Людзі прагнуць [Мікола Лупсякоў] (fb2) читать онлайн

Няскораная крэпасць

Двое сутак крэпасць маўчала, але гітлераўцы не адважваліся зайсці ў яе. Амаль два месяцы днём і ноччу няспынна грукаталі тут стрэлы, ірваліся міны і снарады, цяжкія бомбы скаланалі зямлю. I раптам усё заціхла. Адно чадзіла крэпасць. Пыл памалу асядаў, агаляючы пакалечаныя і абпаленыя даўніх часоў сцены, груды цэглы і вылізаную агнём вакол зямлю. Мясцовы жыхар, пазіраючы на ўсё гэта, толькі ўспамінаў, што нядаўна тут цвіло, дыхала прыгожае, зайздроснае жыццё; што ля сцен крэпасці, пад зялёнымі каштанамі і ліпамі, зачыналася каханне; вечарамі сюды, як бы незнарок, прыходзілі дзяўчаты. Як бы незнарок таксама сядзелі пад дрэвамі на лавах вайскоўцы. Гучала гітара, рыпеў гармонік, чуўся дзявочы смех. Шумелі маладым лісцем дрэвы, пахлі ліпы. Ад гарнізоннага клуба з рэпрадуктара ліліся песні. I колькі пар можна было сустрэць тут нават пад раніцу!

Мясцовы жыхар, успамінаючы усё гэта, міжвольна пачынаў адчуваць, што гэта не крэпасць дыміць, а нешта жывое, дарагое і блізкае канае на яго вачах.

На трэція суткі заціхлі адзінокія стрэлы, і апоўдні аднекуль з руін крэпасці выпаўз увесь скрываўлены, абдзёрты чалавек. Дапоўз да рэчкі, прыпаў да вады і прагна пачаў піць. Напіўшыся, адпоўз і заціх. Калі нямецкі палкоўнік і група афіцэраў падбеглі да яго — чалавек ужо быў мёртвы. Тады ўсе зразумелі, што гэта быў бадай апошні абаронца крэпасці. Нямецкі палкоўнік, бледны, як смерць, падняў угору руку і аддаў загад займаць крэпасць. Салдаты ў мышыным адзенні атрад за атрадам пачалі знікаць у воблаках пылу і дыму„ сярод руін зачасцілі аўтаматныя стрэлы, але крэпасць на іх ужо не адказвала.

Праз паўгадзіны з падвала крэпаснога збудавання, у двор, гітлераўцы пачалі выганяць параненых. Тыя выходзілі і жмурыліся ад дзённага святла. Ішлі, хістаючыся, павязкі на руках і на тварах былі скрываўлены, кроў цякла на зямлю. Наперадзе ўсіх ішоў высокі чалавек, на пятліцах камандзірскай гімнасцёркі ў яго было па чатыры «шпалы», а на рукаве гарэла пяціканцовая зорка палітработніка.

Нямецкі палкоўнік, убачыўшы яго, адразу ўздрыгнуў і пабляднеў яшчэ больш, быццам гэты палкавы камісар быў яму некалі знаёмы. У вачах гітлераўца ўспыхнулі радасна-жорсткія агеньчыкі. Усё больш прыглядаючыся да палкавога камісара, гітлеравец неспакойна пачаў перабіраць пальцамі. а выраз яго твару рабіўся ўсё больш грозным — пэўна ад нястачы нейкай патрэбнай у такую хвіліну сілы.

Забінтаваныя рукі палкавога камісара былі ў крыві. Бялёсы твар з запалымі шчокамі быў спакойны, а вочы быццам усё яшчэ не ўсведамлялі ўсяго таго, што адбывалася. Калі з падвала вывалаклі цяжка параненых, ён абвёў вачыма рэшткі свайго гарнізона і хрыпата сказаў:

— У вялікім няшчасці ніколі не забывайцеся на таварыша!..

Тыя, што чулі, успрынялі яго словы, як загад.

На твары гітлераўскага палкоўніка ўсё больш пачала прасвечвацца радасць, урачыстасць пераможцы. Усё прыкметней рабілася, што палкавы камісар яму знаёмы. Нарэшце, калі обер-лейтэнант войск СС, нізкі і тоўсты, як шуляк, далажыў, што параненыя ўсе вынесены з падвала, ён пракрычаў даўно падрыхтаваны загад:

— Параненых эвакуіраваць, а палкавога камісара — у штаб!

Адразу з’явіўся канвой.

Варожыя тэлефаністы цягнулі ўжо дрот да касцёла, які стаяў на цэнтральнай плошчы крэпасці. Палкавы камісар ішоў пахістваючыся. Праз бінт на руках усё больш прабівалася крыві. I гітлераўскі палкоўнік, і ён, і канвой хутка зніклі ў сутарэннях крэпасці. Гадзіны прыкладна праз дзве, калі ўсе параненыя былі ўжо вывезены з крэпасці, палкавога камісара зноў вывелі, яшчэ больш акрываўленага і збялелага.

Няшчадна пякло сонца, асядаў пыл, агаляючы далёкае неба ў смузе.

Палкавы камісар пазіраў у той бок, дзе налітае сінню неба абяцала блізкую навальніцу. Там, за гэтай сінню быў бясконцы свет і — ён адчуваў — заставалася часцінка яго змардаванай душы. Ён успомніў, што ў жыцці кахаў, любіў зямлю, спеў птушак, шум жыта і лесу. Цяпер, успомніўшы ўсё гэта і прыглядаючыся да смугі на небасхіле, ён успрыймаў смерць таксама па-свойму. Ён успрыймаў яе так, што ён не памірае, а ўсяго толькі раствараецца ў наваколлі, якое любіў, пакінуўшы свае адчуванні і разуменні тысячам людзей. Цяпер, пасля яго смерці, яго адчуванні і разуменні будуць жыць (а значыць, будзе жыць і ён) у гэтай смузе, у паласе жыта, у прыгажосці кветак і во ў гэтым адчуванні навальніцы, якая збіраецца і ўсё яшчэ не можа сабрацца, хоць даўно і просяць яе палі і людзі, і ў любові да родных мясцін і да свайго самага лепшага горада ў свеце, якая раптам і яшчэ з большай сілай успыхнула ў ім. Хіба ж не вечнае ўсё гэта? Ён жа ўсяго толькі адыдзе ў іншы матэрыяльны свет, дый — ці адыдзе яшчэ?

Яго паставілі ля крэпасной сцяны, і тоўсты обер-лейтэнант узняў угору руку. Канвой па гэтай камандзе падняў вінтоўкі, кляцнуў затворамі.

Обер-лейтэнант нарыхтаваўся падаць наступную каманду. Канвой застыў у чаканні. Твар нямецкага палкоўніка перасмыкнуўся, вочы заззялі помслівай урачыстасцю. Запанаваў той момант, калі «плі» не было яшчэ сказана і ўказальны палец ворага лёг на курок. Чуць-чуць націснуць — і прагучыць стрэл.

Палкавы камісар вельмі добра адчуў гэта. Ён падцягнуўся і, пазіраючы гітлераўцу ў вочы, сказаў.

— Няхай жыве Камуністычная партыя!..

Суха трэснуў залп.

Палкавы камісар быў з беднай сям’і і паступіў на службу ў армію адразу пасля грамадзянскай вайны. Там ён уступіў у партыю, там выхоўваўся.

Яму даводзілася ваяваць з басмачамі і іншымі бандамі. Палкавы камісар за доўгі час службы ў арміі, — у паходах, на прывалах, дома ў кабінеце, — як і ўсякі іншы чалавек, любіў памарыць.

Мары былі ўсякія. Але найбольш думалася пра тое, што, калі давядзецца памерці пад кулямі, дык ён прыме смерць стоячы, пазіраючы ёй у вочы, з адкрытымі грудзямі. Тады ўся постаць яго выпроствалася, грудзі ўздымаліся і ён пачынаў пазіраць горда і строга. За доўгі час службы ў арміі ён і не падазраваў, наколькі ўвабраў усё гэта ў сябе.

Увесь зрашэчаны кулямі, увесь акрываўлены, мёртвы, ён не пахіснуўся, не ўпаў. Ён стаяў пры сцяне, шырока расставіўшы ногі, як жывы, кроў лілася з яго ран і бледнасць усё больш пакрывала яго шчокі. Гітлераўскі палкоўнік, тоўсты обер-лейтэнант і салдаты пашарэлі з твару, пазіраючы,

як мёртвы стаіць перад імі, не вельмі каб абапёршыся на крэпасную сцяну.

— Майн гот! — спалохана ўскрыкнуў набожны обер-лейтэнант, шпарка падбег і піхнуў палкавога камісара ў плячо. Палкавы камісар пахіснуўся і марудна лёг пад сцяною на правы бок.

Тоўсты обер-лейтэнант шпарка нагнуўся над ім, намагаючыся нешта зрабіць, але ў гэты час ля паўднёвых варот крэпасці, сярод руін, пылу і дыму, суха трэснуў адзінокі стрэл. Обер-лейтэнант шпарка перагнуўся, ляпнуў сябе правай рукой па паясніцы, паспрабаваў ухапіць ротам паветра і бразнуўся вобзем. Зноў і зноў зачасцілі адзінокія стрэлы, і некалькі гітлераўскіх салдат закурчыліся, размазваючы па зямлі кроў.

Зноў замітусіліся па руінах атрады. Зноў затрашчалі стрэлы і нават дзе-нідзе пачалі рвацца гранаты. Праз паўгадзіны гітлераўскаму палкоўніку далажылі, што ў крэпасці нікога не знайшлі, а калі толькі і быў яшчэ хто, дык ён — забіты.

Але ў той час, як усё гэта гаварылася, прыбег яфрэйтар і далажыў, што толькі што трапным стрэлам забіты салдат. Стралялі з аднаго боку — з боку паўднёвых варот, дзе найбольш руін і рознага жалезнага ламачча.

Наплываў вечар, грузавікі вывозілі з крэпасці трупы.

Ноччу пры святле ракет гітлераўцы яшчэ раз прачасалі ўчастак паўднёвых варот, але, як і ў першы раз, нікога не выявілі.

Назаўтра ўжо з раніцы зноў трэснуў стрэл і зноў гітлеравец упаў на крэпасной плошчы. Тады рашылі пайсці на хітрасць. Адшукалі старога паляка, які ўсё яшчэ верыў у пана Езуса, пачапілі на яго плячо аб’ёмістую торбу, нагрузілі яе хлебам, каўбасамі, флягамі з вадой. Паляк, з тонкімі вусамі, з бародкай клінам, у шэрым фрэнчы з самаробнага сукна, у галіфэ і бліскучых ботах, з канфедэраткай часоў Пілсудскага на галаве, угодліва пакланіўся палкоўніку. На плошчу ў сектар абстрэлу выпхнулі макет салдата. Адразу ж прагучаў стрэл. Макет упаў. Паляк скінуў канфедэратку і самаахвярна перахрысціўся на касцёл.

— Езус-Марыя!

— Ідзі, — загадаў палкоўнік. — У яго няма ні ежы, ні вады,— гэтаму ён паддасца. Скажы, што нямецкае камандаванне даруе яму жыццё, калі толькі ён складзе зброю і выйдзе да нас.

Паляк яшчэ раз перахрысціўся і таропка пайшоў наперад, часта азіраючыся і ўвесь час размахваючы канфедэраткай. Левай рукой ён выстаўляў наперад ад сябе торбу, з якой тырчэлі флягі, каўбасы і хлеб. Нямецкія салдаты нейкі час праводзілі яго, хаваючыся за руінамі, потым адсталі.

Паляк знік сярод грудаў цэглы і металічнага лому.

Ён вярнуўся няхутка — увесь збялелы і ўтрапёны. Яго вочы ліхаманкава блукалі, як у чалавека, які толькі што перажыў небяспеку, губы ўздрыгвалі.

— Ну, што? — строга запытаўся палкоўнік.

— Я сказаў усё, як пан загадаў, — адказаў паляк. — Ён адабраў торбу і толькі пасмяяўся. Сказаў, што выйдзе, калі вернецца Чырвоная Армія. Ён увесь скрываўлены і абдзёрты... з вінтоўкаю, пся маць! А адкуль выйшаў — не ведаю, не бачыў...

Аказваецца, крэпасць жыла, працягвала змагацца.

Справы чырвонаармейца Чыжыка

Гэты перадвыхадны дзень, як і ўсякі іншы, заканчваўся праверкай. На захадзе яшчэ барвавела неба, калі перад адным з будынкаў паўднёвых казармаў выстраіўся першы ўзвод трэцяй роты лейтэнанта Галавіка. Левафланговы ва ўзводзе быў чырвонаармеец Чыжык. Невысокага росту, але моцна складзены, кірпаносы, з удумлівымі вачыма, ён сёння быў асабліва сумны. Удзень камандзір узвода правяраў зброю і, знайшоўшы, што вінтоўка не зусім вычышчана, сурова сказаў:

— Пазбаўлю вас звальнення заўтра ў горад.

А на гэты заўтрашні дзень у Чыжыка была ўся надзея. Месяц назад у гарадскім парку ён пазнаёміўся з прыгожай, маладой дзяўчынай Зосяй і закахаўся. Здарылася гэта так. Чыжык ішоў алеяй парку і любаваўся прыгажосцю каштанаў, калі на завароце ля ларка з марожаным убачыў дзяўчыну з тугімі чорнымі косамі, акуратна ўкладзенымі на патыліцы. На дзяўчыне было белае шаўковае плацце, жоўтыя дарагія туфлі на высокіх абцасах, трошкі танкаваты стан быў перацягнуты бліскучым поясам. Чыжык як не самлеў, калі яна павярнулася да яго. Перахапіла нават дыханне, і ён міжвольна спыніўся: на яго пазіралі вясёлыя вочы. Твар у дзяўчыны быў круглы, ружовы, з ямачкамі на шчоках. Бровы, доўгія вейкі здаваліся падведзенымі чорнай фарбай.

Чыжык яшчэ раз перадыхнуў і парашыў паспрабаваць шчасця. Ён падправіў рэмень, кашлянуў і нясмела запытаўся:

— Вы, пэўна, на танцы спяшаецеся?

Дзяўчына засмяялася.

— На таньцы... — сказала яна з прыкметным польскім акцэнтам.

Чыжык разгубіўся і пачырванеў. Ён не ўмеў заляцацца да дзяўчат і таму сказаў першае, што трапілася на язык:

— А я во назад вяртаюся. У часць. Каб вы згадзіліся, то пайшлі б на танцы разам.

Дзяўчына зноў засмяялася. Чыжык пачакаў, пакуль яна возьме марожанае, і пайшоў поплеч. Яны апынуліся ў кіно, бо на танцы ісці дзяўчына раптам перадумала. Яе звалі Зося. У кіназале Чыжык усё даказваў Зосі, што яго бацька, які жыве ў Гомельскай вобласці, вельмі жадае, каб сын хутчэй жаніўся, бо сам ён стары. Зося рабіла выгляд, бы верыла ўсяму гэтаму. Ужо к канцу кінасеанса Чыжык успомніў пра вячэрнюю паверку. Урэшце махнуў рукой, бо бачыў перад сабою толькі Зосю, яе косы, прыгожы твар з ямачкамі. Калі выйшлі з кіно, Чыжык прапанаваў Зосі праводзіць яе дадому. Яны пайшлі па соннай вуліцы горада, абапал якой шумелі маладым лісцем дрэвы. Было цёпла, нават горача, ад агародаў пахла укропам, вішнёвай смалой, кветкамі чаромхі і бэзу. Заліваліся салаўі. Здавалася, што яны спяваюць нават на дахах дамоў і старых каталіцкіх капліцах. Крокі глухлі ў гэтым вясновым тлуме — у пахах і спевах, якія п’янілі абаіх. Зося пацішэла, да яе вярнулася сур’ёзнасць. Яна расказвала, што бацька яе пры панскай Польшчы быў чыноўнікам у нейкай багатай канторы, а цяпер яны жывуць з таго, што маюць агарод, пасеку, сваіх кароў. I гора ў яе было. Сама б вучыцца, ды не па гадах. А яна вельмі хацела б яшчэ надвучыцца. Дый наогул, з бацькам яны жывуць нядружна. Чыжык успомніў гутаркі палітрукоў і асабліва палкавога камісара, як трэба адносіцца да мясцовага насельніцтва і пачаў запэўніваць Зосю, што з бацькам не трэба асабліва сварыцца, бо ён стары і многага, вядома, не разумее. Тады яна паведаміла, што ў яе ўжо ёсць жаніх — сын багатага шляхціца Бронік. Праўда, ён яшчэ не рабіў належнай прапановы, але ўсе ведаюць, што яна будзе яго жонкай, хоць гэты Бронік ёй і не асабліва падабаецца.

Чыжыку зрабілася трохі прыкра ад гэтых яе слоў, ён пачаў упрошваць яе не выходзіць пакуль што замуж.

Зосін двор быў у ціхай вулачцы, скрозь абнесены частаколавай агарожай, акружаны вялікім садам так, што за кронамі дрэў не відаць было нават даху пабудоў. Толькі недзе ў глыбіні саду бразгатаў ланцугом сабака.

Яны спыніліся тады ля невялікай брамкі, што вяла ў глыбіню двара, і пачалі дамаўляцца аб наступнай сустрэчы.

За месяц іхнія адносіны зайшлі так далёка, што калі б Зосін бацька дазнаўся пра іх, ён напэўна выгнаў бы дачку з дому. Чыжык скарыстоўваў для сустрэчы ўсякі зручны момант, а разы са два з’яўляўся ў ціхай вулачцы на ўскраіне горада нават сярод ночы. Якім чынам выходзіць ён з крэпасці цішком — не расказваў нават Зосі. Абыходзіўся жартамі.

У апошнія часы іхнія адносіны пагоршыліся. Да Зосінага бацькі раптам зачасціў Бронік. Чыжык аднойчы бачыў, як той прахаджваўся з Зосяй па вулачцы. Бронік быў у фрэнчы і галіфэ з самаробнага шэрага сукна, у канфедэратцы, высокі і шыракаплечы. Халявы наглянцаваных ботаў шчыльна атулялі яго тоўстыя ікры, а пахмуры твар з даўгім носам быў нейкі азызлы, і, як здавалася Чыжыку, сіняваты. Між тым, хоць прапановы на жаніцьбу яшчэ не было, у доме ўжо рыхтавалі пасаг.

Вось пасля гэтага і перайначылася Зося: у яе кожны раз быў на языку Бронік. У апошні раз яна, як бы між іншым, сказала:

— Ты вельмі рэдка прыходзіш, Ваня. Вунь Бронік — ён наведваецца кожны дзень.

— Я ж у арміі, Зося, — цярпліва адказаў на гэта Чыжык. — У арміі свой закон, прыйсці не заўсёды можна.

Ён развітаўся, дамовіўшыся, што будзе ў гэтую нядзелю. Зося згадзілася прыйсці да крэпасці. Але ён бачыў, што яна не надае ўжо гэтай сустрэчы і яго словам амаль ніякага значэння. Не адчувалася ў голасе і ранейшай Зосінай радасці.

I нечакана новае няшчасце: заняты сваімі неспакойнымі думкамі, ён не пачысціў як след зброю і камандзір. узвода загадаў не адпускаць у горад.

Аб усім гэтым думаў і ўспамінаў Чыжык, стоячы канцавым у шарэнзе.

Невясёлыя, прыкрыя думкі!

Захад між тым усё больш прыкметна змрачнеў. Прайшоўся, дыхнуў цёплы вецер на двары, патрывожыўшы лісце таполяў, электрычную лямпачку на слупе і занёсшы сюды гаркаваты пах палыну. Прагучала каманда падрыхтавацца да «адбою». Чыжык яшчэ патаптаўся ля ўваходных дзвярэй, дзе група чырвонаармейцаў дакурвала апошнія папяросы перад сном, і падаўся ў казарму.

Заснуць ён не мог. Зноў успомнілася апошняя размова з Зосяй і тоўсты Бронік. Рэўнасць не давала Чыжыку спакою. Яму здавалася, што цяпер, калі ён ляжыць у ложку, тоўсты Бронік абдымае яго Зосю. Не здарма ж ён завітвае туды кожны дзень. Не здарма ж Зося стала такой безуважлівай і халодна-кплівай. Нешта як бы змянілася ў ёй самой. Канешне ж, яны сустракаюцца цішком ад яго. Гэта — сёння. А што будзе заўтра, калі ён не прыйдзе на сустрэчу?

Чыжык неспакойна варочаўся, не забываючыся аднак прыкідвацца, што спіць. Нарэшце не вытрымаў. Падцягнуў да сябе нагавіцы, падапхнуў іх пад споднюю кашулю, уважліва паглядаючы ў бок дзвярэй, дзе цікалі ходзікі і быў днявальны. Падняўся, насунуў на ногі боты і падаўся да выхаду. Ходзікі паказвалі без чвэрткі дванаццаць. Днявальны драмаў, седзячы на стуле. Ён амаль безуважліва акінуў Чыжыка памутнелым позіркам і зноў схіліў галаву. Чыжык прагрукатаў ботамі па калідоры і завярнуў налева. У прыхожай ля сцяны стаяў вялікі аркуш фанеры, заўважаны ім яшчэ з вечара. Чыжык шпарка сунуў за яго свае нагавіцы, пахадзіў, разважаючы, ці не забраць нагавіцы назад, але ўрэшце махнуў рукой і зноў падаўся ў казарму.

Пацягнуліся напружаныя, даўно зведаныя хвіліны. Зося і Бронік так і стаялі ў вачах. Чыжык схаваў пад споднюю кашулю гімнасцёрку, накінуў на галаву шапку і зноў патупаў да выхаду. I зноў днявальны акінуў яго абыякавым позіркам.

Апынуўшыся ля аркуша фанеры, Чыжык пастаяў, прыслухаўся. У казарме панавала цішыня, яе зрэдку перарываў гучны ўсхрап. Нікому не было аніякай справы да Чыжыка.

Чыжык яшчэ счакаў, потым шпарка дастаў свае нагавіцы і нырнуў у двор. Тут быў цёмны куток між крэпасной сцяной і збудаваннямі, увесь зарослы палыном, конскім шчаўем і дзядоўнікам.

Пры самай сцяне чарнелася не вельмі каб шырокая яміна. Чыжык шпарка апрануў нагавіцы і гімнасцёрку, боты насунуў на ногі без ануч і, схапіўшы шапку, знік у яміне.

Стары склеп, выкладзены цэглай і змацаваны каменем, на першы погляд, не меў выхаду. Толькі з-за цікаўнасці Чыжык аднойчы забраўся сюды... Пахла сырасцю, патыхала холадам. Чыжык, сагнуўшыся, прабіраўся вузкім праходам, папярэдне адваліўшы важкі валун. Часта налятаў на груды бітага ламачча, паліў запалкі. Так ішоў ён даволі доўга, увесь час баючыся дакрануцца да мокрых, зацягнутых плесенню сцен. Наперад уяўляў сабе, як захопіць іх — Зосю і Броніка — і што з гэтага атрымаецца. Калі толькі Бронік пачне кідацца, дык Чыжык хутка прымусіць яго сціхнуць. А наогул лепш было б кпліва пажадаць ім шчасця і багатага жыцця і адразу пайсці — адзін раз і назаўсёды...

Чаго толькі не робіць першае каханне! Ён не ўпершыню прабіраецца во так гэтым старым, нікому невядомым ходам.

Нарэшце наперадзе вызначылася як бы прасветліна, дыхнула свежым паветрам. Выхад быў у старым запушчаным скверы. Ён заканчваўся напаўразбураным і напаўзаваленым цэглаю скляпеннем. Чыжык, апынуўшыся зноў на паверхні, абабіў з вопраткі гразь і пясок, азірнуўся. На тым баку вуліцы ля цэнтральных варот ён убачыў вартавых, асветленых зверху электрычнай лямпачкай. Выйшаў нарад пагранічнікаў, прыпыніўся і, пад каманду старшага, з вінтоўкамі на плячы пашыбаваў па берагу абводнага канала крэпасці, гулка адбіваючы крок.

Спеў салаўёў, аднастайнае крумканне жаб у блізкай крыніцы, пах чаромхі і бэзу расчулілі Чыжыка. Спакойная летняя ноч, цёплая і парная, туман над гэтым забытым усімі скверам, мігценне далёкіх зор, — усё гэта дыхала на яго ласкай і як бы нейкай спагадаю. Чыжык ішоў аднаму яму вядомай сцежкаю, узбоч агародаў і садоў. Ля крыніцы, цераз якую была пракладзена кладка, прыпыніўся. Лёг на зямлю, пачаў піць ваду. Потым трапіў у вуліцу і шпарка перабег яе, радуючыся, што не натрапіў на патрулёў.

Вуліца была на самай ускраіне горада. Усё тут больш паходзіла на вёску, чымся на горад. Такія ж драўляныя дамы, хлявы, у якіх жыхары трымалі кароў і коней, гэтак жа па раніцах будзілі тут начную цішу санлівыя пеўні. Тратуараў у вулачцы не было, і Чыжык нячутна пакрочыў па пясчанай мяккай дарожцы. За час хадзьбы ён добра ўзмакрэў і раз-поразу выціраў разгарачаны твар насоўкаю, якую не так даўно падаравала яму Зося.

Нарэшце ён дайшоў да двара, спыніўся ля знаёмай брамкі. Недзе наперадзе за густым вішаннікам і слівавымі дрэвамі быў Зосін дом. Чыжык прыслухаўся: галасоў у двары не было чутно. Тады, адышоўшыся, ён адшукаў у частаколе знаёмую шчыліну і праціснуўся праз яе. Наперадзе, сярод кустоў парэчак, забразгатаў ланцугом сабака. Чыжык паціху паклікаў яго. Сабака вьшырнуў з-за дрэва. Чыжык кінуў яму кавалак хлеба і пашыбаваў да дому, што віднеўся наперадзе. Дом быў высокі, з дзвюма зашклёнымі верандамі, якія выходзілі ў двор. Пры верандах, чапляючыся за папярэчыны, густа раслі вінаградныя лозы. У сад выходзілі чатыры высокія акны. Чыжык падышоў пад апошняе, перадыхнуў. Яму ўявілася, як там, за гэтым акном, ва ўтульным асобным пакойчыку, устаўленым фікусамі і пальмамі, спіць цяпер яго Зося. Пракляты бацька! Каб не ён, Чыжык зараз пайшоў бы да яе проста ў дом. А мо паспрабаваць? А што, калі там Бронік? Мускулы напружваліся пад гімнасцёркай.

Чыжык пастаяў, раздумваючы, і ўрэшце пачаў стукаць пальцамі ў шыбіну акна. За акном затупацелі, і зараз жа знаёмы Зосін тварык прынік да шыбы. Правай рукой яна прытрымлівала кашулю, што атуляла грудзі. Зося зжахнулася ад нечаканасці і ў наступны ж момант знікла ў цемені. Чыжык яшчэ больш насцярожыўся. Ляснулі дзверы, пратупацелі ногі, абутыя ў тапачкі. Але тых, чужых крокаў не чутно было. Чыжык уздыхнуў з палёгкаю. Дзяўчына спынілася па той бок каліткі, пазіраючы на яго.

— Зноў? — толькі і знайшлася што прашаптаць яна. — Зноў збег? Ой, глядзі, Ваня, як бы не ўляцела табе ад начальства! — а рукі ўжо адкідвалі зашчапку, як заўсёды, паспешліва. Потым Чыжык сядзеў з ёю на знаёмай лавачцы сярод бэзавых кустоў, пасля піў квас, якім яна частавала яго, прынёсшы са склепа. Ён піў, а яна дакарала:

— Дурны ты! Ну, навошта мне той Бронік! Гэта ж я хітравала, бо баялася — забудзешся яшчэ на мяне, — і гладзіла яго твар, валасы невялікай сваёй далоняй.

Салаўі не сціхалі. У блізкіх палях перагукваліся ў жыце перапёлкі, а недзе далей на пожні крычалі дзеркачы.

— Я сама заўтра да крэпасці падыйду, — шаптала Зося. — Роўна ў дванаццаць. I ты падыйдзі тады да варот. А служыць трэба сумленна, я табе не здраджу. Чуеш?

Цяпер Чыжыку сорамна было свае рэўнасці, і тыя думкі, што не давалі спакою ў казарме, здаваліся смешнымі. А яна не сунімалася:

— Ці ж добра так? Ці ж доўга так да знявагі? Хіба лёгка мне будзе, бо гэта ж з-за мяне, я вінаватая...

Няшчадна пяклі камары ў рукі, у твар.

Заспявалі другія пеўні.

— Чвэртка трэцяй гадзіны, — сказаў узнепакоена Чыжык і падняўся.— Больш ніколі не буду так рабіць, але і ты не крыўдзі мяне, гавары толькі праўду. Ведаеш, як цяжка... А заўтра ў дванаццаць я буду ля цэнтральных варот. Так што прыходзь.

Яна правяла яго да частакола, і яны развіталіся, яшчэ раз дамовіўшыся напаследак — пабачыцца ўдзень.

Займалася раніца. На ўсходзе ўсё больш бялела неба, спявалі пеўні, хацелася спаць. Чыжык прабіраўся праз агароды, увесь час думаючы пра Зосю. Скончыцца тэрмін службы — і яны пажэняцца. Адно дрэнна — Зося каталічка і не хоча выходзіць замуж без касцёла, ён жа не прызнае ні бога, ні чорта. Але і гэта як-небудзь уладзіцца. Затое як прывязе ён яе ў сваю вёску — усе здзівяцца: самым лепшым вясковым прыгажуням далёка да Зосі... Ну і Чыжык, скажуць...

Аднак чым бліжэй падыходзіў ён да крэпасці, тым большы непакой авалодваў ім. Турбаваў днявальны. А што, як угледзеў? Як тады быць?

Наперадзе над травой узвышалася знаёмае скляпенне. Займалася зарава, птушкі галасней перагукваліся ў кустах. На тым баку абводнага канала ля крэпасных варот гэтак жа гарэла электрычная лямпачка, але вартавых не было. У небе спакойна прагулі самалёты, яшчэ больш наганяючы дрымоту і сон. Чыжык узняў галаву і здзівіўся: самалётаў было шмат. Раптам над самай крэпасцю ляснула, загарэлася і павісла ракета. Нешта тонка і напорыста заскавытала ў паветры, усё мацней і мацней, наганяючы тугу. Чыжык успомніў нейкі кінафільм, у якім ён чуў свіст бомбаў, і міжвольна ўпаў на зямлю. Яшчэ праз момант бліснуў агонь, і паветра скалануў нязвыкла-страшэнны выбух. Вакол сыпалася зямля, лісці з дрэў, ад старога скляпення пырснулі ва ўсе бакі кавалкі цэглы.

Калі, аглушаны, абдзёрты, ён падхапіўся, самалётаў ужо не было. На месцы цэнтральных варот у пыле і дыме значылася вялізная шчыліна, над горадам дагаралі ракеты, а ў крэпасці ўсё грукатала і гуло — там ірваліся снарады.

Чыжык раптам зразумеў усё. Стала жудасна. Не помнячы сябе, размазваючы гразь і кроў на твары, ён што сілы кінуўся бегчы да крэпасці.

Жыццё пад руінамі

Крэпасных варот быццам і зусім не існавала. Будка вартавых была разбіта. Атрутны дым уздымаўся ад абпаленай цэглы. Чыжык перабраўся цераз гурбу руін і ўбачыў, што і ў касцёл, у якім быў у апошні час гарнізонны клуб, таксама папалі бомбы. Лопаліся шыбы вокнаў, і з іх вырываліся клубы дыму і языкі полымя. На плошчы раз-поразу ўзрываліся снарады, уздымаючы чорныя слупы зямлі: з таго боку Буга, дзе была граніца, увесь час біла варожая артылерыя. Тут, ля заходніх варот, Чыжык убачыў першыя акрываўленыя трупы чырвонаармейцаў. У злосці і роспачы ён кінуўся да сваёй казармы, але яе будынак быў паўразбураны, некалькі параненых чырвонаармейцаў выглядвалі з-пад развалін. Чыжык таропка пачаў ім памагаць. Раскідаўшы цэглу і вывернуўшы нейкую бэльку, ён убачыў скрываўленую руку чалавека, пачаў раскідваць цэглу далей і асцярожна вывалак з-пад руін чырвонаармейца з пасінелым тварам, з супрацьгазам цераз плячо. Чыжык адразу пазнаў яго. Гэта быў той самы днявальны, які мінулай ноччу акінуў яго безуважлівым, памутнелым позіркам і нават як быццам бы ўсміхнуўся. Чыжык расшпіліў яму гімнасцёрку, прыпаў вухам да грудзей, паслухаў. Днявальны быў мёртвы. На нейкі момант Чыжык адчуў сябе так, быццам ён сам вінаваты ў гэтай смерці.

Але многа думаць не было калі. Вайна не прывучае да доўгіх разваг, і Чыжык адчуў гэта адразу. У небе зноў паплылі дзесяткі бамбардыроўшчыкаў, і крэпасць ахуталася агнём і дымам. Чыжык прыціснуўся да зямлі, поплеч з мёртвым днявальным. Нялёт быў, здавалася, бясконцы. Асколкі, цэгла і камень — усё свістала і стукалася зусім побач. Калі ж бамбардыроўка крыху заціхла і ён падняў галаву, дык убачыў, што атрады чырвонаармейцаў з крыкам бягуць да заходніх варот. Чыжык адшукаў сярод руін вінтоўку і таксама пабег разам з дзесяткам байцоў свайго ўзвода.

3-за ракі наступалі гітлераўцы. Танк з чорнымі крыжамі на баках уварваўся на мост і памчаўся ў гэты бок. На дарозе стаяў станковы кулямёт. Чыжык бачыў, як завіхаецца кулямётчык, паварочваючы лапаткамі. Кулямёт уздрыгваў, выпускаючы насустрач танку струмень агню. Танк раптам наляцеў на кулямёт, падабраў яго пад сябе, разам з кулямётчыкам...

Беглі салдаты ў чужым, мышастым адзенні. Іх было многа. Яны перабягалі па мосце, перабіраліся па вадзе. Амаль ва ўсіх рукавы былі закасаныя да локцяў. Няшчадна пякло сонца. У спякотным, як бы расплаўленым, паветры глухлі бясконцыя п’яныя крыкі. Чыжык збіў на бок супрацьгазавую сумку, паўнюткую патронаў, якую падхапіў, калі бег сюды, і пачаў страляць. Пярэднія гітлераўцы заляглі, але не надоўга. 3-за рэчкі вырываліся ўсё новыя і новыя атрады фашыстаў. Немцы зноў пабеглі, але цяпер разам з вінтовачнымі залпамі іх дружна сустрэў агонь станковых і ручных кулямётаў.

Горы варожых трупаў валяліся к вечару перад крэпасцю.

Вечарам непадалёку ад крэпасці хадзіў бранявік з рэпрадуктарам, і дыктар на ламанай рускай мове прапаноўваў здацца, абяцаючы жыццё. Крэпасць адказала на гэта новым залпам — па браневіку.

Усю наступную ноч Чыжык прасядзеў на сцяне, ля паўднёвых варот, а раніцаю, як толькі пачаўся новы налёт авіяцыі, раптам успомніў яміну ля крэпасной сцяны, падземны ход і нырнуў туды. Падземнага ходу больш не існавала. Крэпасная сцяна асела ў тым месцы ад бамбёжак, назаўсёды закрыўшы выхад у забыты ўсімі сквер. Чыжык не вельмі нават і сумаваў аб гэтым. Разам з сабою ён прывалок у яміну нямецкі карабін і патроны, знойдзеныя сярод забітых гітлераўцаў, Падумаў і схаваў гэта ў дальнім кутку пад цэглаю. К канцу дня ў сховішчы былі нямецкія галеты, дзве бляшанкі кансерваў і тэрмас са шнапсам. Для чаго ўсё гэта рабіў, ён бадай пакуль што і сам не ведаў, але ў наступную ноч запхнуў туды яшчэ і тры гранаты з драўлянымі рукаяткамі, хоць у боепрыпасах асаблівай нястачы яшчэ і не было.

Далей усё адбывалася, як у сне. Чыжык разам з усімі поўзаў да ракі па ваду для раненых, рабіў перавязкі, пасля таго, як шпіталь разбамбілі немцы, збіраў патроны сярод забітых, двойчы ўдзельнічаў у штурме касцёла, калі немцы былі занялі яго. Звыкшыся з думкаю, што яму ўжо не выйсці адсюль жывым, ён пакінуў звяртаць увагу на бомбы, снарады, а тым больш на кулі.

Ён не памятаў ужо, калі гэта, узняўшы белы сцяг, жанчыны выходзілі з крэпасці. Такое стала сівой даўнасцю. ён не мог таксама сказаць, колькі дзён прайшло з пачатку вайны. А адтуль, з-за Буга, кожны дзень крычалі праз рэпрадуктар фашысты, што іхнія войскі рухаюцца наперад, што яны перайшлі Дняпро, што ўзяты Смаленск.

Нарэшце, з браневіка пачалі крычаць, што Чырвоная Армія разгромлена, рэшткі яе здаюцца ў палон і гітлераўцы знаходзяцца на подступах да Масквы.

Чыжык, як і ўсе, мане гэтай не верыў. Як і ўсе, ён вырашыў, што ўсё роўна будзе змагацца і дасца ў рукі ворагу толькі мёртвы.

Было пад вечар. Абкружаная грудамі варожых трупаў, уся ў руінах, у абпалінах, у крыві ляжала перад ворагам крэпасць — невялікі астравок савецкай зямлі. Быў момант кароткага зацішша, калі абодва бакі натужваліся да яшчэ адной рашучай бойкі. I раптам тонка і настойліва ў небе над крэпасцю заспяваў матор.

Чыжык узняў угору скрываўленую галаву і як не ўскрыкнуў ад радасці. Над крэпасцю ляцеў самалёт з чырвонымі зоркамі на крылах. Чыжык пачапіў на штык вінтоўкі сваю прабітую кулямі, пакамечаную і абсмаленую пехацінскую шапку і пачаў махаць ёю ў паветры. Ён бачыў, што і з амбразур крэпасці, з руін узняліся дзесяткі вінтовак з пачэпленымі на штыкі шапкамі. Сотні галасоў крычалі «ўра». Некаторыя чырвонаармейцы нават падхапіліся, не звяртаючы ўвагі на варожыя кулі...

Гэта была найбольш радасная падзея ў жыцці абаронцаў, у жыцці Чыжыка...

Жыла, змагалася Чырвоная Армія!

Апошнія дні

Не ставала вады, не было ежы. Усё гэта здабывалася ў забітых гітлераўцаў. Кожную ноч пры святле ракет групы чырвонаармейцаў паўзлі ў бок ворага па тэрмасы і заплечныя мяшкі. Амаль усё, што прыносілася, аддавалася параненым. Чыжык таксама рабіў разам з усімі начныя вылазкі, зусім забыўшыся на тую яміну і свой склад. Таялі рады абаронцаў крэпасці. Бязлітасна набліжалася тая хвіліна, калі вораг непазбежна павінен завалодаць усім тым, што адстойвалі абаронцы. Ужо заняты былі заходнія вароты, касцёл, гітлераўцы поўзалі між руін, кідалі гранаты.

...Чыжык рос цікаўным хлопчыкам. У пахіленай хаціне на беразе Дняпра на Гомельшчыне ён, малы, неаднойчы прыставаў да дарослых з пытаннем — адкуль ён з’явіўся на белы свет. Дарослыя гладзілі яго па галаве, хітра пасмейваліся, а маці заўсёды запэўнівала, што яго знайшлі ў агародзе, куды занеслі яго тыя самыя буслы, якія кожнае лета гняздзяцца на іхняй ліпе. Такі ён быў маленькі і нікчэмны. Пазней, калі ён паспеў некалькі разоў ледзь не захлынуцца, купаючыся ў Дняпры, маці ўсім казала, што ён у шчаслівай сарочцы нарадзіўся. I сапраўды, у жыцці яму заўсёды шанцавала.

Тысячы людзей загінулі на вачах Чыжыка, а яго смерць мінала. Шапка, гімнасцёрка, нагавіцы, боты, з якіх цяпер вытыркаліся голыя пальцы — усё было пашарпана кулямі і асколкамі. Усё цела яго было ў крыві, на грудзях і спіне надакучліва балелі крывавыя рубцы, распух твар, увесь у сіняках і кровападцёках, але ж Чыжык, як і тысячы іншых у падобных выпадках, на немалое здзіўленне самому сабе, хадзіў, страляў, памагаў іншым.

Лета пайшло на схіл. Раніца ўжо была халаднаватая. Па руінах амаль у адкрытую хадзілі немцы. Абаронцы не стралялі па іх. У памяшканні шпіталя раздаваліся апошнія патроны — па два на чалавека. Нарэшце надышла тая хвіліна, калі спатрэбіўся чыжыкаў склад.

Чыжык выскачыў праз акно шпіталя і, прыгнуўшыся, шпарка пабег між руін. Адразу сотні куль засвісталі над ім: Чыжык не звяртаў ужо на гэта амаль ніякай увагі, не хваляваўся. Але прага помсты заставалася, і ён спяшаўся. Уяўляў, як во зараз высыпе раненым не адну сотню патронаў і некалькі нямецкіх гранат — цэлае багацце.

У паветры зноў загулі самалёты. Чыжык ускочыў у знаёмую яміну, разгроб цэглу, начапіў на сябе супрацьгазавую сумку з патронамі, схапіў гранаты — вінтоўкі не браў: іх і без таго хапала — і спыніўся, цяжка дыхаючы і прыслухоўваючыся. Зусім блізка пачалі рвацца бомбы. ён прысеў. Раптам яго моцна ўдарыла ў грудзі, неба закрылася, пасыпалася цэгла з пяском. Чыжык ляжаў на спіне, яшчэ не разумеючы, што здарылася. У яміне цяпер было цёмна, не ставала паветра. Маланкай пранеслася здагадка: яго заваліла. Відаць, ад узрываў абвалілася крэпасная сцяна, накрыўшы яміну.

Перад вачыма Чыжыка праплылі шпітальнае сутарэнне, палкавы камісар і параненыя, у якіх амаль не было патронаў.

— Браткі, таварышы! — закрычаў Чыжык.— Прыдушыла! Ратуйце!

Нервы, нарэшце, не вытрымалі ў яго. Хваляванні, напружанасць усіх гэтых дзён раптам далі сябе адчуць, і Чыжык заплакаў. Рукі і губы яго ўздрыгвалі, галава трэслася.

— Прыдушыла... — і ён бездапаможна абмацваў супрацьгазавыя сумкі, напакаваныя патронамі.

Успомніўшы, што яшчэ на трэці дзень асады ён з некалькімі байцамі беспаспяхова спрабаваў разабраць падземны ўваход, Чыжык скінуў з сябе груз і таропка пачаў разбіраць завал над сабой, скідваючы цэглу сабе пад ногі. Сілы ў яго зусім не было, але ён ведаў, што цяпер ужо яму ніхто не паможа, і настойліва выцягваў цагліну за цаглінай. Аднекуль у гэтую яміну ўсё ж паступала паветра, марудна і неахвотна, і Чыжык дыхаў. Ён не ведаў, колькі часу во так працаваў, але гэта было пэўна вельмі доўга, бо Чыжык некалькі разоў падмацоўваўся трафейнымі галетамі, шнапсам і некалькі разоў засынаў у вузкай нары, якую капаў. Увесь час у галаве стаяла неспакойная думка аб тым, што там, у раненых, засталося ўсяго па два патроны.

Ён не ведаў, што працуе так ужо трэція суткі. Зусім нечакана свежае паветра балюча ўдарыла яго па скронях. Дзённае святло як не асляпіла. Дыхнула згарэлай травой, пустэчай, пахам трупаў. Сціснуўшы зубы, Чыжык застагнаў і страціў прытомнасць.

Не надоўга. Апрытомнеў адразу. Быў дзень. Усюды ляжалі руіны, цягнуўся дым. Чыжык зірнуў у той бок, дзе быў шпіталь. I супраць крэпасной сцяны Чыжык убачыў эсэсаўцаў, што стаялі ў рад з нацэленымі вінтоўкамі, і двух афіцэраў — адзін тоўсты і нізкі стаяў з узнятай рукою. Чыжык убачыў і палкавога камісара і шпарка папоўз назад у яміну. Тут ён ухапіў вінтоўку, дрыжачымі рукамі набіў яе патронамі, насыпаў патронаў у кішэню і зноў папоўз у нару. Залпа ён не пачуў. Убачыў толькі, што тоўсты фашыст нагнуўся над палкавым камісарам, які ляжаў пры сцяне. Чыжык прыцэліўся, але рукі дрыжалі і ўвесь час неспакойна скакала мушка. Тады ён перадыхнуў, паклаў вінтоўку на цагліну і стрэліў. Тоўсты эсэсавец упаў, і Чыжык пачаў страляць па іншых. Калі ўсе разбегліся, Чыжык шпарка заваліў уваход цэглаю, запоўз у яміну і нарыхтаваў гранаты. Наверсе трашчалі аўтаматы, ірваліся гранаты. Потым усё сціхла. Выйсця цяпер ужо не было: наперадзе быў вораг, тут, у яміне — смерць. Заставалася сумка з патронамі, якія ён рашыў скарыстаць. К таму часу, быць можа, падыдуць і свае. Рана ці позна, а такое будзе — ён верыў у гэта.

Пацягнуліся доўгія дні. I справа і злева ад Чыжыкавай нары ляжалі груды руін, і ён мог страляць толькі ў пэўным сектары. Разам з тым ён цяпер учапіўся за той завал у падземным ходзе. У дні абароны гэты ход усё роўна нічога не значыў, бо кожны, хто выбраўся б з яго, трапіў бы ў рукі ворага. Цяпер войск вакол крэпасці павінна было паменшаць.

Чыжык цягаў цагліну за цаглінай, выграбаў рукамі зямлю, увесь час задыхаючыся ад нястачы паветра. Па начах ён нават спрабаваў пакідаць незакрытай нару, якую прарабіў уверсе. Урэшце пачала мутнець памяць. Дні блыталіся з начамі, яму здавалася, што нехта ў цывільным быў сярод гэтых руін і ён нават выйшаў да яго. Гэты цывільны аддаў яму торбу з харчамі, угаворваючы здацца. Цяпер Чыжык даядаў рэшткі хлеба. Выйшлі патроны. Ён расстраляў іх усе. Трымаў пад рукою толькі гранаты. Распухлы, увесь аброслы, ён усё працаваў ля заваленага ходу. Потым заціснуўся ў гэтым ходзе, павіс на нейкіх выступах і страціў прытомнасць.

Свядомасць вярталася да яго марудна. Ён неяк здолеў разабрацца, дзе ён і што з ім. Пачаў праціскацца далей і раптам упаў у тым самым ходзе, да якога так настырна прабіваўся. Сырое, свежае паветра дыхнула на яго.

Ціхая вулачка

Праціснуўшыся паўз цэглу і абадраўшыся да крыві, Чыжык застагнаў ад болю і зноў у беспрытомнасці ўпаў. Потым яму пачало здавацца, што нехта нешта шэпча яму на вуха. Чыжык напружыў памяць і зразумеў, што гзта шэпча палкавы камісар. Чыжык ніколі амаль не сустракаўся з ім во так блізка і нават і не марыў аб такіх во адносінах. Палкавы камісар шаптаў яму нешта надзвычай давяральнае. I Чыжык адчуваў, што ён нешта недарабіў. Ён зноў апрытомнеў і зноў папоўз, зусім не дзівячыся той акалічнасці, што больш не натыкаецца ні на цэглу, ні на завалы. Ноччу Чыжык выбраўся праз знаёмы, напалову засыпаны выхад. Выхад гэты быў усяго на якую паўсотню крокаў ад крэпасной сцяны, у старым скверы. Але цяпер сквера не існавала. Уся зямля была ўзрыта бомбамі і снарадамі.

Адсюль гітлераўцы найбольш штурмавалі крэпасць, і цяпер уся гэтая мясціна была вытаптана, усеяна пустымі гільзамі, кансервавымі бляшанкамі, ацынкаванымі скрынкамі ад боепрыпасаў. Усюды віднеліся крывавыя плямы, шматкі вопраткі, нават гімнасцёркі. Гэта было месца штодзённых рукапашных схватак.

3 таго боку былі заходнія вароты і цякла рака. Чыжык ляжаў, прыціснуўшыся да зямлі і яшчэ не верачы, што ён жывы. На яго ніхто не накідваўся, і ніхто ў яго не страляў. Ворагаў, якіх ён бачыў і дзень і ноч, тут не было. Чыжык не мог ведаць, што атрады, якія штурмавалі крэпасць, даўно пакаціліся далей на ўсход, пакінуўшы ў крэпасці толькі невялікі гарнізон. У горадзе гулі маторы, чуліся стрэлы.

У бездань неба ляцелі рознакаляровыя трасіры.

Махнуўшы на ўсё рукою, Чыжык папоўз між варонак далей ад крэпасці, пакуль не наткнуўся на цудам уцалелы куст. Тут ён пачаў прагна злізваць з травы і з кустоў буйную расу. Падумалася, што Зосі і саду з яго вішнёвым пахам даўно няма. Таксама не паверылася, каб у горадзе быў

хто-небудзь жывы — яны зніклі ў вечнасці, як зніклі многія сотні жывых і знаёмых Чыжыку людзей. Чыжык уступаў у новую паласу разумення, якая яшчэ нядаўна здалася б яму немагчымай і неверагоднай. Цяпер гэта была рэчаіснасць. Ён сустрэў яе тым, шта падняўся на ўвесь рост і марудна пайшоў знаёмай сцежкай, якая надзейна хавала яго не так даўно ад каменданцкіх патрулёў. За агародамі, у спадзе пад вербамі, ён напаткаў знаёмы ручай, упаў і пачаў прагна піць. Піў, сціснуўшы зубы, а блізка ў траве ў гэты час квакала жаба. Чыжык зазначыў сам сабе, што ўжо не заходзяцца ў спевах, як нядаўна, салаўі. У ручаі міргалі зоры, і зморанаму чырвонаармейцу не хацелася думаць. Падняўшыся, ён зноў пайшоў, цяпер часта спыняючыся і ўслухоўваючыся. У той жа час ён вельмі баяўся зваліцца з ног. Невыносна балела ў скронях.

У горадзе стралялі, і, пакуль цёмна, трэба было хутчэй з яго выходзіць. Але ён адчуваў, што не зможа пайсці так.

Мінуўшы бэзавы кустарнік і вішнёвую алею, Чыжык нечакана для самога сябе апынуўся перад густым садам, які па-ранейшаму паціху драмаў у летнім змроку. У святле зорак блішчэў шклом знаёмы дом. Чыжык вельмі здзівіўся, што ёсць яшчэ во такія сады і дамы, значыць, і людзі. Нічога тут не перамянілася.

Чыжык нырнуў у шчыліну паркана і спыніўся. Нечага не ставала. Ён напружыў памяць і зразумеў: не ставала звону сабачага ланцуга. Сабакі не было. Ланцуг вісеў на дроце. Чыжык дайшоў да знаёмага акна і адразу ж паціху стукнуў у шыбу. Ён не хаваўся, як некалі, а стаяў перад акном у рост. Дзіўна. Мо трэба было схавацца, але ён стаяў, як укапаны. Чуў за акном крокі. Бялявы тварык раптам прынік да акна. Чыжык адчуў, што гэта не сон. Затым ён пачуў спалоханае: «О-о!» — і тварык знік. Мільганула дзявочая кашуля, голыя плечы. Потым па верандзе пратупацелі крокі. Нешта роднае і дарагое стаяла за каліткаю і задыхалася, прыглядаючыся да яго. Зноў ён пачуў цяжкое, як стогн, «О!», потым ціхі шэпт «Ваня!», які чамусьці прывёў яго ў жудасць. Зося, як гарачы вецер, кінулася да яго.

— А божа ж мой... Ты? Жывы? — і, не верачы, яна абмацвала і цалавала яго, а Чыжык хістаўся.

Яе рукі адразу сталі ліпкія. Ён быў увесь у крыві. Адзенне звісала з яго, відаць былі голыя рубцаватыя лапаткі.

Яна амаль панесла яго на знаёмую лаўку. Блізка ў цэнтры час ад часу стралялі, і яе бровы ўздрыгвалі. Чыжык жа не звяртаў на стрэлы ніякай увагі.

— Не цалуй, — сказаў ён чужым голасам, — баляць губы. Што новага?

— Усё новае, — сказала яна.

— А Бронік што?

— Я іх баюся. О, як баюся! I яго, і бацькі. Бацька знюхаўся з Бронікам — жах! Мне ж цябе і схаваць нельга! Адсюль уцякаць хутчэй трэба, пакуль не развіднела. Няўжо ты пойдзеш ад мяне? Няўжо болей я цябе не ўбачу? Як жа я буду жыць без цябе? Няўжо яны думаюць, што мы павінны расстацца?

Ён маўчаў. Новае пачуццё загаварыла ў ім.

— У мяне цяпер слабая памяць, — сказаў ён. — Я даўно еў і піў. Вось ніяк не магу прыпомніць. Мне ўсё здаецца, што твой бацька быў у крэпасці. Чакай, чакай. Няўжо ўсё гэта снілася? Яго як быццам бы прысылалі немцы, і ён упрошваў мяне здацца. А я адабраў у яго торбу з хлебам і каўбасамі і паслаў к чорту. Стой, Зося, дзе мы? Гэта ты, га?..

На ўсю гэтую размову было патрачана вельмі мала часу. Яшчэ праз момант Чыжык прагна піў малако. I само сабой напрасілася рашэнне, разбітыя вусны самі сказалі:

— Табе тут не месца.

Яна адразу кіўнула галавою. У апошні час яна гэтак жа думала. Давала сама сабе слова ўцячы. Цяпер прыглядалася да яго ран. Дрыжала. Раптам спахапілася, пабегла. Прынесла вопратку і шпарка пачала пераапранаць Чыжыка ў цывільнае. Прыгадалася, як прыбягаў ён да яе з крэпасці і толькі міжвольны гонар, радасць і захапленне ім адчувала яна ў гэты час.

Яны хутка апынуліся за горадам. Вузкай сцяжынкай пайшлі па нізіне на ўсход. Моцна пахла аерам. Цёплы туман, як сырадой, плаваўусюды. У тумане крычалі дзеркачы і іншыя начныя птушкі. Аднак зямля, калі перабіраліся цераз канавы і даводзілася хапацца за яе, абодвум здавалася халоднай.

Ззаду ж, за туманам і цеменню, заставалася крэпасць. Хацелася крычаць і плакаць. Можа з-за таго, што зямля жыла і ўсё жыло на ёй.

Адпачынак

Лясы і лясы. Бежанцы на дарогах і незнаёмыя, падазроныя асобы ў цывільным.

Старанна паголены малады прысадзісты хлопец і прыгожая дзяўчына з юным тварам сыходзіліся з такімі ж, як і самі, знаёміліся і непрыкметна разыходзіліся больш усяго назаўсёды.

Хлопец і дзяўчына прабіраліся на ўсход.

У Чыжыка цяпер была адна думка: найхутчэй давесці Зосю да свайго дому. У іх добрая сям’я; Зося шмат чаму навучыцца, шмат што зразумее. Старэйшая яго сястра выкладала гісторыю і геаграфію ў сярэдняй школе, камсамолка. Бацька і маці вось ужо колькі год, як працуюць у калгасе. Папоўскія забабоны — выбар дзяўчыны па пасагу, вянчанне ў царкве — усё гэта адышло, ніхто нават не ўспамінаў пра такое. Зося зразумее і адчуе сапраўднае жыццё, за якое на смерць змагаліся ў крэпасці людзі. Хіба ж у гэтым, як быццам бы асабістым абавязку, не бачыў вялікай мэты чырвонаармеец Чыжык? Хіба дараваў бы яму палкавы камісар, калі б ён збаяўся неверагодных цяжкасцей і не павёў Зосю за сабой, далей у жыццё, за якое палкавы камісар загінуў?

Чым больш вяртаўся Чыжык да жыцця пасля перажытага, тым выразней бачыў перад сабой Зосінага бацьку, там, у крэпасці, з напакаванай торбай. Прывід гэта ці сапраўднасць? Канешне, сапраўднасць! Еў жа пасля таго чырвонаармеец Чыжык той хлеб і тыя каўбасы. Чаму ён там не застрэліў яго? Каб не сказалі, што чырвонаармейцы пачынаюць страляць у палякаў. Чыжык не націснуў на курок, а борздзенька схаваўся тады ў сваёй яміне, якую называў у думках не іначай, як каменнай магілай.

— Ладна, мы яшчэ з ім расквітаемся, — сказаў ён на вялікае здзіўленне Зосі, якая ў гэты час маўчала.

Ён яшчэ раз пачаў расказваць ёй аб сустрэчы ўжо больш упэўненым голасам.

Неяк у поўдзень перайшлі старую граніцу. Больш не трапляліся нязвыклыя воку канфедэраткі, панурыя позіркі з-пад ілба магчыма былых асаднікаў. Дыхнула нечым родным, дарагім — прасторам калгасных палёў, звыклымі настроямі. Пад вечар нечакана выйшлі да вялікай вёскі, акружанай з усіх бакоў густым змешаным лесам. Зося ўпершыню была ў гэтых краях. Заспакоенасць Чыжыка як бы перадавалася ёй. Яна ўвачавідкі падабрэла і пахарашэла.

Вайна пакуль што абмінула гэтыя мясціны. 3 пашы ішлі і мычэлі каровы, узнімаючы на вуліцы клубы пылу. Лёталі ў паветры ластаўкі. Пелі маладыя шпакі ў садах. Блізка ля лесу лёталі паласатыя ўдоды і сарокі. Рыпелі жураўлі ля студняў, перагукваліся маладзіцы, з каміноў хат плыў угору дым. То тут то там на агародах палыхалі вогнішчы — людзі смалілі свіней.

Першы ж сустрэчны жыхар гэтай вёскі, сівабароды дзядок, запытаўся:

— Адкуль будзеце?

— 3 Заходняй, — неахвотна адказаў Чыжык. — Бежанцы. Дзе б у вас тут пераначаваць ды адаспацца?

— А заходзьце да любога. Кожны прыме, — сказаў дзядок. — Хто ж адмовіцца памагчы ў няшчасці. Колькі дзён ідзяцё?

— Парадкам, — адказаў Чыжык.

— Значыць, здалёк, — зазначыў дзед і крытычна агледзеў цывільнае адзенне чырвонаармейца.— У нас, брат, ёсць такія дзеўкі — дай божа, — і падмігнуў пачырванелай Зосі. — Ідзіце да Сільверставых. Вунь, бачыце, за магазінам першы двор направа. Калі што, дык скажыце — дзед Купрыян паслаў. Гэта там мая дачка жыве. А я тымчасам вечарком падыйду, пагамонім. У нас тут лясны край. Немцам дабрацца сюды будзе цяжка.

— Дык, кажаш, Сільверставы ваша радня?

— Ага. Ідзіце, ідзіце, не бойцеся...

Чыжык падабрэў, падхапіў Зосю пад руку, і яны пайшлі па вуліцы пад цікаўныя позіркі жанчын з двароў.

Двор у Сільверставых быў абгароджаны шалёўкай, са шчыльнымі, абабітымі жалезам цяжкімі варотамі і такою ж каліткаю. Дом быў прасторны, у тры вялікія акны на вуліцу, з летнім жылым памяшканнем на гары.

Сярэдніх год гаспадыня ў карычневым плацці даіла сярод двара кароў, двое мурзатых хлапчукоў сядзелі на прызбе, адганяючы рукамі камароў.

— Добры вечар, — прывітаўся Чыжык.

— Добры вечар, — адказала жанчына, адвярнуўшыся.

— Нас дзед Купрыян прыслаў, — адразу паведаміў Чыжык.— Вечарам абяцаў наведацца.

— А вы яму ці не знаёмыя? — як не войкнула жанчына.

— А як жа, знаёмыя, — згадзіўся Чыжык, так што нават Зося здзівілася. — Вось ён і кажа: ідзіце да маёй дачкі, у яе, кажа, хата прасторная.

— То заходзьце, счакайце, пакуль я карову падаю, — сказала жанчына. — Мішка, чаго сядзіш? Праводзь гасцей!

Старэйшы хлапчук падхапіўся з прызбы, узбег на ганак. Моўчкі адчыніў дзверы.

У хаце гулі мухі, мурлыкаў кот. Было спакойна, сцішна. Аднак вайна зазірнула ўжо і ў гэты лясны край. Ложкі былі прыкрытыя самаробнымі посцілкамі, больш каштоўнае даўно, відаць, было надзейна схавана. «Тут і танкі можна хаваць — у гэтых лясах», — міжвольна падумаў Чыжык.

Ляснула калітка, і ў двары загаварылі. Пра што гаварылі — разабраць нельга было. Чыжык здолеў толькі пачуць, што называлі Купрыяна. Першым назваў яго мужчынскі голас, а тады ўжо адгукнулася гаспадыня.

— Тата ідзе, — падхапіліся з услону абодва хлапчукі.

Зайшоў мужчына, з выгляду вясковы інтэлігент — у шэрым адпрасаваным касцюме, у бліскучых гамашах і белай саламянай кепцы. У хаце было ўжо змрочна, і твару яго нельга было разгледзець.

— Добры вечар, — сказаў ён, спыніўшыся ў парозе. — Цесця толькі што бачыў, той сказаў, што вы да нас пайшлі. Адкуль жа вы ідзяцё?

— 3-пад Баранавіч, — адказаў Чыжык.

— А куды?

— Пад Гомель, — зноў сказаў Чыжык.— Да сваіх бацькоў. Мы ўжо даўно дайшлі б, ды тыя дарогі ўвесь час абстрэльваюць. Завярнуліся, ды па лясах... Было, што і блудзілі-.

— Да немцаў не траплялі?

— Не, пашанцавала. Абыходзілі ўвесь час.

— Та-ак!.. А яна табе — хто? Радня?

— Жонка, — адрэзаў Чыжык. Зося ўздрыгнула і паклала на яго плячо галаву.

Гаспадар прайшоў да стала, зняў з лямпы шкло, падкруціў кнот. Дастаў з кішэні запалкі, чыркнуў. У яго быў даволі маладжавы твар з прыплюшчанымі бялёсымі вачыма. Трохі выпіраў наперад круглы падбародак з ледзь прыкметным нейкім юнацкім шчаціннем. Паставіў шкло, яшчэ больш выкруціў агню, прыязна і як бы разгублена ўсміхнуўся.

— Слухалі сёння радыё. Ужо гаварылі пра Добрушскі напрамак.

Чыжык не зварухнуўся. У апошні час ён прызвычаіўся не выказваць сваіх адносін да- людзей і навін. У дарозе вучыў гэтаму і Зосю. Ён. толькі сказаў:

— Цяжкавата будзе нам цяпер дабірацца.

— А вы кіруйцеся на Петрыкаў, і так во лясамі, — сказаў гаспадар. — Як трэба будзе, я вам усё растлумачу. У мяне і карты ёсць — дойдзеце.

— За карту немцы, калі знойдуць, галаву знясуць, — сказаў Чыжык. — Так дойдзем.

Зайшла гаспадыня, паставіла вядро на ўслон, пачала цадзіць у гліняныя збаны малако. Адразу за ёй увайшоў дзед Купрыян. Спыніўся ў парозе, гукнуў:

— Вечар добры чэснай кампаніі!

— Добры вечар, — адказала дачка. — Што ж, бацька, не знаёміш з людзьмі?

— А вы самі пазнаёмцеся, — сказаў Купрыян і падмігнуў Чыжыку. — Бач якая — пазнаёмце! А калі я і сам яшчэ не ведаю, хто яны такія? Во пасядзім, пагамонім — пазнаёмімся. Як жа цябе хоць клічуць?

— Ваня, — адказаў чырвонаармеец. — Ваня Чыжык. А гэта мая жонка. Завуць яе Зося. Ідзём на Гомельшчыну — там бацькі мае, дзед. А працаваў я ў Нясвіжы, у прамгасе, і жылі мы ў Нясвіжы.

Зося пасля гэтых слоў толькі мігнула вейкамі. Упершыню такое гаварыў Ваня Чыжык, але яму відней. Так, відаць, трэба было. I ў яе вачах свяцілася толькі ранейшая даверлівасць да яго.

— Дакументы ж у вас хоць якія засталіся? — запытаўся малады гаспадар, прыглядаючыся да пабітага, у сіняках твара чырвонаармейца.

— Няма, — адказаў Чыжык.

— А навошта яны цяпер, тыя дакументы, — сказаў дзед. — Добрага чалавека і без дакументаў пазнаеш, а дрэннага нам не трэба.

— Ого, без дакументаў! — мнагазначна сказаў малады, пільна разглядаючы пакрытыя рубцамі з яшчэ незагоенымі ранамі рукі прышэльца. — Без старых дакументаў у дарозе прападзеш. Немцы правяраюць.

Малады ўпотай як бы насміхаўся. Чыжык змаўчаў. Зося паціху, як дзіця, сапла, даверліва схіліўшы галаву на яго плячо. Прыемны спакой расплываўся па ўсім целе. Нідзе не грукалі стрэлы, не рваліся бомбы. Пад печчу дамавіта спяваў цвыркун. Цурчэла малако на цадзілку. Гаспадар выцягнуў аднекуль бутэльку, паставіў на стол.

— Во, за гэтым як след і пазнаёмімся, — пажвавеў Купрыян.

— А гэта ў цябе што? — кіўнуў малады на Чыжыкавы рукі.

— Ды так, драбяза, — адказаў Чыжык. — Ноччу прабіраліся праз лес, зваліўся ў нейкую яміну, рукі ледзь не паламаў.

Малады згодна заківаў галавой. I зноў нечага ўсміхнуўся.

Гаспадыня тым часам паставіла на стол халаднік, гуркі, нарэзала сала.

— Мыйцеся, госцейкі, ды частуйцеся.

Чыжык скінуў пінжак, стаяў, як чалавек, які даўно не трымаў у руках мыла. Гаспадыня пашапталася з мужам, падалася ў пярэдні пакой, вынесла скрутак бялізны.

— На, — звярнулася яна да Зосі, — пераапранецеся пасля. Тут табе і яму. Ноччу, тата, прапаліце лазню.

— Мы самі прапалім, — адгукнуліся малыя.

— Ну, дык ідзіце, цягайце дровы ды запальвайце. Вады там у бочках назапашана да чорта. Хвёдар, падай ручнік.

Малыя выбеглі.

Дзед Купрыян, гаспадар і гаспадыня пасадзілі Чыжыка з Зосяй у кут, у якім не ставала звыклых Зосінаму воку абразоў. Выпілі па чарцы. Стары пасля гэтага збегаў некуды на вуліцу, прывёў маладога хлопца з гармонікам.

Чыжык расказваў пра сваю работу ў Нясвіжы, пра дарогу, пра сваіх бацькоў. Гаспадар кіўнуў у бок Зосі, прашаптаў запытальна:

— Яна — палячка?

— Не. Гэта яна жыла там доўга, дык у яе як бы акцэнт.

— Ага, — здагадліва кіўнуў гаспадар і прыязна-спачувальна паглядзеў на Зосю. Чыжыку спадабаўся гэты яго погляд, і ён ласкава ўсміхнуўся Зосі. Зося ўсміхнулася ў адказ. Купрыян схіліў лысую галаву, загаварыў:

— Наш край лясны. Да нас немцу не дабрацца, хай ён там хоць са скуры вылезе. Дудкі, фрыц чортаў. А калі што, дык у нас лес пад бокам — туды не вельмі каб пасунешся. Не ведаючы, і ног не вынесеш. Сюды ім няма ніякага ходу.

...Ноччу выйшлі на ганак. Зусім побач спакойна шумелі, перагукваліся птушынымі галасамі блізкія лясы. Нават не відаць было абрыдлых трасіраў. Ціша і спакой. Толькі конікі вызвоньвалі адным ім вядомыя песні. Ад зямлі пахла палыном, спелым агародам. Але цішыня была насцярожаная, трывожная.

Падыходзячы да лазні, малады гаспадар сказаў:

— Стары няпраўду кажа. I сюды дабярэцца фашыст. Толькі пакуль дабярэцца, мы ў лясах чорт ведае дзе будзем. Шукай — не знойдзеш. Зброя? Зброю дастанем! Чаго вам цягнуцца на Гомельшчыну? Яшчэ якая тая дарога будзе. Загінуць можна за будзь здароў. Людзі вы, бачу, добрыя — заставайцеся. Месца знойдзецца, а спатрэбіцца, я ж кажу, дык і зброю знойдзем.

Чыжык і Зося былі ўзнепакоены зусім іншым. Яны амаль прапусцілі ўсе яго словы паўз вушы.

— Там на акне свечка, — зусім і не падазраючы аб іх настроях, сказаў гаспадар. — А вада ў бочках.

У лазні і сапраўды гарэла свечка. Плавала пара. Зося стаяла збялелая.

— Як жа цяпер быць? — запыталася. Падумала, сказала здагадліва. — Будзеш тут сядзець, пакуль я памыюся. Потым ты.

Ён незадаволена хмыкнуў.

Што можа быць больш прыемнага, як лазня ды чыстая бялізна ў такі во час. А пасля мяккая пасцель на гары, на шырокім ложку. Спевы конікаў, поўная ціша, спакой.

— Зося, мілая, — сказаў Чыжык, упершыню вось так абняўшы яе і яшчэ як след нават не верачы ў гэта.

Ад яе пахла лазняй, бярозавым венікам, яшчэ нечым няўлоўным, чыста жаночым і... жаночымі слязьмі.

Шумеў лес, крычалі дзеркачы на блізкіх паплавах. Вось здалёк данесліся няўлоўныя як бы грымоты і заціхлі. I ўслухоўваючыся ва ўсё гэта, падарожнікі выразней адчулі трывогу.

Праз акно ў памяшканне пад дахам шчодра лілося сонечнае святло. Па дварах на розныя галасы заліваліся пеўні, чырыкалі канаплянкі ў падстрэшшы. Блізка шумеў лес — надзейны абаронца вялікай вёскі, можа быць заснаванай шмат стагоддзяў назад хітрымі вандроўнікамі. На вуліцы чуліся дзіцячыя галасы, смех — зусім мірнае жыццё, як і няма вайны. Міжвольна прыгадваліся словы гаспадара: чаго цягнуцца ў небяспечны шлях на Гомельшчыну, і тут не дастануць, а калі што, дык і зброя знойдзецца. I цела прасіла жаданага адпачынку, слабелі мускулы. Да таго ж у асабістым жыцці адбывалася падзея, у якую нават цяпер не верылася.

Чыжык ляжаў на ложку і з цікаўнасцю пазіраў, як Зося апранаецца. Гаспадыніна кашуля не такая, як Зосіна. На грудзях не было прыгожай выбаркі, акантаванай крыжыкамі і дробнымі кветкамі. Гэта была звычайная сялянская кашуля, і Зосі яна была велікаватая. 3-пад кашулі вызначаліся грудзі, увішны, як бы перашчыкнуты ў таліі стан. Тое, што губы былі як бы засмяглыя, а на шчоках выступала здаровая чырвань — яшчэ больш ухарошвала Зосю. Не, няма і не было ў іхняй вёсцы такой прыгожай дзяўчыны, як Зося.

Белы Зосін тварык ад загару пачарнеў, вялікія блакітныя вочы наліліся як бы цёмнай сінню і блішчэлі затоенай, адной ёй вядомай, думкай. Капа чорных, зблытаных пасля лазні валасоў рассыпалася па ўсёй спіне.

— Зося... — не вытрымаў ён.

Яна зноў падышла да яго. Сказала:

— Паказвай спіну!

Уся спіна яго была пакрыта крывавымі рубцамі, на правым баку — загноеная рана. Зося паклала сваю галаву, ад якой яшчэ пахла даўнімі духамі, яму на грудзі і паціху заплакала. Плакала яна па-дзіцячаму, прыкусіўшы ніжнюю губу, неяк дзіўна ўсхліпваючы. I была яшчэ ў гэтым плачы як бы нядаўняя злосць на самую сябе.

— Ты ляжы, я зараз, — падхапілася яна і затупацела па лесвіцы ўніз.

Чыжыку ляжаць не хацелася. ён споўз з ложка, і ногі яго адразу падкасіліся ад болю. Чыжык загарнуў кашулю і пачаў разглядаць сябе ў люстэрка. Усё цела было ў крывавых ранах і сіняках. Твар быў падрапаны, сіні. Дзіўна, што ён амаль зусім не адчуваў болю.

Зося падымалася па лесвіцы, і ён сеў на ложак, сарамліва прыкрываючы ногі коўдраю.

Зося трымала на плячы драўляны куфэрак з чырвоным крыжам на дзверцах, з надпісам «Хатняя аптэчка». Сэрца ў Чыжыка ўпала.

— Ты... Ты сказала ім? — спалохана запытаўся ён.

— Я нічога не сказала, — прагаварыла Зося, ставячы куфэрак на стол. — Я сказала, што ў цябе рукі, пальцы баляць і табе трэба дапамагчы. Ты ж сам гаварыў учора, што зваліўся ў яму. Я толькі пра рукі ім сказала.

— Ну, ну... — буркнуў Чыжык.

— У лякарствах я нічога не разумею, Ваня, — прызналася яна. — Бацька вучыў толькі малітвам ды як сябе трымаць на людзях. Выбірай сам, — і яна раскрыла куфэрак.

— А гаспадары не прыйдуць?

— Не. Самога няма дома, а гаспадыня пайшла ў агарод.

Пасля гэтага Чыжык выбраў марганцоўку, ёд, іхціёлавую мазь. Потым скінуў кашулю. Сам гаварыў, чым мазаць. Уедліва і пякуча забалелі раны. Чыжык моўчкі зносіў боль.

Апранаючыся, ён аглядзеў свае гамашы, здзіўлена прыцмокнуў языком.

— Добры ў вас абутак робяць, — сказаў. — Прайшлі такую дарогу і зусім яшчэ цэлыя.

Унізе, за абедам, Чыжык паспрабаваў нават жартаваць, нязграбна варочаючыся ва ўсе бакі, бо балела.

Перш чым падступіцца да баршчу, выпілі з гаспадаром па чарцы.

— Эх, гаспадар! Патап Дзяменцевіч! — сказаў Чыжык. — Вайна — чаго не бывае. Можа быць выжывем — пасля вайны сустрэнемся, разлічымся. Пратрымай ты нас дзён пяць, трэба адпачыць пасля гэтай праклятай дарогі...

Ён запытальна ўставіўся вачыма на гаспадара.

— Дзівак-чалавек! — адказаў той. — Я ж сказаў учора; назусім заставайцеся. Не прападзём. Вунь жывіце на гары — чаго вам? Збажыны — усё поле непрыбранае, бульбы ўвосень колькі хочаш. Жні хто хочаш, капай хто хочаш, — і цяжка ўздыхнуў. — Ці багата вам на дваіх трэба? А давядзецца, я ж кажу, дык і за зброю возьмемся — чаго там? Не прападзём. Бач, жыццё якое! Нам яшчэ нішто, а іншым, як табе, прапашчае. То чаму цябе не ўзяць да сябе? Га? Мне трэба было б у арміі быць, а мяне, як сельсавецкага сакратара, напаследак райваенкамат пакінуў. Ну, так і застаўся, на сорам...

Ён памаўчаў, пасля загаварыў:

— Чорт!.. А я цяпер жыта кашу. Асыпаецца, прападае — шкада. У вёсцы ж пуста. Былі наведваліся спачатку бежанцы, ды рэдка, Ведама — нялёгка да нас дабрацца. Тут табе амаль ніякіх шляхоў.

Гэтыя словы не здаліся ўжо такімі дзіўнымі, як учора. I не здалося такім ужо неверагодным, пасля ўсяго перажытага, вось такое жыццё. Так заўсёды здаралася з Чыжыкам, калі ен вяртаўся адкуль-небудзь дадому. Спачатку многае не падабалася, выводзіла нават з цярплівасці, а потым ён сам з сябе ж з-за гэтага смяяўся.

За акном шчабяталі ластаўкі. Поплеч сядзела Зося — цяпер ужо назаўсёды яго. Фронт быў далёка — недзе пад Добрушам. «А калі што, дык і зброя знойдзецца»... Чаго ж турбавацца?

Да яго неадчэпна падступаўся санлівы спакой, падобны на ўсю гэтую вёску з лясамі. Змазанае лякарствамі цела неадольна прасіла адпачынку. Чыжык забраўся на гару, лёг на ложак, нейкі час слухаў, як у агародзе перамаўляюцца Зося з гаспадыняй, усміхнуўся, сам не ведаючы чаму, і заснуў мёртвым сном.

Вечарам прыйшоў дзед Купрыян. Супакойвалі яго расказы пра лясы.

Але Чыжык потым запытаўся нечакана:

— А як прыйдуць? Прыйдуць ды калатнуць так, што і лес не паможа?

I здзівіўся ўпартаму бляску вачэй і дзеда Купрыяна, і самога гаспадара.

Ноччу сніўся палкавы камісар, і чырвонаармеец, сагнуўшыся, ляжаў, адчуваючы тугу і ніякаватасць. Хутчэй бы, хутчэй усё загаілася ды адсюль вырвацца!

Не спала і Зося.

Міналі дні. Аднойчы ў поўнач Чыжык прахапіўся з адчайным крыкам, увесь у поце. Зося падала кружку халоднай вады, і ён прагна піў, разліваючы яе па грудзях і прасціне. Потым ляжаў з шырока расплюшчанымі вачыма, цяжка дыхаў. Адкінуў коўдру, глуха сказаў:

— Навошта марудзіць? Для чаго гэта? — і рашуча заявіў: — Сёння раніцою пойдзем. Хопіць — адляжаліся! Як-небудзь дабярэмся. У гэтага Патапа Дзяменцевіча, аказваецца, сельсавецкая пячатка. Мы напісалі даведку, што я і ты былі тут у гасцях, жывём у непаспартызаванай мясцовасці і вяртаемся да свайго дому. Ён кажа, што немцы вераць такім даведкам. Ты слухай, я цябе навучу, што пры выпадку гаварыць...

Праводзілі іх многія. Жадалі шчаслівага шляху, Чыжык спяшаўся. Яго неадольна цягнула наперад, кожная хвіліна надакучлівага чакання прыносіла толькі боль, горыч і незадаволенасць самім сабой. Не, ён прызвычаіўся ўжо да баявога жыцця — да атак і кулямётнага агню.

«Зброя знойдзецца», — успомніліся словы, і ён усміхнуўся. Аднак прагаварыў таропка:

— Пайшлі, пайшлі, Зося!

Сустрэча

Як бы цень самога палкавога камісара ішла ўслед за Чыжыкам. Яна саромела, падганяла, асуджала яго. Гэтулькі дзён! Гэтулькі дзён, як у цяжкім сне. За гэты час яны ўжо былі б дома, а там вызначылася б і што рабіць далей. Ён супакойваў сябе толькі тым, што трэба ж было падлячыцца і адпачыць. Ды і Зосі іначай не вытрымаць бы такога шляху. А гэта — не жартачкі! На гэта нельга забывацца. I прадукты ж на дарогу — хіба без іх дабярэшся?

Вёскі пачалі трапляцца неспакойныя. Іншым разам правяралі нават Патапаву даведку. Падазрона, прыдзірліва. Бурчэлі.

— Каб не такія, як вы во, злыдні, немцы трасцу прайшлі б.

Зноў усюды грымелі стрэлы, і па начах відаць былі трасіры.

А ў адным лесе іх аклікнулі. Некалькі чырвонаармейцаў з вінтоўкамі наперавес бегла наўздагон. Гэта былі рэшткі нейкай часці, якая трапіла ў акружэнне. Патапава даведка не памагла.

— Відаць, што добры «чыжык», — кпліва сказаў адзін з чырвонаармейцаў, пагражальна размахваючы прыкладам.

Тады Чыжык скінуў пінжак, скінуў кашулю і паўстаў перад імі голы да пояса, увесь у рубцах і нядаўна загоеных ранах.

— Ого-го! — сказалі чырвонаармейцы. — Аднак здорава гэта цябе! — і прапанавалі: — Заставайся з намі.

— Не, — цвёрда сказаў Чыжык. — Трэба ісці!

Яго не распытвалі і не затрымлівалі. Чалавек ідзе да арміі — гэта зразумела было само сабой. Выкурылі толькі па цыгарцы разам на развітанне, моўчкі седзячы пад дрэвамі.

Чыжык быў бадзёры, жартаваў, нават рабіўся весялейшы, бо з кожным днём набліжалася ягоная Гомельшчына.

Зося вельмі хутка стамлялася. Яе туфлі даўно парваліся, і ішла яна босая, усё такая ж прыгожая і ласкавая. Пра дом, пра бацьку, пра Броніка зусім не ўспамінала.

Адчувалася блізкая восень. Яшчэ і бярозы не гублялі лісця, і сонца пякло няшчадна, аднак ноччу над паплавамі ўжо стаялі туманы, дыхала амаль няўлоўным пахам халадоў. Дзікія качкі, патрывожаныя грукатам вайны, увесь час насіліся над аерамі.

У адзін з такіх дзён Чыжык лёг на ўзмежку ля вытаптанай паласы жыта, пасярэдзіне якой тырчэў абгарэлы нямецкі танк, і сказаў:

— Во, гэта ўжо наша Гомельшчына... Хутка наш дом.

Зося прайшлася па мяжы, абышла з усіх бакоў танк. Вежа яго быль звернута набок, наперадзе чарнелася вялікая дзірка, праз якую вытыркаліся замасленыя анучы, на баках відаць былі чорныя крыжы. Танк гарэў зверху, і яго тушылі, бо ўвесь ён быў абсыпаны зямлёю. Зося ўпершыню бачыла такое...

Чыжык перажываў іншае. Ці ўсё добра дома ў сям’і? Вёскі вакол былі не разбітыя, іхняя таксама павінна б уцалець. Вось толькі старэйшая сястра! Актывістка, настаўніца, завуч. Але ў іх няма такіх, як Бронік або Зосяў бацька. Павінна было б усё быць добра. Ён наперад ведаў, што Зося ўсім спадабаецца. Ды і хіба гэта лёгка дзяўчыне — назаўсёды пакінуць бацькоў?

Зося раптам спынілася, Пачала парадкаваць на патыліцы валасы, трымаючы шпільку ў зубах. Ён зразумеў яе: ёй хацелася спадабацца свёкру і свякрусе. На ўзлеску, што пачынаўся за былым Грабскім хутарам, яна апранула сваё моднае салатавае плацце, якое несла ў вузельчыку, бо да гэтага ішла ў старым, падараваным гаспадыняй з лясной вёскі. Давалі лепшае, але Зося ўзяла самае горшае — баялася, што сустрэнуцца немцы. Яна тады замест сваёй прыгожай хусткі павязалася дзяружкай. Цяпер усё гэта паляцела ў кусты.

Ля Дняпра яны памыліся і пайшлі па лузе — трава да пояса.

Паказалася за лугам вёска. Цямнела.

...Нялёгкі шлях твой, чырвонаармеец, ой нялёгкі! Гэта толькі частка шляху — магчыма самая лепшая. Наперадзе чакаюць цябе неверагодныя выпрабаванні, і невядома яшчэ, ці выйдзеш ты з іх жывы. Можа стацца, што назаўсёды пакінеш адну прыгажуню сваю Зосю, што ідзе цяпер услед. Трэба сказаць, каб берагла сябе. Хіба ў гэтым ёсць што-небудзь саромнае, калі беражэш сябе?

Чыжык спакайнеў. Цяпер ён, лічы, прывёў Зосю да сваіх бацькоў, і яго сумленне было чыстае, як чыстым яно было перад памяццю аб палкавым камісары, які ўвесь час як бы крочыў поплеч з імі абодвума. Цяпер перад Зосяй правільны шлях і новае жыццё, да якога яна рвалася.

Разам з тым Чыжык думаў цяпер і пра іншае. Вядома, яго будуць распытваць, адкуль ён ідзе і што там такое з імі ўсімі здарылася. Але ён не скажа. Раней, да вайны, Чыжыку здавалася, што ён ахвотна такія гісторыі расказваў бы бясконца. Цяпер жа язык не паварочваўся. Не хацелася нават усяго таго ўспамінаць. Цяжкое перажытае, аказваецца, і расказваць цяжка, а часам і зусім немагчыма. I Чыжык рашыў гаварыць тое, што чуў не аднойчы: часць трапіла ў акружэнне, хто-ніхто вырваўся, і ён во прыйшоў.

Перад самай вёскай яны пайшлі поплеч. Зося зноў пачала папраўляць валасы, абцягваць плацце. Бацька купіў ёй гэтае плацце, не шкадуючы грошай, як толькі яна падрасла. I вельмі не любіў, калі Зося праходжвалася ў ім ля крэпасці, дзе заўсёды было многа маладых чырвонаармейцаў. Калі яна расказвала пра гэта, дык Чыжык злаваўся і ўсякі раз выходзіў з цярплівасці: ніяк не хацелася верыць, што Зосі мог сустрэцца не ён, а хто-небудзь іншы. Ён незадаволена натапырваў губы і бурчэў. Значыць, яны, казаў ён, сышліся выпадкова. Не загавары ён тады з ёю ў парку, і яна пазнаёмілася б з іншым. Хо, такую прыгажуню ды каб не заўважылі з іхняга гарнізона? А там былі хлопцы і прыгажэйшыя за яго. Што ён супраць іх! А пасля... Колькі гэтых самых выпадковасцей было пасля! Хіба ж не пазірала яна на яго спачатку скоса і нават уцякала? I каб не настояў ён на сваім, дык і зноў жа нічога не было б. Гуляла б Зося з кім-небудзь іншым, хто па душы. Адным словам, выходзіла, што ўсё атрымалася выпадкова, таму ўсё гэта зусім не трывалае, казаў Чыжык, да першага развітання.

Зося ў такія хвіліны звычайна доўга моўчкі слухала яго, а тады пачынала паціху плакаць. Аднак і яе слёзы дрэнна ўздзейнічалі на Чыжыка.

— Ты, Ваня, цяжкі чалавек, — казала яна, усхліпваючы, — невыносны. Ну, колькі ты будзеш мучыць мяне. Іншыя... Ну, падабаліся. Як вы прыйшлі, то вы ўсе мне падабаліся. А табе хіба не падабаліся іншыя дзяўчаты?

Чыжык раптам раскрываў рот, бляднеў і замаўкаў надоўга, а Зося старанілася тады яго.

Цяпер Чыжык абхапіў яе за плечы, прытуліў да сябе і сказаў:

— Ты ў гэтым плацці, як княгіня. Каб ты ведала, як ты мне падабаешся. Во зараз прыйдзем, дык усе здзівяцца. Не сумуй і не плач. Цяжка, канешне: гэтулькі кіламетраў прайсці, быццам няма свайго дому і сваіх бацькоў. Нашы будуць вельмі турбавацца аб табе. Не хвалюйся, мілая, харошая Зося! Вунь ужо вёска блізка.

Дарога ўзбягала на пясчаны ўзгорак, збоку яе па ўзвышшы, атуленыя садамі, былі двары. Не відаць кароў на поплаве, не рыліся свінні на ўзгорках, толькі тырчэў на абочыне паламаны шэры грузавік — адразу відаць, што тут прайшліся гітлераўцы. Глыбокая варонка ад авіябомбы зачарнелася наперадзе: бач, нават бамбілі!

Зайшлі ў вуліцу, і Чыжыку стала ніякавата. Ён добра ведаў сваю вёску і добра ведаў, што, нават нягледзячы на такі трывожны час, дзесяткі вачэй будуць сачыць цяпер за ім з усіх двароў: го, ды гэта ж Іван Чыжык! А каго ж гэта ён вядзе?

На трэцім двары трапілася насустрач немаладая жанчына ў пярэстым андараку і ў старой выцвілай хустцы.

— Іван? — сказала яна. — Жывы, значыць! А старая ж твая ўжо ўсе вочы праплакала. Сніўся, кажа: ляжыш у полі ўвесь у крыві. А гэта што за маладзіца?

— Жонка, — адказаў Чыжык. — А ў нас усё добра, усе жывыя?

— А жывыя, Іване, чаго ж ім станецца. Во хіба толькі карову немцы забралі, дык яны ва ўсіх пабралі, — і даверліва зашаптала. — А свіней мы ўсё ж паспелі прыбраць. Такі віск стаяў — на ўсю вёску. Аж жаласна. Ну, ды яму не дасталося. А ішоў — грозная сіла. Усе на грузавіках ды на танках — злосныя: там, на нашым полі, іхнюю танку адну чырвонаармейцы ўсё ж падбілі. Пяць немцаў згарэла дашчэнту. А нашы, дзякаваць богу, цэлыя. Адзін толькі быў паранены. Той, каторы страляў. Дык вядзі, вядзі сваю гаспадыньку. Бач, прыдарожылася.

— А Гарпіна як?

— А што Гарпіна? Як і ўсе. Дзеці і цяпер іншым разам да яе ходзяць. Толькі, во, кніжкі ў школе немцы папалілі.

Чыжык перасмыкнуў губамі, зірнуў наперад. Там, пад стрэхамі хат, узвышаўся бляшаны дах дзесяцігодкі.

— А немцаў, часам, няма, цётка?

— Эт, яны былі дый пайшлі. А настаўнікі цяпер усе ў арміі. I дырэктар таксама.

— Пойдзем, — сказаў Чыжык.

Дом быў недалёка ад школы. Невядома як, толькі дома, відаць, ужо ўведалі пра яго прыход. Насустрач подбегам таропка спяшалася маладая жанчына з рэдкімі кароткімі валасамі, на якія звяртала, відаць, зусім мала ўвагі, і ў шэрым плацці простага пакрою, падперазаным шырокім поясам, канцы якога былі завязаны ў вузел.

— Сястра, Гарпіна... — сказаў Чыжык Зосі. — Настаўніца. Мы з ёю заўсёды сварымся, — і Чыжык таксама заспяшаўся насустрач.

Сястра Гарпіна была старэйшая за яго на пяць год і была вельмі падобная на яго: той жа кірпаносы твар, той жа невысокі рост, толькі во губы былі матчыны, крыху расцягнутыя. У жыцці яна была няўдачніца. Два разы выходзіла замуж і абодва — разыходзілася. Першы раз яе кінуў муж — раённы начальнік — бо, як ён сказаў, у яе невыносны характар і зжыцца з ёй ніяк немагчыма; другі раз яна сама пайшла ад мужа. Перажыўшы такое за якіх тры гады, яна ўсю сваю ўвагу спыніла на малодшым браце аж да адыходу яго ў армію. Цяпер, уваткнуўшыся тварам у яго плячо, гэтая грозная некалі Гарпіна паціху плакала, уздрыгваючы.

Нечакана рашуча выцерла рукавом заплаканы твар, запыталася:

— 3 акружэння вырваўся?

— Але.

— А то — хто такая? — паказала вачьгма ў бок Зосі. — Глядзі, якая яна...

— Гэта, сястрыца, мая жонка.

— Усё жартуеш? У такі час — ну, проста...

— Кінь, не жартую. 3 Заходняй ідзём, ад самай граніцы.

— Ой, Іване, дай пацалую!.. — і, абхапіўшы яго за шыю, яна шпарка чмокнула недзе за правым вухам. Імкліва кінулася насустрач Зосі, таксама пацалавала, сціснула ў абдымках. Разглядала твар, вочы, ступіла крок назад, агледзела ўсю, з ног да галавы. Падхапіла пад руку, амаль павалакла да двара, закрычала:

— Мама, тата! Зірніце, каго Іван прывёў!

I Чыжык зразумеў, што на час яго асоба павінна адступіць як бы на другі план.

У сям'і

Двор быў амаль пусты, толькі капашыліся куры на прызбе ў пяску ды ў хлеве тупаў конь. Бацька такі ж, як і сын, прысадзісты, але з густой чорнай барадой, у картовых паласатых штанах і сіняй кашулі, падпяразанай рамянём, расчыніў перад Іванам вароты хлева.

— Во, бачыш, якую каняку маю. Небараку. У каго былі добрыя — немцы пабралі, а майго кінулі.

Конь быў стары, гнядой масці і, калі паварочваў да іх галаву, дык відаць было бяльмо на левым воку.

— А парсюкоў я, як і ўсе, — пад нож. Схаваў усё ажно ў хмызняку. Паграбец там зрабіў. Пачастуем вас свежанінай. А яна, твая маладзіца, з вучонай, глядзі, сям’і? — і кіўнуў у бок Зосі, што мылася пад павеццю — Гарпіна палівала ёй з драўлянага гарца ваду на рукі.

— Не, не з вучонай, — адказаў Іван.

— Бач ты! А і ты, брат, увесь у мяне. Такую бабу выбраў, — падмігнуў ён. — Куды там!

Што наважваецца рабіць далей Іван, бацька не распытваў. Ён і наогул амаль ніколі не ўнікаў у яго асабістыя справы. А цяпер была вайна, і што-небудзь раіць, асабліва ў такім становішчы, ён проста не адважваўся. Хай сын сам разбярэцца — яму відней.

Гарпіна гаварыла з Зосяй.

— I ты зусім не вучылася?

— Я ж кажу: бацька не пусціў. Ён са старым норавам. А грамату я ведаю — чытаю і пішу — і па-польску, і па-руску, — памаўчала, дадала: — Во яшчэ: у ксяндза вучылася. Нагаравалася — жах! Ксёндз быў малады — не даваў праходу. Ледзь адчапілася ад яго.

— Гэта і сапраўды жах! — падхапіла Гарпіна. — Маладая, здольная дзяўчына і не вучылася ў школе. Я цябе абавязкова падвучу. Кніжкі ў мяне ёсць. Згода?

— Згода, — сказала Зося і рассмяялася.

— Добра. Толькі скажы мне, як жа гэта вы ўмудрыліся сустрэцца з Іванам? Ён, што ж, з акружэння выйшаў?

— Не ведаю, — адказала Зося. Падумала і дадала: — Ведаю, ды толькі ён сказаў мне, каб не гаварыла.

— Угу, — заківала Гарпіна галавою. — Ясна. Ну, то і не гавары — ліха з ім. Будзе пасля толькі лішняя сварка. Ён у нас заўсёды такі — любіць сакрэты.

— Хадзем, хадзем, сынку, у хату, — пацягнуў бацька сына за рукаў. — Хадзем. Хай яны тут адны нагаворацца — ведама, кабеты. А мы пасля ўжо з маладой як след пазнаёмімся.

У хаце ля прыпечка завіхалася маці. Рукі яе ўсё яшчэ трэсліся ад перажытага, з вачэй цяклі слёзы, і яна раз-поразу выцірала іх фартухом. Над агнём на трыножцы скварылася свежаніна, булькаталі толькі што разбітыя яйкі. Маці прагна пазірала на Івана — усё не магла наглядзецца. Вось і цяпер прыпала галавою да грудзей, усхліпнула.

— Дзякаваць богу, у баку ад шашы жывём. Рэдка гэтыя пачвары наведваюцца. А што блізка ад шашы вёсак папалілі — не злічыць! Такая стралянііна была! Гэта добра, што ты з жонкаю. Ну, а як жа там цяпер яе бацькі?

— Нічога, жывуць, — прагаварыў Іван. — Настояла на сваім. Як ёсць, так і пайшлі. Ноччу. Яна з імі і не развіталася.

— Ты глядзі... — здзівілася маці. — Бывае ж на свеце такое!

Зайшлі Гарпіна і Зося — абедзве аднолькавага росту — і Іван міжвольна параўнаў іх абедзвюх. Гарпіна была хоць і кірпаносая, але хударлявая і як бы змучаная, а Зося — нават вялікая дарога амаль зусім не перайначыла: такая ж ласкава-вясёлая.

Малады Чыжык толькі дзівіўся з маці. Прыход незнаёмай Зосі ў сям’ю прынёс ёй жывую радасць.

Маці прынесла з сенцаў сыр, масла, каўбасы, халадзец, вяндліну. Нарэзала свежых гуркоў, накрышыла цыбулі. Сын толькі дзівіўся, для чаго ўсё гэта яна робіць: усё роўна ж усяго не з’есці. Маці, уладкоўваючы ўсё на стале, растлумачыла:

— Там, у гэтай Заходняй, кажуць, людзі бедна жывуць. Дык каб ты, Зося, не падумала, што і мы галадаем, як там некаторыя крычаць. Дзякаваць богу, добра жывём, усяго хапае — і хлеба і да хлеба. А ў апошнія гады, дзетачкі вы мае, ох жа як добра зажылі! А ўсё таму, што ў калгасе. Аднаасобнікамі мы самыя бяднейшыя людзі былі. А гэтае лета такое ж урадлівае, ды во злыдзень усё разбурыў... — і яна зноў усхліпнула.

Старая ганарылася жыццём у калгасе, які разбурыў цяпер люты вораг.

У двары паказалася некалькі жанчын. Услед за імі зайшоў сівенькі дзядок Анупрэй. Потым — настаўніца біялогіі Зелянкоўская, хударлявая, высокая і жылістая, як мужчына.

— Гэта мы, сынку, гасцей паклікалі, — растлумачыла маці. — Нельга ж без гасцей, — і зноў пабегла ў сенцы.

Не было спакуслівых размоў, як у той вёсцы. Не гаварылі пра лясы. Усе адчувалі за сценамі гэтай хаты вайну, і кожны душою быў там, далёка наперадзе, з сваімі часцямі. I Зося гэта адчувала.

Ноччу Чыжыку прысніўся палкавы камісар. Быццам ідзе ён як бы з самога туману цераз агароды, вялікімі крокамі, заходзіць у хату, нагінаецца над ім і пытаецца:

— Спіш?

— Сплю, — адказвае Чыжык.

— Не спі, — кажа камісар.

— Ведаю, — адказвае Чыжык.

— Ну, а яна як сябе адчувае? Ці спадабалася ёй у вашай сям’і, ці да спадобы бацька і маці, бо той ёй не бацька, а вораг.

— Спадабалася, — адказвае Чыжык. — Таму і вёў яе сюды.

— Ведаю, не расказвай, — прагаварыў палкавы камісар. — Ну, а як жа з патронамі і з тым патаемным ходам? Во, бачыш, — і ён паказаў яму акрываўленыя рукі. — Патроны канчаюцца...

Нешта цяжка, як бы ўсё гэта і ўсё, што ёсць на зямлі, раптам навалілася на грудзі, пачало душыць, зусім не стала паветра. Чыжык прачнуўся. Скроні гулі і балелі. Цяжкі непераадольны сон па-ранейшаму скоўваў усяго. Але Чыжык ляжаў з расплюшчанымі вачыма. Потым яму захацелася плакаць. Але слёзы ніяк не ішлі, і з-за таго было балюча.

Ён павярнуўся на бок, паклаў галаву Зосі на грудзі і так заціх, зрэдку ўздрыгваючы.

На ўсход

Яму здавалася, што гэта будзе вельмі цяжка — развітацца. Немагчыма было нават уявіць такога моманту, бо пакідаць Зосю не хацелася. Асабліва цяпер, калі было пра ўсё перагаворана і яны зблізіліся яшчэ больш. А атрымалася ўсё вельмі лёгка і проста.

Яшчэ да ўсходу сонца маці, бацька і Гарпіна праводзілі яго да той самай снараднай ямы, што была недалёка ад разбітага нямецкага грузавіка і якую ён палічыў не так даўно бомбавай варонкай. Тут развіталіся. Бацька, цяжка абхапіўшы сына, усё ж не вытрымаў і запытаўся:

— А цяпер куды?

— Пайду на ўсход. Буду дабірацца да свае арміі.

— Ну, як ведаеш, — сказаў ён, а ў самога пад вусамі блукала задаволеная ўсмешка.

Далей яны пайшлі ўтраіх — трэцяй была Гарпіна — па тым самым лузе, толькі не па той дарозе, а направа і ўбок. Тут Гарпіна перавезла іх на лодцы і сказала:

— Я цябе чакаць тут буду, Зося.

3 братам яна развіталася не вельмі каб прыязна.

Яны пайшлі ўдвух.

Трава была не пакошаная і на ўзгорках пабурэла на сонцы. Варта было крануць ботам, як з яе асыпалася буйная раса. За лугамі сінеў лес. Там, за лесам, неспакойна барвавела неба. Усюды крычалі дзеркачы, пачыналі спяваць птушкі. Часам грымела, але тут гэта нагадвала чамусьці толькі навальнічныя грымоты і наганяла сон. Недалёка ад лесу пэўна мясцовы ляснік выкасіў ладную дзялянку, і Чыжык з Зосяй селі пад капу.

— Ну, во, на гэтым канчаецца наша жыццё, — сказаў ён і засмяяўся. — Цяпер ты прыстроеная і я спакойны. 3 Гарпінай дружы, яна — нядрэнны чалавек.

— У вас усе людзі добрыя, — адгукнулася Зося.

— Твая праўда, — згадзіўся Чыжык. — Толькі людзі ўсякія бываюць.

Зося згадзілася і заківала галавою.

I ад таго, што іхнія думкі заўсёды як бы супадаюць, што і яна і ён — гэта нешта як бы адно, Чыжыку стала балюча.

Ён прашаптаў:

— Ты мяне чакай. Я абавязкова вярнуся.

— Беражы сябе, — прашаптала яна.

Разгаралася раніца. Луг, Дняпро ззаду, капа, водбліскі зарава на траве і яны ўдваіх — гэта была частка вялікага неабдымнага свету. Дробная частачка. Як у лесе ў кожнай птушкі існавала сваё жыццё, так і ў іх існавала цяпер сваё асабістае жыццё. Развітваліся яны доўга, балюча...

— Дай яшчэ раз абдыму, — казала Зося. — Ты ж такі харошы. Пачакай яшчэ, не ідзі. Беражы сябе. Ты ж сам казаў, што берагчы сябе трэба.

— Ага, ага... — згаджаўся Чыжык.

Яму сорамна было цяпер за нядаўнюю сваю рэўнасць. Але калі ён пачынаў успамінаць усё больш падрабязна, сорам мінаў.

Ён ведаў, што Зося ўсім спадабалася — хіба ж можа чалавек з такой душою не спадабацца? — і радаваўся.

Узыходзіла сонца. У лесе, па ствалах дрэў, гулялі водбліскі, але луг быў яшчэ ў ценю. За лугам, на ўзгорку, узвышаўся сярод вёскі будынак

школы, і на яго бляшаным даху таксама ўспыхвала сонца. Над самай ракой радзеў туман. 3 нізін патыхала аерам. Увялае сена пахла, напамінаючы Чыжыку аб мінулым ужо леце. Хутка трэба б капаць бульбу, а тады пойдуць дажджы. I ён хінуў Зосю да сябе, бо ў ёй як бы было сабрана ўсё хараство зямлі, адчуванняў яе і сваіх уласных прыгожых мар. Але ж трэба было ісці, і ён закінуў сваю торбу за плечы. Абодва ўсміхнуліся — яна жаласліва, а ён бадзёра.

Ён думаў, што яна будзе плакаць, а яна рашыла перажываць усё мужна і толькі счарнела ўся. Ужо з лесу Чыжык яшчэ раз азірнуўся. Зося стаяла ўсё на тым жа месцы насупраць капы і пазірала яму ўслед. Правай рукою ён сарваў з галавы кепку і памахаў ёю над галавой. Зося зрабіла крок наперад, потым закусіла рог хусткі і пачала яшчэ пільней углядацца, а Чыжык пайшоў.

Ён ішоў і думаў, што добра было б вярнуцца з вайны з ордэнамі, пабудаваць свой дом, выгадаваць сваіх дзяцей і ўвесь час шанаваць Зосю. Хіба ў другі раз знойдзеш такую? Дзе там! Ну, наконт ордэнаў можна не думаць. Але ж вось ён неяк прадбачыў, што абавязкова зноў прыйдзе цэлы і непашкоджаны. Вунь з якіх боек выйшаў, кулі ўсяго абдрапалі, цэлай сцяною быў прысыпаны, суткамі не еў і не піў. А тут будзе лягчэй — болей прасторы. Галоўнае — дабрацца да сваіх.

Блізка пад паўдня ён завярнуў у лес, сеў і падсілкаваўся. Потым пайшоў наўпрост, па лагчыне, густа зарослай альшэўнікам. Мясціны былі знаёмыя, распытваць не трэба было, у зарасніках ён не баяўся, што сустрэне гітлераўцаў. Яны былі на вялікіх дарогах і там, дзе сушэй. Смутак па Зосі, напружанасць развітання як бы заціхалі. Чыжык увесь час спакайнеў, паглядаў усё больш бадзёра. Цяпер ён ужо не адчуваў за сабой якой-небудзь віны. Ноччу спаў у напалову разбуранай даўняй смалакурні, і палкавы камісар больш не сніўся.

Раніцаю ён зноў пайшоў, але цяпер больш асцярожна, бо наперадзе

ўвесь час гуло і грымела. Потым ён пачуў блізка трэск ламачча ў кустах і кінуўся ў густы нізкі ельнік. 3 кустоў выбіраўся чалавек. Быў ён у падранай чырвонаармейскай форме, але без пятліц і на галаве не было пілоткі. У правай руцэ ўчэпіста трымаў сукаватую важкую ламачыну. На худым, счарнелым твары ад зморанасці ўвесь час закатваліся пад лоб вочы. Чыжык адразу здагадаўся, што гэта такі ж, як і ён. Але ён марудзіў. Пачакаў, прыслухоўваючыся. Чырвонаармеец гэтак сама стаяў і прыслухоўваўся. Тады Чыжык, кашлянуўшы, выйшаў насустрач. Чырвонаармеец замахнуўся ламачынай.

— Ты што — здурнеў? — спакойна сказаў Чыжык, адступаючыся, але на ўсякі выпадак сціскаючы нож у кішэні. — Сам во таксама з акружэння і гэтакім жа макарам выбіраўся. Пераапрануўся толькі.

— Куды?

— Да арміі, куды ж. А ты хто — акружэнец?

— Але, акружэнец, — сказаў чырвонаармеец, апускаючы ламачыну.— Нас было многа. Ішлі таксама да сваіх. Толькі прайсці, брат, нельга. Там у яго столькі сілы, што і іголку не працягнеш. Дарэмна ідзеш, вяртайся.

Чыжык памаўчаў, разважаючы.

— Дык куды ж ты цяпер? — запытаўся нарэшце ён.

— А і сам не ведаю, куды, — адказаў той. — Во хіба знайду якую ціхую вёску ды прыстану да якой удавы ці салдаткі. Яны не чапаюць, калі жанаты. Яшчэ і хваляць —гут, кажуць, жыві.

— А ты адкуль ведаеш? — насупіўся Чыжык.

— Расказвалі, — няпэўна адказаў чырвонаармеец.

— «Расказвалі», — перадражніў Чыжык. — Расказваць усякае могуць. Заварочвайся ды пойдзем удваіх. Пабачыш — прабярэмся. Ты з якога палка?

Чырвонаармеец памарудзіў, збіраючыся з думкамі, відаць, не адважваючыся незнаёмцу паведаміць нумар часці.

— Ладна, не трэба, — махнуў Чыжык рукою. — Не гавары. Дык удваіх пойдзем, ці што?

— Не прабярэмся, — выдыхнуў чырвонаармеец. — Ні за што не прабярэмся. У нас аўтаматы былі і то не прабіліся.

— А дзе ж твая зброя? — запытаўся Чыжык.

— Дык навошта яна, калі без патронаў. Толькі нашкодзіць, калі выпадкам трапішся. Ты часам не тутэйшы?

— Не, — адказаў Чыжык. — Гэта я выпадкам касцюм знайшоў, бо абмундзіраванне маё яшчэ горшае за тваё было.

— Дык заварочвай. Удвух весялей будзе. Пойдзем у тую вёску, папросімся да якіх баб — яны цяпер, д’яблы, будуцьпадкія да мужчын. А пасля відаць будзе, як і што. Га?

Чыжыку міжвольна прыгадалася Зося — заўсёды паслужлівая, падатлівая. Непакоіла, што дарэмна, прайшоўшы шмат кіламетраў, давядзецца вяртацца пасля, як во гэтаму чырвонаармейцу. А тут, у тыле, можна будзе арганізаваць пасля і партызанскі атрад.

Сумненне апякло яго. У такі час ды сядзець дома? I ён адмоўна закруціў галавой.

— Я, дружа, к фронту пайду. А ты — як хочаш. Толькі скажу табе шчыра — не можа быць такога, каб нельга было прайсці. Трэба толькі настояць на сваім. Не пашанцавала раз, то ў другі пашанцуе. Там, за Добрушам, пачынаюцца лясы. Балотамі якімі пралезу.

— У яго, брат, суцэльны там фронт, — уздыхнуў сустрэчны. — Усё танкі, браневікі. Пяхоты зусім не відаць — на машынах.

— Гм! — гмыкнуў Чыжык. — Хай сабе! Пайду!

I пакрочыў у гушчар, абыходзячы незнаёмца. Ужо як адышоў на колькі гоняў, пачуў ззаду сябе слабы крык:

— Дружа, а дружа! Можа ў цябе кавалак хлеба ёсць? Двое сутак не еў.

Чыжык спыніўся. Злосць, а найбольш крыўда распякалі яго. Ідзе ў той бок, адкуль ідзе ён, Чыжык, які пакінуў для гэтага бацькоў, маладую жонку, і яшчэ просіць есці.

— Да баб прыстрайвайся! — што моцы гукнуў Чыжык. — Яны, небаракі, падкормяць!

— А вёска блізка? —данеслася з-за кустоў, бо, відаць, чырвонаармеец успрыняў яго словы ўсур’ёз. — Чакай, раскажы, дзе вёска, — і пад яго нагамі зноў забрынчэла ламачча.

Чыжык сарваўся з месца і нырнуў у хмызняк.

«Хто яго ведае, што там у яго ў галаве», — разважаў ён.

...Праз дзень фронт ужо грымеў на ўсе застаўкі. У небе ўвесь час гулі самалёты. Часам нават і ў далёкія лагчыны залятаў лязгат гітлераўскіх танкаў. Чыжык здагадваўся, што блізка дарога і паварочваў убок. Іншым разам хацелася падабрацца бліжэй, пасачыць. Тут, з лесу, можна было кінуць і гранату пад гусеніцы, ды толькі дзе ж яе возьмеш. Чыжык амаль спыняўся ў замяшанні. Авалодваў той жа настрой, які быў там, у крэпасці. Сустрэчны чырвонаармеец пачаў забывацца. Грукат вайны ўзбадзёрваў Чыжыка. Як перад Зосяй ён быў упэўнены, што вернецца жывы, быццам нават прадбачыў гэта, так і тут пачынаў прадбачыць, што пяройдзе фронт. Галоўнае было выбраць правільны напрамак. Лепш за ўсё гэта павінны ведаць мясцовыя жыхары.

Ноччу Чыжык забраўся ў кусты, даўшы сам сабе слова, што заўтра ж выб’ецца да якога-небудзь паселішча. Было халаднавата, Чыжык драмаў седзячы. Уверсе глуха шумелі сосны. Сярод начы ён раптам убачыў агонь наперадзе. Вогнішча было раскладзена пэўна ў яме, водбліскі скакалі па камлях дрэў. Мільгалі цені, узблісквалі штыкі.

Чыжык напружыўся. Няўжо свае? Але магло быць і так, што гэта былі немцы. Які-небудзь вартавы пост замёрз і па неахайнасці расклаў вогнішча. На кароткі час, каб толькі трохі сагрэцца. Вогнішча і сапраўды хутка затухла. Чыжык не мог так адсюль пайсці. Калі гэта былі свае, дык яны яму патрэбны. Калі немцы — дык яму патрэбна была цяпер іхняя зброя. Не ісці ж яму з голымі рукамі да варожых акопаў.

Чыжык дачакаўся блізкага золаку і пачаў асцярожна паўзці наперад, сціскаючы ў руцэ нож. Пад адной з ялін ён прыкмеціў цень чалавека.

«Ага, гэта ў іх вартавы», — сказаў сам сабе Чыжык і яшчэ больш стаіўся.

Вартавы драмаў, стуліўшы галаву ў калені, і вызначыць, хто ён — немец ці наш, было цяжка. Вінтоўка тырчэла між ног.

«Перш за ўсё трэба вырваць вінтоўку, — разважаў Чыжык, — а тады ўжо зблізку будзе відаць, хто ён такі».

Чыжык лёгка прапоўз якіх дзесятак крокаў і стаіўся за вялікім пнём. Адсюль ён нейкі момант пільна разглядаў сваю ахвяру, думаючы, між іншым, што добра было б і зусім звесці гэтага вартавога, калі толькі ён вораг. Але як? Прыгразіць штыком, паказаць знак рукою, каб маўчаў. Не, усё роўна паспее крыкнуць. Усё роўна давядзецца заблытваць свае сляды па кустах. У цемені трасцу пацэляць, дый яны ж спяць, калі выставілі вартавога.

У яміне пачуліся галасы. Вартавы ўздрыгнуў і выпрастаўся. Ад яміны ў яго бок рухалася цень, бразгаючы рэмнем вінтоўкі. Чыжык як не ўціснуўся ў зямлю. Ён нават схаваў галаву за пнём, слухаючы. I як не ўскрыкнуў ад радасці. 3-пад яліны пачуўся хрыпаты прастуджаны голас:

— Не сон, а адно мучэнне. Хоць бы дзяругу якую дастаць — усё цяплей было б. Гэты Саўчанка, д’ябла, усё гне сваё — не выходзь на дарогу. А я ўжо і смажанінай з гітлераўскай кухні разжыўся б. Двум тым кухарам па кулі б — во табе і ежа. А там у іх коўдры былі — сам бачыў, калі наглядаў. Бач, нявыгадна! Не страляй, бо якраз тут перадавая. А яны вазьмі дый махані за дзень кіламетраў на дваццаць. Цяпер даганяй. Ну, як, — нічога не чутно, усё спакойна?

— Усё, — адказаў з-пад яліны вартавы.

— Не ўсё, — адгукнуўся тады з-пад пня Чыжык. — Я яшчэ тут.

Цені адбегліся, закляцалі затворамі. Ляглі.

Глуха шумеў лес уверсе. Пахла мохам, грыбамі, спарахнелым дрэвам. Сыпалася раса. Было холадна, і чамусьці стала страшнавата.

— Не страляйце — свой, — падаў голас Чыжык. — Вы хто, — акружэнцы?

Наперадзе пашапталіся, гукнулі:

— Акружэнцы.

— Да сваіх дабіраецеся?

— А табе што?

— Чуў, што да сваіх. Мы таксама. Нас тут ззаду група, — на ўсякі выпадак зманіў Чыжык. — Мяне паслалі выведаць. Так што не страляйце. Калі б мы вас хацелі знішчыць, дык знішчылі б, калі вы раскладалі вогнішча. Падпусціце — пагаворым, пазнаёмімся.

Тады зноў зашапталіся, і, нарэшце, той голас, які нядаўна буркліва скардзіўся на нейкага Саўчанку, сказаў:

— Выходзь.

— А страляць не будзеце?

— Калі адзін — не будзем.

— Ладна! — махнуў Чыжык рукою. — Апрануты я ў цывільнае, так што не дзівіцеся.

— Мы і самі хто ў чым, — пачулася ў адказ.

— Ісці са зброяй ці без зброі?

— Без зброі.

Чыжык падняўся з-за пня. Падумалася: лепш было б дачакацца да раніцы ды прыгледзецца, ці мала ўсякіх людзей можа цяпер бадзяцца па лясах. Дзе-нідзе і з турмаў паўцякалі. К немцам не падаліся, але і да сваіх не прысталі. Усё гарачка праклятая. Толькі адступаць цяпер было позна. Канешне, гэта свае. Дзе там да такога злачынцам.

— Угавор, — сказаў ён на ўсякі выпадак. — Калі што якое — па вас адкрыюць агонь.

— Ладна, — незадаволена прагучаў хрыпаты голас. — Свае ў сваіх не страляюць, свае сваіх не б’юць. Вунь немец кроў смокча, а ён...

Двое паволі падняліся з зямлі. Падышлі. Абодва былі ў зашмальцаванай чырвонаармейскай форме. Насцярожана трымалі вінтоўкі.

— Ну ж і вартуюць у вас, — сказаў Чыжык. — Я за вашым вартавым з паўгадзіны сачыў. Чырвонаармейскія кніжкі ёсць?

— Есць, — адказаў хрыпатым голасам адзін з дваіх. — У мяне захавалася. А вы адкуль ідзяцё?

— 3 граніцы. А вы?

— I мы таксама. 3 Беластоку.

Чыжык назваў сваё месца.

Утраіх зайшлі ў яміну. Хрыпаты выцягнуў аднекуль з-пад падэшвы дакумент. Падзьмулі на сухую яловую галіну. Успыхнуў агонь. Чыжык убачыў зарослыя шчаціннем, змардаваныя твары. На галовах — пілоткі, на каўнярах пяхотныя пятліцы. У руках была сапраўдная чырвонаармейская кніжка з пячаткаю на імя Бабарыкі Ігната Барысавіча. Тады Чыжык дастаў з халявы сваю.

Твары яснелі, лагаднелі.

— Хлопцы, свой! — гукнуў Бабарыка. — Не вешайце насоў, чэрці. Цяпер лягчэй будзе.

— Колькі вас? — запытаўся Чыжык.

— Дванаццаць, — адказаў Бабарыка. — Быў трынаццаты — Дзямід Бондар — ды тры дні назад прапаў.

— Як гэта прапаў? — здзівіўся Чыжык.

— А так і прапаў. Прадзіраліся хмызнякамі. Выбраліся ў лес, а яго няма. Па праўдзе сказаць, дык і самі не ведаем добра, прапаў ён у тых хмызняках ці раней, бо трапілі мы тады ў такое балота, што ледзь выбраліся. I тое: каб ён тануў, дык крыкнуў бы.

— 3 бялёсымі вачыма і ўвесь час падкатвае іх пад лоб?

— Во-во, — падхапіў Бабарыка.

— I на левай шчацэ стары рубец.

— А што, вы яго бачылі?

— Ну, дык непакоіцца вам нечага, — злосна сказаў Чыжык. — Падаўся ваш трынаццаты ў вёску. Ён мне ў лесе сустрэўся. Так і сказаў: пайду ў якую вёску, да бабы прыстроюся. I мяне ўгаворваў — усё роўна, кажа, перайсці фронт немагчыма.

— Ну, бачыш, Саўчанка, — павярнуўся Бабарыка да напарніка. — Я ж табе казаў: нездарма ён усё плявузгаў, што цяжка.

Саўчанка, ніжэйшы, чымся Бабарыка, махнуў рукой,

— Ліха яго бяры. Там таксама не дурні, — і запытаўся:— А вас колькі? Гукні сваіх!

Чыжык сумеўся. Кашлянуў.

— Во што, хлопцы, — прызнаўся ён. — Я буду ў вас трынаццаты. Я — адзін.

— Адзін? — расчаравана працягнуў Бабарыка.

— Адзін, — зноў сцвердзіў Чыжык. — I зброі, брат, у мяне няма. Усё гэта ваенная хітрасць. А вы і паверылі...

— Та-ак! — мнагазначна працягнуў Саўчанка. — А я ўжо ўзрадаваўся — вялікай групай прарывацца лягчэй. А гэта што ў цябе? — і тыцнуй рукой за спіну.

— Мех, — адзначыў Чыжык. — А ў мяху — харчы. Кліч сваіх хлопцаў — хай падсілкуюцца. Вы ж, пэўна, галодныя?

— А то як жа, — сказаў Бабарыка.

— Тодькі варту, дружкі вы мае, пакіньце. Вартавога пасля накормім.

Сядзеў пасля, пазіраў, як людзі елі сала.

Ой, туманы мае, растуманы!

Усе дванаццаць былі з розных часцей. Былі двое з танкавых, да арміі — трактарысты, з пяхоты, з артылерыі, не было толькі з авіяцыі. Трактарысты абодва былі сержанты. Старэйшы — Рыгор, уралец, быў высокі, касцісты, з запалым даўгаватым тварам; маладзейшы — Даніла — наадварот, меў вельмі малы рост, танклявы голас. Танкі іхнія разбіла варожая авіяцыя яшчэ ў гарнізоне. Нейкі час яны адстрэльваліся з вінтовак, а як убачылі, што іх акружаюць, адышлі. Так увесь час і ішлі, адбіваючыся, пакуль не давялося і зусім хавацца. Хоць і з розных часцей, а трымаліся адной дружнай групай. Да Гомельшчыны дайшло іх толькі трынаццаць. Рэшта палягла на палях пад Баранавічамі, пад Мінскам, ля Бабруйска. Трынаццаты, Дзямід Бондар, родам аднекуль з Беларусі, як і ўсе, хадзіў у атакі, як і ўсе, гарэў жаданнем вырвацца да арміі і толькі ў апошні час пачаў нездаволена бурчэць, падымаўся з начлежак неахвотна і во раптам зусім кінуў. Пайшоў адседжвацца дадому або і сапраўды да якой бабы: маўляў, пры пераходзе фронта могуць і забіць, часці свае ўжо ўсё роўна няма, дык чаго лезці на ражон — лепш счакаць. А там... А там можна будзе і ў партызаны падацца, калі толькі яны арганізуюцца — хіба ж ён супраць?

Саўчанка быў тэхнік-інтэндант другога рангу, і таму па старшынству яму ўсе падначальваліся.

Прабіраючыся лясамі, яны апошнія трое сутак амаль нічога не елі, а хлеб бачылі толькі тыдзень назад. Можна. было б што-небудзь здабыціь у немцаў, але Саўчанка баяўся выяўляць сябе ў прыфрантавой паласе. 3-за гэтага ў яго з Бабарыкам заўсёды пачыналіся спрэчкі.

Світала. Чыжык абыякава пазіраў, як з’ядаюць рэшткі яго запасаў. Ён найбольш дзівіўся на схуднелыя твары новых сяброў, на абтрапанае, бруднае адзенне, на абутак, з-пад падэшваў якога відаць былі босыя ногі, — і павага і гонар да іх напаўнялі яго душу. I чым больш во так ён сядзеў моўчкі, тым больш узнікала ў яго спачуванне. Нарэшце, усё ўзважыўшы, ён запытаўся:

— Патронаў шмат?

— Па абойме, — прахроп Бабарыка.

— А гранат?

— Больш нічога няма.

— Ну, дык тады слухайце мяне, — сказаў Чыжык. — Я быў у пераплётах яшчэ горшых, чым вашы. (Тут Чыжыку яшчэ раз давялося падняць кашулю і паказаць усім скрозь спаласаванае цела.) Там такое было, што і ўспамінаць не хочацца. Фронта нам во так не перайсці. Патрэбны ну хоць бы пяць-шэсць аўтаматаў, патроны і гранаты. Трэба і самім падкарміцца, адпачыць. Усё можна ўзяць у немцаў. Яны тут не вельмі каб пільныя. Чэснае слова, каб у мяне былі гранаты, я адзін падарваў бы не адзін іхні танк, а адбіць ад абозу якіх два-тры грузавікі — зусім лёгка. Ну, падумайце самі: як жа так пайсці, калі рукі свярбяць. Тут побач ідзе вораг, а мы туляемся. Тут толькі з лесу даць залп, дык адразу паніка. Пакуль яны там адумаюцца, мы чорт ведама дзе будзем — паспрабуй знайсці во па такіх кустах! А танкі? Ідуць на фронт. Ну, як прапусціць такое? Як ісці, не скарыстаўшы такога выпадку. Партызаншчыну — ну яе, я пра яе і не думаю, няма ў нас на гэта камандзірскага загаду — аднак жа дурні мы бўдзем, калі не ўдарым па іх колькі разоў. Во пабачыце — і людзі знойдуцца, сустракаў я па дарозе нямала акружэнцаў. А вялікай групай прабірацца, канешне, лягчэй.

— Во, так і я казаў, — адгукнуўся Бабарыка. — Паўз нас немцы вязудь каўбасы ды адзенне, а мы ўжо і на людзей не падобны. Ды і зброя і адпачынак патрэбны.

Танкісты згодна заківалі галовамі, буркнулі:

— Каб во не ён — Саўчанка...

Чыжык пазіраў на Саўчанку непрыязна. Гэты чалавек з абпаленым, нервовым тварам не падабаўся яму.

Зноў паляглі спаць. Але Саўчанка не спаў. Варочаўся, уздыхаў, нарэшце падхапіўся, адмахваючыся ад камароў, сказаў:

— Надакучылі вы мне сваімі размовамі. Хоць няма маёй згоды, а скажу так: рабіце як хочаце.

Усе заварочаліся, некаторыя пачалі падымацца. Аказалася, што ніхто і не спаў.

— Хе... — бадзёра адгукнуўся Бабарыка. — Усе разам як-небудзь разбярэмся. Не ўпершыню.

— Я такога загаду не даю, не згодны, — зноў загаварыў Саўчанка. — Дэмаскіраваць сябе ва ўмовах прыфрантавой паласы — гэта значыць, пайсці на смерць. Мы павінны прайсці нябачна, ціха, і абоймы на чырвонаармейца для гэтага зусім дастаткова. Калі і мала, дык і тады няма выгады дэмаскіраваць сябе.

— Таварыш тэхнік-інтэндант, — не сцярпеў Чыжык. — Ну, як жа так прайсці, калі побач такое. Душа не вытрымлівае! А наконт дэмаскіроўкі — не турбуйцеся: ім не да нас. Ад граніцы да Гомельшчыны на іх нападалі можа сотні разоў. Нападалі і знікалі. Так і мы зробім.

— Ваша справа, — сказаў Саўчанка і пачаў згортваць цыгарку.

Рукі ў яго трэсліся.

Чыжык павесялеў. Ён загаварыў горача пра тое, як яны нападуць на гітлераўцаў, кіем малюючы ў яме на пяску дарогу і лес. Трэба біць па канцу, па хваставых машынах. Пакуль пярэднія спахопяцца — захапіць усё, што трэба, і знікнуць.

— Давай сваю торбу, — рашуча патрабаваў Бабарыка. — З’ямо ўсё, а абедаць будзем трафеямі.

Усё, што заставалася — паўколца каўбасы, сала, цыбуля, соль і хлеб — было выкладзена на траву і падзелена на трынаццаць роўных частак. Дзяліў Саўчанка.

— Пасля гэтага паспім якую гадзіну, — сказаў ён.

Чыжыку цяпер падабаліся ўсе, нават і гэты самы Саўчанка.

Саўчанка адразу неяк абмяк, запалыя, пачырванелыя ад бессані яго вочы сталі яшчэ больш безуважлівымі і панылымі. Ён быў родам з Саратаўскай вобласці і цяпер употай, відаць, думаў, што ўсе гэтыя людзі, якія сабраліся вакол яго — і Бабарыка, і Чыжык, і той баец, што пайшоў, і іншыя адзінаццаць найбольш родам з Гомельшчыны і Браншчыны — хочуць проста затрымацца ля родных сваіх месц. Аднак відаць было, што гэты яго настрой нетрывалы, што ён выкліканы незадаволенасцю прынятым рашэннем, што гэта кароткая ўспышка схаванага ад усіх гневу. Апрача таго, як тэхніку-інтэнданту другога рангу, яму непрыемна было падначальвацца тым, хто яшчэ не так даўно не мог яму пярэчыць. Вайна і гэтыя неверагодныя абставіны, у якіх ён апынуўся, увачавідкі пачыналі сціраць розніцу між ім і радавым чырвонаармейцам, а разам з тым губляліся і ўсе тыя выгады, якія ён, як камандзір, меў. Яго суцяшала толькі думка, што ён усё ж не страявы камандзір, а гаспадарчы. Разам з тым Саўчанка, які паспеў скончыць і тэхнікум і ваеннае вучылішча, добра і разумеў і адчуваў, што ў жыцці яго, як і ў жыцці многіх падобных яму, цяпер адбываецца вельмі важная падзея: ён, магчыма, саступае месца іншым, больш здольным і больш рашучым. Хоць ён быў і ўпэўнены, што рашэнне ягонай групы неразумнае, аднак за час адыходу ад заходняй граніцы не мог не заўважыць шматлікіх выпадкаў, калі радавы баец або сержант камандаваў батальёнам або ротай. Ён ужо тады задумваўся над гэтым, прыпамінаючы падобныя выпадкі з часоў белафінскай кампаніі. Як чалавек, які раз і назаўсёды вырашыў звязаць усё сваё жыццё з арміяй, ён пачаў улічваць усё гэта і напорыста вёў сваю групу на ўсход, праяўляючы пры гэтым нямала і кемлівасці і хітрасці. I вось тут, ужо ля самай лініі фронта, яму раптам пачалі пярэчыць. Калі б гэта былі людзі, якія наўмысля не хочуць рухацца далей, Саўчанка ведаў бы, як з імі размаўляць. Ён паспрабаваў бы сагітаваць іх, а калі б гэта не ўдалося, пакінуў бы іх. Аднак ён добра ведаў, што гэта не такія людзі. Адзіным выключэннем з усіх іх быў і застаўся Бондар. Больш такіх не было. За некалькі кіламетраў адсюль былі ўжо свае, і Саўчанка рашыў ні ў што не ўблытвацца, прадаставіўшы падзеям самім вырашыць іхні лёс.

Ён сядзеў у яміне, абыякава пазіраючы на іх, слухаючы сумны шум лесу, часам бездапаможна перабіраючы пальцамі металічныя гузікі на гімнасцёрцы. Аднак у самы разгар спрэчкі ён не вытрымаў і сказаў:

— Па-мойму, трэба шукаць надзейнага чалавека, які ведаў бы гэтыя мясціны. Карты няма, і нападаць усляпую рызыкоўна.

— А навошта яго шукаць, — адразу адгукнуўся Чыжык, — калі я прыблізна ўсё тут ведаю.

Чыжык ухапіў пруток і пачаў чарціць ім па пяску пад сваімі нагамі.

— Во тут, зірніце, Гомель. Мы яго абышлі. Гэты лес цягнецца ад Гомеля да Навазыбкава. Мы прыблізна на сярэдзіне лесу. Дарога ад Гомеля на Навазыбкаў во тут, прыблізна справа.

— Прыблізна, — буркнўў Саўчанка. — Ты кажы больш дакладна. На вайне не можа быць прыблізна.

— А мы не ў школьным класе і не ў акадэміі, — у тон яму адказаў Чыжык, успомніўшы кінафільм «Чапаеў». — Цыркулем мераць няма чаго. Немцы дзе? На дарозе. А дарога во ў гэтым баку, на поўдні. Значыць, туды і трэба ісці. I адыходзіць трэба не на той бок дарогі, а на гэты, бо з таго боку чыгунка, і немцы будуць яе ахоўваць.

Саўчанка згодна заківаў галавой, па-ранейшаму без усякага захаплення. Засяроджаны на сваім, ён бачыў далей. Ён бачыў, як настойліва пакідае яго ўлада камандзіра, і адчуваць гэта было балюча. Аднак ён і не зусім быў упэўнены ў сваіх думках, бо і патроны, і харчы, і абутак сапраўды патрэбны былі, дый і нельга было спрачацца — хіба ж ён быў супраць таго, каб «пашкумутаць» немцаў? Разам з тым ён ужо загадзя страшэнна ўзненавідзеў партызаншчыну. За час адыходу ён не раз быў сведкаю, як людзі адбіваліся ад гурту, ледзь толькі траплялі ў свае або знаёмыя мясціны. I яму вельмі не хацелася, каб і яго група, хоць і на кароткі час, а ступіла на тую ж дарогу.

Так ці іначай, а даводзілася згаджацца.

Туман рассейваўся ў лесе. Выбліснула сонца між дрэў, асвяціўшы гурбу пажоўклага лісця. Лісце і яшчэ сыпалася з бярозы і клёнаў, што акружалі яе. Рабілася цяплей, і далёкі гул матораў у небе толькі нагадваў грымоты навальніц, даўно і назаўсёды, здавалася, страчаныя. Ад гэтага было і прыкра і сумна. Раптам наляцелі ўспаміны пра Зосю, наляцелі і запаланілі ўсё сэрца, усю душу. Чыжык схіліў галаву, адчуўшы на вачах слёзы. Па гэтых сваіх слязах ён раптам адчуў, якое ён усё ж, па сутнасці, яшчэ дзіця, яшчэ юнак, яшчэ нясталы чалавек, яшчэ падростак ці што, Гэта былі зусім не новыя адчуванні, яны ўзнікалі заўсёды, калі ён бачыў, што ёсць нейкі зрух і сам ён сталее.

Лісце шамацела, падаючы. Свяціла сонца, пахла грыбамі. Раптам успомніўся палкавы камісар — тое, пра што нікому не гаворана. Захацелася расказаць, але і на гэты раз ён стрымаўся, Цяжка.

Бабарыка ды і іншыя кляцалі затворамі, аглядаючы патронныя магазіны. Саўчанка крутануў барабан нагана, засмучона цмокнуў языком. Барабан быў амаль пусты. Падумаў, паморшчыўся, нехаця пакорпаўся ў сваёй камандзірскай сўмцы, якая вісела на баку, і раптам рашуча дастаў гранату, сунуў яе Чыжыку.

— На. Ты ж павядзеш. Як дзейнічаць — ведаеш?

Чыжык, успомніўшы баі ў крэпасці, толькі хмыкнуў. Паклаў гранату ў кішэню, пачаў выбірацца з ямы.

— Пайшлі, — толькі коратка сказаў ён.

За ім выбраўся Саўчанка, потым Бабарыка, потым іншыя.

Вайна — вялікае няшчасце. Аднак Чыжык, ведучы цяпер групу да дарогі, наперакор усяму адчуваў, што ён любіць ваяваць. Пасля столькіх дзён перапыінку ён радаваўся, што зноў ідзе на сапраўднае баявое заданне і што ў яго кішэні сапраўдная баявая граната. Яму ўжо вельмі падабаўся Саўчанка, які даў гэтую гранату і які не так даўно здаваўся пустым чалавекам. Можа быць яго, Чыжыка, зусім і не стане ў гэтай хуткай бойцы, аднак ён радаваўся ёй і той небяспецы, якую трэба будзе перажыць. Проста нават незразумела было, як гэта той Бондар, да якога цяпер ён чамусьці не меў ніякай злосці, не можа адчуваць такога? Хіба ж не тое было і там, у крэпасці? Хіба ж не лез ён часам толькі з-за гэтага ў самае небяспечнае месца, з радасцю пасля зазначаючы сам сабе, што жывы. Хіба і не таму капаў ён сабе выхад з завалу і не таму пакінуў Зосю і родны дом? I... ці не таму адчувае ён такую схільнасць да Саўчанкі, быццам гэта самы блізкі для яго чалавек? Раней ён не задумваўся над усім гэтым, а цяпер, пад шум лесу, усё стала акрэсленым і ясным.

I пазней, калі ляжаў у кювеце, а грузавікі набліжаліся па дарозе, Чыжык, дыхаючы пахамі восені, таксама адчуваў, што любіць ваяваць. Дый і ніяк немагчыма было ўявіць сябе недзе па-за гэтым кюветам і далёка ад гэтага гулу, што ўвесь час робіцца яснейшы і гразнейшы, а сэрца пачынае біцца ўсё больш неспакойна і ўзбуджана. Хвіліны напружанага чакання... Рука мацней сціскае адзіную гранату, гатовая ў любую хвіліну кінуць яе ў самую гушчыню ворагаў, у гэтым месцы лес — адно куп’ё ды хмызняк і дарога відаць далёка і справа і злева. Грузавікі ідуць адзін за адным — іх каля дзесятка. У кожіным кузаве па два салдаты ў касках і з аўтаматамі.

Чыжык мацней уціскаецца ў зямлю. Уважліва сочыць з-за куста за машынамі. Вось з ім пярэдняя параўнялася. У яе кузаве нейкі груз, на якім і сядзяць салдаты, пахмура паглядаючы на няветлівы лес. Шыны колаў, ды і сам кузаў запыленыя. За гэтай — другая, потым трэцяя.

Чыжык яшчэ больш напружана ўглядаецца ў хвост калоны. Нарэшце, застаюцца толькі дзве машыны — самыя канцавыя. Чыжык прыўзнімаецца, размахваецца і кідае гранату. Потым ён чуе кароткі ўскрык і ўслед за ім адзін і другі выбух. Грымяць з кустоў таропкія стрэлы. На дарозе — два вялікія вогнішчы. Па дарозе бегае гітлеравец, забыўшыся на аўтамат, што вісіць папярок жывата. Чыжык збівае яго ўдарам кулака. Зрывае аўтамат. Потым выпускае ўсю чаргу па машынах, што на поўным хаду, адстрэльваючыся, уцякаюць.

Аднак да машын нельга падступіцца. Полымя ўсё больш ахоплівае іх. Займаецца брызент, якім накрыты груз. Непрыемна пахне гарэлай гумай. Чыжык, ухапіўшы доўгую ламачыну, усё ж паспявае сарваць брызент на першай машыне. Пад імі скрыні з чужой маркіроўкай. Саўчанка, які падбягае ў гэты час, раптам крычыць не сваім голасам:

— Ратуйцеся, хлопцы, — боепрыпасы!

Чыжык, як і ўсе, зноў кідаецца ў кювет. I ў той жа час глухі выбух скаланае наваколле. Саўчанка цяжка валіцца на зямлю, ухапіўшыся рукою за паясніцу.

На дарозе доўгі час яшчэ ўзрываюцца патроны. Чыжык падпаўзае да Саўчанкі. У таго гімнасцёрка ў крыві. I, як заўсёды ў падобных выпадках, напалоханы ранены храпе збялелымі вуснамі:

— Бяры ўсё камандаванне на сябе. Чуеш — я загадваю. Вядзі групу, бо хутка сюды наляцяць...

Чыжыку і самому хочацца цяпер пайсці адсюль. Але ён авалодвае сабой, ірве торбу на часткі і пачынае бінтаваць Саўчанку, закінуўшы яму на плечы гімнасцёрку. Рана не вельмі страшная, але многа крыві.

Што-нішто ўсё ж застаецца і пасля выбуху. У кустах яны знаходзяць паўдзесятка аўтаматаў і разбітую скрыню з патронамі, якую выкінула з кузава.

У дзве споднія кашулі насыпаюць патроны. На дарозе ўжо чуцён новы гул.

Нарэшце Чыжык падхоплівае раненага Саўчанку і, трымаючы яго, як малое дзіця, падаецца ў лес. Ідзе шпарка, радуючыся, што ўсё адбылося не так ужо і дрэнна, і ў той жа час адчуваючы сорам перад Саўчанкам, які паціху іншым разам стогне.

Лес робіцца ўсё гусцейшы. Ззаду, на дарозе, раптам узгараецца страляніна, чутны крыкі. Але цяпер гэта не страшна. Група паспела адысці далёка, немцу ж у лес заходзіць пабаяцца. Дый у іх, відаць, іншае заданне. Там жа, наперадзе, фронт.

Пазней, лежачы на імху пад ялінаю, Саўчанка зноў хрыпіць:

— Камандаванне над групай перадаю яму, — і тыцкае пальцам у бок Чыжыка. — Ён там, на дарозе, вельмі добра дзейнічаў. Мяне пакіньце тут, бо адчуваю, што мая песня спета. А ўсёй групе загадваю зараз жа прабівацца на ўсход да сваіх. Усё! — і зморана заплюшчыў вочы.

— Як цябе ў лесе пакінуць? — узгараецца раптам Бабарыка. — Ці ты здурнеў? Калі ўжо на тое, дык мы цябе куды ў паселішча, у надзейныя рукі... Вылечаць.

Зноў Саўчанка раскрывае вочы, і на гэты раз у іх гарыць незнаёмая для іншых настойлівасць:

— Загад на вайне закон, — кажа ён. — Я вас вёў, я і перад смерцю за вас адказваю. Як пачне цямнець, каб рушылі.

— Вось табе і на... — шэпча Бабарыка, адступаючыся. — Пакінуць аднаго на верную смерць...

I ва ўсіх на змораных тварах таксама разгубленасць. Кожнаму немагчыма нават і ўявіць такое. Адзін Чыжык загадкава паглядае на ўсіх.

— Ну, а ты што скажаш? — пытаецца ў яго Саўчанка.

— Я чалавек у вас новы, — перадыхнуўшы, кажа Чыжык. — Толькі скажу праўду: я пабачыў і не такое, як сёння. Камандзіра пакідаць нельга. Перанесці яго цераз лінію фронта таксама нельга. Але ж раней, чымся ён сказаў ісці, ён аддаў загад мне камандаваць. Побач рухаецца вораг, і яго добра можна біць з тылу. Тут яшчэ блізка многа дарог і вайна выгадная. Пакуль Саўчанка ачуняе, мы паспеем добра адпомсціць гітлераўцам.

Саўчанка доўга разглядае чырвонаармейцаў, што абступілі яго, зморана шэпча:

— Добра. Я цяпер ужо не камандзір. Піць...

Боль, відаць, падступіўся да яго.

I першы, і другі, і трэці налёты. У лесе з’явіліся зямлянкі, коні, павозкі, новыя людзі.

Восень была багатая грыбамі, апалым лісцем і — туманамі. Чыжык, налятаючы на нямецкія заслоны, на абозы, збіраў людзей. Ён усё яшчэ спадзяваўся перайсці пасля разам з усімі цераз лінію фронта да сваіх войск. Ён толькі чакаў для гэтага зручнага выпадку. Але баявыя справы ўвесь час затрымлівалі яго. Саўчанка паздаравеў, у нямецкім фрэнчы і галіфэ ён хадзіў па лясным лагеры, абапіраючыся на кіёчак. Ён яшчэ не мог удзельнічаць у баявых аперацыях і таму заняўся новай, найбольш блізкай і прыемнай яму справай: перабіраў і рабіў улік захопленага варожага дабра. Як і Чыжык, спадзеючыся, што ў хуткім часе прыдзецца пераходзіць да сваіх, ён грунтоўна перапісваў, што за кожны дзень зрабіла група: колькі было забіта гітлераўцаў, якія ўзяты ад іх дакументы — асабліва афіцэрскія, каб пасля, калі давядзецца адчытвацца за свае дзеянні, было відаць, што яны не туляліся па лясах дарэмна.

Вайна ўваходзіла ў звычай, гарачка першых дзён міналася, фронт рабіўся не такім хуткацечным, пачынала адчувацца, што на немцаў усё часцей находзіць дыхавіца. I разам з тым не так ужо надзейна можна было сядзець у лясах.

Група Чыжыка — больш сотні чырвонаармейцаў — жыла ўсё ж нядрэнна. I харчаванне, і вопратка, і абутак былі найбольш нямецкія, і асаблівай нястачы ва ўсім гэтым не было. Замест чырвоных зорак на шапкі пачалі нашываць чырвоныя стужкі.

Чыжык вельмі пахуднеў за гэты час, некалі бялёсы твар яго пачарнеў ад ветру і доўгага сядзення ля кастроў, губы патрэскаліся і распухлі. Галіцца не было калі, раслі чорная барада і вусы. Звычайна ноччу група ішла на баявую справу і вярталася раніцою. Удзень жа разведвалі, дзе і як рухаецца вораг і які ён. Чыжык увесь час быў у турботах. Упершыню на яго плечы неяк як бы сама сабой звалілася вялікая адказнасць камандаваць дзесяткамі людзей. Чыжык аднак не адчуваў з-за гэтага ні зморанасці, ні асаблівых цяжкасцей. Ён і сам не мог зразумець, адкуль усё гэта магло прыйсці колішняму хлапчуку з вёскі ля Дняпра, — толькі самыя, здавалася б, складаныя баявыя задачы ён вельмі хутка вырашаў правільна і трапна. I патроху да яго пачыналі звяртацца за парадамі нават і ў нязначных справах. Яго аўтарытэт сталеў і рос, так што аднойчы пасля бяссоннай ночы — знішчылі тады нямецкі батальён у адной з вёсак — Саўчанка прыкульгаў да яго ў зямлянку, абапіраючыся на свой кіёчак, і далажыў:

— Я тут без твайго дазволу вяду ўлік трафеяў і страт ворага...

— Што ж, вядзі, — адказаў Чыжык. — Будзь як бы начальнікам штаба. Гэта таксама трэба.

Ужо даўно трэба было ісці далей на ўсход, але Чыжык марудзіў. Ды ці можна было ўрэшце ісці, калі тут так зручна нападаць на нямецкія калоны, што ўвесь час ішлі к фронту? Ніяк не мог Чыжык адарвацца ад такой справы. Не лічачы тэхнікі, яго група за якіх паўтара мееяца знішчыла больш палка гітлераўцаў. Чыжык толькі пасмейваўся, праглядаючы запісы Саўчанкі. Турбавала яго толькі адно: яны дзейнічалі без чыйго-небудзь дазволу, нікому не падначаленыя. Чыжык рашыў звязацца са штабам фронта. Для гэтага ён выбраў Бабарыку. Сказаў, што і як там растлумачыць, і цішком ад усіх паслаў разам з адным чырвонаармейцам за лінію фронта.

Пачыналіся ўжо дажджы. Холадна і сыра было ў лесе. Часта снілася Зося. Засмуткаванымі вачыма пазірала на яго, нешта гаварыла незразумелае. Неспакойна білася ўстурбаванае сэрца. Што з ёю, як маецца? Што там у вёсцы і як жывуць бацька з маці, Гарпіна? А можа і не патурбавалі іх яшчэ гітлераўцы?

Думаць пра гэта не хацелася, бо выходзіла, быццам ён, Чыжык, у гэты цяжкі час больш непакоіцца аб сваіх, чымся аб агульнай справе. Толькі думкі ўсё роўна прыходзілі самі сабою.

А восень усё больш убіралася ў сілу. Ужо ўвесь лес быў голы. Няспынны дождж. На дарогах — гразь і вада. I раніцаю цяжкія сны і непраходныя, як і гэты лес, туманы.

Зноў Зося

Дзе яна, Зося, што з ёю? Ці жывая, ці чакае яго? А можа і яе няма зусім, і вёскі няма, як і гэтай, з якой яны толькі што выехалі, пакінуўшы сярод абгарэлых двароў дзесяткі фашысцкіх трупаў.

Ноч. Дзьме вецер, несучы валуны яшчэ незляжалага снегу. Пад камандзірам партызанскай групы Чыжыкам ёкае селязёнкай рослы конь. Наперадзе чарнее яшчэ адзін коннік, то набліжаючыся, то аддаляючыся. Як ні аднекваўся Чыжык, а ўсё ж угаварыў Бабарыка ўзяць з сабою напарніка.

Мінуў тыдзень, як вярнуўся Бабарыка з-за лініі фронта. I не адзін. Разам з ім прыйшлі два радысты з перадатчыкам, батальённы камісар, а на другую ноч пасля таго, як звязаліся з Масквой, прыляцеў самалёт і скінуў цюкі з зімовым абмундзіраваннем. Цяпер група падначальвалася не толькі Маскве, а і падпольнаму абкому партыі. Заданні атрымлівалі па радыё, і ад іх выканання залежала многае. Цяпер група ішла на бліжэйшую чыгуначную станцыю — на тую станцыю, якую Чыжык добра ведаў яшчэ з самага маленства. Праходзілі блізка ад роднай вёскі, і вось Чыжык не вытрымаў. Ад сувязных даведаўся, што ў вёсцы гітлераўцаў няма, і парашыў завярнуць туды.

Ён ведаў, што гэта нядобра — адлучацца ад групы хоць бы і на якую гадзіну, але зрабіць іначай не мог. Наперадзе яго чакалі новыя бойкі, новыя заданні, і невядома было яшчэ, калі і ці выпадзе яшчэ такое — ісці за якіх два кіламетры ад сваёй вёскі ў глухую, завірушлівую ноч.

Ён не сказаў Бабарыку пра жонку, сказаў толькі, што заверне да бацькоў на якую гадзіну, адчуваючы ніякаватасць. Ён наадрэз адмовіўся таксама і ад кавалерыйскага ўзвода, бо лічыў сябе нявартым такой увагі. Апрача Бабарыкі, ніхто не ведаў, што ён адлучаецца. Думаючы цяпер і над гэтым, Чыжык не вінаваціў сябе. Аднак жа і тут пачыналі з’яўляцца сумненні і тут ён пачынаў задумвацца: а ці добра ўсё ж гэта? «Добра», — адказваў ён сам сабе і адчуваў, што маніць, крывіць душою перад самім сабою.

Так ці іначай, а Чыжык цяпер камандзір групы і наперадзе, апрача іншых, бачыць ён вялікую задачу самавыхавання і самаперавыхавання і вялікія нябачныя перашкоды ўласнага росту. Тое, што было на захадзе, калі ён пазіраў на самога сябе, як на перадавую моладзь — адышло, стала пройдзеным зтапам. Цяпер жыццё прымушала яго падняцца яшчэ на адну, вышэйшую, ступень, і зрабіць гэта трэба было абавязкова. Нездарма ж і батальённы камісар, які нядаўна прыйшоў у групу разам з Бабарыкам, і нават начштаба Саўчанка, не-не ды і неўпрыкмет падкладуць яму якую-небудзь брашурку або кніжку: чытай, Чыжык.

Дапраўды, цяжкая гэта ўсё ж справа — камандаваць групаю. Непазбежна трэба быць прыкладам для ўсіх выключна. А які з яго пакуль што прыклад?.

I Чыжык уздыхаў. I з радасцю лавіў сябе на тым, што ўздыхае знарок, бо перашкоды ён умее перамагаць і пераможа.

Вецер дзьме ў твар, і наперадзе нічога не відаць, апроч конніка. Вакол ляжыць у цемрадзі зямля — родныя палі. Нідзе ні агеньчыка, ні жылля. Але Чыжык адчувае, што вёска блізка. Вось коні ўвайшлі ў лог, увесь занесены снегам. Дарогі таксама няма, коні ідуць па калені ў снезе. Зноў узгорак, і коннік прыпыняецца. Чыжык пад’язджае да яго.

— Наперадзе быццам будынкі! — праз скавытанне ветру даносяцца да Чыжыка словы байца.

Так і ёсць — вёска. Нешта як бы абрываецца ў Чыжыка ў сярэдзіне. Напорыста пачынае біцца сэрца пад армейскім кажушком. I як не слёзы на вачах з-за таго, што напружана і падазрона даводзіцца ўглядацца ў вуліцу свае ж вёскі. Коні ідуць марудна і амаль нячутна. За шматлікія баявыя пераходы яны ўжо навучыліся трымаць сябе. Нават не фыркаюць, бо даўно знаёмы ім непрыемны посвіст куль. Але — маўчаць двары. Вось ужо і школа, а вось і свая хата. Чыжыку здаецца, што ўсё гэта ў сне. Ён саскоквае з каня, чапляе повад за агарожу і шпарка шыбае праз калітку. Баец застаецца на вуліцы, стаіць, углядаючыся, наставіўшы аўтамат.

Тры-чатыры ціхія ўдары ў шыбу. 3 таго боку ні гуку, ні шораху. Чыжык палахліва азіраецца і стукае мацней. Потым за акном заўважае бялёсы твар, што прыпаў да самай шыбы, і як бы паспявае разглядзець знаёмыя ямачкі на шчоках. I адразу здагадваецца, што яна чакае. Чакае яго, хоць і ўпэўнена, што ён далёка на ўсходзе і можа ўжо ніколі не вернецца, назаўсёды заплюшчыўшы вочы ад варожай кулі. Нічога, родная! Мы і самі страляць умеем, і першым ляжа вораг, а не мы! Во, бачыш, як адбылося. Іх і яшчэ нямала лягло, а я жывы і здаровы... Тая самая кашуля з карункамі быццам мроіцца яму за акном. Потым ён чуе слабы ўскрык, потым ляскат дзвярэй і таропкі тупат босых ног у сенцах.

Разгульвае вецер па двары, намятаючы пры агарожы гурбы снегу. Саламяным шэлестам і пахам гною нясе ад хлева. Б’е капытом конь у сцяну. Бразгаціць вядро ля студні. Усе гэтыя гукі адразу ўрываюцца ў свядомасць, гаворачы аб жыцці і шчасці.

Дзверы сянец з грукатам раскрываюцца, і Зося выскоквае на двор, кідаецца да яго, як была — неапранутая, босая.

«Дзіва, як толькі яна паспела пазнаць так адразу?, — не разумее Чыжык, хапаючы яе аберуч і амаль несучы ў хату.

У хаце ўжо мітусяцца бацька, маці, Гарпіна. Чыжык па чарзе абдымае ўсіх.

— Немцаў у вёсцы няма? — пытаецца ён пры гэтым.

— Няма, няма, сынку, — адказвае маці, а Зося толькі радасна ўсхлііпвае, абмацваючы ў цемені яго твар.

— Дык ты, значыць, не ў арміі, — нездаволена зазначае між тым бацька.

— Што вы, тата! — палахліва адгукаецца Зося. — Ці ж не бачыце: на ім жа ўсё армейскае і во — зорка на шапцы.

— Ага, значыць, як жа так — у арміі і тут? — не сунімаецца бацька, і голас яго робіцца непрыемным Чыжыку.

— Вы, тата, схадзіце ў двор, завядзіце нашых коней і паклічце байца.

— Ага, значыць, ты што ж — у выведцы, ці што?

— Не, дый гаварыць пра гэта не належыць. I нікому не прызнавайцеся, што я быў.

— Дык ты тады, можа, з тых самых лясных людзей. Кажуць, аб’явіўся тут адзін. Асілак. Цыркач. У цырку на кулакі біўся, дык цяпер дае немцам прыкурыць. Спачатку на дарозе два іхніх грузавікі ўзарваў, а тады і пайшло.

Чыжык упершыню чуе такое пра самога сябе і марудна садзіцца на ўслон, трымаючы Зосю за рукі.

— Та-ак... — цяігне ён. — Не, не адтуль я, бацька. А ты — змяніўся, сварлівы стаў, — зазначае ён, усё яшчэ ніяк не ачомаўшыся ад апошніх бацькавых слоў. Урэшце махае рукою: можа і не пра яго зусім?

— Станеш... А гэта, што на двары, твой таварыш, ці што?

— Таварыш,— кажа Чыжык. — Ты ўжо, калі ласка, завядзі яго ў хату, хай абагрэецца ды паесць. Мы заехалі не болей як на дзесяць якіх хвілін.

— Добра, добра, — і бацька тупае ў сенцы.

— Нешта з ім сталася, — кажа маці. — Так во ўвесь час і спіць апрануты. Усё лае гэтых, што ў палон паздаваліся.

Чыжык міжвольна ўспамінае Бондара. Пытаецца:

— Немцы часта наязджаюць?

— Два разы пасля таго, як ты пайшоў, былі. Больш не паказваюцца.

Чыжык праходжваецца па хаце, спыняецца ля маці, што ўжо завіхаецца пры чалесніку, загадвае:

— Агню не запальвайце. Не трэба частавання. Калі хто заўважыць, што ноччу да вас прыязджалі, дык скажыце, што незнаёмыя.

Потым яны сядзяць з Зосяй у бакавым пакоі адны і ніяк не могуць наглядзецца. Змянілася Зося. Прыгожы тварык як бы падпух, вочы пазмрачнелі. Яна ўвесь час хапае Чыжыка за руку, шэпча:

— Во-во, паслухай...

Гэта — пра тое, што жыве ўжо ў ёй. На двары вайна, пустэча, смерць, і для Чыжыка гэты факт набывае асабліва важнае значэнне. Зося — гэта яго шчасце. Ён не можа прыпомніць нават самай нязначнай драбязы ў ёй, якая яму калі-небудзь не спадабалася б. Усё ў яе толькі прыгожае і толькі добрае. I вось яна — ужо маці. Толькі ўсё скончылася б добра, толькі не забілі б гітлераўцы! Хутчэй, хутчэй бы выгнаць іх з роднай краіны...

I Чыжык гладзіць Зосіны валасы, амаль зусім забыўшыся, што блізка маці, бацька і ўвесь напружаны ў слых знаёмы баец.

Вельмі цяжка развітвацца, і Чыжык некалькі разоў то падымаецца, то зноў садзіцца ля Зосі. Нарэшце, ён моцна абдымае Зосю і да болю цалуе ў прыпухлыя губы.

— Ніколі не забуду цябе, — кажа ён,— калі давядзецца і памерці...

— I я таксама,— шэпча яна, — не забуду, Ваня, мілы, бывай! Ой, беражы сябе, Ваня... А заехаць яшчэ не зможаш?

— Не ведаю, — уздыхае ён.

— Толькі помні, што я нікога, нікога, апроч цябе, не любіла. I не палюблю ніколі. Чуеш, Ваня?

— Чую, — кажа ён. — Бывай. Глядзі сябе. Беражыся.

I ён разгінаецца. За акном бушуе вецер. Сыплецца снег у шыбы, як шрот. Там, у гэтай цемені, змагаюцца цяпер з завеяю яго людзі, якіх чакае наперадзе нялёгкі бой. Там, наперадзе, ляжыць яго шлях, напоўнены баявымі справамі і неверагоднымі пакутамі. Трэба спяшацца, трэба ехаць. Бывай, Зося, — мілая, дарагая, якую я люблю, як і ўсю зямлю, як і самое жыццё, як і радзіму нашу.

Над кручамі

У той год у канцы снежня ў адзін з завірушлівых халодных надвячоркаў к пустому доміку бакеншчыка на беразе Дняпра гітлераўцы падвезлі ў санях скрываўленага чалавека. Рукі яго былі моцна сцяты на спіне рамянямі, на галаве мелася абпаленая чырвонаармейская шапка з пяціканцовай зоркай. Полы яго некалі белага кажуха таксама былі абпаленыя, кірпаносы твар, аброслы барадою, абдзёрты. Рукі на марозе замерзлі і былі белыя, толькі вочы, налітыя крывёю, узблісквалі і гаварылі аб празе жыцця і помсты.

Калі яго завялі ў домік, дзе гарэла буржуйка, з яго ног, абутых у валёнкі, з кажуха і шапкі пачаў стайваць снег і па твары пацяклі крывавыя струмені. Гітлераўцы, не спяшаючыся, распраналіся, толькі вартавыя ды вязень стаялі нерухома пры дзвярах. Гітлераўскі афіцэр скінуў шапку і футру, павесіў іх на крук ля ўваходу і марудна сеў на драўляны ўслон ля стала. Ён пачаў гаварыць пасля гэтага на той ламанай рускай мове, якая ўваходзіла ў яго ўжо ў звычай.

— Цябе прывезлі сюды, каб расстраляйт. Ты можаш выпрасіць жыццё. Так мне сказалі. Трэба толькі прызнацца, адкуль ты і хто ты. Трэба сказаць, якая часць дзейнічае ў нас у тыле і хто ёю камандвае. Пасля гэтага адпусцім цябе. Ты тады вольная птаха. За некалькі слоў — жыццё. На роздум — ноч. Не скажаш — раніцаю расстраляйт. Гэта апошняя наша ўмова. Ну?

Чалавек цяжка пераступіў з нагі на нагу. Рукі яго адтайвалі, невыносна пачыналі балець, але чалавек ужо не звяртаў на боль аніякай увагі. Гэта было прыкметна нават па яго змардаваным твары. Ён адкрыў прыпухлы рот, у якім не было відаць зубоў, і глуха сказаў:

— Я нічога не ведаю.

Гітлеравец хацеў падхапіцца, але ўтрымаўся. Ён ужо ведаў яго. Ды і трэба было дзейнічаць згодна дадзенай напаследак інструкцыі. Таму ён толькі пабарабаніў пальцамі па стале і адмоўна закруціў галавою:

— Нікс! Ты ўсё ведаеш. У цябе вунь савецкая зорка, і цябе захапілі ў беспрытомнасці пасля выбуху ў баі. Не будзеш жа ты адмаўляць гэтага?

Палонны прамаўчаў.

— Гавары!

— Нічога не ведаю.

Гітлеравец зноў памкнуўся падхапіцца і зноў утрымаўся.

— Мы пасадзім цябе ў пуню — там многа сена і цёпла. Да раніцы як след абдумай. Не скажаш — будзем страляйт! Ні на што не спадзявайся! Не спадзявайся на цуд і на святога бога! Гэтага месца ніхто з вашых не ведае і ведаць ніколі не будзе! — I ён павярнуўся да вартавога: — Развяжы яму рукі!

Палонны пахіснуўся. Развязаныя рукі павіслі па баках.

— Вядзі! — загадаў афіцэр вартавому і, павярнуўшыся, пагражальна папярэдзіў іншых: — Глядзіце. Калі што, дык за яго ўсім нам скуру здымуць.

Пасля гэтага ён абапёрся на стол і спакойна захроп, успамінаючы ў сне раку Одэр і свой невялікі гарадок на яе беразе. Ён быў усё ж не пазбаўлены летуценнасці, асабліва пасля чужых пакут, якія лічыў неабходнымі, як ежу і паветра.

Акрываўлены Чыжык сядзеў між тым у хлеве, у якім і сапраўды было многа сена і было не так ужо і холадна. Над словамі гітлераўца ён зусім не думаў. Не спрабаваў разабрацца і ў тым, чаму яму развязалі рукі і не катуюць, як гэта было ўчора, заўчора і многа дзён назад. Цяпер, калі ён трохі адышоў ад пабояў, яму вельмі хацелася ўспомніць увесь апошні бой, але ўспомніць ніяк не мог. Прыгадвалася толькі адно: як ён ляжаў з атрадам на ўзлеску і як ішлі на іх зарожыя танкі. Пярэдні танк падышоў зусім блізка і лачаў біць з кулямётаў. Пасля гэтага нічога ўжо не помнілася. Толькі фашыстоўскі засценак. Аднак жа гітлеравец сказаў, што яго захапілі пасля выбуху. Значыць, гэтытанк нехта ўсё ж падарваў? Тады яго, мусіць, і абпаліла. Выратаваць яго адразу, вядома, не маглі — у танку ж нямала боепрыпасаў. Хто ж цяпер камандуе групай? Бабарыка або батальённы камісар? I што робяць цяпер яго людзі і дзе яны? Сам ён зусім не ведае, дзе ён. Мяркуючы па ўсім — далекавата ад месца дзеяння групы.

3 часам, як яму рабілася ўсё цяплей, думкі перайначваліся, спакайнелі. Што ж, гэта не адзін яго такі лёс. Але перш чым траіпіць сюды, ён забіў іх нямала. Так што памірае ён ад іхняй рукі не дарэмна. I група яго жыве і дзейнічае — у гэтым ён упэўнены.

Свістаў вецер на двары. Шамацелі мышы ў сене. Шапацела салома на страсе. Апошняя яго ноч. Хіба не ведаў ён, што барацьба можа скончыцца смерцю? Хіба не смерць вісела над ім праз увесь час баёў у крэпасці? А на дарогах вайны, пад грукат стрэлаў і ўзрываў — хіба не быў ён на валасок ад смерці? I не бачыў хіба, як паміраюць іншыя? I ўсё ж да апошняга часу ён зусім не верыў у яе. Проста немагчыма было паверыць, каб ён ды мог памерці. I вось яна навісла над ім — няўмольная і жорсткая. Заўтра раніцою яго расстраляюць. I ён адразу пачаў кідацца. Стараючыся асабліва не шумець сенам, ён абмацаў усе сцены, але сцены былі моцныя, з добрага лесу, ад якога пахла яшчэ смалою. Тады ён паспрабаваў дабрацца да страхі, але ў гэтым хлеве аказалася добра складзеная столь — можа самі гітлераўцы яе зраібілі. Чыжык капянуў сена, але пад ім была падлога. Тады ён пачаў шукаць, чым бы ўзарваць хоць адну дошку, але не знайшоў нічога. У нейкай надзеі ён абвёў вакол сябе рукамі паветра і таксама нічога не абмацаў. Пачаў прыкмячаць, што сена зляжалае і вытаптанае і падумаў, што не ён першы праводзіць тут апошнюю сваю ноч.

Знясілены, ён сеў. Кроў раптам падступілася і зашумела ў галаве. Яму пачало здавацца, што ён у крэпасці. У тым самым сутарэнні, дзе ляжаць параненыя. Ад руін уздымаецца пыл і дым. Незнаёмы лейтэнант крычыць яму ў вуха:

— Ты — Чыжык? Да палкавога камісара.

Чыжык у паўпадвале, зусім, як тады. Дзверы зачыняюцца, і лейтэнант выходзіць, пакінуўшы яго адзін на адзін з палкавым камісарам. Той сядзіць на нейкім чурбачку і зморана выцірае з твару пот. У яго каштанавыя вочы, схуднелы даўгаваты твар, бялёсыя валасы, што зліпліся і спадаюць на лоб. Камісар нейкі час аглядае яго і марудна кажа:

— Чырвонаармеец Чыжык! У ноч гітлераўскага нападу вы самавольна адлучаліся з крэпасці праз падземны ход, што ў кутку ўсходняй сцяны, недалёка ад вашай казармы. Вы хадзілі туды да адной дзяўчыны, якую завуць Зося. Нічога не скажу — добрая дзяўчына, толькі вось бацькі яе мне не зусім падабаюцца. Ці было гэта?

Чыжык пабялеў, здзіўлена ўставіўшыся вачыма на палкавога камісара.

— Было, таварыш палкавы камісар, — ледзь чутна прашаптаў ён, седзячы на сене.

— Не дзівіцеся, што я ведаю пра гэта. Магло ж здарыцца так, што той днявальны, які прапусціў вас і ад якога вы хавалі ў прыбіральні адзенне, выследзіў вас, а пасля далажыў?

— Магло.

Палкавы камісар цяжка ўздыхнуў.

— А дзяўчына, гэтая Зося, вельмі прыгожая? — зусім інакшым голасам неспадзявана запытаўся ён, зусім так, як некалі.

— Вельмі прыгожая,—выдыхнуў Чыжык і памкнуўся наперад.

У каштанавых вачах камісара ўспыхнулі прыязныя аганькі і адразу ж патухлі.

— I ты яе сапраўды кахаў?

— А як жа! — ужо гучней сказаў Чыжык.

Камісар усміхнуўся.

— Вунь як усё выходзіць... — сказаў ён. — Хіба адно такое каханне і хіба толькі яно гіне? Падумаць страшна, — і ён схіліў зарослую валасамі сваю галаву, і відаць было, што яму шкада гэтага кахання, магчыма, да слёз. — Вунь як усё...

— Нашы прыйдудь, — сказаў Чыжык.

— Абавязкова, — згадзіўся камісар. — Біцца ж будзем да апошняга патрона.

Ён зноў змоўк і зноў схіліў галаву. Нечакана махнуў рукою, як бы адганяючы нейкі прывід. Шпарка запытаўся:

— Той ход цяпер завалены?

— Завалены,— паведаміў Чыжык. — Мы спрабавалі разабраць — не паддаецца. Ды ўсё роўна, калі і прабярэшся, — трапіш ім у рукі. Па адным перастраляюць.

— Кажуць, у той яміне ты хаваеш патроны і нямецкую зброю?

— Хаваю,— прашаптаў Чыжык.

— Малайчына, — пахваліў камісар. — Хлопец ты запаслівы. Хавай. Але помні: пра іх будуць ведаць, не адзін ты. Барацьба будзе да апошняга дыхання і можа стацца так, што застануцца лічаныя патроны. Тады будзе скарыстаны твой запас...,

Гэта была не такая ўжо і даўняя праўда, і яна была не такой ужо і дзіўнай. 3 ёю можна было пагадзіцца нават у беспрытомнасці. Ён выразна бачыў увесь змардаваны яго твар, даўгія валасы, трохі пакручастыя, яго каштанавыя вочы, што пазіралі холадна і пагардліва.

— Чыжык, — з болем сказаў ён. — Чаму ж ты не прынёс свае запасы?

I скрыўленыя Чыжыкавы вусны шапталі:

— Мяне прыдушыла... Сцяною... Я крычаў, ледзь не захлынуўся. А цяпер мяне і самога злавілі. Тут няма ніякага выйсця — проста дзіву можна дацца, як усё зроблена. I галоўнае — ніхто пра гэты засценак не ведае...

Аднак ён усё ж апрытомнеў як след. Адчапіўся ад хваравітых успамінаў. Смерць стаяла над ім, і ўся яго істота вельмі яскрава ведала гэта. Уся яго істота прагнула, каб ноч цягнулася як мага больш, каб здарылася нешта неверагоднае, з-за чаго ён застаўся б жывы. Як і палкавы камісар, ён пры жыцці, аказваецца, зусім не ведаў свайго характару. Калі ён успомніў Зосю, калі зразумеў, што назаўсёды траціць яе, — салёныя слёзы раптам пацяклі з яго вачэй. Ён сам здзівіўся гэтаму, бо не толькі не плакаў, але нават не стагнаў на надакучліва-балючых допытах, калі выломвалі рукі і білі, хто як мог.

I таму, што ён вельмі хацеў, каб апошняя ноч цягнулася незвычайна доўга, яна ляцела для яго з ліхаманкавай шпаркасцю, хоць і сапраўды была надзвычай доўгай, як і ўсякая зімовая ноч. Ён то сядзеў, то ляжаў. У думках гаварыў то з Бабарыкам, то з батальённым камісарам і прасіў адпомоціць за сябе і за Зосю. Патроху пачаў адчуваць, што пры жыцці, у апошні год, усё ж лічыў бліжэйшым чалавекам Зосю і мала звяртаў увагі на бацьку і маці. Ён пачаў пакутаваць ужо з-за гэтага. Цяпер ён з болем успамінаў, што недаравальна холадна развітаўся з бацькамі ў апошнюю сваю сустрэчу.

Яму здавалася, што і вецер за сцяною скуголіў і стагнаў. Некалі, лежачы на беразе Дняпра, ён доўга чуў незразумелы, працяглы і тонкі свіст. Нехта як бы на самаграйцы выводзіў самыя неверагодныя разумныя мелодыі. Ён тады падхапіўся, здзіўлены, бо блізка нічога не было, і ўбачыў амаль побач адзінокую надламаную чарацінку. Спеў даносіўся з яе, спявала чарацінка. Вецер іграў на ёй сваю песню, якой яму хацелася... Чыжык зразумеў, што ўсё, што ёсць на зямлі, — і вецер, і вада, і трава, і дрэвы, — толькі разумнае.

Цяпер вецер шамацеў саломаю на страсе і яму хацелася ўчуць спеў толькі адной саломіны, але ён ніяк не мог злавіць яго. Усё кружылася, усё змешвалася ў ягонай галаве. Ён чуў толькі напорысты гул, скавытанне і глухія ўдары снегу ў сцяну.

Нейкі неспакойны пабочны енк уплятаўся ў гэты тлум. Потым моцна грукнула ў вароты — так ірваўся сюды вецер.

У яго занылі зубы. Сэрца рвалася на часткі. Падступаліся крыўдныя думкі, калі ўспамінаў, што ў жыцці вельмі многа залежыць ад выпадку. Гэта прыводзіла яго ў роспач, у адчай, прыносіла невыносны боль і без таго змардаванамў целу. Каб не выпадак... Вярнііце назад, на поле бою, — і ён будзе страляць, хадзіць у атакі, любіць сваю радзіму, будзе любіць сваю Зосю! Як жа яна цяпер без яго! I яна і дзіця? Ці выжывуць, ці дачакаюцца перамогі?.. Усе аднолькава рабіліся блізкімі і дарагімі. Усе...

Па-ранейшаму ўплятаўся ў гул віхуры непрыкметны пабочны енк. I зноў чамусьці ўспыхнула надзея, і змардаванае цела напружылася.

— Чорт, Бабарыка! — вылаяўся ён, плюнуў крывёю і падхапіўся.

Шпарка захадзіў па хлеве, зноў усё абмацваючы. Але ўсё па-ранейшаму было моцнае і трывалае. Адкуль жа гэты пабочны енк? Раптам ён спыніўся, прыслухаўся. Гэта давалася нялёгка, бо ў вушах увесь час гуло. Ён пахіснуўся і імкліва кінуўся ў дальні кут, баючыся страціць пачутае. Упаў на калені, потым лёг на жывот. Нешта настойліва шоргала пад моцнай падлогай. Вішчэла. Як бы варушылася. Сэрца ўдарыла ў грудзях, і надзея, і прага ўсё больш настойліва пачалі разгарацца.

— Вецер... Адзін вецер... Дзьме, мяце... — слаба шаптаў ён.

А прага да жыцця, да волі, да ўсяго таго вялікага, што было звязана з Зосяй, усё больш і больш не давала спакою. I ён слухаў, слухаў, а пад падлогаю шоргала і сапраўды енчыла, вішчэла... I з кожнай хвілінай усё больш не верылася, што во так ён тут і загіне. Ён раптам пачаў здагадвацца, што гэта вішчыць і енчыць цвік, які выдзіраюць разам з дошкай. Колькі часу прайшло, пакуль такое пачало яму здавацца? Ён адразу паверыў гэтаму і доўга прыслухоўваўся да гэтых як бы нават падманлівых гукаў...

...Немец парывіста адчыніў вароты і, пераступіўшы цераз скурчаны труп, асвятліў хлеў электрычным ліхтарыкам. Пахіснуўся, хапіў ротам паветра. Рука з ліхтарыкам задрыжала. Здарылася нешта няўцямнае. Адбыўся неверагодны выпадак, верыць якому не хацелася. Вязня, таго самага, які сядзеў тут, цяпер у хлеве не было. Замест яго — труп вартавога ля самых варот ды вялізная шчыліна ў падлозе, праз якую вецер заносіў цяпер у пахмурую будыніну снег. Немец не верыў — такое яшчэ не здаралася... Ён выскачыў, абабег хлеў, прабег троху наперад па цаліку, і спыніўся і — застрачыў з аўтамата.

Толькі жоўтыя трасіры памчаліся ў невядомую цяпер, пагрозлівую цемень...

Дзьмуў моцны вецер, заносячы густым снегам Дняпро, прырэчча, Чыжыкавы сляды.