(в)ядомыя гісторыі [Вольга Гапеева] (fb2) читать онлайн

Вольга Гапеева

(в)ядомыя гісторыі

Фатограф — Вольга Бубіч.

Карэктар — Надзея Шакун.

Макарона, альбо Пытанне даверу

Ці ёсць сэнс баяцца, што праз надта вялікія дзіркі ў друшляку выслізнуць улюбёныя макароніны. І так, і не. Проста ў гэтым штосьці ёсць. Але цяпер ужо запозна... Калі стаіш і трымаеш у адной руцэ рондаль з каламутнаватай вадой, а другой папраўляеш друшляк у ракавіне — ужо запозна думаць пра тое, баяцца ці не. Развагі гэтыя зусім не да месца. Трэба ўжо або баяцца, або не думаць: выбраць чыстую эмоцыю без дамешку разважанняў.

Усё пачынаецца значна раней, з таго моманту, калі прымаеш рашэнне варыць сабе на абед макарону і хочаш не хочаш праз сем або дзесяць хвілін, у залежнасці ад гатунку выбранай табой (хоць, можа, зусім і не табой, а тваім сябрам ці знаёмай, ці абсалютна невядомым табе чалавекам) макаронай, давядзецца сутыкнуцца з гэтым страхам.

Хоць, мажліва, твой друшляк без вялікіх дзірак. Або ты зліваеш ваду проста з рондаля, прытрымліваючы накрыўку і ўтварыўшы невялікую адтуліну, праз якую ніводная макароніна-здрадніца не здолее выслізнуць.

Ці давяраеш ты сваім макаронінам настолькі, каб адпусціць іх у друшляк з вялікімі дзіркамі? Любая з іх — патэнцыйная калабарантка каналізацыйнай трубы. Гэта пытанне даверу. І пакуль я яго не вырашу, буду блукаць па закавулках уласнай свядомасці і няўласнага горада і здзіўляцца сваёй сквапнасці. Праз нейкі час макароніны канчаткова састынуць і зліпнуцца. Цяпер яны ўжо нікуды не выслізнуць.

Памідор, альбо Пра аб’ектыўную рэальнасць

На кухонным стале павольна паміраў памідор.

Пазаўчора я адрэзала ад яго кавалак. Цэлы мне быў не патрэбны.

Даем заўтра — падумала я. Але прыйшло заўтра, а есці памідор не хацелася. Так ён даляжаў да вечара, а потым і да наступнай раніцы.

І вось сёння, прабягаючы вачыма па стале ў пошуках чагосьці, што выклікала б радасць у мяне і майго страўніка, я заўважыла чырвонае цела, якое павольна марнела. Адрэзанае месца выглядала асабліва безнадзейна. Іншая садавіна радавалася, што гэты піжон-пракажон ляжаў асобна ад іх, не ў прыгожай глыбокай чорнай місцы, а сіратліва дажываў свой век проста на стале.

Выратаваць памідор было мажліва: а) яшчэ ўчора, калі б я не паленавалася загарнуць яго ў плёнку, і б) сёння, зрэзаўшы з яго тое, што есці было ўжо нельга, і ўжыць тое, што можна. Так я стварыла сабе імпліцытную магчымасць, нейкую свабоду выбару і пазбавіла гэтай радасці памідор. Цяпер ён цалкам залежаў ад мяне. А можа, ён залежаў ад мяне ўжо з таго моманту, як я набыла яго? Аб’ектыўная рэальнасць памідора і суб’ектыўная рэальнасць вольгі^[*]. Ці быў у памідора выбар? Думаю, быў. Ён мог перастаць спець, мог пачаць загніваць да таго часу, як я вырашыла яго парэзаць, мог дасягнуць такога ўзроўню спеласці, што мне захацелася б з’есці яго адразу. Але ўсе гэтыя якасці наўпрост звязаны з вонкавым у дачыненні да памідора аб’ектам — са мной. І сувязь гэтая падпарадкавальнага характару, прасцей кажучы, залежнасць, якая вымалёўвае вобраз падначаленага памідора (памідора-раба), лёс якога знаходзіцца ў руках ягонай прыгнятальніцы — мяне.

У чацвер памідора не стала.

^[*]_{Да фразы «суб’ектыўная рэальнасць» амаль немагчыма ўжыць любую форму асабовага займенніка першай асобы адзіночнага ліку, якая б пазначала суб’екта маўлення, г.зн. мяне. Мова супраціўляецца, яна хоча бачыць тут толькі імя, сапраўдную назву, а не тое, што яе замяняе. З гэтай прычыны ўжыта ўласнае найменне, што зраўнавала мяне сябе з памідорам.}

Кансервы, альбо Метафізіка стомы

На талерцы ў чаканні свайго няпростага лёсу ляжалі макароны. Яны ўжо паспелі пакрыцца потам, у той час як катлета ўсім сваім выглядам дэманстравала абыякавасць і да канца заставалася халоднай (чытай не толькі як агульнавядомую метафару аморфнасці). Я пасунула талерку да сябе і ўтыркнула ў белае цельца макаронінкі сталёвыя зубы відэльца. Макаронінка скурчылася, нібы жывая...

Кожны дзень я кагосьці з’ядаю. Ніхто мяне не папракае, але мне ўсё адно сорамна, і я ўжо не магу трымаць відэлец, рукі робяцца ці то ватнымі, ці то гумовымі, сківіцы нямеюць, вочы засяроджваюцца на адной бясконца белай (паступова бясконца чорнай, а потым зноўку белай) кропцы, наліваюцца-напаўняюцца нечым слізкім, ім на мяне пляваць, вочы пачынаюць жыць сваім асабістым жыццём, і есці робіцца немагчыма. Мяне паралізуе. Калі ты кагосьці ясі — нехта абавязкова павінен з’есці і цябе. Ад гэтай думкі робіцца ніякавата, і я ўзгадваю Генрыха, які часам не можа прымусіць сябе ўскрыць бляшанку кансерваў, бо ўвесь гэты працэс топіць яго ў дэпрэсіі. Не, гэта не лянота….не ля нота…не мі нота……ды і не рэ, напэўна, …гэта нейкая какафонія. Нешта такога кшталту адбываецца і са мной. Варта толькі запусціць гэты механізм. Рэчы, у якіх захоўваюцца прадукты харчавання падаюцца целамі, і выцягванне з іх начыння ператварае мяне ў паталагаанатама. Ускрыванне слоікаў, бляшанак, надрыванне пакункаў, высоўванне з іх мяккага або цвёрдага, халоднага ці ўжо падагрэтага, вадкага ці гумовападобнага, але цела — працэс вымання вонкі таго, што знаходзілася пэўны час унутрох, робіць з мяне акушэрку, дэміурга, які памнажае колькасць аб’ектаў у наваколлі. Цяпер на кухні я не адна: працяглыя палачкі сардынаў блішчаць у алеі, масла, яшчэ не паспеўшы адтаяць, вуглавата і няроўна пачуваецца на хлебе, аліўкі радуюцца промням штучнага лямпачнага святла, памылкова прымаючы яго за сонца, у іх ужо няма костак, але гэта іх не бянтэжыць, бо ёсць крыніца святла, ёсць сонца, а значыцца ёсць яшчэ дзень на пражыванне. На маім стале новае жыццё. Я гляджу на яго і адчуваю стому ад жалеза, вастрыні нажоў і відэльцаў, гэтых дасканалых прыладаў гвалту. Катаванне стамляе не толькі ахвяру, але і ката. Тэлефон. Я здымаю слухаўку:

— Што робіш?

— Я на кухні.

— Абедаеш?

Тут я надломваюся, паволі з’язджаючы на падлогу, бо не магу паверыць у існаванне такога слова. Я не магу назваць свой наваствораны свет «абедам» і вярнуцца ва ўласнае цела, якое спа-жывае іншыя целы, каб самому пратрымацца хаця б дзень. Я сыходжу з кухні.

У алівак з’яўляецца шанец пабачыць сапраўднае сонца.

Гарбата, альбо Праблема выбару

Пад вакном бегае новае пакаленне. Я запальваю канфорку і перацягваю на яе імбрык. Адчыняю шафу. Спачатку гляджу на каву, потым на гарбату. Думаю, з чаго пачаць. Узгадваю, што сёння выходны, і спыняюся на каве.

У дзяцінстве гарбата была нейкай сумнай, салодкай і горкай адначасова. Пасля яе заставаўся непрыемны смак у роце, таму я яе доўга не любіла і піла збольшага адну каву. Цяпер я кавы амаль не п’ю.

Першай уласна сабранай гарбатай была чабаровая. У дзяцінстве я збірала чабор разам з мамай і татам у лесе праз дарогу. Мы прыносілі дробныя суквецці дадому, выкладалі на бляху ў духоўку, а потым, калі яны падсыхалі, перасыпалі ў паўлітровы слоік. Цяпер замест кавалка лесу тут новыя дамы, а чабаровую гарбату я набываю ў краме.

Ліпавую гарбату я збіраю амаль кожнае лета з ліпы, што расце ў бабуліным палісадніку. Збіраю, старанна рыхтую, высушваю, прыводжу дадому, складаю ў скрыначку і не п’ю.

Эпапея з зялёнай гарбатай пачалася, калі хлопец з далёкай кітайскай вёскі прынёс мне маладое лісце чаю і сказаў, што гэта вясна і што гэта трэба абавязкова піць са шкляных кубкаў, каб можна было ўбачыць тонкі няўпэўнены колер запаранага лісця. У мяне, вядома ж, не знайшлося простых шкляных кубкаў і тады ён прынёс і іх. Колер сапраўды быў фантастычны, але, як кожная вясна, гэты чай скончыўся і засталіся адны шклянкі.

Каб хоць трошку адчуць сябе пандай, я п’ю бамбукавы чай, з лісця бамбука, ён пахне свежым сенам, але не настолькі, каб я адчула сябе поні, а не пандай.

Марцыпанавы чай я п’ю, калі на пытанне «ну які чай табе рабіць» я ўжо не ведаю, што адказваць, бо за дзень выпіла, здаецца, ужо ўсе магчымыя гатункі і тады ўзгадваю пра яго і кажу: «мне чай са смеццем», таму што ён вельмі дробны і не асядае на донца(ы) кубку.

Скрутачак чаю пу-эр, быццам ізаляваны хворы, абгорнуты папяровымі бінтамі, ляжыць у шкляным слоіку з-пад сочыва. Выглядае гэта дзіўна, таму што слоік вялікі, а пу-эр маленькі.

Зрэдчас я ўзгадваю чакалядны чай і разам з ім чалавека, што падарыў яго.

Чай з малаком першы раз давялося пакаштаваць у Ірландыі. Асабліва непрыемных уражанняў ён не пакінуў, можа нават наадварот, гэтая гастранамічная падзея хутчэй была са знакам плюс, чым са знакам мінус.

А бывае, што гарбаты не хочацца і кавы не хочацца, і тады надыходзіць зорны час какавы…

Вусені, альбо Культурны рэлятывізм

Ёсць знакамітая байка пра кітайскага манаха, які заснуў і сніў, што ён матылёк, а матылёк сніў, што ён манах. Праўда, хто там каго сніў, можа зразумець толькі кітаец, ці прынамсі рабіць выгляд, што разумее, і нічога яму за гэта не будзе. Так, так, толькі кітайцу дазволена пранікнуць у глыбінны сэнс гэтай прыпавесці, а лаоваям^[*] застаецца стагоддзямі перачытваць яе і спрабаваць унікнуць у тысячагадовы філасофскі досвед вялікай паднябеснай. Але не кожны, як вітгенштэйн, можа пахваліцца жалезнай вытрымкай і кіравацца прынцыпам «пра што немагчыма гаварыць, пра тое трэба маўчаць».

Напярэдадні няправільнага новага года (няправільнага, таму што еўрапейскага) мы з хлопцам швэндаліся па камароўскім рынку, скупляючы пекінскую капусту, грыбы вешанкі і шмат чаго яшчэ. Дакладней, мы павольна пляліся ў хвасце ўсёй кампаніі, тлумачачы адно адному лінгвістычныя тонкасці, і не вельмі сачылі за тым, што адбывалася навокал.

Лічбавы этап (г.зн. як правільна сказаць 1-2-3-4... на новай мове) быў ужо пройдзены, і можна было прыступаць да больш складаных узроўняў. Такім узроўнем стала кітайская показка пра папугая і вусеняў.

показка

Адзін фанабэрысты папугай заходзіць неяк у бар і пытаецца ў афіцыянта.

— Гэй, братка! Дай-ка мне хуценька маомаочонг.

(— А што такое маомаочонг? — адразу не стрымалася я. — Колькі там іерогліфаў?)

— Тры, мао-мао-чонг, — патлумачыў хлопец. — Гэта, як... ну, чарвяк з поўсцю. 

— Вусень ці што? — патрабавала дакладнасці тая частка маіх мазгоў, што адказвала за лексікаграфічную ўпарадкаванасць. Хлопец дастаў з кішэні слоўнічак, спраўдзіў і ўпэўнена адказаў: — Так, вусень).

— Мы не прадаем маомаочонг, ну, то бок — як там гэтае слова... — вусеняў, — абурыўся афіцыянт.

— Што за бар, — выялаўся папугай і выйшаў размахваючы крыламі ва ўсе бакі.

На другі дзень папугай зноў прыходзіць у бар і пытаецца:

— Алё, братан. Ну-тка прынясі мне хуценька вусеняў, - сказаў папугай, быццам забыўшыся на ўчорашні дзень.

— У цябе што, памяць кароткая? Мы не прадаем вусеняў, — злосна адказаў афіцыянт.

— Гэта бар ці што, урэшце? — прамармытаў сабе пад нос папугай, калі выходзіў з бару.

На трэці дзень папугай зноў прыходзіць у бар.

— Гэй, — кліча ён афіцыянта. — Прынясіце-тка мне вусеняў, — зноў паўтарае ён як па шаблоне.

— Калі ты яшчэ раз папросіш вусеняў, я запхаю ў тваю дзюбу цвікоў, — сказаў афіцыянт размахваючы кулакамі.

Папугай раззлаваўся і паспешліва выбег з бару.

На чацвёрты дзень папугай, нягледзячы ні на што, зноў прыйшоў у бар і, нарэшце змяніўшы сваю просьбу, пракрычаў:

— Гэй афіцыянт, прынясі мне талерку цвікоў.

— Валі адсюль, прыдурак, у нас тут няма цвікоў, — пракрычаў афіцыянт.

— А-а, ну тады нясіце вусеняў.

канец показкі

— А як будзе матылёк? — спадзеючыся на яшчэ адно сімпатычнае слова, запытала я.

— А гэта што?

— Ну гэта тое, што бывае пасля маомаочонга?

— А-а-а, — здагадаўшыся, што я маю на ўвазе, працягнуў хлопец. — Худ’е.

— Як? Худ’е? — мілагучнасць унутры мяне зморшчылася.

— А што?

— Ды не, проста такое слова нейкае...

— Якое?

— Ну, не ведаю, неяк не адпавядае свайму аб’екту, матыльку. Маомаочонг і то лепш.

— Да ладна табе. Пайшлі ўжо на маршрутку.

^[*]_{Лаовай кіт. — замежнік.}

Малако і ніякіх альбо^[*]

Мне 14 гадоў. Я вучуся ў звычайнай школе. Неяк нас з сяброўкай пасылаюць да старой жанчыны. Аказваецца, мы ўзялі над ёй шэфства. Дакладней, не мы, а нашая школа.

Жанчына жыла ў двухпакаёвай кватэры. Здаецца, у яе нават быў муж. Гэта мяне страшэнна абурала, бо я не разумела, чаму ён не прыбірае за сваёй жонкай. Яна была падобная да самкі-павучыхі, а ён да самца, якога яна праз сваю хваробу не паспела з’есці. Ёй было цяжка хадзіць, і таму большую частку свайго нецякуча-застылага часу яна праводзіла ў ложку, які пакідала толькі зрэдку — адчыніць дзверы сваім «прыбіральшчыцам». Яна не выказвала асаблівай удзячнасці і ўспрымала нашую прысутнасць як належнае, чаго нельга было сказаць пра нас. Тое, як яна аддавала загады, выклікала адчуванне, што гэта я была вінаватая ва ўсіх ейных хваробах і ў тым, што была малым дзяўчо, якое спрытна гэтак рухалася па ейнае тэрыторыі. А рухалася я так спрытна, таму што мела толькі адно жаданне — як мага хутчэй выбегчы з гэтага клінічнага свету, дзе ўсё смярдзела лекамі — потам — лекамі — урынай — лекамі — пазалеташняй ежай — лекамі лекамілекамілека мі ле кам і лекамілекамілекамілекаміле каміле камілекаміле камі калекамі, і гэтыя пахі ўжо не былі пахамі, яны мутавалі ў гукі і нахабна гэтак чапляліся за мяне, за валасы, за рукі, за ногі і бараніцца не было чым. Свайго паху я пакуль на займела. Хоць з гэтым можна спрачацца.

Мне 19 год. Ён нахіляецца да маёй галавы й кажа: як цудоўна, але ты пахнеш нічым, нічым штучным. Калі б ты была вышэйшая ростам — я намаляваў бы з цябе Венеру. Сядзець перад камерай чужых вачэй і ўсведамляць, што цябе не бачаць, бо зараз ты мітычная істота з чужым імем і чужой біяграфіяй? Не, усё ж такі добра, што я не такая высокая. Мне ўсё яшчэ 19, і ўжо другі ён абдымае мяне, уцягвае пах маіх валасоў і кажа: ты ніколі не вырасцеш, таму што пахнеш малаком. Я прыкладаюся да ягонага вуха, як да марской ракавіны, і слухаю.

Малака я не п’ю, я яго не люблю.

^[*]_{Друкуецца па тэксце кнігі «Рэканструкцыя неба» са змяненнямі.}

Пяльмені, альбо Пра сталасць формы і зместу 

Пасля доўгіх разважанняў нарэшце адкрылася прычына, па якой я кінула чарговага кавалера, з якім прасустракалася чатыры гады. Уся адказнасць звалілася на ліпкія плечы пяльменя, гэтага бруднавата-шэрага з характэрным пахам мяса і цыбулі таўстуна.

Я з дзяцінства не любіла пяльмені, дакладней іхняе начынне. Можна было ўпрасіць мяне з’есці аладку ад пяльменя (пры ўмове, што яна была добра падсмажана да хрумсткай скарыначкі), але гэта максімум, на што маглі разлічваць дарослыя. Ніякага начыння.

Таму зразумела маё абурэнне, калі аднойчы, седзячы ў гасцях кавалера, я пачула патрабаванне, прычым ультыматыўнае, з’есці разам з ім вараных пяльменяў. На гэтага харчовага варвара нічога не дзейнічала — ні адмовы, ні ўпрошванні, ні тлумачэнні, ні слёзы. Пяльмень ужо ляжаў у маім роце і павольна раскладаўся пад уздзеяннем сліны, але ніяк не глынаўся. Давялося сабраць усю волю, якая яшчэ ў мяне засталася, і, пераадольваючы ванітныя рэфлексы, прапхаць яго праз горла і зглынуць.

— Ну вось, бачыш. Смачна ж. Давай яшчэ.

Ціхая нянавісць пачала запаўняць мяне ўсю, але замест таго, каб закрычаць і торкнуць яго відэльцам у пуза ці яшчэ куды, выплюхнуць агрэсію на гэтага гора-едака, які ўжо сам ператварыўся ў пяльмень, я моўчкі сышла ва ўнутраную эміграцыю, каб не бачыць, як чалавек-пяльмень начапіў на свой відэлец чарговага таўстуна і паднёс яго да майго рота...

Праз некалькі год чалавек-пяльмень ажаніўся, стаў хадзіць па рэстарацыях, замаўляць заместа пяльменяў карпача і хваліцца сваімі гастранамічнымі дасягненнямі. Але тонкія лусткі ружова-барвовага мясца так і не здолелі змяніць сутнасць. Чалавек-пяльмень застаўся пяльменем.

Сідр, альбо Да пытання аргументацыі

На зваротнай дарозе сябры набылі ў цягнік алкагольны напой «Стары Вільнюс». Я не заўважыла, калі яны паспелі гэта зрабіць, бо неабачліва пакінула іх у адпаведным аддзеле крамы. Папярэдняя дамова была на сідр, але мае аргументы, хутчэй за ўсё, не пераканалі іх. Трэба было лепш падрыхтаваць тэарэтычную частку і трымаць у запасе пару жалезных аргументаў на карысць фруктовых прадстаўнікоў алкагольнага рынку. Але што зроблена, то зроблена.

Калі мы ўжо сядзелі ў цягніку, яны шэптам паклікалі мяне па імені і прапанавалі выйсці ў тамбур «узгадаць часы старога Вільнюса». Я спачатку не зразумела, пра што ішла гаворка, а потым змагалася з той паловай сябе, якая адказвала ў маёй асобе за цікаўнасць і авантурызм, і другой паловай, якая кіравала сацыяльна адказнымі паводзінамі. Другая палова перамагла.

Сябры вярнуліся:

— Ну, як успаміны пра стары Вільнюс? — запыталася я.

— Выдатна. Ведаеш, так прыемна ўзгадаць…

— Разумею. Старыя вулачкі з іх дзіўным пахам…

— Так, так, пах кляновага лісця...і вечаровай смугі.

— Ага, разумею, — сказала я і ўявіла прысмак праігнараванага мною напою.

Сідр я ўсё ж такі тады набыла і прэзентавала яго сябрам, думаючы, што мы вып’ем яго ў цягніку. Аднак да Менску заставалася трыццаць хвілін, а на сідр ужо ўсе забыліся. Згадкі пра яго былі начыста выцесненыя ўспамінамі пра стары Вільнюс.

Разынкі, альбо Не разынкі

Я прачынаюся пасля дзявятай, вылічаю час, калі трэба выйсці з дому, разумею, што ў мяне хвілінаў трыццаць, і паўзу на кухню. Насыпаю мюслі і пачынаю ранішнюю гімнастыку — выбіраю са змесціва разынкі. Вось чаго не люблю дык не люблю: разынкі ў мюслі для мяне — катастрофа, аднак такая зарадка зранку нагадвае пра адну рэч — каб мець тое, чаго хочаш, трэба пакешкацца. Таму я і кешкаюся амаль кожную раніцу з разынкамі і амаль кожны дзень са сваім жыццём.

Доўгі час я жыла са сваёй нелюбоўю да разынак, не ўсведамляючы да канца існую прыроду гэтых дробных антыгерояў маіх спажывецкіх раманаў, думаючы пра іх зрэдчас толькі ў непасрэдныя моманты сутыкнення з хлебабулачнымі вырабамі ці марозівам — прадукцыя, у якую айчынная прамысловасць з зайздроснай упартасцю пхала гэтыя прусакападобныя элементы. Якім жа было маё расчараванне, калі я даведалася, чым разынкі былі на самой справе. Сказаць, што ў тое імгненне абрынуўся мой гастранамічны свет, — не сказаць нічога. Потым я пачала аналізаваць, адкуль магло ўзяцца ўяўленне пра разынкі як асобную расліну? І ўзгадала, што ва ўсім трэба вінаваціць рускага пісьменніка Максіма Горкага. У школе на летнія вакацыі па рускай і беларускай літаратуры задавалі спіс кніжак «абавязковых для прачытання». І з той прычыны, што я не любіла чытаць мастацкія кніжкі, элемент прымусовасці ў сукупнасці з пачуццём адказнасці і комплексам выдатніцы выратаваў мяне ад поўнай літаратурнай ізаляцыі, і я адольвала хоць нейкую мастацкую літаратуру. Была ў гэтым спісе аповесць Горкага «Дзяцінства». Вялікі рускі пісьменнік расказваў пра хлопчыка Алёшу Пешкава і як яму жылося з бабуляй і дзядулем пасля смерці бацькі. Неяк дзед за правіннасць адлупцаваў Алёшу і той некалькі дзён ляжаў і хварэў. А потым у якасці прымірэння дзед прыйшоў да ўнука з гасцінцамі і прынёс «ветку синего изюма». Усе мае дзіцячыя лагічныя сувязі падказвалі, што калі ёсць галінка, то мусіць быць і дрэва або куст. Так, разынкі асобнай раслінай замацаваліся ў маёй моўнай карціне свету. Аднак нягледзячы на тое, што да вінаграду я не маю ніякай антыпатыі, разынкі так і засталіся для мяне не толькі асобным словам, але і зусім асобным прадуктам.

Шчырая падзяка Мар'яне Карповіч-Сакаловай і Тарасу Пашчанку за ідэі, прастору і целы.