месяц: недзе паравоз высвечваў сабе дарогу.

Лёд на копанцы адліваў халодным металічным бляскам. Кулагін ступіў на лёд ля самага берага: на мелкім — не трашчала. Прайшоў далей, каўзануўся — лёд быў моцны. Разагнаўся, прысеў, каб не ўпасці, але не ўтрымаўся, пляснуўся і пад’ехаў, седзяны. Хуценька падхапіўся, агледзеўся, нібы яго і сапраўды хто мог заўважыць так рана. Зноў каўзануўся. Цяпер устояў на нагах. Спадабалася. Разагнаўся мацней, праехаў ледзь не да процілеглага берага. Пахадзіў і там, дзе расла асака. Не трашчала. Паспрабаваў прабіць лёд абцасам, але не прабіў. I падаўся на ферму.

Зайшоў у невялічкую цагляную прыбудоўку каля кармакухні. Гэта быў пакой адпачынку для жывёлаводаў. Тут стаяла шафа з кнігамі, на шафе, пад самай столлю, тэлевізар. Праўда, ён ужо з тыдзень не працаваў. Гаварылі, што вартаўнік спаліў яго, уключыў ды і заснуў. Цэлую ноч свяціўся экран, а пад раніцу патух.

Узімку ў гэтым пакойчыку збіраліся калгаснікі на ранішнюю нараду. Кожны раз сюды прыходзіў і Кулагін. I не толькі таму, што так рана ён не заўсёды мог паехаць у другія брыгады, а таму, што вельмі клапаціўся, каб брыгада, у якой ён жыве, была не апошняя ў калгасе. Цяпер Кулагін сеў на лаўку, зняў шапку, паклаў на стол, пашукаў вачыма брыгадзіра. Сказалі, што Паўлік яшчэ не прыходзіў.

— Гм…— Кулагін глянуў на гадзіннік.— Ну, добра, чакаць не будзем. Вось што… Сёння ўсім на балота касіць асаку. Мужчынам з косамі, жанчынам з граблямі. Сена адразу складаць у капіцы.

— Андрэй Назаравіч, дык лёд жа яшчэ…— пачаў нехта пярзчыць.

— Вытрымае. Мяне вытрымлівае. Правяраў. Трэба скасіць, а то сёння-заўтра ляжа снег…

Жанчыны адразу ж разышліся, а мужчыны яшчэ колькі пабавіліся, пагаварылі пра познюю зіму, пра тое, што нібы ў нейкай газеце Майсей Вухаед вычытаў, што хутка зімы на зямлі зусім не будзе, нібы Зямля ад нечага пачала перагравацца.

Самым апошнім пайшоў дамоў Кулагін: усё чакаў брыгадзіра, ды і не дачакаўся.

Па дарозе сустрэлася Вера Вухаедава. Яна была ў лёгкай целагрэйцы, у капронавай касынцы, у кароткай і вузкай спаднічцы, у тонкіх панчохах. Бегла, згорбіўшыся ад холаду.

— Чаго гэта ты фарсіш? — спыніў яе Кулагін.— Захварэць захацела?

— Ды яно цёпла.

— Цёпла… Ну, як працуецца? Не крыўдзяць цябе там? Мо што трэба?

— Ды не, усё добра, Андрэй Назаравіч. Дзякуй.

— Толькі цяплей апранайся,— ён правёў дзяўчыну вачыма.

Вясной яна скончыла школу, нікуды не паехала паступаць вучыцца, засталася ў калгасе. Гаварылі, што чакала Кастуся Вярэйчыка з арміі. А той узяў ды і прывёз сабе маладуху. Што там за жонка ў яго? Гавораць, гарадская…

Маня, Паўлава жонка, як толькі Кулагін пераступіў парог хаты, кінула абіраць бульбу, выцерла рукі, замітусілася, пачала запрашаць старшыню прысесці.

— Мой зараз устане…— саромеючыся, гаварыла яна.— Павел! Назаравіч прыйшоў…

— А ён што, яшчэ спіць?

— Учора позна вярнуўся.

Кулагін зайшоў у пярэднюю хату, уключыў святло. Павел сядзеў на ложку босы, кашуля і штаны на ім былі пакамечаныя, відаць, ён спаў не распрануўшыся. На табурэтцы перад ім стаяў карэц з капустай.

— Расольчыкам лечышся? Усё ясна.— Кулагін з непрыязню глянуў на брыгадзіра. Той сядзеў, абхапіўшы галаву рукамі, нібы баяўся, што яна ў яго разваліцца.— Ачухаешся, пагаворым…

— Няўжо ж вы, Назаравіч, і пойдзеце, не паснедаўшы ў нас? — Маня не ведала, за што і ўхапіцца, а потым, калі ўбачыла, што Кулагін і не збіраецца садзіцца, захліпала.— Ой, Назаравіч, памажыце як! Ну што мне з ім рабіць? Дойдзе ад гэтай гарэлкі… Гаворыш, гаворыш яму, дык як гарох ад сцяны.

— А вось праганю, дык перастане піць.

— Ой, што вы, Назаравіч! Дык за што ж? Колькі ён там п’е? Здароўе такое… А другія хіба не п’юць? Ды ён жа тады зусім сап’ецца. Я ведаю… Так хаця людзей трохі саромеецца, а тады ж… Дык вы, Назаравіч, так як-небудзь,— пачала бараніць свайго мужа Манька.— Ён жа вас баіцца, Назаравіч. Вы яму толькі строга скажыце, дык ён…

Кулагін у сенцах, а потым яшчэ і ў двары чуў, як Маня напала на Паўла, як той глуха бурчэў нешта.

Дома Кулагін распрануўся і паліто кінуў на канапу, не павесіў у парозе на вешалку, як гэта рабіў звычайна. Жонка яго, Кацярына Філатаўна, адразу ж здагадалася — муж не ў гуморы. Яна ведала, што цяпер у яго не трэба нічога распытваць, а цярпліва чакаць, пакуль сам разгаворыцца.

— I чорт ведае, дзе ён учора паспеў напіцца? — падумаў уголас Кулагін.— Разам жа з праўлення прыехалі, давёз да двара. Быў цвярозы…

— Павел знойдзе,— адразу ж здагадалася Кацярына Філатаўна, пра каго ідзе гаворка.— А ты ўжо так не бяры да сэрца, ліха з ім, з Паўлам. Цяпер, як паглядзіш, дык і няма такіх, каб не пілі.

— Каб жа ён не быў твой пляменнічак, дык… я яго даўно б… Дык ён жа, дурань, ведае гэта. Хоць стараўся б рабіць, а то ж… Па яго брыгадзе заўсёды самы большы перарасход зарплаты: ці не лічыць ці каму прыпісвае. А вазьмі бульбу: няўжо ў яго няма за што выпіць, што калгасную прадаваў?.. Мне, думаеш, гэта прыемна?

Ля двара прасігналіла «Волга».

Кулагін цяпер рэдка ездзіў па брыгадах. Не паехаў ён і сёння, пасядзеў у праўленні, падпісаў паперы, якія трэба было падпісаць, пазваніў у Гомель на завод, дзе абяцалі даць такарны станок, схадзіў у калгасную майстэрню, пацікавіўся, як там рамантуюць трактары, і заспяшаў назад у Вішнёва. «Волга» перавальвалася з боку на бок па няроўнай дарозе.

Канаў кароткі дзень. Неба зацягнулі нізкія хмары, яны павольна сунуліся над зямлёй, нібы выглядалі, куды б сыпануць снегам.

У Якімаўскі лес уехалі яшчэ завідна. Улетку на лясной дарозе змрочна нават удзень — дрэвы сплятаюцца верхавінамі, хаваюць неба. Праз іх ледзь прабівалася сонца. А цяпер тут было нязвыкла светла. А можа, ад бярэзніку, што кружыўся, мільгаў белымі камлямі.

Наперадзе ішлі двое. Ён і яна. Ён у доўгім шынялі, яна ў блакітнай куртцы з капюшонам і ў чорных боціках. Ён нёс кош з чырвонай рабінай, а яна ішла, гарэзліва памахваючы хваёвай галінкай.

— Вярэйчык са сваёй маладухай,— сказаў Кулагін.— Спыніся, падвязём.

Ліна першай ускочыла на мяккае сядзенне, крыкнула Кастусю:

— Давай кош!

— Гуляем? — павярнуўся да іх Кулагін.

— Хадзілі па рабіны,— адказала Ліна.— Будзем варэнне варыць. Заходзьце, пачастуем.

— Дзякуй,— усміхнуўся Кулагін вачыма.— Зайду. Здаецца, ніколі і не еў варэння з рабіны. Помню, некалі прынясе маці з гарышча прыпол мёрзлых ягад. Мы, дзеці, гэтак і елі іх.

Праехалі лес, хмызнякі, выскачылі ў поле, за якім і было Вішнёва. Поле чорнае, там-сям у жоўтых лапіках — гэта дзе трактарыст зазяваўся і хапіў глыбей.

— Ну, што гэта вы на работу не набіваецеся? — спытаў Кулагін.— Ці ўсё адпачываеце?

— Пакуль адпачываем,— адказаў Кастусь.

— А мы прыехалі сюды толькі на адну зіму. А потым вернемся, будзем паступаць з Кастусём у медыцынскі інстытут,— прызналася Ліна.

— А-а… Ну, вучыцеся, вучыцеся…— Кулагін закурыў і, счакаўшы, загаварыў: — Я думаў, што вам на вучобу грошы трэба, дык захочаце дзе папрацаваць.

— Кастусь жа збіраўся ісці хаты будаваць,— сказала Ліна.— Гаварыў, што нядрэнна можна зарабіць. Ды нешта…

— У нас для гэтага ёсць спецыяльная будаўнічая брыгада,— абыякава сказаў Кулагін і змоўк. I толькі калі ўехалі ў вёску, спытаў Кастуся.— А кім ты быў у арміі?

— Артылерыст.

— А званне?

— Сержант. Камсоргам яшчэ быў…

— А ўвечары вы дома будзеце?

— Будзем. У цырк не пойдзем,— засмяялася Ліна.

Калі Кастусь і Ліна вылезлі з машыны ля свайго двара, Кулагін кіўнуў шафёру:

— На балота!

4

Ліна перабірала рабіны і спявала нешта сабе пад нос. А потым на керагазе варыла цукровы сіроп, расчырванелася, папрыгажэла. Кастусь сядзеў тут, каля стала, не адводзіў ад яе вачэй. Ён даўно не бачыў жонку такой вясёлай, даўно не чуў яе песні…

Прыйшла Ульяна. Яна ўваткнула ў пячурку рукавіцы, зірнула на гадзіннік, не распрануўшыся, выцягнула з печы чыгун з бульбай, абхапіла яго анучай і вынесла ў сенцы. Потым вярнулася, узяла сякач, найшла таўчы бульбу.

— Што гэта — тваёй маці дык і паабедаць некалі? — спытала Ліна.

— Хоча зрабіць усё, пакуль не сцямнела.

— Сказала б, дык і самі зрабілі б. Ці, можа, яна не давярае?

Кастусь выйшаў у сенцы.

— Давай я,— узяўся за сякач.

— Ды сама ўжо,— запярэчыла Ульяна.

— Што ты ўсё сама ды сама? Маглі ж і мы што-небудзь. Сказала б Ліне ці мне…

— Наробіцеся яшчэ, дзеткі.

— Наробімся, наробімся… Калі што трэба памагчы, то скажы.

— Нічога, сынок. Пакуль сама спраўлюся. Ну, таўчы, а я пайду ў хату. А то ж хутка Назаравіч зойдзе.

…Кулагін адразу ж у парозе пачаў распранацца. Ліна ўзяла ў яго паліто, павесіла ў шафу.

— Яшчэ ў шафу? — здзівіўся Кулагін.— Павесіла б дзе на цвічок, бліжэй да дзвярэй.

— А вы што, уцякаць збіраецеся? — смяялася Ліна.

— Ну, праходзьце, Назаравіч, праходзьце,— запрашала Ульяна.

— Толькі трошкі,— запярэчыў Кулагін, калі Кастусь хацеў наліць яму ледзь не шклянку.— Перад сном стараюся не піць, а то ўсю ноч сэрца баліць… Ну, за маладых! — выпіў ён, чарпнуў лыжкай капусты, захрумстаў.— Ну і капуста, Ульяна, у цябе! Добрая! Не інакш, як нейкі сакрэт ведаеш.

— Ды ўдалася сёлета,— сарамяжліва адказала Ульяна.

— Памятаю, Ігнат заўсёды любіў хваліцца, што яго Ульяна ўмее капусту квасіць… А ты памятаеш свайго бацьку? — спытаў у Кастуся Кулагін.

— Не вельмі… Памятаю толькі, як ён мяне на каня падсаджваў. Конь такі рыжы быў… А больш нічога.

— Адкуль жа ты помніць будзеш, калі табе было гадкі тры,— уздыхнула Ульяна. Сказала нявестцы: — Ад сухотаў памёр, небагата і пажыў пасля вайны.

— Вельмі коней любіў,— успамінаў Кулагін.— Усё жыццё каля іх і прахадзіў… Яны разам з Майсеем Вухаедам. У іх была такая дружба, што вадой не разліць… А ты, Кастусь, коней любіш?

— Малы любіў катацца. А цяпер… Ды і дзе яны, тыя коні?..

— Ох, твой бацька любіў аб’язджаць коней,— расказваў Кулагін.— Памятаю, сеў на Орліка. Агонь быў, а не конь. Дык вось сеў твой бацька на таго Орліка, а ён як ірване! Ды ў лес… У лесе ўсё ж скінуў твайго бацьку. Упаў Ігнат тады няўдала. Ударыўся, рабрыну нават зламаў… Дык ты, Ігнатаў сын, гаворыш, любіў на конях катацца? А можа і цяпер не супраць? Га? Вось вазьму ды і выдзелю табе лепшага жарабка. Хочаш? Санкі лёгкія. Пасадзіш сваю маладую. Ну, што маўчыш? — Кулагін дапіў сваю гарэлку, закусіў, а потым сур’ёзна сказаў: — Брыгадзір мне патрэбен. Тут, у Вішнёвым. Паўла рашыў прагнаць. Ты, Ігнатавіч, з арміі нядаўна, дысцыпліну не забыў. Грошы табе трэба… Дык як, Ігнатаў сын?

— Ды я ж…— пачаў быў аднеквацца Кастусь.

— А захочаш вучыцца, трымаць не буду, едзь, вучыся.

— А можа, і ёсць сэнс пайсці? — спытала Ліна.

— Бачыш, і жонка — за… Дык як?

5

Калі Ліна выйшла замуж, то ёй было ўсё роўна, дзе жыць, абы быць разам з мужам. Спачатку яны жылі ў Ліны, у невялічкім драўляным доміку на глухой вуліцы абласнога цэнтра. Ліна працавала на фабрыцы. У інстытут не прайшла па конкурсе. Яна кожны дзень з нецярпеннем чакала, калі скончыцца рабочы дзень, а потым спяшыла на прахадную, дзе яе ўжо сустракаў Кастусь. Пажылі яны ў горадзе пасля жаніцьбы можа з месяц. Ліна, хаця не ўяўляла, што будзе рабіць у Вішнёве, згадзілася паехаць: па-першае, яна ехала сюды з любым чалавекам, па-другое, ёй нават цікава было паглядзець, дзе нарадзіўся і вырас яе муж, нарэшце, пажыць у вёсцы, у якой яна ніколі не жыла. А калі там, у вёсцы, думала яна, будзе ўжо вельмі дрэнна, як ёй гаварылі сяброўкі, то яна ж едзе не на век, а толькі на якую зіму.

Першыя дні Ліне нават падабалася. Спачатку яе ўсё дзівіла, усё было для яе новае, нязвыклае: як Ульяна гатуе страву, як яна рана падымаецца, ледзь не сярод ночы, як яна доіць карову, здаваліся дзіўнымі людзі, іх гутарка. Але праз які тыдзень Ліне пачало надакучаць аднастайнае жыццё. I зрабілася яно зусім невыносным, калі Кастусь стаў брыгадзірам і цалюткія дні прападаў у сваёй брыгадзе. Бывае, ён з раніцы да самага вечара не заходзіў дамоў. То ў яго тэрміновая работа якая, то нейкае там праўленне, то яшчэ што-небудзь. I Ліна адчувала, што яна тут не вытрымае да вясны. Каб пайсці ў брыгаду ці на ферму, яна нават і не думала, а іншае работы проста не бачыла. Ліна была памкнулася памагаць свякрусе ў гаспадарцы, ды тая сказала ёй, каб адпачывала, маўляў, напрацавацца яшчэ паспее. I Ліна толькі тое і рабіла, што засцілала ложкі, падмятала і мыла падлогу.

Ішоў час, і Ліна ўсё больш адчувала сябе пакінутай і пакрыўджанай. Яна ўжо дадумалася да таго, што і муж яе кожны раз так позна прыходзіць дамоў, каб меней пабыць з ёю, Лінай, а можа ён ужо і зусім разлюбіў яе ды толькі прыкідваецца. Можа дзе ўпотайкі сустракаецца з Верай? Пра сваё колішняе сяброўства з ёй ён неяк расказваў. А Верка ж тут, на ферме, робіць. I нічога сабе дзяўчына. Яе часта бачыць Ліна ў акно, калі тая каля іхняй хаты бяжыць да калодзежа. I Ліна шкадавала, што выйшла за Кастуся замуж, крыўдавала на сваю маці, якая пусціла яе паехаць у вёску. Ліна так расчуліла сама сябе, што калі дадому вярнуўся Кастусь, вясёлы і радасны, ласкавы да яе, то яна сустрэла яго варожа:

— Што з табой, Ліна? — здзівіўся той.

— Не чапай! — яна адкінула яго руку.

— Ды што з табой? Цябе можа хто пакрыўдзіў?

— Ніхто.

— Можа маці?

— А ты не ведаеш? Прыкідваешся…

— Не ведаю. Мо пасварыліся?

Яна, нагнуўшы галаву, маўчала.

— Ну, чаго ты маўчыш? Раскажы,— не мог супакоіцца Кастусь.— Я ж табе, здаецца, не чужы…

— Вось іменна…— але болей гаварыць яна не магла, баялася, што расплачацца.

— Што — іменна? — замест таго, каб перастаць дапытвацца, а неяк ласкава прыгалубіць жанчыну, супакоіць, а потым пагаварыць, Кастусь пачаў злавацца.— Калі я вінаваты, дык скажы. Але, здаецца, што я нічога дрэннага не зрабіў.

— Канечне ж, ты чысценькі. Канечне ж, ты нічога не ведаеш. Аслеп. Ведаеш толькі брыгаду, а што ёсць жонка, дык, пэўна, забыўся. Бачыце, ён нічога не зрабіў! Табе толькі і засталося краты на вокнах зрабіць… У яго ні дому няма, ні жонкі.

Кастусь раззлаваўся.

— А ты што гаварыла, як ехала сюды? Што са мной паедзеш хоць на край свету. А цяпер? Які месяц пажылі, а ты ўжо раскісла? А я сілай цябе не цягнуў сюды. Я гаварыў табе, што тут не горад, што… падумай… Я ўсё табе гаварыў. А ты, маўляў, драбяза… А цяпер?..

— Дык я яшчэ і вінаватая? — абурылася Ліна.— Ну, ведаеш… Я думала, ты чалавек. А ты… Ты проста пень дубовы! Вось ты хто!..

— Дык чаго ты з пнём жывеш? — Кастусь сеў і закурыў.

— Магу і не жыць… Заставайся тут, глядзі на сваю Верку і жыві, як хочаш,— Ліна дастала з-пад ложка чамадан, пачала збіраць рэчы. Кастусь моўчкі курыў.

Ліна стала зачыняць чамадан, ды вечка ніяк не слухалася. Яна прыціснула яго каленам, але яно не паддавалася. I ёй стала крыўдна, што яна не справіцца з чамаданам, што яе не разумее Кастусь, што ён не ўгаворвае яе застацца, сядзіць і маўчыць, што ёй цяпер няма каму паскардзіцца, і яна расплакалася, як малое дзіця.

Кастусь узяў за плечы жонку, пасадзіў на ложак, прытуліў да сябе…

— Ну, хопіць. Пойдзем павячэраем, Ліна? Ты ж у мяне адна на ўсім свеце. I калі я затрымаўся па рабоце, дык я ж не вінаваты. Я цэлы дзень пра цябе думаў, спяшаўся, а ты…

Ліна супакоілася, паправіла прычоску, усміхнулася мужу, спытала:

— Можа чаю паставім?

6

Дзьмуў стрэчны вецер. Ён быў слабы, як уздых стомленага чалавека, але абпальваў твар марозам. Кастусь, прыгнуўшы галаву, спяшаўся дамоў. Ён абяцаў жонцы прыйсці сёння рана, а выйшла так, што зноў затрымаўся. I цяпер Кастусь думаў, як сустрэне яго Ліна: раззлуецца ці не. У завулку наткнуўся на Паўла і Кольку.

— Куды так разагнаўся? — узяў яго за рукаў Павел.

— Дамоў.

— Паспееш да свае…— хіхікнуў Павел.— Сёння, ты ж ведаеш, што… Асаку вывезлі. Гэта падзея ці не падзея? Падзея. Колька вось запрашае да сябе, ды я адзін саромеюся. Калі ты пойдзеш, дык і я за кампанію. Пайшлі, брыгадзір, нельга ад мас адрывацца!

— Мы цябе чакалі. Праўда…— сказаў Колька.

— Ды што вы, хлопцы? Мне трэба хутчэй дамоў.

— Дарэмна толькі мерзлі, выходзіць? — адвярнуўся Павел.— Брыгадзір грэбуе намі. Мы думалі, што ён чалавек, а ён нос задраў.

— Пайшлі,— папрасіў Колька.— Мы купілі з белай галоўкай. Спецыяльна. Мы хуценька. Дзесяць мінут якіх і разбяжымся.

«Дзесяць мінут ужо нічога не зменяць»,— падумаў Кастусь. I згадзіўся. «Ды, нарэшце, хай і прывыкае. А то паддайся раз, дык…»

— Пайшло, як па масле,— пагладзіў па жываце Павел, узяў кавалачак сала, адарваў скурку і кінуў яго ў рот.— Гэта ж, як здаў свой брыгадзірскі партфель, дык першы раз п’ю. Мая жонка аж здаволеная. А яно і спакайней. Чэсна, я і не думаў, што так спакойна можна жыць. Вось толькі — што хату зацеяў… Але нічога. Колька во ніякі не брыгадзір, а ўжо другую хоча будаваць.

— Што хата? Тры цялушкі прадаў і — хата…— ап’янеламу Кольку ўсё было лёгка.

— Ды ты, Кастусь, націскай не на капусту, а на сала,— раіў Павел.— Твая краля мацней любіць будзе.

— Ды што вы ўсё — краля, краля! Якая яна краля? — абурыўся Кастусь.— Яна ў мяне з рабочай сям’і. Такая, як і мы…

— Ды хай твая жонка будзе хоць іранскай шахіняй, абы ты ад нас не адрываўся,— смяяўся Павел.

— А ты адрываешся! — грукнуў кулаком па стале Колька.

— Глупства! — крычаў Кастусь. У яго кружылаея галава.

— Не, не глупства. Ты вось скажы, ты ўвесь час збіраешся быць брыгадзірам? — дапытваўся Павел.— Ці да лета? Дык чаго ж ты, гэта самае… дагаджаеш старшыні? Дзе твая самастойнасць? Ты ведаеш, за што ён мяне прагнаў? За незалежнасць. Я, ведаеш, праўду-матку прама ў вочы. Вось які! I ты далжон сваю лінію гнуць, ад мас не адрывацца. Я табе скажу, што ў брыгадзе гаспадары мы з Колькам. Нас з Колькам няма — няма і брыгады. Хто ты без нас? Хто табе сёння асаку вазіў? А хто табе гной вазіць будзе? А ты што? Толькі і бегаеш каля старшыні.

— Ён мне памагае, падказвае, як і што, а вы…

— А што — мы? — пакасіўся на Кастуся Павел. Але Кастусь не заўважыў яго позірку.

— Што? А хто сёння смяяўся з мяне, калі я забыўся паставіць на сцірту чалавека? Так сябры робяць?

— Хе, ён ужо і надзьмуўся. Дзівак… Я ж пажартаваў. Што, нельга і пажартаваць? — разводзіў рукамі Павел.— Ты на гэта не звяртай увагі. Вось што я табе скажу, брыгадзір. Хочаш жыць, дык трымайся нас. I нам не замінай. Ты прыехаў і паехаў. А нам жыць трэба. Хаты нам трэба. Дык каб коні былі ў нас! Зразумеў? Каб коні за намі былі пастаянна.

— Што гэта — ультыматум? — спытаў Кастусь.

— Навошта ж палітыка? Мы па-сяброўску: ты за нас, мы за цябе…

Павел не дагаварыў: на парозе стаяла Люба.

— Дык што ж гэта такое? — накінулася яна на мужчын.— Не паспеў чалавек асвоіцца, а вы яго ўжо спаіць хочаце!

Колька паціхеньку пачаў вылазіць з-за стала, а за ім і Кастусь.

7

Ноччу выпаў снег.

I Кастусь, прачнуўшыся, адразу здагадаўся пра гэта: у вокнах неяк нязвыкла пасвятлела. Выйшаў у сад. Было ціха. Бухматы снег вісеў на яблынях, ляжаў высокімі шапкамі на кожным слупку, на кожнай штыкеціне, тоўстай коўдрай укрыў стрэхі. Ці ад гэтага вільготнага, свежага паветра ці ад учарашняй выпіўкі ў Кастуся закружылася галава. I трэба ж было так напіцца!

Ён вярнуўся ў хату. Маці ўжо завіхалася каля печы.

— Які снег! — сказаў Кастусь.

Ульяна моўчкі ўздыхнула. Лепей накрычала б: не так цяжка было б на душы. А то маўчыць… Можа, не хоча пакрыўдзіць Ліну, не хоча ўмешвацца ў іхняе жыццё. А вось — Ліна?..

Ліна была яшчэ ў ложку. Спала ці проста так ляжала? Падышоў, крануў за плячо. Нават не паварушылася. Значыць, не спіць, прыкідваецца толькі. Проста — не хоча з ім гаварыць. Ну і няхай! Добра, што хаця яна не пайшла з хаты. А то ён сам, здаецца, учора вечарам крычаў ёй, каб збірала свае манаткі і ішла прэч, бо ёй, такой святой, няма чаго жыць з п’яніцам. А яна маўчала. Хоць бы слова. А можа і маўчала, што надумалася сапраўды яго кінуць, і цяпер ляжыць ды чакае, пакуль ён пойдзе?.. Каб не ўгаворваў застацца… Кастусь не мог знайсці сваю шапку. Нарэшце, знайшоў. Яна ляжала пад сталом у самым кутку. Як яна трапіла туды?

Павел па нарад не прыйшоў. Недзе адлежваўся. Колькі таксама не было. Наогул, мала хто прыйшоў: ведалі, асабліва пільнай работы пакуль што ў брыгадзе няма. Пасядзелі, пакурылі, разышліся. Брыгадзір пабег дамоў першы.

— Я думала, і сёння сярод ночы прыйдзеш,— упікнула Ліна Кастуся, калі той пераступіў парог.— Снедаць будзеш?

— А ты? — у яго адлягло ад сэрца: нікуды не збіраецца.

— Я ўжо наелася.

Кастусь неахвотна з’еў бульбіну, запіў яе расолам, падышоў да жонкі. Ліна сядзела за сталом, рашала задачкі па геаметрыі. Палажыў руку на плячо.

— Ну, чаго крыўдуеш?

— Адкуль ты ўзяў? — нават не глянула.

— Маўчыш.

— Вучу.

— Снег выпаў.

— Дзякуй, не ведала.

— Слухай, Ліна, давай у лес паедзем. Га? Я запрагу жарэбчыка. У нас вазок ёсць на двух чалавек. Ведаеш, як цяпер у лесе прыгожа? Паедзем, Ліна? Чуеш? Паедзем?

— Можна,— абыякава згадзілася Ліна.

Кастусь, рады, што жонка згадзілася, пабег на канюшню. Майсей Вухаед памог Кастусю запрэгчы жарабка, прынёс і кінуў у санкі ахапак сена.

— Даўно я не бачыў, каб так добра зіма пачалася,— гаварыў ён, раскладваючы сена.— Мароз быў добры, зямлю скаваў. А цяпер сняжок лёг. А то летась снег выпаў, а зямля не паспела падмерзнуць, дык жыта багата дзе і папрэла. А ў гэтым годзе добра…

— Будзе ўраджай? — спытаў Кастусь, сядаючы ў санкі.

— Старайся па раллі не ехаць, а то снег яшчэ рыхлы,— крыкнуў яму ўслед Майсей.

3 цялятніка насустрач Кастусю выскачыла Вера. У цёплай хустцы, у сінім доўгім халаце. Салома на плячах, на галаве.

— Пачакай, Косця! — крыкнула.

— Ну, што? — прыпыніў ён каня.

— Добры дзень, можа? — усміхнулася.— Гэта ж, бачу, пайшоў на канюшню. Глядзела, глядзела і ледзь не прагледзела. А ты чаго такі сярдзіты? Дзівак… Слухай, Косця, я табе па-сяброўску. Сябрамі, спадзяюся, мы засталіся? Навошта ты п’еш з Паўлам? Ці ведаеш, што пра цябе сёння гавораць у вёсцы?

— Ну і няхай гавораць! — буркнуў ён.

— Ты ж не такі, я ведаю…

— Усё? — рэзка спытаў Кастусь і сцебануў пугай жарабка. Той ірвануў з месца, з-пад капытоў паляцелі камякі снегу.

Пэўна, няма на свеце таго чалавека, які не зачараваўся б зімовым лесам, асабліва ў тую пару, калі снег яшчэ не асеў, калі яго не паспелі прашыць слядамі лісіцы і зайцы, не зацярушыў карой дзяцел, калі снег ляжыць чысты, некрануты.

Кастусь не падганяў каня, і той сцішыўся зусім. У лесе збочылі, спыніліся пад высокімі дубамі. Кастусь кінуў каню сена. Ліна злезла з санак, войкнула, прысела.

— Ой, ногі памлелі…

Снег правальваўся да самай зямлі. Ліна ішла за Кастусём, ступаючы ў яго сляды: так было лягчэй. Апынуліся на невялічкай палянцы каля маленькіх засыпаных снегам хваінак.

…А гады чатыры назад іх, здаецца, яшчэ не было. Тут рос толькі густы сівец. Вакол буяла чаромха, і цяжка дыхалася ад яе густога водару. У тую вясну ў Якімаўскім лесе прызначыў Кастусь спатканне Веры. У белай кашулі і добра адпрасаваных штанах, ён прыбег у лес, схаваўся ў густым арэшніку, пільна ўзіраючыся на дарогу. Прыйдзе ці не прыйдзе? Учора, як вярталіся са школы, ён аддаў ёй запіску, напісаў, каб прыйшла ў Якімаўскі лес — трэба абавязкова пагаварыць. I яна прыйшла. Пастаяла каля лесу, агледзелася, а потым паўз дарогу пачала збіраць жоўценькія кветачкі-адуванчыкі. Кастусь выйшаў з арэшніку. Вера, убачыўшы яго, узрадавалася, зусім неяк па-дзіцячаму, аж у ладкі запляскала.

— Красачкі рвеш?

— Эге ж.

Ен не ведаў, што гаварыць болей. Толькі адчуваў, што макрэюць рукі.

— Давай з табой дружыць,— нарэшце выціснуў з сябе.

— А мы і так дружым.

…Усё гэта прамільгнула цяпер у Кастусёвай памяці.

«А дарэмна я сёння так абышоўся з Верай… Яна ж хацела мне толькі дабра».

Азірнуўся. Ліна стаяла ля высокай яліны і глядзела на яе, мусіць, зачаравалася хараством. Яліна стромкай пірамідай цягнулася ўгору. На яе густых карункавых лапах віселі цэлыя падушкі снегу.

Кастусь падышоў да Ліны, абняў.

— Ды пусці ты мяне, а то губы патрэскаюцца.

— Не пушчу.

— Здурнеў зусім! — вырвалася яна з абдымкаў і адбеглася.

Ён дагнаў яе, яна штурхнула малады дубок, і на іх густа пасыпаўся снег. У Ліны з’ехала з галавы хустка, снег набіўся ў валасы, раставаў, вісеў празрыстымі дрыготкімі кроплямі. Кастусь яшчэ ніколі не адчуваў столькі пяшчоты да жонкі, як цяпер. Ён падхапіў яе на рукі і панёс.

— Хачу быць рыцарам.

— Пусці, а то зусім задыхаўся, рыцар!

Калі яны выйшлі на тое месца, дзе пакінулі каня, то ўбачылі, што на снезе чарнела толькі пацяруха ад сена.

— А дзе ж конь? — спалохалася Ліна.

— Не ведаю.— Кастусь паглядзеў, куды павялі сляды ад еанак, схапіў жонку за руку.— Пайшлі хутчэй!

Конь пацягнуўся проста на канюшню. Кастусь з Лінай яго і не даганялі. Ішлі памаленьку, не спяшаліся. Ішлі і кідаліся снежкамі.

— Ну, як? — ужо каля самай вёскі спытаў Кастусь.

— Што — як? — Ліна ўважліва паглядзела на мужа.

— Павесялела?

— Хе!.. Цікава, куды ты мяне павязеш, калі яшчэ нап’ешся? Зноў у лес?

— Я больш не нап’юся.

— А ты напіся. Мне сапраўды цікава, якую ты мне забаву прыдумаеш.

— Не дачакаешся.

— Забавы?

— Што я нап’юся.

— Я так і паверыла…— засмяялася Ліна.

— Пабачыш,— у Кастуся пачынаў псавацца настрой.

— Ды што мне? Напівайся. Яно тады і весялей. Ты тады гуляеш у футбол са сваёй шапкай.

— Ну, цырку ў нас пакуль няма…

— А мне цырк і не трэба, дурненькі ты мой,— сур’ёзна сказала Ліна.— А вось калі не знойдзеш мне якой работы, то абавязкова ўцяку. Тады ніякімі забавамі мяне не ўтрымаеш.

— Чаго ж ты раней маўчала?

— А ты сам не бачыш…

— Знойдзем табе, Ліначка, які занятак. Абавязкова знойдзем,— павесялеў Кастусь.

У той жа вечар ён пайшоў да загадчыка брыгаднага клуба Івана Малька.

8

Іван Малёк надзеў блакітную кашулю,— два гады таму купіў ён яе ў міліцыянера,— завязаў гальштук з вялікім зашмальцаваным вузлом. Ён насіў гэты гальштук можа гадоў дзесяць, з той пары, як толькі прыехаў у вёску. Потым доўга перад люстэркам прычэсваў вусы, бародку. Вусы ў яго былі яшчэ як вусы, а вось бародка дык зусім няўдалая. Не бародка, а жменька рэдзенькага моху…

У армію Малька ў свой час не ўзялі, хаця тады, калі яго выклікалі ў ваенкамат,— а гэта было на другі тыдзень пасля вызвалення Вішнёва,— не вельмі прыдзіраліся да здароўя. Іван Малёк расказваў, што ўрач забракаваў яго, бо пасля таго, як немец ударыў чобатам па ягонай галаве, на патыліцы нібы пачала расці нейкая шышка. I расце яна нібы ў сярэдзіну, таму яе зверху і не відаць. Праўда, гэтая ўнутраная шышка не перашкодзіла Мальку скончыць дзесяцігодку. Пасля школы Малёк хадзіў гады два па вёсцы з альбомам. Да альбома на нітачцы быў прывязаны аловак. Малёк маляваў хаты, калодзежныя журавы. Гаварыў, што хоча паступіць у мастацкую акадэмію. I сапраўды, ён хутка некуды знік, і яго не было ў вёсцы гады два. А потым прыехаў у белых палатняных штанах, у басаножках і з рыжай рэдзенькай бародкай, якая з таго часу большай і не вырасла. Усім паказваў даведку пра заканчэнне мастацкай студыі пры нейкім Палацы культуры. Даведку нікому ў рукі не даваў. Потым ён насіў з сабоюпадручнік па алгебры: захацеў раптам стаць інжынерам. У політэхнічны інстытут не пайшоў, прыехаў і ўсім заявіў, што там бяруць толькі сваіх, і то па вялікім блаце, і што ён наогул перадумаў быць інжынерам, што ў яго цяпер абудзілася цяга да творчасці, што ён ужо напісаў некалькі твораў, якія паслаў Леаніду Ляонаву. Пасля гэтай навіны ў вёсцы ўжо ніхто не сумняваўся, што ў Малька і сапраўды ёсць нейкая ўнутраная шышка ў галаве.

Калі памёрла маці, Малёк асеў у Вішяёве, рабіў у калгасе. Рабіў усё, што загадвалі. Потым яго прызначылі начным вартаўніком па вёсцы. I слава пра Малька пайшла па ўсім наваколлі. Яшчэ з вечара ён абыходзіў Вішнёва, а ўбачыўшы дзе на лавачцы закаханых, папярэджваў іх, каб былі асцярожныя з запалкамі, бо дажджоў няма, сухмень стаіць, не ўгледзіш, як і пажар ухопіцца. 3 чыгуначнай станцыі прыцягнуў стары вагонны буфер, падвесіў яго на таполі ля школы і кожнае ночы званіў. Каб не заводзіць у зман людзей, Малёк упрасіў Кулагіна купіць яму гадзіннік. Купілі яму сіні вялікі будзільнік. 3 гэтым будзільнікам у кішэні і хадзіў па вёсцы Малёк.

Калі ў Вішнёве пабудавалі клуб, дык Івана Малька прызначылі загадчыкам.

Нарэшце, прычасаўшы сваю бараду, Малёк абкруціў шыю тоўстым шалікам, надзеў паліто, узяў старэнькую скураную папку, у якой ляжалі выразкі з газет, некалькі брашур пра культработу ў вёсцы, песеннік, кнігу Станіслаўскага «Маё жыццё ў мастацтве» і выйшаў на вуліцу.

У клубе было холадна і не падмецена. Малёк падмёў падлогу, падняўшы такі пыл, што мусіў адчыніць насцеж дзверы. Расставіў услоны, а тыя, што былі з адламанымі ножкамі, зацягнуў на сцэну, за кулісы.

Вечарам сюды прыйшлі Кастусь з Лінай. Каб яны не сумавалі, Малёк уключыў радыёлу, сядзеў, мяняў пласцінкі. Індыйскую песню «Ой, мама» змяняла італьянская «Селена». Часцей за ўсё Малёк ставіў «Марыну».

— Дзе ён толькі набраў гэтых пласцінак? — здзівілася Ліна.

— Сам купляў,— пачуў яе Малёк.— Я так лічу, што для сучаснага этапу развіцця культуры, гармонік устарэў. Гэту аксіёму мне ўдалося даказаць Кулагіну, і ён адпусціў грошай на радыёлу. Праўда, у зімовы перыяд у нас танцаў амаль не бывае — мала танцораў. Школьнікам цяпер няма калі, а астатнія ці параз’язджаліся, ці пажаніліся. Тых, што засталіся ў Вішнёве, не хапае, каб забяспечыць мінімальную колькасць танцораў. Але, я вам скажу, галоўны вораг культурна-масавай работы на вёсцы — гэта тэлевізар. Нават у кіно цяпер меней ходзяць. I ваша ініцыятыва,— звярнуўся Малёк да Ліны,— я маю на ўвазе драматычны гурток — можа зрабіць круты паварот у культурным развіцці нашай вёскі. Таму я вітаю вашу ініцыятыву. Тым больш, што я сам хачу запісацца ў драматычны гурток. Праўда, у Вішнёве няма ніякіх тэатральных традыцый. Спачатку не было клуба, а потым не было рэжысёра. Цяпер у нас усё ёсць. I як толькі збяруцца людзі. пачнем рэпетыцыю.

— Сёння яшчэ не будзем рэпетыраваць,— запярэчыла Ліна.— Пачытаем п’есу. Можа яшчэ яна і не спадабаецца…

— Разумею, разумею,— згадзіўся з ёю Малёк.— Я гэта проста сказаў вобразна.

Ніхто так у клуб і не прыйшоў. Паказаліся ў дзвярах дзве школьніцы, глянулі, што нікога няма, не зайшлі. Заглянуў Павел, пасядзеў, пакурыў у рукаво, каб не бачыў Малёк, і заспяшаўся дамоў глядзець сёмую серыю тэлефільма пра шпіёнаў.

Прыйшла Вера. Яна адразу ж, яшчэ ў дзвярах, спытала:

— Гэта тут артысты збіраюцца?

Яна была ў сваім чорным футры пад коцік, у сінім берэціку. Густа нафарбавала губы, падвяла бровы. Старалася, каб выглядаць не горш за гарадскую Ліну. I, мусіць, раскаялася, як толькі ўбачыла Ліну без усялякіх слядоў касметыкі на твары. Сумелася, прысела на ўслон, схілілася над газетай, што прынесла з сабой.

Малёк дастаў з шафы вялізны альбом, гартаў яго Кастусю і Ліне.

— Хачу зрабіць наглядную гісторыю нашай вёскі,— хваліўся ён.— Парторг гаварыў, каб я гісторыю пісаў. А я не хачу пісаць, бо не згодзен прынцыпова. Цяпер усе пішуць. I я магу пісаць, нават мастацкім тэкстам ці ў рыфму. Сядзі, пішы, што ў галаву прыйдзе. А што, не так? А я хачу праўдзівую гісторыю зрабіць, наглядную. Паглядзіш, і — усё ясна. Вось агульны раздзел. Тут здымкі тых, што загінулі на вайне. Ёсць яшчэ раздзел пра самых добрых людзей з нашай вёскі і самых вясёлых…

Разглядаючы фотаздымкі, яны і не заўважылі, як пайшла дамоў Вера. Больш ніхто ў клуб не прыходзіў.

— Вось і правялі рэпетыцыю,— усміхнулася Ліна.

— Дзевяць афіш па вёсцы развесіў,— здзівіўся Малёк.— Няўжо ніхто іх не чытаў?

— Я многім сам гаварыў,— разводзіў рукамі Кастусь.— Вы праўду гаварылі, што сядзяць ля тэлевізараў ды глядзяць спектаклі.

— Мусіць,— задумаўся Малёк, пачэсваючы сваю рэдзенькую бародку.— Я вось што зраблю, сябры. Напішу на імя праўлення калгаса дакладную аб тым, як тэлевізар перашкаджае развіццю мастацкай самадзейнасці. А што? Хай меры прымаюць.

9

Чарга была доўгая, хвост яе выцягнуўся праз увесь калідор да самых дзвярэй. Кастусь стаў апошні, дастаў газету і пачаў праглядаць. Выйшаў са свайго кабінета Кулагін. Ён быў у паліто, у шапцы, ссунутай на патыліцу.

— А ты чаго стаіш тут? — падышоў да Кастуся.— Ідзі ў касу. Брыгадзіраў адпускаюць без чаргі. Разлічышся, зойдзеш да мяне.

Кабінет старшыні быў невялікі, пусты і няўтульны. Ля акна стаяў невялічкі столік, на ім тэлефон і каляндар. На сцяне віселі тэрмометр, барометр і яшчэ нейкія прылады, якіх не ведаў Кастусь. Кулагін сядзеў збоку каля століка, нібы наведвальнік, і нешта падлічваў на паперцы. Да ніжняй губы прыліпла патухлая папяроса.

— Ты на кані? Добра. Зараз заедзем у магазін, захопіш тэлевізар. На ферму завязеш…

Кулагін паправіў шапку, прапусціў у дзвярах Кастуся, але раптам вярнуўся назад.

— Тут пісьмо мне прыслалі з абласной газеты. Пачытай.

Пісьмо было напісана на лістку са школьнага сшытка:

«Дарагая рэдакцыя! Я часта чытаю вашу газету. Вы правільна крытыкуеце нашы недахопы. Я, як кроўны калгаснік, хачу паведаміць вам яшчэ адзін факт. У нашай вёсцы Вішнёва старшыня калгаса Булагін прызначыў новага брыгадзіра Вярэйчыка Кастуся Ігнатавіча. Ён нядаўна з арміі прыйшоў. Слёзы набягаюць на вочы, як бачыш гэта безабразіе. 3 першых дзён свайго кіравання брыгадзір адарваўся ад мас і ўсё робіць, што яму скажа старшыня. Акрамя гэтага, ён яшчэ п’е. А потым ходзіць па вёсцы і спявае забароненыя песні, бо гэтыя песні ніколі не перадаюць па тэлевізары. Пра камыш ды пра агурочкі, што над ракой нізка растуць. I яшчэ адзін факт пра дармаеда ў нашым грамадстве, дзе хто не працуе, той не есць. Вярэйчык прывёз з арміі жонку, дык яна не працуе нідзе. Сядзіць дома, як тая іранская шахіня. Таму Кастусь Вярэйчык не саатветствуе такой высокай должнасці, як калгасны брыгадзір. У Вішнёве ёсць і лепшыя людзі, ды іх старшыня не хоча, бо яны прама ў вочы рэжуць праўду-матку, а ён не любіць гэтага. Просім выслаць вашага карэспандэнта для праверкі фактаў. Калгаснікі вёскі Вішнёва».

— Што цяпер будзе? — спытаўся Кастусь.

— Што? — узяў Кулагін. пісьмо і кінуў яго ў шуфлядку стала.— Бачыў? Вось і ўсё. Болей нічога і не будзе. Я думаю, здагадаўся, хто пісаў? Дык вось — каб не піў разам. Я для гэтага і даў табе пачытаць.

— Дык ён жа са мной сам! Нават запрашаў…

— Толькі не апраўдвайся,— перапыніў яго Кулагін.— Не трэба. Ты разумны чалавек, спадзяюся, зробіш з усяго гэтага вывады. Усё. Больш пра пісьмо гаварыць не будзем. Паехалі!

…Яны не пайшлі ў магазін з вуліцы, а зайшлі праз дзверы з двара. Адчыніла невысокая, з дробным тварам жанчына. Яна здалася тоўстай і няўклюднай, можа ад таго, што была ў ватоўцы, цёплай хустцы і ў вялікіх валёнках.

— Холадна ў вас,— паціснуў жанчыне руку Кулагін і, усеўшыся на скрынку каля стала, кіўнуў Кастусю, каб і той не стаяў. Кастусь сеў, агледзеўся. Ля сцен ледзь не да столі грувасціліся скрыні, ляжалі мяхі з мукой, ля дзвярэй стаялі пустыя бочкі з-пад селядцоў.

— Ну што, Карпаўна, прывезла сёння? — спытаў старшыня.

— А што вас цікавіць? Ёсць кашулі мужчынскія нейлонавыя, жаночыя трыкатажныя касцюмы англійскія. Было тры. Адзін сабе ўзяла. Прыгожыя касцюмы. Я зараз пакажу…

Кастусю асабліва спадабаўся адзін — мяккі, тоўсты, чыстага жоўтага колеру. Такой абнове Ліна яшчэ як будзе рада!

— Жоўты, значыцца, майму брыгадзіру,— сказаў Кулагін.— А той хай паляжыць. Забыўся, які размер мая нявестка носіць. Спытаю ў старой, потым, можа, вазьму. А гэтыя, як іх, шпількі прывезлі? Вазьму. Можа і брыгадзір сваёй возьме? А, Ігнатавіч? Парадуй маладую.

Кастусь купіў жонцы касцюм, туфлі-шпількі, сабе белую ў палоску кашулю нейлонавую. Кашулю ён не вельмі хацеў, ды старшыня настояў:

— У кожнага майго брыгадзіра ёсць такая кашуля. I не адна.

— Калі што табе трэба, Ігнатавіч, не саромейся, гавары мне, усё раздабудзем,— сказаў Кулагін на развітанне і заспяшаўся да свае машыны, якая чакала яго ўжо каля магазіна.

Кастусь выйшаў следам, але ўспомніў, што трэба купіць якіх селядцоў. Ля самых дзвярэй у магазін, на скрынках з цвікамі, сядзеў Павел і яшчэ нейкія незнаёмыя Кастусю мужчыны. Перад імі на газеце ляжалі галовы ад кількі, скарынкі ад хлеба.

— Брыгадзір, ідзі пасядзі з масамі! — паклікаў Павел.— Ці, можа, зазнаўся?.. Ну, а дамоў мяне падвязеш?

— Падвязу, калі не будзеш абы-што плявузгаць.

— Маўчу-маўчу.

— Ідзі тэлевізар памажы вынесці.

…Сонца апускалася ў расчырванелыя касматыя воблакі, што засланялі небасхіл. Хутка яно схавалася зусім, але яшчэ доўга трымцела на захадзе вузкая малінавая палоска. Сіні змрок разліваўся ў прасторы. А калі праязджалі Якімаўскі лес, дык і зусім было цёмна. У небе гарэлі рэдкія зоркі. Снег скрыпеў пад палазамі. Конь бег няшпарка, але яго Кастусь і не падганяў, каб не выкінуўся дзе на выбоіне з санак тэлевізар.

Павел разлёгся, уткнуўся тварам у сена, маўчаў. Кастусю таксама не вельмі хацелася гаварыць. Тое, што ён адчуваў да Паўла цяпер, пасля яго пісьма ў рэдакцыю, нельга было назваць не толькі злосцю, нават непрыязню. Гэта хутчэй за ўсё — абыякавасць. Самая звычайная абыякавасць. Павел не злез у вёсцы, паехаў на ферму, хаця яму туды і не трэба было. Занеслі ў пакой адпачынку тэлевізар і, распрэгшы каня, пайшлі дамоў.

— Дык, можа, замочым тэлевізар, а то рассохнецца? — засмяяўся Павел.— Ну, што ты маўчыш? Маю такі-сякі рубель. А мала будзе, знойдзем яшчэ.

— Не пайду, Павел.

— Чаму гэта? То хадзіў заўсёды, а то раптам…

— Не п’ю.

— Хе! У манастыр збіраешся, ці што?

— 3 табой не буду. Вось так.

У кароўніках было цёмна, і толькі ў цялятніку ва ўсіх вокнах зырка гарэла святло.

— Зойдзем. Можа святло забыліся выключыць? — сказаў Павел.

Па праходзе паміж станкоў Вера несла бярэмя саломы. Убачыўшы мужчын, закрычала на іх, каб зачынілі дзверы, не напускалі холаду. Вера перакінула салому цераз перагародку, перагнулася, каб яе там разраўняць.

— Жадаю поспеху, брыгадзір! — хіхікнуў у самае вуха Павел і выйшаў хуценька з цялятніка.

Кастусь разгубіўся, стаяў і не ведаў, што сказаць. Ды Вера сама выручыла яго.

— Ледзь управілася сёння,— падышла да яго, папраўляючы хустку.— Мая напарніца захварэла, дык я адна. А пакуль усіх цялят напаіла ды падаслала…

— I даўно яна захварэла?

— Пазаўчора яшчэ. У бальніцу завезлі.

— А чаго ж ты маўчыш? Знайшлі б каго.

— Дык ты ж не любіш, калі цябе сустракаю.

— Калі па справе, дык нічога.

— Дзякуй,— засмяялася Вера.— Калі нядоўга будзе хварэць, можа і сама ўпраўлюся.

— Дык скажаш потым. Добра?

— Пачакай. Я прынясу саломы, пойдзем разам. Тут мне толькі што прынеслі бычка рабенькага. Такі мярзляк. Дрыжыць увесь. Ідзі паглядзі.

— Не, я пайду, мне хутчэй трэба…

Вера маўчала, Кастусь выйшаў за дзверы, спыніўся, хацеў быў вярнуцца, але не вярнуўся, не асмеліўся. Толькі пастаяў трохі, а потым заспяшаўся ў вёску. Ішоў і ненавідзеў сябе за тое, што такі баязлівец, што спалохаўся нейкага пісакі. Нават не пачакаў Веру, а ёй можа і боязна будзе ісці дамоў так позна…

Ліна нават не глянула на абновы.

— Ды што з табой? Якая зноў цябе муха ўкусіла? — раззлаваўся Кастусь.

— Куды я ўсё гэта буду адзяваць?

— Адзень і хадзі па хаце,— усміхнуўся Кастусь.

— Толькі грошы змарнаваў. Лепей на кніжку паклаў бы…

— Заробім яшчэ,— Кастусь баяўся, што зараз пачнецца сварка.

— Ды якія цяпер грошы? Не грошы, а вада,— умяшалася Ульяна, каб неяк адвесці бяду.

— А вы заўсёды абараняеце яго. Канечне ж, родненькі сыночак. Што ні зробіць, дык усё добра…

Ульяна махнула рукой і выйшла, каб, мусіць, не ўмешвацца ў сварку, каб не быць вінаватаю.

— Калі ж ты мяне выпусціш з-пад гэтага замка? — спыталася Ліна ў мужа.

— Што ты мелеш? — накінуўся Кастусь на жонку ледзь не з кулакамі.— Што ты прыкідваешся, нібы ўчора нарадзілася! Ты ж ведаеш, што фабрыкі тут няма, а цялятніцай ты ж не пойдзеш, у цябе ж пальчыкі з манікюрчыкам, можа…

— А адкуль ты ўзяў, што не пайду? Ты ж ніколі не спытаў пра гэта,— паспакайнела Ліна.

— А то пойдзеш? — ён здзіўлена і ў той жа час з затоенай радасцю глянуў на жонку.

— А то не…

— Ліначка! Дай я цябе пацалую,— абхапіў ён яе.— Я ж ніколі яшчэ не цалаваў цялятніцу.

I яны, вясёлыя, пайшлі вячэраць.

Ліна прапрацавала ў цялятніку два тыдні, а на трэці сказала мужу:

— Я болей не пайду туды.

— Вярнулася з бальніцы тая?

— Не.

Кастусь насцярожыўся: ці не нагаварыла ёй чаго Вера?

— Проста — нецікава…— адвярнулася Ліна.— Першы дзень яшчэ было нічога, а потым… Учора ледзь дабыла да вечара. Проста дзіва, як Вера не ўцякае адтуль. Кожны дзень адно і тое ж, адно і тое ж… Насі пойла, падграбай за цялятамі, насі салому. Лепш дома ўжо сядзець. Канечне, калі ты нікога не знойдзеш, то я пахаджу трохі…

— Знайду каго-небудзь,— задумліва сказаў Кастусь.

— Ды ты, Косця, не бойся. Не ўцяку. Перазімуем,— засмяялася Ліна.— Не так далёка ўжо і да вясны…

ВЯСНА

1

Кастусь кожны дзень вельмі рана прыходзіў на нараду, стараўся правесці яе хутчэй і спяшаўся дамоў снедаць. I кожны дзень са страхам чакаў, што Ліна загаворыць пра ад’езд. Яна ж пакуль маўчала. Кастусь стараўся ўсё рабіць так, каб Ліна не сумавала. Яны звычайна разам ці чыталі, ці рашалі задачы, ці хадзілі ў поле… Іншы раз здавалася, што Ліна так прывыкла жыць у вёсцы, што і не збіраецца нікуды ехаць. Але Кастусь ведаў, што яна не гаворыць пра гэта, бо верыць яму. Яно так і было. Ліна ўжо жыла адчуваннем радасці вяртання дамоў. Кожны дзень перасушвала адзенне, мыла, прасавала. А Кастусю якраз цяпер і не выпадала ад’язджаць: распачыналіся палявыя работы. У яго наконт гэтых работ былі свае меркаванні і планы. Яму нават здавалася, што без яго ў брыгадзе не справяцца, ва ўсякім выпадку, усё будзе не так, як трэба. I Кастусь ледзь не кожны дзень збіраўся пагаварыць з жонкай, каб не спяшацца з ад’ездам, але ўсё не адважваўся. Баяўся, што яна раптам не пагодзіцца з ім і ён не зможа яе пераканаць. I ён маўчаў, але стараўся, нягледзячы на тое, што ў брыгадзе прыбавілася работы, больш быць дома…

У гэты дзень ён і зусім не пайшоў на ранішнюю нараду.

— Можа звольніўся, што не ідзеш сёння на работу? — спытала Ліна за снеданнем.

— Не,— адказаў Кастусь.— Я адмяніў ранішнія нарады. Навошта хадзіць кожную раніцу і загадваць адно і тое ж. Цяпер я інакш буду рабіць. Вось я загадаў Паўлу падвозіць на поле ўгнаенне. Ён і будзе падвозіць яго, пакуль усё жыта не падкорміць. I жанчыны будуць хадзіць на поле, пакуль усё не зробяць. Такім чынам, людзі не трацяць часу на ранішнія нарады, раней могуць выехаць у поле, і я магу дома сядзець і спакойна піць чай. I табе не так сумна. Можа не ўцячэш ад мяне, пакуль не адсеемся,— засмяяўся Кастусь, але, убачыўшы, як спахмурнела жонка, сказаў: — Вось я і хачу, Ліначка, з табой параіцца…

— А што табе раіцца, калі ты сам усё вырашыў,— яна не падняла вачэй.

Кастусь загаварыў больш спакойна і добразычліва.

— Я нічога не вырашыў. I калі ты супроць, то… — ён замаўчаў, чакаючы, што Ліна скажа цяпер, але яна нешта разглядала ў сваёй шклянцы.— Давай, Ліна, пажывем, пакуль скончыцца пасяўная. Калі хочаш чэсна, дык мне проста сорамна пакідаць брыгаду ў такую адказную пару. Застаўся які месяц… У маі ў нас заўсёды цёпла…

Ульяна, якая заграбала ў печы вуголле, перастала шоргаць качаргой, слухала, што скажа Ліна.

— Можна будзе і пазагараць,— нехаця ўсміхнулася Ліна, паглядзела ўважліва на мужа і нечакана спытала: — Ну, дамогся свайго? Давольны?

Кастусь, каб не выдаць свае радасці, прыкінуўся, што добра не пачуў яе, пацягнуўся да чайніка:

— Нешта і п’ецца сёння…

— I адкуль у цябе такі апетыт раптам на ваду? — шчыра ўжо спытала Ліна.

У сенцах нехта загрукаў клямкай. Ульяна адчыніла дзверы — у хату зайшоў Кулагін. Ён усё яшчэ быў у сваім кароткім паліто на аўчыне, але ўжо ў капелюшы, ссунутым на патыліцу.

— Сёння дык і горача,— расшпіліў ён паліто.— Вясна. Было холадна, холадна, і раптам — так прыгрэла…

— А вы распранайцеся, распранайцеся,— завіхалася каля яго Ульяна.— Пасядзіце ў нас, паснедаеце.

— Садзіцеся, праўда,— паднялася і Ліна, дастала шклянку.— Я ж некалі абяцала пачаставаць вас рабінавым варэннем. Садзіцеся, калі ласка.

— Прыпазнілася вясна сёлета,— сказаў ужо за сталом Кулагін.— Ці ўправімся з сяўбою. Мала часу. Зусім мала… А гэта ж я пайшоў на нараду, а там нікога. Сядзеў, сядзеў… Павел запрагаў каня, дык сказаў, што дарэмна чакаю…

— А што? — насцярожыўся Кастусь.

— Ды я нічога. Але мне трэба было сказаць пра сваё рашэнне. А то Павел смяецца, што брыгадзір старшыню не прызнае.

— Ну, як варэнне? — перабіла Ліна Кулагіна.

— А нічога сабе. Я думаў, што горкае будзе, але ж нічога. Смачнае.

— Бярыце яшчэ, Назаравіч, бярыце,— не адставала ад госця Ліна.— Вам яшчэ чаю?

— Дзякуй, дзякуй,— прыкрыў сваю шклянку далоняй Кулагін.— Здаецца, Ігнатавіч, ты нядрэнна прыдумаў з гэтымі нарадамі. Я разважаў, калі да цябе ішоў. Разумна. Гэта правільна. Каб людзі большую адказнасць адчувалі. I свядомасць выхоўваецца. Але ёсць такія, што прывыклі, каб іх кожны дзень паганялі. Так што, Ігнатавіч, пільнасць і пільнасць. А то хто-небудзь і забудзе, што яму рабіць…

2

Кастусь ехаў з калгаснай канторы. I хаця ён, як і звычайна, спяшаўся дамоў, у Якімаўскім лесе злез з каня, прывязаў яго да бярэзіны, а сам пайшоў пахадзіць, палюбавацца вясновым лесам.

Гонкія сосны цягнуліся ў неба жаўтлява-зялёнымі верхавінамі. На чорных дубах трымцела ад ветрыку леташняе лісце. На зламанай бярозавай галінцы слязой набягаў сок. Недзе тоненька ціўкала сініца.

Кругом на зямлі зелянеў бруснічнік. Ці ён і перазімаваў зялёным? Праз леташні бляклы сівец прабівалася кволымі іголкамі маладая трава. Пад голымі яшчэ асінамі густа ляжала леташняе лісце. Прыляцела аднекуль пчала. Села на скручаны сухі ліст. Ліст перавярнуўся. Пчала паднялася і прапала з вачэй. У ямках стаяла вада, яна настоена, як чай. У вадзе адбівалася неба з рэдкімі кучаравымі воблачкамі.

Пасля лясной прахалоды ў полі было аж парна. Кастусь не падганяў каня, ехаў паволі, слухаў жаўрукоў, устрывожаных кнігавак. Успаміналася дзяцінства, успаміналася, як з сябрукамі хадзіў па гразкай раллі шукаць гнёзды кнігавак. Эх, злезці б з каня ды пахадзіць цяпер па цёплым ворыве! Над узгоркам трымцела мроіва. Вішнёва, здавалася, паднялося над зямлёй і плыло.

Ля Паўлавага двара стаялі калёсы. Кастусь пад’ехаў. Павел з жонкай насілі ў двор цяжкія мяшкі. Маня памагала мужу браць іх на плечы, а ён адносіў у сенцы.

— Што, угнаенне ўсё перавазіў? — спытаў Кастусь, не павітаўшыся.

— А-а, брыгадзір… Дзень добры!

— Ці ўсё ўгнаенне перавёз, пытаюся?..

— Учора цэлы дзень вазіў. А на сёння ты не загадваў, дык падумаў, што не трэба. Паехаў у сельпо ды цэмент сабе вось прывёз. Падмурак думаю заліваць. Ды што ты на кані сядзіш, злазь, пасядзім ды пагаворым, як людзі.

— Ты не ведаў, што і сёння табе трэба падвозіць угнаенне?!.

— Што ты заладзіў — не ведаў, не ведаў,— хіхікнуў Павел.— Злазь, дык пасядзім, пакурым. А ты, Маня, падрыхтуй нам чаго закусіць.

Кастусь злез з каня, сеў на лавачку побач з Паўлам.

— Ведаеш, не чакаў, што ты першы парушыш дысцыпліну.

— Цэмент трэба ж прывезці…

— А што людзі гаварыць будуць?

— Людзі заўсёды гавораць. На тое і людзі.

— Ты гэта кінь. Тут усе бачылі, што сабе цэмент прывозіў. Падумаюць, што так можна ўсім.

— Ідземце ж, мужчынкі, абедаць,— выйшла Маня.

— Кінь ты, Косця. А то яшчэ і палітыку мне прышыеш. Дробязі ўсё гэта. Да цябе ўсе самі вазілі, што трэба, і пасля цябе будзем вазіць. Але што многа гаварыць… Пайшлі па чарцы вып’ем.

— Дзякуй, паабедаю дома,— адмовіўся Кастусь. На каня не садзіўся, павёў у повадзе.

Ліна ў адным купальніку, павесіўшы на нос чорныя акуляры, сядзела на табурэтцы ў двары і чытала. Было зацішна, і сонца даволі моцна прыпякала.

— Паглядзі, я загарэла? — падхапілася яна, убачыўшы Кастуся.— Так добра грэе! А ты чаго нахмурыўся?

— Ды нічога,— ён прысеў на калодку, на якой звычайна секлі дровы, разуўся, падставіў ногі, каб грэла сонца.

— Не разумею цябе, Косця. Ты так перажываеш за ўсё, нібы збіраешся заўсёды тут жыць. Ты паглядзі на сябе, як схуднеў. Ну, якая карысць з гэтае работы?

I ўся злосць, што была ў яго на Паўла, цяпер паднялася на жонку. Але ён змоўчаў, пасядзеў, а потым спытаў:

— Можа, абедаць будзем?

3

Больш за ўсё Кастусь баяўся, што на сход не прыйдзе Павел. Бо яшчэ днём ён сказаў, што «брыгадзір збірае людзей на гаварыльню». А цяпер, маўляў, трэба сеяць хутчэй, а не «антымоніі разводзіць». Але як толькі Іван Малёк адчыніў клуб, Павел прыйшоў туды першы.

— Калі збяруцца ўсе,— загаварыўшы яшчэ здалёк, да Кастуся падбег Іван Малёк. I па тым, як ён падбег, як у яго блішчалі вочы, Кастусь здагадаўся: загадчыка клуба апанавала нейкая новая ідэя.— Калі збяруцца ўсе, я прашу, каб вы далі мне слова. Хачу праінфармаваць народ. Нядаўна я вычытаў у адным спецыфічна навуковым часопісе, што звычайнае срэбра вельмі карысна для чалавечага арганізма. Вы ведаеце, чаму святая вада не псуецца? Сакрэт вельмі просты. Поп боўтаецца ў вадзе срэбным крыжам, а ад крыжа адлятаюць іёны, якія і забіваюць усялякія мікробы… Вось чаму раней паны ды цары елі срэбнымі лыжкамі. I ў іх ніколі не балелі жываты. I я прыйшоў да думкі, што калі мы забяспечыць срэбнымі лыжкамі ўсіх не можам, то трэба ў нашы калодзежы насыпаць срэбных манет… Я пачаў ужо збіраць срэбныя манеты. Сем штук ёсць… Дык вось, калі абмеркаваць гэтае пытанне на сходзе. Майце на ўвазе, таварыш Вярэйчык, што гэта вельмі важнае пытанне, пытанне здароўя насельніцтва. Праўда, Павел смяяўся з мяне, калі я расказаў пра гэта, але яму можна і дараваць.

— Правільна, Іван Арцёмавіч, гэтае пытанне надзвычай важнае,— задумаўся Кастусь.— Гэта сапраўды дзяржаўнай важнасці пытанне. I яго трэба абмеркаваць сур’ёзна, вельмі сур’ёзна, а не абы-як. I для яго абмеркавання трэба добра падрыхтавацца, каб гаворка прайшла сапраўды на навуковым узроўні. А мы да такой гаворкі не гатовы. Гэта — па-першае. А, па-другое, у нас сход сёння пра дысцыпліну. Так што трэба перанесці гэтае пытанне на наступны раз.

— Вось з вамі, Ігнатавіч, я згодны. Я рад, што вы сур’ёзна падышлі да мае прапановы,— сказаў Іван Малёк і пайшоў на сцэну расстаўляць крэслы для прэзідыума.

— Слухай, Ігнатавіч,— засмяяўся Павел.— Ты абмяркуй адзін, ды і разыдземся. 3 вопыту ведаю, што ніхто не прыйдзе. Людзі паадвыкалі ад сходаў.

Але на сход сабралася столькі людзей, што не было дзе сесці. Ці ўсіх цікавіла тое, што будуць абмяркоўваць былога брыгадзіра, ці, можа, думалі, што гаворка пойдзе сапраўды пра планы. Хутчэй за ўсё, яно так і было. Бо калі Кастусь расказаў пра ўчынак Паўла, то мала хто і слухаў. Не слухаў і сам Павел: нешта гаварыў кабетам, і тыя смяяліся.

— Ну, таварышы, папрашу выступаць,— Кастусь глянуў у залу.

Усе апусцілі вочы.

Кастусь убачыў толькі адны — Верыны. Відаць было, што яна спачувала яму, перажывала за яго. I гэтая сцішанасць у зале, і гэтае спачуванне Веры яшчэ болып раздражнялі Кастуся.

— Што, будзем цэлы вечар маўчаць? — ужо са злосцю спытаўся Кастусь.

— Выступі, а потым ты паедзеш, а ён зноў камандаваць будзе, дык і каня не дасць,— крыкнула некая жанчына з задняга раду.

— Што наконт каня, то мы і яму не дадзім…— неяк рашэнне прыйшло адразу і нечакана.— Ну, калі вы не хочаце выступаць, дык у мяне ёсць такая прапанова. За парушэнне дысцыпліны пазбавіць Паўла Кіёчка права працаваць з канём да канца года.

Кастусь разумеў, што такое пакаранне залішне жорсткае, ды яму, брыгадзіру, не лёгка будзе і абысціся без Паўла: не вельмі многа мужчын у брыгадзе. Але ў такой сітуацыі іншага выйсця няма. Каб хаця людзі выступілі ды асудзілі, а то ж маўчаць. Дык хай ведаюць, што і на Паўла ёсць улада і што ў брыгадзе ніякай літасці самавольнікам не будзе.

— Хто супраць мае прапановы, прашу падняць рукі.

Кастусь гэта зрабіў знарок, бо баяўся, што ніхто не прагаласаваў бы за тое, каб пакараць Паўла.

Усе прыгнуліся. Ніхто не паднімаў рукі.

— Ого! — крыкнуў Павел. У голасе яго была пагроза.

— Ну, на сёння ўсё,— сказаў Кастусь.

— А планы? — данеслася з залы.

Хоць Кастусь і аб’явіў, што на сходзе скажа пра планы, але ведаў, што цяпер гаварыць пра іх няма ніякага сэнсу. Не было Кулагіна: ён чамусьці не прыехаў.

— На сёння ўсё,— паўтарыў брыгадзір.

У зале загудзелі. Крычалі ўсе. Кастусь не ведаў, што рабіць. Вера паглядвала на яго і неяк хітра ўсміхалася.

Раптам у дзвярах Кастусь заўважыў жонку. Яна, відаць, і раней стаяла ў калідоры, а калі ўзняўся гоман, зазірнула ў залу. Кастусь гаварыў Ліне пра сход, хацеў, каб прыйшла, але яна адмовілася тады, сказала, што будзе спаць. Але не ўседзела дома. Перад жонкаю Кастусю хацелася быць рашучым і самастойным, а галоўнае, паказаць ёй, як многа залежыць ад яго. I Кастусь падняў руку, просячы, каб у зале сціхлі.

— Можам пагаварыць і аб прысядзібных участках,— пачаў ён.— Я многа пра іх чуў, сам распытваў, як робяць з імі ў другіх калгасах. У Залессі хочуць людзі, каб ім кожны год давалі новыя ўчасткі, бо бульба, кажуць, кепска родзіць на адным месцы.

Узняўся гармідар. Гаварылі ўсе разам. Кастусь доўга стукаў алоўкам па графіне, пакуль крыху супакоіў людзей:

— Таварышы, давайце па парадку!..

Першай да стала праціснулася Куліна. Маладжавая круглатварая жанчына, у доўгай плюшавай жакетцы і квяцістай капронавай касынцы.

— Дык я так скажу,— пачала яна.— У тых калгасах просяць мяняць планы, дзе сена хапае. Мая кума жыве ў Бярозаўцы. Дык там, канешне… Там сена колькі хочаш. Людзі вясной прадаюць. Вядома, лугі такія… На планах там спрадвек толькі бульбу і садзяць. А мы ж усё канюшыну сеялі. А цяпер не пасееш: мяняюць кожны год планы. І даюць жа іх за тры вярсты ад вёскі. Хадзі за блізкі свет бульбу палоць. I дома дагледзь усё, і ў калгас ідзі ды яшчэ бяжы на тую бульбу. А калі планок пры хаце, дык, як вольная мінутка, выскачыў і вырваў тую траву…

Гаварылі і іншыя, але пра тое ж самае, што і Куліна. I вось наперад выйшаў Майсей Вухаед.

— Я вам скажу так,— пачаў ён разважліва.— Палітычна будзе больш правільна, калі планы пакінуць каля хат, як і было раней. Назаравіч нам планы абрэзаў, бо тады была кукурузная кампанія, пад кукурузу, як культуру палітычную, трэба былі лепшыя землі. Угноеныя, дагледжаныя. Ну, трэба дык трэба. А цяпер? Другі год на нашых планах авёс сеюць. Навошта? Дык вось… Няхай нам зноў планы аддадуць: хоць добра іх угноім. Будзе раптам якая кампанія, дык і ёсць зямелька гатовенькая. Бяры выконвай дырэктыву, уцякай з кансерватараў. Трэба планы пакінуць пры хатах, пакуль іх не засеялі.

Кастусь разумеў, што ніяк нельга абмежавацца адным толькі абмеркаваннем, але і без Кулагіна прымаць якое-небудзь рашэнне таксама не было сэнсу… А чаму? А можа Кулагін і не будзе супраць? А калі сход прыме рашэнне, што тады зробіць старшыня? I Кастусь адважыўся:

— Хто за тое, каб планы нарэзаць каля хат, прашу галасаваць.

…Усе паразыходзіліся.

Кастусь памог Івану Мальку расставіць услоны, пазачыняць вокны, якія паадкрывалі, каб не было так горача ў клубе. Ліна ўзяла са стала графін і папырскала падлогу вадой, каб крыху асеў пыл. А потым яны развіталіся з загадчыкам клуба, які нешта доўга не мог замкнуць дзверы, і пайшлі. Ліна маўчала. Кастусь быў такі стомлены, што яму таксама не хацелася гаварыць. Наперадзе чуўся дзявочы смех, мігалі агеньчыкі папярос. Кастусь пасля тлумнай духаты з асалодай дыхаў свежым паветрам. Па другі бок вуліцы ішлі жанчыны і, чуваць было, гаварылі пра Кастуся.

— Удалы хлопец.

— Смелы.

— Смелы, бо не збіраецца тут жыць. Хутка ж паедзе.

— Шкада.

— Ён можа і застаўся б, каб не яго маладзіца.

— Кажа, што і сам хоча вучыцца.

— А хай нам планы дасць ды і едзе.

Ці ад таго, што пра яго гаварылі, ці ад таго, што побач з ім ішла Ліна, Кастусь не столькі зразумеў, колькі адчуў, што быў бы сапраўды шчаслівы, каб назаўсёды застаўся ў Вішнёве.

4

Кулагін прыехаў дамоў позна. У клубе ўжо нікога не было. Дома ён распрануўся, папрасіў цёплай вады. Кацярына Філатаўна выцягнула з печы вялікі чыгун і наліла вады ў тазік. Кулагін разуўся, усунуў ногі ў таз і спытаўся ў жонкі:

— Ты была на сходзе?

— Была ж… Паўлу забаранілі працаваць на кані да канца года.

— Крута, але ў прынцыпе правільна.

— I пра планы гаварылі…

У гэты момант нехта затупаў у сенцах. Кацярына Філатаўна сціхла і прыслухалася. У хату ўвайшоў Павел. Ён стаяў моўчкі, угнуўшы галаву, жмурыў вочы, нібы прывыкаў да зыркага святла.

— Добры вечар вам, Назаравіч, і вам, цётка. Як добра, што ты, Назаравіч, дома. Я прыйшоў да цябе, Назаравіч… Як да роднага бацькі прыйшоў. Ты не вячэраў яшчэ, Назаравіч? Вось добра… У мяне якраз і бутэлечка ёсць,— Павел паставіў на стол паўлітэрку.— Пагаварыць трэба…

— Прыходзь, Павел, цвярозы, тады і пагаворым,— сказаў Кулагін.

— Ты мяне не крыўдзі, Назаравіч. Я не п’яны. Я ад крыўды такі. Мне плакаць хочацца, Назаравіч. Мяне сёння вельмі пакрыўдзілі, Назаравіч. Гэты смаркач ужо не дае мне каня. Толькі за тое, што прывёз мяшок цэменту. Гэта спецыяльна ён так робіць. Сёння ён пада мною капае яму, а заўтра, глядзі, і пад табою пачне… Ён жа і на сход цябе спецыяльна не запрасіў. А пра планы што? Супраць жа праўлення ідзе. Супраць твайго аўтарытэту, Назаравіч. Я, можа, рабіў часам не так, але я заўсёды паважаў цябе і слухаўся. А гэты смаркач… Ды ліха з ім! Ён сам сабе галаву скруціць. Цётка, падай нам шклянкі ды закусіць што, раздзелім гэтыя слёзы…

Кулагін падхапіўся, падбег да дзвярэй, пакідаючы на падлозе мокрыя сляды, штурхнуў нагою дзверы:

— Вон!

— Што вы, Назаравіч? Я ж з чыстым сэрцам…

— Вон!

— Значыцца, так? Дарэмна вы так з масамі…— Павел схапіў сваю паўлітэрку і выскачыў за дзверы.

— Пляменнічак! — Кулагін босы хадзіў па хаце, крычаў жонцы: — Бачыла свайго пляменнічка? I як я такога дурня столькі ў брыгадзірах трымаў! Правільна зрабіў Кастусь. Маладзец!

Кацярына Філатаўна сядзела і маўчала. Ведала, што ў такую хвіліну лепш за ўсё маўчаць.

5

Павел так прыстукнуў веснічкамі, што аж задрыжаў плот. Веснічкі адскочылі і не зачыніліся. Павел гучна мацюкнуўся і пакіраваў дамоў. Але, прайшоўшы колькі, спыніўся, павярнуў назад, пабег у другі канец вёскі, дзе жыў Колька. Той якраз з жонкай вячэраў. Павел, не чакаючы запрашэння, падсеў да стала і паставіў бутэльку:

— Даруй, Люба, але на душы так пагана…

— А я свайму казала ўжо. Так вам і трэба. А то водзяць яго, гарэлкай пояць, а ён п’е ды смяецца з вас. Так вас, дурняў, і трэба вучыць.

— Чорт з ім…— уздыхнуў Павел, думаючы не пра брыгадзіра, а пра старшыню.— Жылі да гэтага, пражывём і цяпер. Га, Колька? Давай вып’ем… Мы з табою заўсёды былі і будзем. Праўда, Колька? За дружбу! А ў цябе, Люба, сырога яйка няма?

Выпілі, моўчкі закусілі.

— Толькі пачаў будавацца, а ён каня адбірае! — не мог супакоіцца Павел.

— Вядома, з канём лаўчэй. Ці пяску падвезці, ці якую дошку з лесапільні, кожны ж раз не напросішся,— паспачувала Люба.

— Ды кінь ты, Павел,— супакойваў яго Колька.— Будзе ў мяне конь, лічы, і ў цябе будзе. Прывязу і падвязу ўсё, што табе трэба. Чуеш? I няма чаго журыцца.

— Чую, чую,— язык у Паўла ледзь варочаўся.— Скажы, Колька, хіба я табе не даваў жыць? А гэты смаркач? Замнога ён на сябе бярэ, я табе скажу… Але ён дайграецца, я гавару табе, што ён яшчэ дайграецца.

— А наконт планоў ён усё ж маладзец,— уставіў Колька.— Што, не так?

— Ха! Смелы! Анархія! Ты ведаеш, што такое анархія? Гэта Кастусь са сваімі планамі. Ён мае права рашэнне праўлення адмяняць? Не мае. Назаравіч не любіць, хто супраць яго ідзе, ён яму за гэта не даруе, я ведаю… I наогул, дурныя людзі, што маўчаць. Ён жа пенсіянераў на працу пасылае, а сваю іранскую шахіню дома трымае, каб у яе ручкі беленькія былі. Гэта ж цэлы фельетон!

— А праўда, каб хто ў газету напісаў? — сказала Люба.

— Што пісаць, Люба? Куды пісаць?.. Пісаў… — Павел махнуў рукой. — Я пісаў, і — ні гу-гу… Але нічога. Вось няхай ён паедзе ў свае гарадскія прымы, яго старая да нас прыбяжыць, каб дроў прывезлі ці сена. Праўда ж, Колька? А мы ёй тады ўсё прыпомнім. Вось так. Ну, давай яшчэ, Колька…

Павел быў пацягнуўся да бутэлькі, ды яе перахапіла Люба.

— Хопіць, хлопцы. Не трэба болей супраць ночы…

6

«Волга» спынілася ля Кастусёвага двара. Ляпнуўшы дзверцамі, з машыны вылез Кулагін, падышоў да гародчыка і сеў на лаўцы. Зашпільваючы летнік, на двор выбег Кастусь. Павітаўся са старшынёй, стаяў, чакаў, што той скажа… Кулагін дастаў папяросу, прыкурыў, зацягнуўся і дапытліва глянуў на брыгадзіра.

— Прысядзь, пагаворым…

— Дык учора ў нас сход быў,— пачаў быў расказваць Кастусь, прысеўшы.

— Я ўсё ведаю,— перапыніў яго Кулагін.— Я ўсё ведаю, што ты тут робіш. Хаця ты і не ўсё расказваеш… Падабаешся ты мне як брыгадзір. Самастойны. Такога яшчэ ў калгасе не было. Наконт Паўла правільна. I з нарадамі, я гаварыў, нядрэнна. А вось наконт планоў ты таго… Не на вышыні. Пастанова праўлення ёсць наконт планоў.

— Дык людзі ж захацелі, я не мог…

— Людзі… Па-дзяржаўнаму трэба да ўсяго падыходзіць. У кожнага па сорак сотак. Па брыгадзе шэсцьдзесят гектараў назбіраецца. А па калгасе?.. Трыста гектараў мае калгас кожны год добра ўгноенай і дагледжанай зямлі. Калгаснік пад сваю бульбу заўсёды гной вывезе. Пасей на прысядзібных участках жыта — па дваццаць цэнтнераў з гектара збярэш. Вось што такое планы ў полі!

— Але ж гэта не выхад. Трэба, каб уся зямля добра даглядалася.

— Трэба… Вядома, трэба. А ты ведаеш, колькі ў калгасе гэтых «трэба». Вось у нас ні ў адной брыгадзе няма дзіцячых садоў, толькі ў цэнтры. Яны трэба? Трэба. А за сена ты не вельмі перажывай. Яшчэ ні ў аднаго калгасніка карова не здохла з голаду. I не здохне. Што за людзей ты так, то гэта нядрэнна, але і пра калгас думай, пра яго эканоміку. Будзе ў нас моцная эканоміка, будзе і людзям нашым добра.

— Ясна, Назаравіч. Але ж на сходзе прагаласавалі за планы.

— I ўсё ж пачакай, нічога не рабі. Збяром праўленне…

7

Кожны дзень з раніцы Кастусь ездзіў у поле. I не толькі, каб паглядзець, як дзе што ўзыходзіць, а проста пабыць у полі, пастаяць каля маладое руні, паслухаць, як недзе далёка туркоча трактар і глухне за ляском. I кругом цішыня, і нікога не відаць нідзе.

Сёння ж Кастусь убачыў людзей: уся вёска была на сваіх планах. Вазілі гной, а дзе і аралі. Як валуны, ляжалі мяшкі з бульбай-сеянкай.

Кастусь вярнуўся ў вёску, завёў на канюшню жарабка і заспяшаўся дамоў. Ён хацеў у гэтыя два-тры дні, калі ў брыгадзе стала меней работы, пабыць з Лінай. Вясна выдалася цёплая, але без дажджоў. Спяшылі пасеяць усё, пакуль не перасохне зямля. Ліна можа і крыўдавала на мужа, але нічым не выдавала сваю крыўду. Сёння з ёй можна будзе ці ў лес схадзіць, ці, можа, у райцэнтр з’ездзіць: хай там сабе што купіць.

Маці з Лінай у двары перабіралі бульбу. Маці выносіла яе кошыкам з пограба, сыпала на зямлю. Ліна, седзячы на табурэце, перабірала. Сеянку ссыпалі ў мяшок, а мяккую і сапсаваную насілі ў сенцы.

— А я, думаю, перабяру, а то калі будзем сеяць, дык потым усё не схопіш. А можа і заўтра возьмем каня? — гаварыла Ульяна.

— Ды возьмем,— не вельмі весела адказаў Кастусь. Ён і забыўся, што ў маці ёсць план, што і ім трэба садзіць бульбу.

— А то, можа, веснічкі прыладзіў бы, а то ўвосень як адваліліся, так і ляжаць. Там слупок падгніў…

Кастусь захапіўся работай і ўжо не шкадаваў, што нікуды не схадзіў з Лінай. Ён знайшоў і абчасаў слупок і цяпер долатам выдзёўбваў шчыліны.

На вуліцы прасігналіла «Волга». Раз, другі. Кастусь выйшаў з два-ра. Кулагін сядзеў у машыне і нават не кіўнуў галавой на прывітанне.

— Ты што, сяўбу закончыў? — стрымана спытаў старшыня, але адчувалася, што ў сярэдзіне ў яго ўсё кіпіць.

— Яшчэ не закончылі.

— Я лічыў, што ты разумны хлопец, а ты проста анархіст. Для цябе, выходзіць, не існуе ні старшыні, ні праўлення.

— Я ж гаварыў вам, што людзі…

— Глядзі, які дэмакрат! А што людзі скажуць, калі прышлю вось трактар ды пераару ўсе планы? Што яны табе скажуць? I прыйдзецца. А што мне рабіць? Ну, добра. Пагаворым на праўленні. Сёння каб у шэсць быў у канторы.

— Ну што? — спыталася Ліна.

— Выклікаюць на праўленне.

— Чаго гэта? — насцярожылася маці.

— Відаць, прагоняць з работы,— усміхнуўся Кастусь.

— Ура! — запляскала ў далоні Ліна і заскакала на адной назе.

Кастусю раптам стала крыўдна. I не таму, што яго прагоняць з пасады, а таму, што так радуецца жонка.

«Хаця б не пры маці»,— падумаў Кастусь, але нічога не сказаў.

Ульяна выйшла на вуліцу, убачыла, што ля старшынёвага двара стаіць «Волга», пакіравала да яе. Заглянула ў машыну. Там, разлёгшыся на пярэднім сядзенні, вытыркнуўшы адну нагу ў акно дзверцаў, спаў шафёр. На грудзях яго ляжала раскрытая кніга. Ульяна зайшла ў хату. На кухні Кацярына Філатаўна мыла посуд.

— Добры дзень табе, Кацярынка! — павіталася Ульяна.— А твой дзе?

— Ой, маўчы…— шэптам сказала Кацярына Філатаўна.— Гэта ж як прыехаў, дык і не абедаў. Лёг на канапе, так і ляжыць. За тыя планы ўсё злуе яшчэ. Палажыў зусім здароўе ў калгасе.

— А я ж гэта хацела з ім пагаварыць, Кацярынка.

— Толькі не цяпер, Ульяначка.

— Хто там прыйшоў? — пачуўся голас Кулагіна.

— Ды вось Ульяна да цябе,— адказала жонка.

— Зайдзі, Ульяна! — паклікаў старшыня.— Садзіся, расказвай, што там у цябе?

— Няма чаго расказваць. Сын мой, гэты свавольнік… Ты яму даруй ужо, Назаравіч. Бачу, ён вельмі за работу перажывае.

— Перажывае? А яна?

— Яна яго цягне да сябе, але ж адна нікуды не паедзе. А хай бы яны тут і жылі. А то як мне, старой? У яго душа да работы ляжыць, бо каб не ляжала, то ён даўно паехаў бы. А то ж стараецца. Дык я вас прашу, Назаравіч. А калі прагоніце, то паедзе…

— Эх, Ульяна, Ульяна! — уздыхнуў Кулагін.— Каб я ўпэўнены быў, што ён не паедзе… Я табе шчыра скажу — другога брыгадзіра мне і не трэба.

— Я сама ўжо ўсяляк стараюся. I ёй рабіць нічога не загадваю: сядзі, чытай, вучыся. Яна, канечне, думае пра свой горад. Але без яго не паедзе. Бачу па ёй. Яны ж, як тыя галубкі. Як ён толькі позна дзе забавіцца, дык яна месца сабе не знаходзіць.

— Добра, Ульяна. Паспрабуем. А раптам мы з табой пераможам яе? Га?

— Вы толькі сыну не прагаварыцеся, што я прыходзіла, то яшчэ пакрыўдзіцца,— папрасіла старая.

— Добра, Ульяна, добра.

8

На пасяджэнне праўлення сёння сабраліся ўсе, як ніколі. Прыйшоў і Павел. Ён пакуль што заставаўся членам праўлення. Кулагін ведаў, што многія з тых, што цяпер сядзяць у яго кабінеце, будуць заступацца за Кастуся, бо не раз ужо брыгадзіры гаварылі тое самае наконт планаў, што зрабіў Кастусь, толькі яны, праўда, нічога не дабіліся: старшыня ўпарта стаяў на сваім. I ніхто не адважыўся пайсці супраць, нават Чыжэвіч. Стары вусаты Чыжэвіч, брыгадзір з сёмай брыгады, які не прызнаваў ні агранома, ні заатэхніка і не пускаў іх у брыгаду, і той не дадумаўся да таго, што зрабіў Кастусь.

Прамова Кулагіна была вельмі кароткай:

— Я і сам за тое, каб аддаць планы, але ў будучым годзе, бо на сёлета спланаваны севазварот з улікам таго, што планы будуць у полі. I ўчынак Вярэйчыка нельга абысці маўчаннем, мы павінны вельмі строга асудзіць яго, каб такія рэчы больш у калгасе не паўтараліся.

— Ай, што гаварыць! Усё ясна,— сказаў Чыжэвіч і прыгладзіў свае доўгія абкураныя вусы: — Правільна зрабіў. Шкада, што я гэтага не зрабіў.

— Можаш радавацца, Чыжэвіч,— сказаў Кулагін.— Быў у мяне адзінанархіст, а цяпер вас двое.

Узяў слова парторг калгаса Рыгор Стах. Гэта быў невялікі чалавечак, хадзіў заўсёды ў добра адпрасаваных штанах, у тоўстым світэры. Знешне нечым нагадваў школьнага выкладчыка фізкультуры, хоць да спорту меў толькі тое дачыненне, што іншы раз з Кулагіным ездзіў у Гомель на футбол. Але гэта было вельмі рэдка. Парторг ніколі не крычаў, размаўляў ветліва, па-сяброўску:

— Ты, Косця, зразумей адну простую ісціну. Ты мог тое ж зрабіць, што зрабіў, і мы цябе сёння ўсе пахвалілі б. Мэта твая ясная і высакародная, а вось метады нікуды не вартыя. Анархісцкія, як тут гаварыў Назаравіч. Калі ты бачыш несправядлівасць, дык прыйдзі да Кулагіна, прыйдзі да мяне, прыйдзі на праўленне, даказвай сваё, змагайся. Не думай, што цябе не зразумеюць. Зразумеем. I ў гэтым выпадку зразумелі б, прынялі б адпаведную пастанову. А ўяві, Косця, сабе такое. Гаспадарка наша вялікая. Што будзе, калі кожны пачне рабіць па-свойму? Да чаго мы дойдзем? Ты зразумеў мяне, Косця? Ты скажы, зразумеў?

— Зразумеў,— адгукнуўся Кастусь.

— Якія будуць прапановы? — звярнуўся да ўсіх Кулагін.

— У мяне ёсць прапанова,— падняўся Павел.— Я гаварыць не вельмі, дык пісьменна рэзалюцыю падрыхтаваў. Я вось прачытаю яе:

«За зазнайства, за агітацыю супраць рашэнняў праўлення калгаса, за адмову ад агульнапрынятага распарадку і адмену ранішніх нарад, за невыкананне рашэнняў праўлення, што выразілася ў распараджэнні засяваць прысядзібныя ўчасткі пры хатах, вызваліць Вярэйчыка з пасады брыгадзіра!».

— Ого! — не вытрымаў Чыжэвіч.

Нехта засмяяўся.

Усе члены праўлення, акрамя Паўла, былі за тое, каб абмежавацца абмеркаваннем.

А потым яшчэ засядалі гадзіны дзве. Спачатку Кастусь уважліва прыслухоўваўся. Гаварылі пра рамонт камбайнаў, пра тое, што яшчэ трэба было б два грузавікі купіць, зацвердзілі праект газіфікацыі калгаса. У Кастуся разбалелася галава, ён не вельмі ўжо і слухаў, і калі закончылася пасяджэнне, першым выскачыў на вуліцу. Кулагін у адкрытую фортку паклікаў зайсці.

— Ну, як настрой, Ігнатавіч? — спытаўся Кулагін, хаваючы нейкія паперкі ў папку.

— Добры. А вось жонцы сапсую настрой, як скажу, што мяне не прагналі.

— Слухай, Ігнатавіч, а які ў яе настрой будзе, калі ты ёй скажаш, што назаўсёды заетанешся ў Вішнёве? А ёй праўленне калгаса прапануе пасаду загадчыка клуба. Восемдзесят рублёў у месяц.

— Не, Назаравіч. Не згодзіцца. Ведаю. Яна толькі і думае, каб хутчэй паехаць адсюль.

— А каб яна засталася?

— Я быў бы рады,— адказаў Кастусь.— Але…

— Ды што ты за мужчына, калі жонку не ўгаворыш? Нічога не выйдзе… А ўсё ж скажы ёй пра клуб. А раптам? Дам крэдыт вам на дом. Будуйцеся, жывіце сабе. Старая дзяцей вам глядзець будзе. А што? Бачыш, як усе будуюцца. Падумай.

— Ды ўсё ясна і так, Назаравіч.

Кастусь выйшаў, сеў на свайго жарабка і паехаў дамоў. Каня не падганяў, той ішоў ціха і толькі, калі мінуў Якімаўскі лес, пабег: адчуў, што вяртаецца дамоў. Садзілася сонца, на ферму з поля цягнуўся статак.

9

На апошнюю нядзелю мая было прызначана Свята вясны. Парабіўшы ўсё ў полі, мужчыны чакалі касьбы, а жанчыны даглядалі свае гароды. У ціхае надвор’е над палеткамі кружыўся самалёт, «палоў» гербіцыдамі яравыя, лён.

На Свята вясны Ліна не толькі згадзілася паехаць, а нават з не- . цярпеннем чакала яго. Ліна пашыла сабе белую шаўковую сукенку, з’ездзіла ў райцэнтр і зрабіла новую прычоску. Кастуеь радаваўся, што яна не засталася абыякавай да свята: не ўсё ёй у вёсцы чужое.

3 раніцы каля клуба пачалі збірацца па-святочнаму апранутыя калгаснікі. Іван Малёк нават абнавіў свой гальштук. Майсей Вухаед быў у новенькай афіцэрскай гімнасцёрцы, падпяразаны шырокім з бліскучай спражкай рамянём. Пажылыя кабеты ў шырокіх і доўгіх спадніцах, у зыркіх гарусоўках, а маладзіцы — у сукенках на гарадскі манер.

Пеўнем хадзіў каля маладзіц Павел. Ён быў у храмавіках, у белай кашулі, расхрыстанай на грудзіне. Павел паспеў перахапіць сто грамаў, і з яго расчырванелага твара не сыходзіла ўсмешка. Ад Паўла не адставаў Колька. Гальштук з залішне вялікім вузлом рабіў яго ненатуральна салідным.

Хлопцы падышлі да Кастуся.

— Камандуй, брыгадзір, каб пешшу. Тут якія тры кіламетры. А то пакуль тыя машыны пад’едуць, дык і дзень міне,— дыхаў перагарам Павел.

— А табе і праўда не пашкодзіла б праветрыцца,— засмяяўся Кастусь.

— Сёння, брыгадзір, я п’ю законна. I ты мяне не чапай.

Іван Малёк адчыніў акно ў клубе, паставіў на падаконнік радыёлу, уключыў яе на ўсю моц. Хутка ўтварыўся круг. Маладзіцы ганялі спадніцамі пыл.

— Станцуем, брыгадзір,— падышла да Кастуся Вера. Яна была ў чорнай кароткай сукенцы.— Ты ж некалі здорава ўмеў танцаваць. Ці жонкі баішся?

— Ды я развучыўся,— азірнуўся Кастусь на жонку.

— Не адрывайся ад мас,— крычаў Павел і цягнуў у круг Ліну.— Хоць раз патрымаюся за гарадскую талію.

Ліна вырвала сваю руку і моцна штурханула Паўла, адышлася ўбок і ледзь не плакала. Яе заўважыла Вера, кінула Кастуся і падбегла да Ліны.

Дзяўчаты кружыліся адна з другой, бо хлопцаў усім не хапала.

Раптам пад’ехалі тры грузавікі, упрыгожаныя лозунгамі і плакатамі. Шафёры памагалі жанчынам сесці, стараючыся употай ушчыкнуць каторую. Узняўся крык.

Машыны ціха крануліся. Дзяўчаты зацягнулі песню:

Распрагайце, хлопцы, коней

Ды лягайце спачываць…

Кастусь з Лінай стаялі каля самай кабіны. Спявалі разам з усімі. Кастусь падводзіў. Ліна ўпершыню чула, як хораша спявае яе муж.

— Хай чуюць, што нашы едуць,— крычаў Кастусь Майсею Вухаеду. На яго вачах блішчалі слёзы, пэўна, ад стрэчнага ветру.

У Якімаўскім лесе звярнулі на вузкую лясную дарогу і хутка спыніліся на паляне. 3 аднаго боку яе рос высокі сасоннік, а з другога — бярэзнік. Пад бярозамі ўжо стаяла сцэна, збітая з дошак, перад сцэнай — лаўкі. На сцэне — стол, накрыты чырвоным паркалем, крэслы. У засені дрэў спыніліся сельпоўскія грузавікі, згружалі буфеты. На адной машыне дзяўчаты ў белых халатах прадавалі марожанае. Ля машын таўкліся дзеці. На паляне і ў бярэзніку палілі кастры: ратаваліся ад машкары.

Вось з сасонніку вынырнула старшынёўская «Волга», а за ёй — аўтобус. На аўтобусе прыехалі шэфы з горада, прывезлі духавы аркестр. Ля сцэны заззялі трубы, па лесе разнесліся гукі марша. Людзі пацягнуліся сюды, дзе іграў аркестр. За сталом на сцэне селі старшыня, парторг, брыгадзіры, госці. Кулагін павіншаваў усіх са святам, а потым даў слова брыгадзіру Чыжэвічу, а за ім ужо Кастусю. Кастуся гэта крыху здзівіла, бо па ўсіх паказчыках яго брыгада была першая і яму трэба было рапартаваць першаму. Але калі старшыня стаў чытаць рашэнне праўлення, то ўсё стала ясна. Кастусёвай брыгадзе прысуджалася другое месца. Першае месца, вымпел і першая грашовая прэмія прысуджаліся чыжэвічавай брыгадзе.

I тут пачалося такое, чаго ніхто не чакаў. Здалося, што пачалі крычаць усе адразу. Да сцэны падбегла даярка Куліна:

— Няправільна! — крыкнула яна і аж пачырванела.

— Несправядліва! — пачуліся галасы.

— Які ты помслівы чалавек! — перакрыквала ўсіх Куліна.— Першае месца не брыгадзір заняў, а мы. Мы ўсе стараліся. Несправядліва робіш! А яшчэ і наш! Сорамна! Давай нам вымпел! Вымпел наш! Чуеш?..

Разам з усімі крычаў і Вухаед:

— Давай, старшыня, вымпел!

Кастусю было вельмі няёмка, што людзі з яго брыгады паднялі з-за прэміі такі гармідар, і ў той жа час радасна, што яны такія дружныя. Кастусь выбраўся з натоўпу. Ульяна стаяла крыху зводдаль ад грамады.

— Вось як яно, сынок…— усхвалявана сказала яна.

— Там перапіліся, ці што? — усміхнулася Ліна, калі да яе падышоў Кастусь. Яна адганяла машкару ад ног бярозавай галінкай. Кастусь маўчаў.

Нарэшце ўсе накрычаліся і сціхлі. Кулагін дачытаў рашэнне праўлення. Аб’явілі, што хутка пачнецца канцэрт мастацкай самадзейнасці, а пасля танцы пад духавы аркестр.

— Ліна, пайшлі куды,— Кастусю не хацелася глядзець канцэрт мастацкай самадзейнасці.

— Куды?

— Прыстанем да якой кампаніі.

— Да якога Колькі? — і яна пацягнула мужа бліжэй да сцэны.

Выступалі ўдзельнікі мастацкай самадзейнасці Баршчоўскай сярэдняй школы. Спачатку спяваў хор.

— А вось дзе яны! — пачуў Кастусь над самым вухам голас Кулагіна.— А я вас шукаю ўсюды… Пайшлі са мной!

— А куды? — спытаў Кастусь.

Але Кулагін маўчаў, пакуль не селі ў машыну. А калі выехалі з паляны на вузкую лясную дарогу, парослую званочкамі і маладымі асінкамі, не вышэйшымі за траву, павярнуўся да Кастуся і Ліны:

— Невялічкі прыём. Запрасіў брыгадзіраў, праўленцаў і перадавікоў.

— А народ няхай глядзіць мастацкую самадзейнасць? — спытала Ліна.

Кулагін, здавалася, і не пачуў, гаварыў далей:

— Мінулай вясной зрабілі на паляне сталы для ўсіх. I, ведаеце, пакуль з прэзідыума дайшлі, дык і месцаў не было. Пазалазілі за стол такія, каго я век і не бачыў. Няёмка выйшла. Дык сёлета я інакш… Кожны атрымаў сваю прэмію, як хоча, так няхай і распараджаецца… Буфеты ёсць. Ну, а для гасцей і наогул… Без гэтага таксама нельга.

Памаўчалі. Машына выехала з лесу. Ехалі цяпер ускрайкам, па шаўкавістаму сіўцу, паўз бярэзнічак.

— А ў цябе ў брыгадзе не людзі, а золата,— зноў загаварыў Кулагін.— 3 такімі людзьмі куды хочаш можна ісці, не падвядуць. Ніколі не дадуць у крыўду. Я добра ведаю сваіх вяскоўцаў, але і я такога не чакаў ад іх…

— Я таксама не чакаў,— сказаў Кастусь так, нібы апраўдваўся.

— А ведаеш, Ігнатавіч, я быў за тое, каб тваёй брыгадзе першую прэмію далі. Настойваў нават. Дык члены праўлення ўпёрліся, парторг таксама. Чыжэвіч адзін мяне і падтрымліваў. I справа зусім не ў дысцыпліне, як потым запісалі ў пратаколе. Напіралі на тое, што ты ў брыгадзе часова, што, калі б пастаянна… А так… Зарабіў вымпел адзін, а ганарыцца будзе другі.

Кулагін счакаў крыху, спадзеючыся, што Кастусь скажа што-небудзь пра сваё далейшае брыгадзірства, але той маўчаў.

ЛЕТА

1

У пачатку чэрвеня не было дажджу.

3 раніцы свяціла сонца, а недзе апоўдні неба зацягнула касматымі воблачкамі. Яны збіраліся ў чорныя хмары. Падаваў голас далёкі гром. Усё прыціхла, не варушылася. Толькі нізка над дарогай шмыгалі ластаўкі. Хмара вырасла на паўнеба і дыхнула халадком. Пачалі падаць буйныя, рэдкія кроплі. Але дажджу не было — узняўся моцны вецер, праганяў хмары…

Дажджы пайшлі тады, калі іх ужо і не чакалі,— без ветру і грому. Дарогі расквасіла так, што ні праехаць, ні прайсці. Часам выдараліся пагодныя раніцы, на расе блішчала сонца. Але ў другой палове дня наплывалі хмары і зноў ішоў дождж.

Надышла касьба. А пагоды ўсё яшчэ не было. Касіць сена паднялі ўсіх, хто толькі мог трымаць касу. Папрыязджалі і тыя, што працавалі ў райцэнтры, у горадзе.

За якіх два дні траву падвалілі. Ставіць копы пайшлі таксама ўсе, нават падлеткі і дзеці. Як кінуць вокам, ад Вішнёва да самай чыгункі бялелі хусцінкі і кашулі.

Кастусь і Ліна ішлі па слядах, што зялёным шнурочкам цягнуліся па траве між балотам і высокім жытам. Над балотам трывожна крычалі кулікі. Жыта выходзіла ў колас, у ім там-сям сінелі васількі.

Ліна бегала па траве, ірвала кветкі. Босыя яе ногі абрасіліся, і да іх папрыліпалі пялёсткі ад рамонкаў.

— Ой, чаму мы раней сюды ні разу не прыйшлі! — яна паглядзела на Кастуся.— Праз тваё брыгадзірства і лета не бачылі!

Кастусь моўчкі цягнуў біклагу з вадой, сумку з ежай і двое грабляў.

Кабеты зграбалі сена, а мужчыны сталі на стагі. Стаў на стог і Кастусь. Копы цягалі коньмі. Зачэпіць вяроўкай капу, а сам на яе і — паехаў… Ліне ці абрыдла грэбці, ці ей сапраўды захацелася пацягаць копы, толькі яна аддала Кольку граблі і ўзяла ў яго каня. Зачапіла капу вяроўкай, уселася сама наверх і сцебанула каня пугай. Той ірвануў з месца, і Ліна кульнулася на зямлю. Усе зарагаталі. Падышоў Колька і навучыў яе, як трэба кіраваць канём. Кастусь са стога назіраў за жонкай, радаваўся, што яна так захапілася работай. Кожны раз, як Ліна пад’язджала да стога, яна нешта крычала Кастусю, але ён, не разабраўшы яе слоў, толькі ўсміхаўся.

Пад стогам стаяла Вера, брала на вілкі ладны ахапак і падавала Кастусю. Кастусь зверху добра бачыў яе, бачыў, як яна напружвалася, падымаючы сена, як з галавы ў яе з’язджала хустка і яна папраўляла яе, як выцірала пот на твары.

Майсей Вухаед завяршыў свой стог першым, падышоў да кастусёвага, паказаў, з якога боку больш падкласці. I ўсё ж стог у Кастуся выйшаў нейкі аднабокі, з нахіленай дзюбкай-вяршком.

— Сена не ўляжалася… Калі яно пастаіць у копах, тады яго і таптаць лаўчэй, а так тапырыцца,— апраўдваўся Кастусь.

— Будзе стаяць,— махнуў рукой Вухаед.— Давай, Ігнатавіч, аб’яўляй абед.

Хто тут, пад стогам, раскладаў сваю ежу і абедаў, а потым драмаў у цяньку, а многія пайшлі на рэчку. Кастусь з Лінай таксама захацелі выкупацца.

— Стамілася?

— На далоні мазоль ускочыў ад лейцаў,— паказала яна мужу сваю руку.— Шчыміць.

Яны адышліся далей па беразе, дзе ўжо нікога не было, аблюбавалі шырокую, ахутаную з усіх бакоў алешнікам затоку, у якой можна было наплавацца ўволю. Кастусь раздзеўся і прама з берага нырнуў у ваду, выплыў на самай сярэдзіне, фыркаў ад асалоды, пырскаўся.

— Ліна, давай сюды!

Ліна спусцілася з абрывістага берага, спынілася ля самай вады, трымаючыся за карэнні, што звісалі з берага.

А потым, накупаўшыся, яны ляжалі на травяністым беразе.

— Здаецца, і не варушылася б… Усё цела баліць.

— Гэта з непрывычкі. Потым не будзе.

— Як гэта — потым? — села Ліна.

Кастусь не заўважыў яе насцярожанасці.

— Ну, праз дзень-другі. Чалавек прывыкае…

— Дык ты хочаш, каб я прывыкла?.. Каб сядзела тут?.. Спачатку паехалі толькі на адну зіму. Там, казаў, ніхто не будзе перашкаджаць нам рыхтавацца да экзаменаў. Паверыла. А потым — «пажывем, пакуль адсеемся». Тут, бачыце, без яго не будуць людзі ведаць, як вывозіць на поле гной. А цяпер, выходзіць, без яго ў калгасе не ўбяруць сена.

— А што ты думаеш? — у Кастуся быў вельмі добры настрой. Ён памкнуўся прылашчыцца да яе, загарэлай, разагрэтай на сонцы, ды яна адштурхнула яго.

— I не спадзявайся, што я стану прывыкаць. Зразумеў? — апошняе слова яна ледзь выгаварыла праз слёзы. Ён цалаваў ёй рукі, прасіў супакоіцца.

— Ну, ты зразумей мяне, Ліначка. Я не магу пакуль што пакінуць маці. Хоць сена трохі заробім ёй. Дзе яна возьме яго? Тут які тыдзень… Я абяцаю табе… Ты не будзеш хадзіць на гэтае сена. Пабудзь дома. Я сам пахаджу. Але дабудзь хаця сёння да канца дня.

Кастусь зноў стаяў на стозе. Ліна зноў цягала копы. Рабіла моўчкі, засяроджана. Кастусь з трывогай паглядаў на яе, баяўся, што раптам возьме ды кіне ўсё і пойдзе дамоў.

Недзе гадзін у пяць на луг прыехаў Кулагін.

— Ігнатавіч, паехалі! Выклікаюць нас з табой у райком,— сказаў старшыня, падыходзячы да брыгадзіра.

— Чаго?

— Гавораць, што не могуць далей цярпець, каб ты быў не зацверджаны.

— А навошта яго зацвярджаць? — выйшла наперад Ліна, якую спачатку Кулагін і не заўважыў.— Ён пасля сенакосу будзе разлічвацца.

— Ён больш як паўгода працуе, а не зацверджаны,— сказаў спакойна Кулагін.— Так нельга. Мне сказалі, каб сёння прыехалі.

Кастусь сеў у машыну, памахаў Ліне рукой.

— Няёмка атрымалася,— сказаў Кулагін.— Я і не заўважыў, што яна тут.

2

Кулагіну і Кастусю нядоўга давялося чакаць у прыёмнай. Неўзабаве дзяўчына, што сядзела за машынкай, паклікала іх у кабінет. Кулагін сеў на крэсла ля акна, а Кастуся папрасілі падысці да доўгага стала, за якім сядзела некалькі чалавек. Перад кожным з іх ляжалі чыстыя лісткі паперы, шарыкавыя ручкі. Насупраць Кастуся сядзеў сакратар райкома Мікалай Васільевіч. Ён камячыў у пальцах цыгарэту, нібы збіраўся закурыць. Зламаўшы яе, кінуў у попельніцу, ціха сказаў:

— Таварыш Вярэйчык. Брыгадзір з калгаса «Перамога». Колькі вы працуеце ў калгасе?

— 3 восені.

— I за гэты час Кулагін не знайшоў часу прывезці яго на зацверджанне! Што вы скажаце пра свайго брыгадзіра, таварыш Кулагін?

— Ды што тут гаварыць…— падняўся Кулагін.— Работнік добры. Брыгада перадавая. Граматны. Самастойны. Спраўляецца. Любіць зямлю, працу на ёй. Хлопец з галавой, што і гаварыць. Я ж вам, Мікалай Васільевіч, расказваў пра яго.

— Ну, добра,— сказаў сакратар. А потым звярнуўся да членаў бюро: — У каго якія пытанні? Няма? Супраць Вярэйчыка ніхто нічога не мае? Зацвярджаецца таварыш Вярэйчык брыгадзірам. На гэтым мы заканчваем наша пасяджэнне. Вярэйчык і Кулагін затрымайцеся, калі ласка!

Калі ўсе выйшлі з кабінета, Мікалай Васільевіч падняўся, пацягнуўся так, што ў яго аж хрумснулі косці, трухануў плячыма, нібы скінуў з іх які цяжар, а потым шырока расчыніў вокны.

— Што прыдумаць, каб абыходзіцца без гэтых пасяджэнняў? Як, Назаравіч, ты ў калгасе многа засядаеш?

— Усяк бывае.

— Ну, а ты, Вярэйчык, як думаеш жыць далей? — сакратар закурыў, стаў ля адчыненага акна.— Я чуў, што збіраешся пакінуць калгас?

— Я прыехаў часова. Кулагін, можа, гаварыў…

— Часова… Чалавек нарадзіўся, вырас у Вішнёве, і ён, бачыце, прыехаў часова…— нібы падумаў уголас Мікалай Васільевіч.— Ну, а ты ведаеш, пэўна, дзе тваё не часовае месца?

— Дамовіліся з жонкай паступаць у медыцынскі.

— Так…— сакратар кінуў у попельніцу недакурак, дастаў яшчэ цыгарэту, але закурваць не стаў, прайшоўся па кабінеце, спыніўся перад Кастусём.— Я не веру, каб ты адчуваў, што тваё прызванне — медыцына. Ты ж пра гэтую медыцыну да жаніцьбы і не думаў. А што, не так? А ёсць такія, што з дзяцінства мараць стаць урачом. I раптам ты зоймеш месца такога чалавека. Ты хлопец здольны, разумны. Паступіш… Я не хачу сказаць, што тваё месца будзе пуставаць у калгасе, але я не асмелюся пэўна сказаць, хто больш прайграе — ты ці калгас? Адным словам, таварыш Вярэйчык, ты вельмі правільна зробіш, калі застанешся. А вучыцца ты будзеш завочна ў сельскагаспадарчай акадэміі. Жонка ж няхай ідзе ў медыцынскі. Будзе ў Вішнёве і свой урач. Дык, можа, узважыш усё яшчэ раз, параішся дома. Як глядзіш на гэта?

— Назаравіч чуў, што мая жонка сказала сёння.

— А я лічу так, што жонка, калі яна сапраўдная жонка, заўсёды павінна тое рабіць, што жадае муж,— умяшаўся Кулагін.— Я нават уявіць не магу, каб мая была супраць мяне. Хай паспрабуе! Ого!

— Цяпер, Назаравіч, не тыя жонкі пайшлі,— уздыхнуў Мікалай Васільевіч.— Цяпер яны не такія, як у вас. Ну, добра, Вярэйчык. Уся гэтая гаворка вялася для таго, каб вы яшчэ раз добра падумалі над сваёй будучыняй, каб яшчэ раз уеё добранька ўзважылі. Вось так… Бывайце!

— А наконт акадэміі сакратар гаварыў праўду,— сказаў Кулагін ужо ў машыне.— Ведаеш, ён многім памог паступіць. Ты дарэмна адмаўляешся. Хто ж будзе кіраваць пасля нас? Нас надоўга не хопіць. А цяпер толькі і жыць у вёсцы. Не разумее гэтага моладзь. Вельмі правільна гаворыць Мікалай Васільевіч: у вёсцы цяпер патрэбны здольныя арганізатары. Вось так, Ігнатавіч. Але цябе не ўгаворыш. Каб ты яшчэ ажаніўся з тутэйшай, а так… Што, можа, няпраўда?

— Праўда.

— А я вельмі хачу, каб ты застаўся. Думаў, вырашчу сабе замену. Не выйшла. Калі цябе разлічваць?

— Ды так, каб на экзамены не спазніцца.

Больш не гаварылі. Кулагін сядзеў, звесіўшы галаву. Ці не драмаў… Кастусь таксама адхінуўся на спінку сядзення, адчуваў, што яго ўсяго ахутвае прыемная лянота. Натаміўся на стагаванні.

Сонца апускалася за Вішнёва. Большала, чырванела. I вось ужо толькі хмары свецяцца адбіткамі яго праменняў.

3 канторы яшчэ не разышліся. Сядзелі, чакалі старшыню. У кожнага знаходзілася тэрміновая справа да Кулагіна. Ён прама на ганку пагаварыў з брыгадзірамі, забег у кабінет, каб падпісаць паперкі, якіх нямала назбіралася за дзень у бухгалтара.

— А што рабіць з прэміяй для сёмай брыгады? — спытаў бухгалтар.— Чыжэвіч адмаўляецца ад яе. Вымпел узяў,— тут парторг пераканаў яго, кажа, гэта палітычная справа,— а ад грошай адмаўляецца, і ўсё. Куды мне іх?

— Купіце радыёлу і завязіце яму ў клуб. Пласцінак таксама купіце. Ну, усё? — а потым яшчэ спыніў бухгалтара ў дзвярах, загадаў: — Разлічыце Вярэйчыка з пятнаццатага ліпеня, выпішыце прэміяльных сто рублёў. Потым правядзем рашэннем праўлення. Супроць ніхто не будзе: чалавек стараўся.

Кастусь сядзеў у машыне маўклівы, задумлівы. Ён заўсёды ведаў, што пакіне вёску, але заўсёды пра свой ад’езд думаў, як пра нешта надта далёкае. Але цяпер, калі яго ад’езд азначан нейкім канкрэтным тэрмінам, яму раптам стала вельмі сумна.

Каля дарогі буяла маладая бульба, бліжэй сюды прыпыленая, а далей — густая, зялёная. За бульбай сцяной стаяла жыта. Яно як пайшло ў колас, дык пасвятлела, адлівала жаўцізной. Сінеў вечар, далячынь хавалася ў туманнай смузе. Смуга гусцела, набліжалася, і раптам за вокнамі машыны стала цёмна: шафёр уключыў фары.

— Ты там не заснуў? — павярнуўся да яго Кулагін.

— Ды не,— азваўся Кастусь.

Кулагін спачатку маўчаў, нібы прыглядаўся да хлопца, а потым загаварыў:

— Дык я, Ігнатавіч, табе скажу, што мне шкада з табой расставацца. Шкада, як з родным сынам. Вось мы ўдваіх з Кацяй дажываем свой век, а некалі ж і ў нас была сям’я, былі дзеці… А цяпер адзін сын на цаліне парторгам у саўгасе. Другі ў Ленінградзе, у інстытуце выкладае. А самы меншы ў Данбасе. Жывуць… I мы ім не патрэбны. А ты ж бачыў, якую хату паставіў. Навошта, для каго? Параз’язджаліся… Каб яны цяпер пачыналі жыць, хоць аднаго ды ў калгасе пакінуў бы. А тады, сам разумееш… Нават не верылася, што такое жыццё настане. А яшчэ лепей будзе, Ігнатавіч. Нават не ўяўляеш, як будзе. Дом адпачынку калгасны пабудуем. Думаю я, Ігнатавіч, балота расчысціць, глей і торф на поле вывезці, а там зрабіць возера. Мне гавораць, каб балота зусім асушыць, але я не згодзен. Колькі там той зямлі… Карысці болей будзе, калі торф ды глей з балота на поле вывезці. Няхай будзе возера. На беразе парк пасадзім. А ў парку дом адпачынку пабудуем. Лодачную станцыю. Хай людзям памяць пра Кулагіна застанецца. А што, не так? Можа, калі і ўспомняць добрым словам… Ды гэта ўсё дробязі. Я табе скажу — заказаў праект новай вёскі. Будзем будаваць горад… Не, я нават не ўяўляю, як будуць жыць у вёсцы праз некалькі год. Няхай нават праз дзесяць. Падумаеш іншы раз, і так шкода стане самога сябе, хоць плач: стары, мала жыць засталося. Вось так, Ігнатавіч… Але твая жонка цябе чакае: бач, ва ўсіх вокнах святло,— сказаў ён, калі машына спынілася ля Кастусёвага двара.— Ну, бывай, Ігнатавіч!

Ульяна не спала. Яна сядзела на палку ля печы і нічога не рабіла. Проста сядзела і чакала сына. Кастусь нават не ўбачыў яе, калі ішоў у пярэднюю хату. Жонкі дома не было.

— А дзе ж яна? — спытаў ён, убачыўшы маці.

— Ліна… Ай, сынок, нарабіла твая Ліна. Сабрала чамаданы і — на станцыю… Запіску пакінула.

Кастусь стаяў, як аглушаны.

— Запіска на стале, кажу,— устрывожылася маці.

Прачытаў:

«Ты ўвесь час хлусіў мне. Хлусіў, калі ўгаварыў пажыць у вёсцы да вясны, потым, пакуль пасяўная пройдзе, а потым, пакуль пройдзе касавіца. Ты проста не хацеў ехаць. Сёння я гэта зразумела. Ну і заставайся! Хочаш, каб мы жылі разам, прыязджай».

Кастусь хацеў быў кінуцца на станцыю, нават выбег на вуліцу, але зразумеў, што бегчы позна, што цягнік на Гомель пайшоў. А ноччу Ліна выедзе з Гомеля. Кастусь вярнуўся ў хату. I ўсё хадзіў і хадзіў у пярэднім пакоі, нібы хацеў у гэтую ноч уцячы сам ад сябе.

3

Пяцьдзесят гектараў сенажаці выдзелілі для вішнёўцаў за рэчкай Цярэшкай. Трава на гэтым урочышчы была няроўная — у лагчынах густая, укосная, а на ўзгорках — рэдкая лугавая аўсяніца, конскае шчаўе, палын, а дзе і зусім адзін лазняк рос.

Дзялілі сенажаць усёй вёскай.

Павел трымаў шапку, кожны падыходзіў і выцягваў адтуль згорнутую ў трубачку паперку з нумарком. А потым па нумарку і наразалі кожнаму дзялянку.

Паўлу, як на зло, выпала вельмі няўдалая дзялянка. 3 аднаго краю яшчэ нічога, а з другога — толькі лазнячок.

— Кошыкі будзеш плесці,— пажартаваў нехта.

Каб каму папалася такая дзялянка, дык пагараваў бы сабе, але не крычаў. Але Павел, які за сваё брыгадзірства адвык ад чаргі,— заўсёды сена браў там, дзе хацеў,— цяпер падняў лямант, што, маўляў, дзяліць не трэба, што трэба спачатку скасіць, а потым важыць.

Павел і Колька ішлі за брыгадзірам, пакуль ён не нарэзаў усім дзялянкі. I тады аказалася, што засталося яшчэ гектары са два сенажаці, праўда, не самай лепшай, але і не самай горшай.

— Можа каго абдзялілі? — сумеўся Кастусь.

— Усё правільна, брыгадзір. Так яно і павінна быць. Усе лічаць, што ў гэтым кавалку пяцьдзесят гектараў, а на самой справе пяцьдзесят два.

— Трэба сказаць Кулагіну.

— Ну і дурань будзеш, калі скажаш,— абурыўся Павел.— Вось што, брыгадзір. Няхай думаюць, што тут толькі пяцьдзесят гектараў. У нас кожны год будзе нейкі рэзерв. Тут заўсёды на працэнты аддаюць. А цяпер гэта сена падзелім на трох, ніхто і ведаць не будзе. Мы з Колькам выкасім і тваю дзялянку. I сена табе прывязём. Зробім так, што камар носа не падточыць. У нас вопыт… Ну, што глядзіш? Хочаш, за гэта мы выкасім і тваю законную дзялянку?

Кастусь не згадзіўся.

— Ну, добра,— пачаў Колька.— Не хочаш з намі дзяліцца, давай надрэжам па колькі сотак тым, каму дрэнныя дзялянкі папаліся.

— Таксама можна,— згадзіўся Павел.— Вось у мяне, напрыклад, што за сена? Лаза адна…

— Не, хлопцы, скажу старшыні… Мо потым і надрэжам, але надрэжам у першую чаргу ўдовам,— перакінуў Кастусь праз плячо «казу» і пайшоў на сваю дзялянку.

— Выслужыцца захацеў! Сваім людзям шкадуеш. Думаеш, старшыня табе ордэн павесіць. Чакай…— крычаў на ўвесь луг Павел.

Кастусь з нейкай незразумелай апантанасцю, не адпачываючы, касіў і касіў да таго часу, пакуль не паклаў у пакосы ўсю траву. А потым прыпаў да біклагі з вадой, прагна піў. Вада цякла па падбародку, па шыі, па грудзях. Потым ён абедаў, еў сала з хлебам… Лёг адпачыць на мяккім зялёным пакосе.

Сонца хілілася на захад, спадала гарачыня. Недзе блізка, ледзь не над самым вухам, гудзеў чмель, шукаючы сваё гняздо, можа дзе пры-валенае травой. Вось і зусім звечарэла. Ад ракі пацягнула вільгаццю. Дамоў ісці не хацелася. Ад адной думкі пра дом стала невыносна сумна. А можа, застацца на лузе, зрабіць буданчык і пераначаваць?

Пачало цямнець, калі Кастусь падыходзіў да свайго двара. Над вуліцай яшчэ вісеў сухі пыл, што паднялі каровы, вяртаючыся з пашы. Кастусь адкрыў самаробную паштовую скрынку. Адны газеты… Няўжо яна чакае, пакуль ён напіша першы? Ці, можа, хоча, каб ён паехаў услед? Не, гэтага ніколі не будзе.

У хаце, не запальваючы святла, Кастусь напіўся цёплага сырадою і выйшаў зноў на двор. Спаць не хацелася. Успомніў, што хацеў расказаць Кулагіну пра лішнія гектары, пайшоў да яго. Кулагіна дома не было. Кастусь пасядзеў, пакурыў. Не дачакаўся. Пайшоў паўз двары, не ведаючы, куды і навошта ідзе.

На ганку каля клуба сядзеў Іван Малёк.

— Усё спакойна, Арцёмавіч? — прысеў каля яго Кастусь.

— Ціха, Ігнатавіч,— адказаў Малёк.— А ў вас што, вячэрні мацыён?

— Спаць не хочацца. Выйшаў — нідзе нікога…

Пасядзелі яшчэ моўчкі.

— Ігнатавіч,— пачаў неяк таямніча Малёк.— Я хачу табе расказаць пра адну рэч, ды ўсё не асмельваюся. Я вельмі вінаваты перад табой. Я заўважыў, што твая маці ходзіць па ваду ў калодзеж, што ля Вухаеда. Дык вось я ў той калодзеж усе срэбныя манеты і высыпаў, каб, значыцца, там вада была з іёнамі. Я спачатку не хацеў табе гаварыць, але цяпер можна. Усё роўна твая жонка паехала… Слаўненькая яна была ў цябе, гавару табе, як мастак. Ты мне можаш паверыць, я нямала па свеце паездзіў, усякіх сустракаў, такой не бачыў. Ну вось…— Малёк падняўся, дастаў з кішэні будзільнік, пстрыкнуў запалкай.— Хутка адзінаццаць, трэба ісці званіць.

— Дзякуй, Арцёмавіч, за добрае слова,— стараўся быць ветлівым Кастусь.— Гэта нічога, што яна паехала. У той калодзеж многія па ваду ходзяць, так што…

— Ды я табе і не хацеў гаварыць, але…

— Ну, добра, Арцёмавіч, ідзі звані,— развітаўся Кастусь і пайшоў дамоў. Не даходзячы да свае хаты, твар у твар сутыкнуўся з Верай.

— Ой, хто гэта? — адскочыла яна ўбок.

— Вера! А гэта я…

— Ты? — здзівілася Вера, хоць добра ведала, каго сустрэла. Яшчэ з вечара яна сядзела на лавачцы каля свае хаты і бачыла, як выйшаў на вуліцу Кастусь.

Пасля таго, як паехала Ліна, Вера ўсё больш стала думаць пра Кастуся.

— Дык куды ты ідзеш? — знарок абыякава спытала яна.

— Не ведаю. Спаць не хочацца, дык я… А ты?

— Мне таксама не хочацца. Можа там танцы якія?

— Каля клуба нікога няма. Накасіліся за дзень, дык спяць.

— Выйдуць яшчэ.

— А можа… Дык што, сходзім?

Яна згадзілася.

Ён узяў яе пад руку. Ішлі моўчкі, бо на які момант адчулі, што ім няма пра што гаварыць.

— Ты на мяне не крыўдуеш? — раптам спытаў Кастусь.

— Ой, што ты! — ціха засмяялася Вера і неяк даверліва прытулілася да яго.

Яны павярнулі ў завулак. I не толькі таму, каб нікога не сустрэць на вуліцы, хоць Кастусь і баяўся гэтага, але і па даўняй звычцы: некалі заўсёды хадзілі гэтым завулкам на танцы. Тады яшчэ клуба не было, танцавалі каля школы. I цяпер Кастусю падалося, што ў яго жыцці не было ні службы ў арміі, ні кахання да Ліны, ні жаніцьбы — а ўсё гэта, нібы сон, што ў яго заўсёды была адна толькі Вера.

— Ой, а як цёмна! Аж страшна…— зашаптала яна.

Ён палажыў ёй на плячо руку. Яна не скінула яе. Кастусь абняў і пацалаваў Веру, адчуваючы, як рукі яе абвілі яго за шыю. Яна прашаптала нешта, слоў Кастусь не разабраў: моцна грукала кроў у скронях. Раптам Вера адштурхнула яго і кінулася некуды ўбок, ціха смеючыся, каб, мусіць, ён не згубіў яе. У канцы нейчага гарода стаяла капа сена. Сена было свежае, неўляжалае…

4

Ульяна адчыніла дзверы, убачыла за сталом Кулагіна і зайшла ў кабінет. Зводдаль стала сядзеў яшчэ нейкі незнаёмы мужчына, лысы, загарэлы, у белай кашулі пад гальштукам. Ён нават і не глянуў на Ульяну.

— Вы да мяне, Ульяна? — спытаў Кулагін.— Дык я пакуль заняты. Вы пачакайце, калі ласка, крыху…

— Добра, я пачакаю,— і яна села на крэсла, што стаяла каля сцяны.

— А што ў вас там здарылася, Ульяна? — спытаў Кулагін, убачыўшы, што яна і не думае выходзіць з кабінета.

— Я да вас, Назаравіч. Хачу з вамі пагаварыць, але каб нікога не было.

Кулагін і незнаёмы, усміхнуўшыся, пераглянуліся.

— Ну, добра, Назаравіч, вы тут пагутарце, а я выйду пакурыць,— незнаёмы падняўся, прыкурыў, акінуў абыякавым позіркам старую і выйшаў.

— Ну што, Ульяна, у цябе? — не хаваў Кулагін раздражнёнасці.— Зайшла б да мяне дамоў. А то ісці ў такую далеч…

— А хіба цябе зловіш дома? Я ўчора і раніцай прыбягала і вечарам — не застала.

— Ну гавары хутчэй, Ульяна, а то ў мяне чалавек з вобласці…

— Прасіць цябе прыйшла, Назаравіч. Ты сам бачыш, як сохне мой Кастусь. Пакутуе, вельмі пакутуе, Назаравіч… Па ёй. Проста не можа… Баюся, сапсуецца. Людзі кажуць, што да Веры Вухаедавай пачаў хадзіць. Але ж нашто яна яму? Вера то дзеўка добрая, але ж не трэба яна яму. Дык што ж гэта будзе, Назаравіч? Прападзе чалавек… Баюся, прападзе…

— А што я магу зрабіць?

— Вы скажыце яму, каб да жонкі ехаў. Мяне ён не слухае, а вас паслухае. Паедзе, дык чалавекам будзе…

— Дык ты хочаш, Ульяна, каб я свайго лепшага брыгадзіра прагнаў?

— Знойдзеш сабе брыгадзіра, Назаравіч. А вось як чалавек прападзе…

— А я думаю, што няма чаго яму ехаць. Што гэта за жонка, што кідае мужа ды ўцякае. Гнаць такую жонку трэба. Пабегла — няхай бяжыць. Такія хлопцы, як твой Кастусь, на дарозе не валяюцца. Пабегае ды і прыбяжыць. А ён яшчэ няхай падумае, пускаць яе ці не? А не прыбяжыць, дык і не трэба. Знойдзем яму і тут жонку. I не горшую.

— Нядобра вы гаворыце, Назаравіч,— не згаджалася Ульяна.

— Ну, паедзе ён за ёй. А дзе ж яго гонар, мужчынскі гонар? А можа яна потым яшчэ куды ўцячэ, дык зноў яе даганяць? Так усё жыццё і будзе бегаць. Ты вось скажы, ты ўцякала ад свайго Ігната? Ды ты ж з ім гатова была паехаць на край свету. А што — не так? А то ўцякла… Ды я на месцы Кастуся, каб яна нават вярнулася, на парог не пусціў бы…

— Дык у нас сваё, Назаравіч, а ў іх сваё. I нічога, што ён паедзе да яе. Абы жылі добра. Ты скажы яму, Назаравіч.

— Не, не буду гаварыць, Ульяна. I ты не вельмі журыся. Вернецца яна, абавязкова вернецца,— сказаў, як адрэзаў, Кулагін.— А калі не вернецца, значыць, не хоча з ім жыць. Кастусь твой перахварэе, і ўсё будзе добра. Можа яго лёс, яго будучыня тут, у калгасе? А адарві яго ад усяго гэтага, што выйдзе? Тут жа ён вялікім чалавекам стане. Дэпутатам людзі выберуць. А ты хочаш, каб я прагнаў яго з калгаса. Хіба не так, Ульяна?

— Ды яно так, але ж… Яму сям’я трэба. А што за чалавек без сям’і?

— Ну, добра, Ульяна, дамовімся так: не будзем пакуль спяшацца. Можа яна яшчэ вернецца. Адным словам, пабачым, як яно будзе. А потым ужо і будзем рашаць? Так?.. А цяпер ты дамоў ідзеш?

— Ды дамоў… Я толькі дзеля гэтага прыходзіла,— паднялася Ульяна і памкнулася да дзвярэй.

— Пачакай, Ульяна, я зараз скажу шафёру, каб адвёз цябе.

— Ды пайду, Назаравіч. Сюды прыйшла, дык і дамоў дайду,— адмаўлялася Ульяна.

— Не, не, адвязём,— выйшаў з ёй Кулагін.

5

Надышоў жнівень…

Вечарамі ў дварах курыўся дымок — варылася на вячэру бульба. Вячэралі тут жа каля агню — елі бульбу з хрумсткімі маласольнымі гуркамі.

Лугі ляжалі зялёненькія, роўненькія, застаўленыя стагамі. Высока сінела неба. Зрэдку набягалі на сонца шэрыя хмаркі, і аднекуль тады цягнула халадком. Міжволі думалася тады, што хутка восень.

Жалі жыта. Па полі хадзілі камбайны, пакідаючы за сабою кучкі саломы. Каля свірнаў раслі горы зерня. Пажоўк лён — прыйшла пара рваць і яго.

Кастусь падымаўся з сонцам і дамоў прыходзіў, калі пачынала цямнець.

— Эх, каб у жніўні было якіх шэсцьдзесят дзён…— скардзіўся ён маці.

— Ой, сынок, бабы і так ледзь ногі цягаюць,— гаварыла яна яму. Яна рада была, што сын захапіўся работай: можа не так будзе пакутаваць па жонцы.

— Узімку адпачнем. Яшчэ столькі работы… Лёну аднаго колькі, і салома яшчэ ў полі. Калі яе засціртаваць, проста і не ведаю.

— Засціртуем,— супакойвала яго маці.— Скажы толькі людзям, што за дзесятую долю, дык і глянуць не паспееш, як у сціртах будзе стаяць.

А дні ішлі. I ніяк не выпадала часу, каб управіцца з саломай. Разы два яе добра такі паліў дождж. Яшчэ адзін такі дождж, і пагніе дабро.

Кастусь сеў каля двара на лаўку, закурыў. Курыў без усялякае ахвоты. Не дакурыўшы папяросу, кідаў яе і даставаў другую.

Пад’ехаў Кулагін. Вылез з машыны. «Волга» завярнулася, паласануўшы па хатах фарамі, паехала назад. Кулагін павітаўся з Кастусём за руку, сеў на лаўцы, выцягнуў ногі, пагладзіў калені.

— Баляць, чэрці… Ці не раўматызм які? — папрасіў закурыць.— Свае ў машыне забыўся. Усю салому засціртавалі?

— Засталася толькі тая, што на працэнты.

— Мы сёння з заатэхнікам падлічылі кармавы баланс. 3 кармамі не ўсё ясна. Сто галоў дабаўляем у гэтым годзе. Вырашылі пакуль што салому засціртаваць усю. Калі бульба ўродзіць, то тады аддадзім салому людзям, а калі не, то прыйдзецца не аддаваць. Пойдзе на сечку каровам.

— Мы ж паабяцалі.

— Нічога страшнага. Не сабе бяром. Пакуль нічога не гавары. А будуць дапытвацца, скажы, што будзем раздаваць пазней, калі работы будзе меней у калгасе.

— А можа ўсё ж раздамо салому, Назаравіч?

— Не. Па ўсіх брыгадах засціртуюць, а мы раздамо? Чыжэвіч ужо сёння засціртаваў,— падняўся Кулагін.— Вось яшчэ што, ледзь не забыўся. Там сёння лес і цэглу дзялілі. Выдзелілі і табе матэрыялу на хату. Дык завязі заяву ў кантору, каб лішняй гаворкі не было. Даў загад будаўнікам, няхай будуюць хату табе ў першую чаргу. Так што Новы год сустрэнеш у новай хаце.

— Дзякуй…

— Потым падзякуеш,— ён паціху, нібы мацаючы нагамі зямлю, пайшоў дадому.

Было ціха, ціха… Толькі чулася за вёскай песня. Вярталіся дамоў з фермы. Там была і Вера.

6

Колька сек ламачча. Большыя сукі клаў каля сцяны пад павеццю, а драбнейшыя звязваў у пукі і кідаў іх у кучу тут жа каля калодкі.

Зайшоў у двор Павел. Моўчкі, схіліўшы галаву, глядзеў на Кольку, той не выцерпеў і спытаў:

— Ну, што ты?

— Ты мне скажы, хіба такія дровы меў, калі я быў брыгадзірам? На іх жа бліноў не спячэш.

— Ды кажуць, што пасля ўборкі ўсіх забяспечаць дрывамі. Выдзеляць, кажуць, людзей, яны і будуць вазіць,— Колька загнаў тапор у калодку і разагнуўся.

— Навозяць, чакай…— хмыкнуў Павел.— Сенам цябе забяспечылі ўжо.

— Ды воз сена яшчэ не шкодзіла б…

— А ты пры мне без сена калі-небудзь сядзеў? Скажы? Ніколі! Яшчэ вясной прадаваў. Капейку меў. А цяпер? Эх, каб ведаў, што не буду брыгадзірам, дык не пачынаў бы будавацца. А то яшчэ і каня не даюць. Не, гэтага я ніколі яму не дарую. Трэба правучыць такога разумніка. Каб лічыўся з людзьмі.

— Правучыць бы мо і не пашкодзіла,— згадзіўся Колька.— А то спачатку такім ліслівым прыкінуўся, а цяпер са старшынёй у адну дудку грае.

— А чаму ж яму не трубіць? Яму ж хату пачалі будаваць. Бачыў, якое дзерава сёння падвезлі? А цэглу? Ніводнай бітай. Вось так. Дык як, думаеш зімаваць без сена?

— Можа ж яшчэ які вазок саломы будзе.

— Саломы? Хе! Ён спадзяецца на салому! — зарагатаў Павел.— А скулы не хочаш? Ты ведаеш, што тваю салому сёння сціртуюць?

— ?!

— Вось так… Сказаў усім, што салому пазней будуць даваць. Але ж тады навошта сціртаваць? Чыстая брахня. Салому ў сцірты, і вартаўніка з драбавічком паставяць. А нашы кароўкі няхай сцены грызуць.

— Ды за гэта трэба морду біць!

— Правільна, трэба правучыць гэтага смаркача. А то будзем цярпець, дык зусім…

— Ну, гэта хто каго! — пасмялеў Колька.

На сцірце стаялі Майсей Вухаед і Кастусь. Астатнія мужчыны, што былі ў брыгадзе, падвозілі салому. Кастусь знарок не клікаў на работу Паўла і Кольку, ведаў, што тыя пачнуць крычаць. А без іх усё абышлося ціха. Праўда, той-сёй спытаўся, чаму салому рашылі сціртаваць.

— Хіба нас падводзіў калі Ігнатавіч? — супакоіў усіх Майсей Вухаед.

На гэтым уся гаворка і скончылася.

Таптаць салому было цяжка, хадзіць па сцірце няёмка, салома раз’язджалася пад нагамі. Кастусь так упарыўся, што мусіў быў скінуць пінжак і астаўся ў кашулі. Неўзабаве людзей яшчэ прыбавілася. Падышлі даяркі з фермы, цялятніцы, а з імі і Вера. На Кастуся яна нават і не зірнула, як адчула, што ён староніцца яе.

Сцірта непрыкметна расла. Майсей на сваім канцы пачынаў ужо вяршыць. У гэты час Кастусь і заўважыў Паўла і Кольку. Яны спяшаліся. Павел ішоў першы з сукаватым дрынам у руцэ. Услед за ім ледзь не бег цыбаты Колька. Абое без шапак, у расхрыстаных кашулях.

Падышоўшы бліжэй, Павел крыкнуў Кастусю:

— А ну, злазь, пагаворым! Ну, чаго стаіш?

— Калі не хочаце па пятнаццаць сутак палучыць, дык ідзіце дамоў ды праспіцеся!

— Злазь, а то дрынам знімем!

— Ідзіце, яшчэ раз гавару, а то дайграецеся.

— Ён не дае нашай саломы, ды яшчэ і пагражае. А ну, злазь, кажу! — Павел замахнуўся і шпурнуў дрынам на стог.

Кастусь нагнуўся, дрын з посвістам паляцеў на другі бок сцірты.

— Уцякай! — здаецца, закрычала Вера.

Кастусь згледзіў, што Павел шпурнуў яшчэ нешта, але адхіліцца не паспеў — вілы дзеўбанулі ў руку вышэй локця.

— Заб’ю! — крычаў Павел і вырываўся, а яго трымалі жанчыны і Колька. Маня, Паўлава жонка, бегала вакол і галасіла. Паўла павялі дамоў. Ён упіраўся і ўсё крычаў, што не даруе брыгадзіру.

Вера, убачыўшы, што бацька перавязвае Кастусю руку, пабегла на канюшню, вывела брыгадзіравага жарабка, ускочыла на яго і панеслася ў Вішнёва.

Кастусь убачыў толькі воблака пылу, што паднялося над дарогай пад Якімаўскім лесам.

Неўзабаве прыехалі Кулагін з участковым міліцыянерам. Міліцыянер сеў пад сціртай і напісаў акт. Кастусь адмовіўся яго падпісаць.

7

Вярнуўшыся да маці, Ліна не хадзіла ні ў кіно, ні да сябровак, не ўключала тэлевізар — рыхтавалася да экзаменаў. Абедала з кнігай у руках, з кнігай і спаць клалася. Зінаіда Пятроўна добра ведала сваю дачку, разумела, што такая зацятасць да вучобы ў яе зусім нечаканая, і вельмі ўстрывожылася. I сапраўды гэта было так. Ліна хацела не думаць пра Кастуся, пра тое, што ён не піша… Ну і няхай не піша! А яна вось паступіць у інстытут!

Зінаідзе Пятроўне не раз хацелася пагаварыць з дачкой, але не адважвалася, бо ведала, што ўсё роўна гаворкі не будзе, як не выйшла і ў тойдзень, калі Ліна прыехала з вёскі і калі яна сказала: «Пра яго каб і слова не чула».

Здавала экзамены Ліна паспяхова. Кожны раз ішла на экзамен з нейкай зухаватасцю. I кожны раз здавала на выдатна. Не адпачываючы, у той жа дзень бралася за наступны. Зінаіда Пятроўна баялася, ці хопіць у дачкі сілы. Пасля апошняга экзамена Ліна прыйшла дамоў сумная, з пустымі, абыякавымі вачыма, нават не пахвалілася маці, як здала. Есці нічога не стала, выпіла кефіру і лягла спаць. Спала да вечара, спала і назаўтра ледзь не да абеду. А потым зноў было хваляванне: ці залічаць, ці не?

I вось настаў дзень, калі ў вестыбюлі медыцынскага інстытута вывесілі спісы. Ліна які момант стаяла і баялася глянуць туды, дзе павінна было быць яе прозвішча. А раптам… Яе прозвішча было ў спісах. Спачатку ёй захацелася некаму расказаць пра сваю радасць. Кінулася да тэлефона, ды ўспомніла, што званіць няма каму. А ў вестыбюлі, як на злосць, нікога знаёмага. I тут яна можа ўпершыню за апошнія дні падумала пра Кастуся, падумала з такой балючай роспаччу, што ўся яе радасць адразу прапала, на душы зрабілася пуста. Ён і не ведае пра яе поспехі. А можа і не хоча ведаць. Можа дзе яшчэ і рады, што яна пакінула яго…

Ліна выйшла на вуліцу. Вуліца жыла сваім жыццём… Каля самага інстытуцкага ганка нейкая старая прадавала жытніцу. Ля білетнай касы кінатэатра таўклася чарга. Ліна прыгледзелася — ніводнага знаёмага твару. Скіравала ў скверык, села на лаўку.

Не сядзелася. Неўзабаве паднялася і пакіравалася дамоў.

Зайшоўшы ў двор, Ліна адразу ж падбегла да паштовай скрынкі. Дастала газеты, патрасла іх — пісьма не было…

Калі Зінаіда Пятроўна ўбачыла дачку, то падумала, што яе не прынялі ў інстытут. Не стала дапытвацца, пацікавілася толькі, ці не будзе яна абедаць. Ліна адмовілася, села на канапу, падабрала пад сябе ногі і пачала старанна вывучаць тэлевізійную праграму.

— Ну, што маўчыш? — не стрывала маці.

— А што? А-а, інстытут… Залічылі…— сказала яна так, нібы незадаволена тым, што яе залічылі.

— Ну, дык віншую! — маці села каля дачкі, а потым усё ж спыталася, пра што раней не рашалася пытаць: — Ліна, а як жа цяпер з Кастусём?

— А што — з Кастусём? — раззлавалася Ліна.— Каб я патрэбна была яму, то прыехаў бы даўно ці напісаў бы. А не патрэбна, дык і ён мне не патрэбен,— ледзь не закрычала яна.— Чуеш?

— Чую, чую, дачушка, як ты кожны дзень правяраеш паштовую скрынку…

— Я не магу без яго,— раптам уткнулася Ліна ў матчын прыпол і расплакалася. Расплакалася, як малая, гучна ўсхліпваючы, шморгаючы носам. Маці маўчала, яна ведала, што цяпер трэба толькі маўчаць, нічога не гаварыць. Ліна сама супакоіцца, сама потым будзе ведаць, што ёй рабіць. Ліна і сапраўды, наплакаўшыся, супакоілася, папрасіла есці.

— Але ж я не магу кінуць інстытут,— сказала яна за абедам.— Тры гады паступала. Тры гады! Не, я не магу кінуць цяпер інстытут. Я болей тады не паступлю…

8

Кулагін загадаў неадкладна сабраць брыгадны сход.

У клубе не хапала ўсім месца. Людзі стаялі каля сцяны, у дзвярах.

Колька і Павел сядзелі перад самай сцэнай, абодва былі вясёлыя. Цяпер хлопцы ведалі, што для іх самае страшнае мінула. А спачатку былі вельмі спалохаліся. Чакалі, што прыедуць іх арыштоўваць. Потым па вёсцы пачалі гаварыць, што нібы той пратакол адмовіўся падпісаць Кастусь, што ён адмовіўся таксама ехаць у паліклініку на медыцынскае абследаванне. Але Павел і Колька не верылі чуткам, не верылі, што брыгадзір не падасць на іх у суд. Але, як даведаліся, што маюць склікаць сход, паадважнелі. I цяпер, седзячы на самым перадзе, каля прэзідыума, былі вясёлыя.

А ў Кастуся сапсаваўся настрой. I не таму, што Кулагін перад самым сходам аблаяў яго за тое, што пашкадаваў хуліганаў. Настрой яго ўвесь час псавала Вера. Яна таксама сядзела на першым радзе і не зводзіла з Кастуся вачэй. Ну, навошта яна так глядзіць на яго? Не глядзела б так, Кастусь адчуў бы сябе смялей. А так сядзіць ён, апусціўшы вочы, нібы не каго іншага, а яго на гэтым сходзе збіраюцца судзіць.

Падняўся Кулагін, адкрыў брыгадны сход. Адкрыць жа сход павінен быў Кастусь, ды забыўся.

— Дык што ж гэта робіцца? — Кулагін ніколі не быў такі ўзрушаны.— Больш за пятнаццаць гадоў я працую старшынёй, але такога яшчэ не бачыў. Быў вельмі цяжкі час, калі мы на працадні не мелі чаго даць, калі я сілком выпраўляў людзей у поле. Але каб хто падняў руку на мяне ці на брыгадзіра — такога не было. I мяне сёння дзівіць не толькі ўчынак хуліганаў,— мы яшчэ пра іх пагаворым,— але паводзіны самога брыгадзіра, таварыша Вярэйчыка. Не разумею, чаму ён пакрывае злачынцаў? Ну, добра, няхай гэта астанецца на яго сумленні, але мы не можам дараваць ім гэтага. Не дазволім, каб яны кідалі віламі ў людзей.

Кастусь і сам спачатку не вельмі ўцяміў, чаму ён падхапіўся, папрасіў сказаць некалькі слоў. Ці таму, што Кулагін сказаў, што ён пакрывае злачынцаў, ці яго раззлаваў спачувальны позірк Веры.

— Я перш за ўсё хачу сказаць, што мне не трэба ніякага спачування,— пачаў ён.— У тым, што здарылся, больш за ўсіх, відаць, вінаваты я сам. Я сказаў людзям, што яны атрымаюць салому… А потым загадаў салому сціртаваць, маўляў, яе будуць даваць пазней. Схлусіў. Сказаў няпраўду. I атрымаў. Мне вельмі сорамна перад усімі. Я не маю права гаварыць людзям няпраўду.—Кастусь азірнуўся на Кулагіна, той сядзеў і ўважліва яго слухаў.— Вось так. Вось чаму я не падпісаў пратакол. Хоць разумею, што Павел і Колька заслугоўваюць пакарання. Тым больш, што Павел кінуў вілы не толькі таму, што не палучыў саломы. Але ж я яго з брыгадзірства не праганяў, ён сам сябе прагнаў…

Кастусь сеў, у зале запляскалі ў далоні. Кулагін наліў шклянку вады, выпіў, падняўся, счакаў, пакуль стане цішэй, і нечакана для ўсіх пачаў вельмі спакойна:

— Вы чулі, што сказаў зараз Вярэйчык. Вы самі пераканаліся, які гэта прынцыповы чалавек. Дзякуй табе, Кастусь, што не пасаромеўся і мяне, старшыню, папракнуць. Вучыцеся, таварышы, у яго сумленнасці, прынцыповасці. I вось у такога чалавека кідаюцца віламі! Гэта ж добра, што яшчэ так абышлося. Нам трэба з усёй строгасцю асудзіць паводзіны хуліганаў. Хто хоча выступаць?

Паднялося некалькі рук.

А Кастусь сядзеў, апусціўшы вочы, адчуваючы сябе побач з Кулагіным няёмка.

Сход скончыўся.

Кастусь бачыў, што Вера не спяшаецца выходзіць, азіраецца. Вядома, яна чакае яго! Кастусь знарок марудзіў.

Над зямлёй вісела ноч. За балотам над чыгункай ружавела палоска, збіраўся выплысці месяц. I ад той адзінай палоскі яшчэ болып цёмна было навакол. Далёка на чыгунцы мільгалі агеньчыкі. За вёскай гудзеў трактар, араў жытнішча. Недзе заспявалі дзяўчаты.

— Косця,— пачулася амаль побач.

— Вера?

— Не пазнаў, можа?

— Пазнаў. А чаго ты тут стаіш?

— Цябе чакаю,— яна ўзяла яго пад руку.— Бачу, старонішся мяне. А што, можа, не так? Не старонішся?

— Адкуль ты ўзяла, Вера? — як мог бадзёра, сказаў Кастусь.— Проста часу няма. Ведаеш, колькі цяпер работы? Змучышся за дзень…

— Раней работы не меней было, а прыходзіў жа. Ці можа цяпер я не трэба табе? Можа абрыдла?

— Ды што ты!..— ён не дагаварыў.

— А ведаеш, Косця,— памаўчаўшы, сказала яна,— я вырашыла таксама разам з табой паступаць у акадэмію. Паедзем разам? Добра?

— Добра. Абавязкова паедзем.

Яна засмяялася, як смяюцца ад радасці дзеці, яшчэ бліжэй прытулілася да яго, абняла рукой.— А я, дурная, думала абы-што.

— Дурная ж…— у яго голасе з’явілася нешта падобнае на пяшчоту.— Упраўлюся з работаю — будзем сустракацца часцей.

— Але сёння ты пойдзеш са мной. Я цэлы мяшок жытніцы нанасіла ў дрывотнік. Буду цябе частаваць яблыкамі. Ну што ты, Косця, маўчыш? Ты ж прасіў, каб я з хаты ў дрывотнік перабралася спаць.

— Позна ўжо,— яго абражала яе шчырасць, але ў яго не хапала рашучасці, каб развітацца з ёй.

— Яшчэ і дванаццаці няма.

— Сёння такі цяжкі дзень…

— I сход гэты яшчэ…

— Сход то сход, але вось,— раптам знайшоўся Кастусь.— Рука разбалелася.

Болей і не ведалі, пра што гаварыць. Крыху пастаялі каля веснічак.

— Ну, дзякуй, што правёў,— ціха сказала яна.— Я пайшла.

— Спакойнай ночы,— ён легка прытуліў яе да сябе, пацалаваў на развітанне.

У хаце гарэла святло. Кастусь падумаў, што можа што здарылася, адчыніў дзверы і спыніўся. У парозе стаяла Ліна і ўсміхалася яму.

Малюнкі В. Шрамякова.