Меч Рагвалода [Алесь Петрашкевіч] (fb2) читать онлайн
[Настройки текста] [Cбросить фильтры]
[Оглавление]
Алесь Петрашкевіч Меч Рагвалода
З прадоння Мінулых гадоў Узнікаюць падзеі, З падзеяў — людзі. I, думкай адлушчаныя, Знікаюць.А. Разанаў
Дзейныя асобы
Усяслаў Чарадзей — князь полацкі. Рагвалод-Барыс, Глеб — яго сыны. Даніла — ваявода Усяслава. Рагвалод — князь полацкі, прапрадзед Усяслава. Рагнеда — дачка Рагвалода, прабабка Усяслава. Iзяслаў — князь полацкі, сын Рагнеды, дзед Усяслава. Брачыслаў — князь полацкі, бацька Усяслава. Еўфрасіння Полацкая — асветніца, унучка Усяслава. Кірыла Тураўскі — асветнік. Вяшчун. Iзяслаў, Святаслаў, Усевалад — сыны князя кіеўскага Яраслава. Тукы, Каснячка — ваяводы князя кіеўскага Ізяслава. Феадосій Пячэрскі — ігумен. Летапісец. Музыкі, танцоры. Воі.Пралог
Заслона закрыта. Асвятляецца Летапісец. Музычны ўступ сведчыць, што лютая сеча падыходзіць да канца. Крыкі заціхаюць. Ледзьве чуваць іржанне коней і звон мячоў.Летапісец. «В лето 6575 (1067) Заратися Всеслав, сын Брячиславль, Полочьске, и зая Новъгород. Ярославичи же трие — Изяслав, Святослав, Всеволод — совокупивше вои, идоша на Всеслава, зиме сущи велице. И придоша ко Меньску, и меняне затворишася в граде. Си же братья взяша Менеск, и исекоша муже, а жены и дети вдаша на щиты, и поидоша к Немизе, и Всеслав поиде противу. И совокупишася обои на Немизе, месяца марта в 3 день; и бяше снег велик, и поидоша противу собе. И бысть сеча зла, и мнози падоша, и одолеша Изяслав, Святослав, Всеволод…» (Знікае.) Стомлены ваяр апускаецца на калені. Кладзе меч, здымае шлем. Гэта Усяслаў Чарадзей. Ён закрывае твар рукамі. З грудзей вырываецца стогн роспачы. Усяслаў. Прарокі! Вешчуны! Чарадзеі!.. З’яўляецца прывід Вешчуна ў доўгай белай сарочцы з шырокім чырвоным поясам. У руцэ рытуальны посах. Падзівіцеся на вынікі сваіх чараў і прароцтваў!.. Снег чырвоны ад крыві… Праз Нямігу масты з целаў чалавечых. З целаў маіх апошніх вояў… Вяшчун. Не толькі тваіх… Усяслаў. Уцешыў. Нібы чужыя воі — не людзі… Вяшчун. Багі адступіліся ад цябе, князь Усяслаў, але і ворагу твайму перамогі не далі. Усяслаў (у ярасці). I чаму ж яны адступіліся, хацеў бы я ведаць?! Чым не дагадзіў ім князь Усяслаў?! Ці мо ахвяры мае ім былі малыя?! Не даспадобы прыйшліся?! Ці на капішчах Перуна я быў не з вамі?! Ці мо цябе, Вяшчун, я не цярплю з тваімі парадамі, якія мне не толькі ўпоперак дарогі, але часам і ўпоперак горла?! Вяшчун. Не мая, а твая бяда, што молішся ты, князь, не толькі багам прашчураў, але і новаму богу. Старыя багі не даравалі і не даруюць табе пабудовы ў Полацку храма новаму богу і яго служкам. Усяслаў. Тады чаму не дапамог мне новы бог?! Мая Сафія не горшая за кіеўскую і наўгародскую. I веру новую я не забараняю. Вяшчун. За дваяверства тваё, князь, адступіліся ад цябе і новыя, і старыя багі. Нельга быць двума берагамі для аднаго народа, бо ў крыві, а не ў вадзе яго ўтопіш. Усяслаў. Пры чым тут берагі, калі я сам плынь паміж імі?.. Вяшчун. Глядзі, князь, каб у крывавы вір не трапіць, які туды зацягне, адкуль не вяртаюцца. (Знікае.) Усяслаў (з болем). Столькі людзей паклалі! Столькі зла натварылі!.. З’яўляецца прывід Рагнеды. Яна ў манаскім уборы. Рагнеда. Яны, як і ты, хацелі гэтага… Усяслаў. Яны хацелі чужога. Я бараніў сваё! Рагнеда. Варажнеча парадзіла варажнечу. Яраславічы не даравалі табе захопу Ноўгарада. Усяслаў. Я не варагую з Яраславічамі. Я і ў Ноўгарадзе бараніў Полацкую дзяржаву і зямлю Крыўскую. Рагнеда. Яшчэ заняўшы Навагародак, Яраславам пастаўлены, ты не толькі пазбавіў Кіеў права ўладарыць на Літве, але і развеяў славу Яраслававу. Усяслаў. Не трэба Яраславічам шукаць славы ў чужых землях і абкладваць Полацк з усіх бакоў. Хопіць нам пагрозы ад Ноўгарада, Пскова і самога Кіева. Ці, можа, прабабка Рагнеда забылася, хто забіў яе бацьку, князя Рагвалода, і кім стала князёўна Рагнеда ў стольным Кіеве? Рагнеда. Грэх вялікі, князь Усяслаў, папракаць мяне. Я не толькі прыняла пакуты, што выпалі на маю долю, але і зберагла, прадоўжыла дынастыю Рагвалодавічаў. Вярнула яе Крывіі. У тваіх жылах і мая кроў. Мо таму я і разумею, што князь полацкі Усяслаў — свядома ці несвядома — ахвяраваў горадам Менскам на Менцы, каб перахапіць князёў кіеўскіх на Нямізе. Што ж цяпер лічыць ахвяры і пакутаваць. Твая справа — княская. Усяслаў. Жахлівыя ахвяры… Яраславічы не толькі дашчэнту разбурылі Менск. Яны вынішчылі ўсіх мужчын і ўзялі на шчыт жанчын і дзяцей. Знік горад на рацэ Менцы. Я ж амаль усіх сваіх вояў паклаў тут, на рацэ Нямізе. Рагнеда. Ты, князь, на Нямізе засланіў дзяржаву Полацкую і сам ацалеў. Ахвяры меншыя за тое, што ты ўратаваў. (Паўза.) Хто ведае, чым заплоціць яшчэ Айчына наша, каб ацалець і выжыць у гэтым несправядлівым і неміласэрным свеце. (Знікае.) Сцэна зацямняецца.
Дзея першая
I
Гарачы летні дзень. Усяслаў у белай сарочцы сядзіць каля паходнага шатра. Сыны яго, падлеткі, Рагвалод-Барыс і Глеб б’юцца на мячах. Усяслаў з цікавасцю назірае за будучымі воямі, а потым рашуча ўстае.Усяслаў. Іду на «вы»! Падрыхтуйцеся са мною біцца! Княжычы ў захапленні ад прапановы і рашуча займаюць пазіцыі — двое супраць аднаго. Глеб (з радасцю). Трымайся, няшчасны! Рагвалод-Барыс (сурова). Перад табою Усяславічы! Прыгожа, з пераменным поспехам ідзе паядынак, пакуль Усяслаў адначасова і нечакана не выбівае мячы з рук княжычаў і становіцца на іх. Сорам паразы засмучае юнакоў. Усяслаў. Меч рукою моцны… і, між іншым, галавою таксама. (Павучальна.) Беручыся за меч, варта падумаць, а ці пры боку нож мой востры. А то і галовы згубіць можна, а не толькі мячы. Вас жа двое супраць аднаго. Проста сорам. (Паднімае мячы, кідае сынам. Яны спрытна ловяць іх.) Нечакана з’яўляецца чалавек у лахманах. Галава яго перавязана, на шчацэ глыбокі шрам. Пры боку меч. Ён крыху кульгае. Княжычы кідаюцца паміж князем і незнаёмым, гатовыя бараніць бацьку. (І здзіўлена, і радасна.) Даніла?! Даніла. А хто ж… Усяслаў. Ну, доўга жыць будзеш, ваявода! Дружына па табе ўжо трызну справіла… (Абдымае Данілу.) Даніла. Хоць карай, княжа, хоць мілуй — не па сваёй волі я пасля Нямігі ў Яраславічаў гасцяваў. Амаль мёртвым узялі. У шатры самога Ізяслава ачомаўся. Усяслаў. За што ж такі гонар ваяводзе Усяслава? Маглі б і каля шатра зарэзаць? Не пазнаю Яраславічаў… Даніла. Я і сам спачатку здзівіўся. Усяслаў. Мучылі? Здзекаваліся? Даніла. Зусім наадварот. Кармілі, лячылі, прыручалі і, вядома ж, бераглі, як вока. Толькі перад тым, як да цябе накіраваць, кайданы з рук і ног знялі. Усяслаў (здзіўлена). Да мяне, кажаш? Даніла. Ну, а да каго ж яшчэ? Менавіта за паслугу яны мяне і ўлашчвалі. Усяслаў (строга). Хопіць загадак!.. Даніла. Княжа, размова ў мяне з вока на вока. Усяслаў глядзіць на сыноў, тыя знікаюць. У паслы, княжа, рыхтавалі мяне Яраславічы, як на справе сталася. Адпускаючы, сказалі: да князя Усяслава пойдзеш і скажаш, што князь кіеўскі Ізяслаў, князь чарнігаўскі Святаслаў і князь пераяслаўскі Усевалад міру з князем Усяславам хочуць. Няхай, маўляў, з сынамі ў ладдзі пераедзе раку, не зробім яму ліха. Абяцалі крыж чэсны пацалаваць. Ужо і папа з Кіева прывезлі. Усяслаў. Міру, кажаш, хочуць?! А мо і праўду кажа Рагнеда Рагвалодаўна?! Мо і не пацярпеў паразы князь Усяслаў?! I не Яраславічы, а я застаўся стаяць на касцях Нямігі. Я — і пераможца! I не я іх, а яны мяне клічуць на перамовы! У памяць ім, як зарубку на мячы, пастаўлю новы Менск на крывавай Нямізе і Свіслачы. (Вельмі спакойна.) З дружынамі князі? Даніла. На Нямізе іх дружыны. А каторыя з вояў ацалелі, раны залізваюць. Усяслаў. А князі што? Даніла. П’юць, балююць, палююць, рыбу ловяць. Усяслаў. Дзе ловяць?! Даніла. На Ршы і ў Дняпры, вядома. Усяслаў. Вось гэта ўжо цікава. Даніла. Я таксама думаю, што маглі б яны і пад Кіевам лавіць. Усяслаў. Абяцаў рыбаловам вярнуцца, калі я да іх на юшку рашу ехаць? Даніла. Рашыш ехаць — і я з табою, але глядзі, князь… Усяслаў (перапыняе). Пагуляй, ваявода. Адзін пабуду. Даніла (кланяецца, адыходзіць і зноў вяртаецца). Княжа, любы, толькі адно слова: ці жывы мой сын?! Усяслаў. Жывы, слава Перуну і Хрысту таксама… Сцэна зацямняецца. Асвятляецца толькі Усяслаў. Што рабіць? На якіх багоў спадзявацца? У каго парады прасіць? З’яўляецца прывід Рагвалода. Рагвалод. Назад азірніся, там адказ на твае пакуты. Мне верыць можна. Я — Рагвалод, прапрадзед твой. А меч мой сёння ў тваіх руках. З’яўляецца прывід Рагнеды. Рагнеда. Нельга ўсё жыццё глядзець толькі назад. Рагвалод. Нічога добрага не бачу наперадзе. Злачынствы паўтараюцца, бо ворагі нашы не становяцца лепшымі. А Рагвалодавічы Рурыкавічам бы костка ў горле — ні праглынуць, ні выплюнуць. Рагнеда. Усявышні міласэрны — верне ж некалі сумленне і страх грэшным рабам сваім — будзь ён князь, будзь ён смерд. З’яўляецца прывід Вешчуна. Вяшчун. Князі-хрысціяне не баяцца свайго Бога. Сябе ўяўляюць багамі на зямлі і смерць табе рыхтуюць лютую. Усяслаў. Яны мне крыж чэсны пацалуюць… Вяшчун. Сумленне княскае чорнае, а клятвы лжывыя. Здрада, падступніцтва, аблуднасць і хлусня іх бог. Падумай, ці памілуюць пры сустрэчы. (Пасля паўзы сам сабе.) Крыж пацалуюць… Прыгожа вера хрысціянская, ды лжывы вернікі Хрыстовы. Рагнеда. Ты, Вяшчун, каб і хацеў, то не скажаш добрага ні пра веру новую, ні пра яе прыхільнікаў. Іншыя ў цябе клопаты… Вяшчун. Адзін у мяне клопат, — каб ацалеў род Рагвалодаў, каб жыла зямля Крыўская вольнай і непадлеглай дзяржаве Рурыкавічаў. Рагнеда. Хіба я іншага хацела, калі везла з Кіева ў Полацк малалетняга князя Ізяслава? I хіба не ён быў першым, хто падняў меч Рагвалода супраць забойцы свайго дзеда? Хіба не з ім збудавалі горад Ізяслаў і манастыр у ім? Вяшчун. Розныя ў нас святыні, прападобная Анастасія. Розныя і парады князю… Рагнеда. Будзь справядлівым, Вяшчун, — ні князь Ізяслаў, ні я не бурылі вашых святыняў. I я мяркую, што летапісец меў рацыю, калі заносіў у пісьмёны высокія словы пра князя-хрысціяніна: «Бысть же сий князь тих и кроток, и смирен, и милостив, и любя зело и почитая священнический чин иноческий, и прилежаще прочитанию божественных писаний, и отвращаяся от суетных глумлений, и слезен, и умилен, и долготерпелив». Усяслаў. Даруйце, шаноўныя прашчуры, але я, відаць, не ў дзеда Ізяслава ўдаўся… З’яўляецца прывід Iзяслава. Iзяслаў. Няхай цябе, князь Усяслаў, гэта не засмучае. У кожнага свае подзвігі… Так, я быў міласнікам кнігі. Пры мне ўзышло і расквітнела зерне слова пісанага. Але не варта ўяўляць мяне святым, які нібы толькі і рабіў, што ўкленчваў перад абразамі. Я будаваў, яднаў і мацаваў Полаччыну. I паміраў у свае дваццаць шэсць гадоў, шчаслівы тым, што не акрывавіў меч Рагвалода… (Паўза.) А можа, і не паспеў зрабіць гэтага… З’яўляецца прывід Брачыслава. Брачыслаў. Не магу гэтым пахваліцца, бо з мячом прадзеда не разлучаўся з маленства да смерці. І заслуга ў тым майго слаўнага ваяводы, які вучыў трымацца ў баявым сядле, валодаць зброяй. Не асядлай я каня ў дзяцінстве, не прывучы рукі да шчыта і мяча ў юнацтве, высек бы Рагвалодавічаў Яраслаў Уладзіміравіч, як гэта некалі зрабіў сам Уладзімір Краснае Сонейка… I я ваяваў Пскоў і Ноўгарад, ірваўся ўверх па Рубону, каб сесці на шляху «з Варагаў у Грэкі»; хадзіў з дружынаю ў зямлю Дрыгавіцкую, дзе пакінуў свае карані брат Рагвалода князь Тур; адваяваў Ршу і Копысь і асядлаў Дняпро. Пакарыстаўся міжусобіцаю Яраслава з братамі, адбіў у яго ахвоту без дай прычыны хадзіць на Крывію. А калі найміт мой, вараг Эймунд, умудрыўся выкрасці любую жонку Яраслава Інгігерд, ён і зусім прысмірэў. Я ж за тую Інгігерд вярнуў свае Віцебск і Усвяты. Моц і росквіт княства Полацкага, хітрасць мая і напорыстасць настолькі ўлагодзілі кіеўскага мудраца, што ён сам папрасіў: «Буди же со мною заедин…» Усяслаў (з іроніяй). I «воеваша Брячислав заедин с Ярославом все дни живота своего…». Брачыслаў. Я не толькі «воеваша заедин», я з ім «заедин» тры гады на залатым Кіеўскім пасадзе сядзеў. Усяслаў. Сядзець на тым пасадзе ды яшчэ ўдвох з Ізяславам я не збіраюся. Брачыслаў. Не адракайся, сын, красці, бяда давядзе… Усяслаў. Ты, бацька, самога сябе перахітрыў, за што цябе Яраслаў і турнуў з таго пасада на ганьбу Полацку… Брачыслаў. На ўсякі выпадак я там добрую хароміну збудаваў. Так і завецца: двор Брачыслава. Калі надарыцца быць у стольным, ёсць дзе пераначаваць… Усяслаў. Я не іду напрошвацца да Яраславічаў у госці. І ты мяне гэтаму, здаецца, не вучыў… Мір жа ад іх прыму, бо разумны шукае хаўруснікаў, а дурны — ворагаў. Брачыслаў. Можна век вучыцца і дурнем памерці… Усяслаў (злуецца). Бацька, ты мне раіш ці не раіш з імі сустракацца?! Брачыслаў. Думай, сынок, сам. Думай!.. Слава і ганьба, а то і смерць побач ходзяць. Яраславічы на Нямізе бітву прайгралі, ты ж яе не выйграў… Сцэна зацямняецца і зноў асвятляецца.
II
Усход сонца. Спеў птушак. На беразе Дняпра паходны княскі шацёр. Перад шатром на абрусе княскае снеданне. Амаль каля ўвахода ў шацёр з дарагім збаном у руках застыў у чаканні ігумен Феадосій, падставіўшы твар сонцу. З шатра выходзіць заспаны князь Iзяслаў, за ім Святаслаў і Усевалад. Дзівяцца на Феадосія, які іх не бачыць.Iзяслаў. Рана ўстаеш, ойча!.. Феадосій (крыху разгублена). Будзь здароў, князь Ізяслаў! Будзь здароў, князь Святаслаў! Будзь здароў, князь Усевалад! (Ставіць збан на зямлю, хрысціць князёў.) У імя Айца і Сына і Святага Духа. Амін. У імя Айца і Сына і Святага Духа. Амін. У імя Айца і Сына і Святага Духа. Амін. (Чытае малітву нараспеў, князі падтрымліваюць ігумена.) «К Тебе, Владыко Человеколюбче, от сна восстав, прибегаю, и на дела Твоя подвизаюся милосердием Твоим, и молюся Тебе: помози ми на всякое время, во всякой вещи, и избави мя от всякия мирския злыя вещи и диавольского поспешения и спаси мя, и введи в Царство Твое вечное. Ты бо еси мой Сотворитель и всякому благу Промысленник и Податель, о Тебе же все упование мое, и Тебе славу возсылаю, ныне и присно и во веки веков. Аминь». Усе хрысцяцца. Феадосій бярэ збан і па чарзе лье ваду на рукі князям. Яны абмываюць твары, падыходзяць да абруса са снеданнем. (Чытае малітву.) «Очи всех на Тя, Господи, уповают, и Ты даеши им пищу во благовремении, отверзаеши Ты щедрую руку Твою и исполняеши всякое животное благоволения». (Хрысціць ежу.) Нечакана з’яўляецца ваявода Даніла. Iзяслаў (здзіўлена). Ваявода Даніла?! Даніла. Князь Усяслаў з княжычамі Рагвалодам-Барысам і Глебам з мірам да вас… Феадосій. Слава табе, Божа! (Хрысціцца.) Святаслаў (нецярпліва). Дзе ж яны?! Даніла. У ладдзі на тым беразе. Iзяслаў. Мы чакаем яго на гэтым беразе. Ідзі і скажы: цалавалі князі крыж чэсны Усяславу. Святаслаў. Няхай не баіцца, не зробім яму злога. Даніла. Князь Усяслаў хоча, каб вы пры мне яму крыж пацалавалі… Усевалад. Ці не занадта патрабавальны твой князь. Даніла. У меру патрабавальны, бо ў баязлівасці яго не абвінаваціш… Iзяслаў (пасля доўгай паўзы). Ігумен Феадосій, памолімся на святое крыжацалаванне слаўнаму князю полацкаму Усяславу Брачыславічу! Феадосій (разам з князямі). «Ангел Божий, хранителю мой святый, на соблюдение души мне от Бога с небеси данный, прилежно молю Тя: Ты мя днесь просвети и от всякого зла сохрани, ко благому деянию настави и на путь спасения направи. Аминь». Следам за Ізяславам крыж цалуюць Святаслаў і Усевалад. Разам з Феадосіем прамаўляюць словы малітвы-клятвы. «Кресту Твойму поклоняемся, Владыко, и Святое Воскрешение Твое славим!..» Усе хрысцяцца. Даніла. Перад крыжацалаваннем пры князю маім Усяславе памолімся, як перад прычашчэннем… Святаслаў (з пагрозаю). Ваявода, не губляй меры! Iзяслаў (спакойна). Памолімся. Усё зробім, як князь Усяслаў жадае. Скажы, што стол святочны ў гонар пляменніка нашага накрыты ўжо. Даніла. Скажу. (Кланяецца і знікае.) Iзяслаў. Ойча Феадосій, зробіш усё так, як князь Усяслаў хоча. Феадосій кланяецца і знікае. Святаслаў. На Нямізе яго трэба было браць хоць жывым, хоць мёртвым… Iзяслаў. Змей ён і, відаць, сапраўды бессмяротны. Святаслаў. Калі здавалася — канец гаду, ён паклаў сямёра маіх лепшых вояў, змеем выкруціўся і ўцёк. Усевалад. Стрэлы нібы абміналі ваўкалака. На свае вочы бачыў. Iзяслаў. Змей ён і ёсць змей… Гэты ж Даніла быліну мне неяк расказаў. Палачаны нібыта спяваюць яе і на паганскіх капішчах, і ў цэрквах хрысціянскіх. (Цытуе.)
III
Княская палата. На стале княскія стравы. Тут жа бочачка з медавухай, срэбныя кубкі і драўляная браціна. Уваходзяць Ізяслаў, Святаслаў і Усевалад. Перш чым пачаць трапезу, усе разам прамаўляюць малітву:Дзея другая
IV
Поруб — месца ўтрымання нявольнікаў. Драўляны зруб з магутных дубовых бярвенняў памерам паўтара на паўтара метра і вышынёй 170 сантыметраў. Без дзвярэй, дах з накату, нявялікае вузкае акенца, праз якое можна падаць ежу вязням. У порубе на саломе ў беднай і бруднай вопратцы размясціліся князь Усяслаў з Рагвалодам-Барысам і Глебам. Княжычы спяць, прымасціўшыся каля бацькі. Усяслаў сядзіць, прыхінуўшыся спінаю да сцяны. Малыя памеры поруба не дазваляюць яму ні легчы, ні стаць на поўны рост. З’яўляецца прывід князя полацкага Рагвалода.Усяслаў (не глядзіць на Рагвалода). Ты мяне яшчэ памятаеш, князь Рагвалод? Рагвалод. Гэта ты мяне ўспомніў, князе Усяслаў. Усяслаў. Як не ўспомніць. Дзяды сёння… Рагвалод. Вось я і прыйшоў… Іншыя не прыйдуць. Іншым — сорамна, бо падбілі цябе на дурное. Усяслаў. Зла не трымаю, бо свой розум павінен быў мець… Дажыўся князь Усяслаў — нечым душу прапрадзеда прывітаць-пачаставаць. Рагвалод. Прывітай-пачастуй успамінам, добрым словам, як прашчуры тое рабілі. Усяслаў. Усё роўна не даруеш… Рагвалод. Не аб сабе клапаціся, пра дзяржаву думай. Ты яе асіраціў-абезгаловіў. Сам, па сваёй дурноце паклаў галаву на плаху, і не толькі сваю… Глеб нешта гаворыць праз сон. Усяслаў. Што цяпер гаварыць. (Кладзе галаву Глеба сабе на калені, кранае лоб, слухае дыханне, непакоіцца.) Рагвалод. Гаварыць сапраўды няма пра што. А памятаць варта было б. З Рурыкавічамі маеш справу. Перш чым закалоць мяне, Уладзімір Святаслававіч на нашых вачах пры ваяводзе Дабрыні і дружынніках сваіх згвалціў дачушку маю Рагнеду, а потым і сыночкаў маіх загубіў. Горад разбурыў дашчэнту, мужчын перабіў, жанчын на шчыт узяў, Рагнеду ў Кіеў звёз. Усяслаў. Хто пра тое не ведае… Рагвалод. А пра тое, што Яраслаў Уладзіміравіч братоў сваіх родных Барыса, Глеба і Святаслава забіў, Усевалада згнаіў у порубе, а Святаполка атруціў, ты ўжо забыўся ці мо не ведаў? Паслухмяныя ж летапісцы на Святаполка вялікі паклёп узвялі, прыпісаўшы яму забойства Барыса і Глеба. Усяслаў. Не папракай мяне, князь, — мы сядзім у тым жа порубе, дзе дваццаць чатыры гады адсядзеў яшчэ адзін брат Яраслава Мудрага, пскоўскі князь Судзіслаў. Я ўсё ведаю пра Яраслава. Кідаецца і трызніць Глеб. Прачынаецца Рагвалод-Барыс. Занепакоены Усяслаў забывае пра князя Рагвалода, спрабуе разбудзіць, падняць Глеба, але той у беспрытомнасці. Сынок?! Сынок! Што з табою, Глебушка?! Во, напасць яшчэ!.. Рагвалод (сам сабе з сумам). Толькі цуд можа ўратаваць маіх нашчадкаў і дзяржаву Полацкую… (Знікае.) Рагвалод-Барыс. Татачка, ён жа памірае! Усяслаў. Вады! Рагвалод — вады! Рагвалод-Барыс кідаецца да конаўкі, але яна аказваецца парожняй. Глеб трызніць. Рагвалод-Барыс (разгублена). Выпілі! (У адчаі.) Мы ўсю выпілі!.. Усяслаў. Патрымай яго! (Кідаецца да акенца.) Варта! (Крычыць.) Варта — вады! (Прыслухоўваецца.) Людзі! Людзі, дайце хоць глыток вады!!! Рагвалод-Барыс (плача). Глеб! Брацік, не памірай! Татачка, рабі што-небудзь, ён жа памірае! Усяслаў (разгублена). Што, што рабіць?! Рагвалод-Барыс. Маліся! Усяслаў (паднімае Глеба на рукі, устае з ім). Хіба што. Толькі каму маліцца? Якіх багоў прасіць? Рагвалод-Барыс (вельмі непасрэдна). Прасі новага, а я буду старых! Можа, яны ўтаймуюць боль… Усяслаў апускаецца на калені, трымаючы непрытомнага Глеба на руках. Усяслаў (моліцца). Госпадзі Божа, Уладыка жыццяў нашых, Ты па міласэрнасці Сваёй сказаў: не хачу смерці грэшніка, няхай жа ён будзе жывы. Ведаю, што хвароба яго ёсць пакаранне Тваё за грахі мае і беззаконне; ведаю, што па справах я заслужыў найцяжэйшае пакаранне, але ж, Чалавекалюбча, зрабі са мною і з ім не па злобе маёй, а па бязмежнай міласэрнасці Тваёй. Не пажадай смерці яго, але дай яму сілы, каб ён цярпліва зносіў хваробу сваю, а я выпрабаванне Тваё, Госпадзі. А паправіўшыся, мы звернемся ўсім сэрцам нашым, усёю душою і ўсімі нашымі пачуццямі да Цябе, Госпада Бога, Стваральніка нашага. I няхай сын мой будзе жывы для выканання святых Тваіх абавязкаў! Амін. Малітва не дапамагае, і Усяслаў кладзе Глеба на салому. Над ім нахіляецца Рагвалод-Барыс. Рагвалод-Барыс (горача і даволі гучна шэпча замову). Найперш Перуну памалюся, Дажбогу і Мокаш пакланюся, Стрыбогу і Сварогу павінюся. Хадзіце да нас, памажыце ў добры час загаварыць-замовіць княжыча Глеба. Уратуйце яго ад звера бягучага, ад гада паўзучага, ад злога чалавека, ад смутнай пасцелі, ад дурных вачэй, ад ліхіх нагавораў, ад агню, ад патопу, ад усякае напасці. Дайце яму ахоўніка і збавіцеля! Усяслаў здзіўлена і ўважліва слухае. Паволі заціхае і Глеб. Я загадваю і выгаворваю з Глеба ўсе злыя напасці — ад агнявіцы, ад калатухі, ад чорнай немачы, ад паралічу, трасухі, ад ламаты і сударгаў. Усе хваробы, выходзьце з Глеба вон, бо я вас у зямлю закапаю, на агні спапялю, халоднай вадой ахаладжу, сцюдзёнымі льдамі замарожу. Я вас спалю на вуголлях, засушу ў гарачай лазні. У глухую сцяну заканапачу-замурую і густою смалою засмалю. Згіньце, хваробы, прападзіце, немачы, у апраметную. Усе злыя хваробы ад Глеба адступіцеся, адвяжыцеся, адваліцеся ад гэтага моманту і назаўсёды. I не вяртайцеся ў векі вякоў ні з нябёсаў, ні з верху зямлі, ні з яе глыбіняў глыбокіх. Паднімае рукі ўгору, вельмі ўзнёсла. О, неба яснае! О, зоркі светлыя! О, багі-абярэгі! Не адступіцеся ад нас! Не дайце памерці брату! Уратуйце няшчаснага! Дайце яму сілы і моцы! Вярніце мову і розум! Адганіце Чарнабога і злых духаў! Ён не лавіў добрых звяроў і птушак, не сек запаветных дрэў, не муціў крыніцы, не біў палкаю па зямлі, не крыўдзіў коней, вужыкаў і дамавікоў. Калі і маліўся новаму богу, то па дабраце душы, а не назло старым багам. Глеб засынае. Рагвалод-Барыс ад знямогі спаўзае па сцяне на падлогу. Плач радасці і скрухі вырываецца з яго грудзей. Бацька суцяшае яго. Усяслаў. Сынок, любы, супакойся. Не трэба так. Яму, здаецца, лепш. Бач, заснуў. I дыхае раўней. (Мацае Глеба за рукі, дакранаецца да лба.) I гарачка спадае. (Туліць да сябе сына.) За мае грахі пакуты вашы. Вешчуна не паслухаў, супраць волі Рагвалода пайшоў… Рагвалод-Барыс. Ты як лепш хацеў і княству, і сабе, і нам… Усяслаў. Дзякуй табе, сынку, на добрым слове. Нечакана Рагвалод-Барыс раскопвае салому і выцягвае з-пад яе невялікага вужыка. (Здзіўлена.) Вужык?! Рагвалод-Барыс (радасна). Добрыя багі пачулі мяне. (На здзіўленне Усяслава, робіць над Глебам магічныя рухі, дакранаецца вужыкам да яго рук, ног, ілба.) З намі не проста вужык! З намі сам вужыны цар! Бач, карона на галоўцы. Сам Пярун паслаў нам жывую маланку. Ён і поруб гэты разнясе ў пыл! I ворагаў нашых папаліць. I Глеба ўратуе. Сцэна паволі зацямняецца і зноў асвятляецца. Глеб прачынаецца, бачыць вужыка, з якім забаўляецца Рагвалод-Барыс. З агідаю сплёўвае. Глеб. Выкінь вон гэту мярзоту… Рагвалод-Барыс (спакойна і павучальна). Калі выкінуць вужа з хаты, то прыйдзе вялікае гора. Вужы не забываюць крыўды. Глеб. Чалавеку, які заб’е хоць аднаго гада, адпускаюцца сорак грахоў, сказана ў Пісанні. Рагвалод-Барыс (іранічна). Тады ты абавязкова станеш хрысціянскім святым. Глеб (злосна). Я старэйшы і не люблю паўтараць двойчы. (Рашуча набліжаецца да Рагвалода-Барыса.) Рагвалод-Барыс (хаваючы вужыка за пазуху). Ніякі гэта не гад. Вужык, не куслівы… Глеб. Я сказаў — выкінь! Рагвалод-Барыс (вельмі цвёрда і катэгарычна). Калі памірае вуж, памірае і гаспадар дома! Поруб цяпер — наш дом. Усяслаў (ласкава). Сядзь, Глеб, і не чапляйся. Глеб. Княжыч — паганец, і князь туды ж… Усяслаў. Князь паміж вамі, княжычы. Глеб. I паміж багамі… Усяслаў. Паміж багамі, але сам па сабе. (Прымірэнча.) Сёння 14 верасня. Свята Узвіжання Святога Крыжа Гасподняга. Якраз пад гэты дзень вужы ідуць у вырай, у рай. Наш вужык, відаць, адбіўся ад сваіх, а мо і наўмысна застаўся, каб дапамагчы нам. Рагвалод-Барыс. На шчасце вужык!.. Глеб (злосна). Я не хачу вужынага шчасця! Тым больш што князь Чарадзей сам прынёс яго княжычам на клятай Ршы. А то ці мы б тут заразгібелі з вужыкамі разам… Рагвалод-Барыс. Мы тут таму, што Яраславічы здрадзілі чэснаму крыжацалаванню. Глеб. Яраславічы маглі адступіцца ад сваёй клятвы, бо давалі яе іншаверцу. Усяслаў (вельмі цвёрда). Не забывайся, хрысціянін! Я табе не толькі бацька, але і князь! Глеб. А то мы не бачым, які ты цяпер князь… Пад Ноўгарадам, Псковам ды на Нямізе ты быў князь. А зараз… Усяслаў (ціха, ды занадта рашуча). Калі вымавіш яшчэ хоць адно слова… Глеб. Я замаўкаю і малюся за вас, неразумных. А ты, князь Усяслаў, можаш дазволіць княжычу Рагвалоду-Барысу трымаць тут не толькі гадаў, але і пеўняў, зязюль, жаўрукоў, буслоў, а можа, і зайцоў, ваўкоў, мядзведзяў, тура — залатыя рогі. Ці ж у паганцаў мала святога звяр’я?! Толькі ці ўмесцімся тут усе разам, бо трэба ж яшчэ балваны Перуна, Дажбога, Воласа ды Мокаш тут паставіць. Усяслаў (са скрухаю). Дарэмна княжыч Глеб так жартуе. Дарэмна. Глеб. Даруй, княжа, — замаўкаю, і, відаць, надоўга… Рагвалод-Барыс (рашуча). А я скажу, і зараз. Калі і дзе яшчэ давядзецца?.. Адрынеце звяроў і птушак, разбурыце капішчы старых багоў, пагасіце Перуновы агні памяці, апаганіце крыніцы даўніны, высечаце святыя дубровы і запаветныя дрэвы — з чым застанецеся?! Каму і чаму паклоніцеся ў горы, каму аддзячыце ў весялосці?! Русаллі забароніце, музык і блазнаў вынішчыце, дзевак першародным грахом запалохаеце — хто вояў раджаць будзе?! Спадзяецеся, што ворагі нашы з хрысціянскай дабрачыннасці палюбяць нас, як любяць саміх сябе? Як жа? Ударылі цябе па шчацэ левай — падстаў правую! Толькі нешта не чуў я пра выпадкі, каб папы падстаўлялі сябе пад мужыцкія кулакі, калі тыя не хацелі ў раку лезці, каб пазнаць новага бога. Усяслаў. Ты, сынок, добра ведаеш — ні сам я, ні дружына мая Полаччыну не хрысцяць. Рагвалод-Барыс. Пра Уладзіміра, Яраслава і Яраславічаў мая гаворка. Пралюбадзеі і забойцы Русь хрысцілі — Дабрыня агнём, а Пуцята мячом. Волхаў-раку тапельцамі перакрылі, гарады і вёскі папалілі. Чалавечай крывёю Прыпяць ускіпела ад хрышчэння Турава і яго наваколля. А хрысцілі тых, хто застаўся жывы. Жыццём адкупіўся ад новай веры і прашчур наш князь Тур. Пакуль мы ў порубе гніём, пачырванее святы Рубон ад Полацка да мора. Скажаце: на ўсё воля боская… Але ж так можна апраўдаць любое злачынства. I апраўдваюць. Хрыстос, маўляў, цярпеў і нам наказваў. Людзей прывучаюць да пакоры і безнадзейнасці — як будзе, так і будзе. Новая вера — гэта страх, няўпэўненасць, пакута і самота. Як з гэтым будзе жыць народ?! Усяслаў. Народ сам за сябе вырашыць. Рагвалод-Барыс. Тады скажы, куды князі дзенуць гонар, годнасць, адвагу, проста чалавечае сумленне, бо народ якраз на іх глядзіць. Ты ж сам, князь, вучыў сваіх сыноў і годнасці і адвазе… Усяслаў. Вучыў усіх аднолькава, а вы вунь якія розныя… Адзін укленчвае перад трыадзіным Богам, а другі перад цэлым тузінам. Рагвалод-Барыс. У старой веры таксама адзін бог, але які?! Бог Сонца! Усё ад яго на грэшнай зямлі: жыццё і смерць, радасць і смутак. Ад бога Сонца — усе іншыя. I імёны іх гучаць, як музыка: Купала — бог дастатку; Вярба — багіня вясны; Тур — бог звяроў; Лада — багіня кахання; Цёця — багіня ўраджаю; Парадзіха — багіня жанок і самога жыцця; Пераплут — бог весялосці… Папы ды княскія дружыны найперш вешчуноў нішчаць — найразумнейшых людзей, каму вядома, што было і што будзе на зямлі пад Сонцам. Загінуць вешчуны, згіне і памяць людская пра саміх сябе. А што мы без памяці? Авечкі Хрыстовы, быдла бязмоўнае. Як зразумець, як прыняць словы новага бога: «Я знішчу мудрасць мудрацоў і розум разумных адкіну. Каб вера ваша была не ў мудрасці чалавечай, а ў сіле Божай»? Не магу зразумець, чаму папам і новаму богу не даспадобы нашы святыні і нашы продкі. Чаму хрысціцелі ідуць не толькі з крыжам, але і з сякерай ды мячом! Ідуць па чужой ім зямлі з невядомым богам і чужой мовай. Па якім праве нішчаць нашых багоў і нашых людзей?! Чаму старых багоў трэба называць «ідаламі акаяннымі», заносіць у д’ябальскія кнігі і клясці, як д’яблаў?! Сустрэча з папом стала прыкметай бяды і няшчасця. Тысячагоддзямі мы жылі са сваімі багамі. I нікому не шкодзілі нашы купальскія, калядныя ці жніўныя песні. А што дрэннага ці шкоднага ў гуканні вясны, у праводзінах зімы, у галашэннях па нябожчыку, каб душы іх не помсцілі родзічам? Каму дрэнна ад таго, што людзі прымаюць зоркі на небе, як знакі жывых душ? Дзіця нараджаецца, і Сварог запальвае зорку; чалавек памірае, і бог Зніч яго зорку гасіць. Ці ж можна забараніць душам дзядоў прыходзіць да сваіх нашчадкаў? Ці ж можна забараніць пеўню будзіць Сонца і прыносіць людзям святло, а зязюлі адлічваць нашы гады? Нас пачынаюць прывучаць да пакоры і боязі. Але пагадзіцеся, што гэта не для крывічоў, дрыгавічоў ды радзімічаў. Мы ж ад нараджэння вольныя, хоць ты, князь, хоць ты, смерд! За ўціскам і цярпеннем — бунт, адплата. Скажыце мне, чаму папы маўчаць пра тое, што Хрыстос загінуў за людзей, а не за ўладарцаў накшталт кіеўскіх князёў. I, можа, ты, князь Усяслаў Чарадзей, скажаш мне, навошта пабудаваў Сафію ў Полацку? Не можаш жа ты не ведаць пра новую і старую веру таго, што я пра іх ведаю. Усяслаў. На грэцкай мове Сафія — гэта Мудрасць, Веды, Майстэрства. Без гэтага не можа існаваць самастойна і незалежна дзяржава. А будуючы Сафію, я менш за ўсё кіраваўся пачуццямі веры ў пэўных багоў ці Бога. Мне люба вера дзядоў, але ж сёння ўжо нельга абысціся без мудрасці, ведаў і майстэрства. Нашы пісьмёны-насечкі — учарашні дзень. Яны не выведуць нас да мудрасці, не дадуць нам ведаў і майстэрства. Яраславічы з’ядналіся супраць нас на грунце новай веры і новага бога. Узвёўшы сабор у Полацку, я ўраўняў маю дзяржаву з Ноўгарадам і Кіевам, не кажучы пра іншыя княствы. Цяпер вайна супраць нас — гэта вайна супраць новага бога, супраць адзінаверцаў. Яны не змогуць не лічыцца з гэтым. Рагвалод-Барыс (іранічна). З гэтае прычыны ты і абрабаваў наўгародскую Сафію, а званы яе павесіў у Сафіі полацкай?.. Усяслаў. Я адпомсціў Рурыкавічам і Ноўгараду за разбураны Полацк і спробу знішчыць дынастыю Рагвалода. З гэтай нагоды я і табе надаў імя прапрапрадзеда. А што да званоў, то якая новаму богу розніца, у чыёй Сафіі яны званіць будуць. Галоўнае, каб званілі і каб звон іх ва ўсіх княствах рускіх чуваць быў. А Ноўгарад бы ведаў, што ён падначалены Полацку. Рагвалод-Барыс. Здзіўляюся, як ты можаш жыць з такой расколінай у душы. Усяслаў. Расколіна не ў маёй душы, а ў нашым жыцці. Я — над расколінай! Я — мост праз яе! I вы, сыны мае, будзеце будаваць свой мост з двух берагоў. Не пабудуеце — загінеце і дзяржаву загубіце. А вера мая з уладаю звязана. Адзіны Бог, адзіны князь, адзіная дзяржава! Інакш — пагібель! Рагвалод-Барыс (разгублена). А каму трэба дзяржава, дзе ўсё будзе разбурана, перайначана, падменена і апаганена? (Пасля працяглай паўзы.) Што ж вы маўчыце?.. Усяслаў. Калі людзі нашы не пад прымусам, а па волі сваёй прымуць новую веру і пры гэтым не перастануць пакланяцца ўсяму жывому на зямлі і не здрадзяць звычаям прашчураў, атрымаецца нешта магутнае, непераможнае і пад Сонцам вечнае. На жаль, гэтага не разумеюць нават вешчуны, не кажучы ўжо пра вас. Глеб (адчужана). «Верую во единаго Бога Отца, Вседержителя, Творца небу и земли, видимым же всем и невидимым. И во единаго Господа Иисуса Христа, Сына Божия, Единороднаго, Иже от Отца рожденнаго прежде всех век; Света от Света, Бога истинна от Бога истинна, рожденна, несотворенна, единосущна Отцу, Имже вся быша. Нас ради человек и нашего ради спасения сшедшаго с небес и воплотившагося от Духа Свята и Марии Девы, и вочеловечшася. Распятаго же за ны при Понтийстем Пилате, и страдавша, и погребенна. И воскресшаго в третий день по Писанием. И возшедшаго на небеса, и седяща одесную Отца. И паки грядущаго со славою судити живым и мертвым, Егоже Царствию не будет конца. И в Духа Святаго, Господа, Животворящаго, Иже от Отца исходящаго, Иже со Отцем и Сыном спокланяема и сславима, глаголавшаго пророки. Во едину Святую, Соборную и Апостольскую Церковь. Исповедую едино крещение во оставление грехов. Чаю воскресения мертвых, и жизни будущаго века. Аминь». Крадучыся ў прыцемках, да поруба падыходзіць чалавек у манаскай вопратцы. У ім можна пазнаць ваяводу Данілу. Ён кідае ў акенца бяросту і знікае. Здзіўлены Усяслаў падбірае яе. Усяслаў (спрабуе прачытаць у паўзмроку). «Не падыходзьце да акенца, бо заколяць…» Устрывожаныя княжычы ўскакваюць з падлогі, запытальна глядзяць на бацьку. А ён абдымае сыноў і адступае з імі да сцяны, далей ад акенца. Сцэна паволі зацямняецца.
V
Летапісец (на фоне ўзрастаючага трывожнага перазвону). «В лето 6576 (1068). Придоша иноплеменьници на Русьску землю, половьци мнози. Изяслав же, и Святослав, и Всеволод изидоша противу им на Льто. И бывши нощи, подъидоша противу собе. Грех же ради наших пусти бог на ны поганыя, и побегоша русьскыи князи, и победиша половьци… Изяславу же со Всеволодом Кыеву побегшю, а Святославу Чернигову, и людье кыевстии прибегоша Кыеву, и створиша вече на торговищи, и реша, пославшеся ко князю: «Се половци росулися по земли; дай, княже, оружье и кони, и еще бьемся с ними». Изяслав же сего не послуша…» Звон нарастае. Летапісец знікае. Сцэна крыху асвятляецца. Перапалоханы, разгублены бегае па палацы князь Iзяслаў. За ім спакойна назірае ігумен Феадосій. Ізяслаў. Гэта ўсё! Канец! Смерць! Яны да раніцы будуць тут! За што?! За што?! За што гэтае боскае пакаранне?! Феадосій. У Бога і папытай, княжа. У сумлення свайго… Iзяслаў (не слухае). Такая параза! Такая здрада!.. (Апускаецца на калені, моліцца.) «Господи Боже наш, еже согреших во дни сем словом, делом и помышлением, яко Благ и Человеколюбец прости ми. Мирен сон и безмятежен даруй ми. Ангела Твоего хранителя посли, покрывающа и соблюдающа мя от всякаго зла, яко Ты еси хранитель душам и телесем нашим, и Тебе славу возсылаем, Отцу и Сыну и Святому Духу, ныне и присно и во веки веков. Аминь». «Спаси, Господи, люди Твоя, и благослови достояние Твое, победы христианам на сопротивныя даруя, и Твое сохраняя Крестом Твоим жительство». (Тройчы хрысціцца. Глядзіць на Феадосія, як на збавіцеля.) Памаліся, ойча, за душу маю грэшную!.. За горад Кіеў! За дзяржаву Рускую! Феадосій. Кажуць: як трывога, тады і да Бога… Шкада, што толькі ў горы людзі ўспамінаюць Бога. Д’ябал жа радуецца праліццю крыві і распаляе варажнечу нават паміж суродзічамі. А Бог патрабуе жыць у пакаянні і кажа нам праз прарока: «Звярніцеся да мяне ўсім сэрцам вашым, у посце і плачы». I калі б мы былі паслухмянымі Госпаду, дараваліся б нам усе грахі. Але ж мы да ліха вяртаемся, як свінні, што ў гразі вечна пэцкаюцца і ў брудзе жывуць. «Дакуль не насыціцеся злобамі вашымі? Чаму не пакаецеся ў грахах сваіх? — пытаецца Гасподзь Бог. — Звярніцеся да мяне — і я адвяду ад вас гнеў мой. Вы ж абрынулі на мяне словы вашы, кажучы: «Нікчэмнасць, хто служыць Богу!» У Святым пісанні напісана: «Будзеце шукаць мяне ў бядзе — і не знойдзеце, бо не схацелі хадзіць шляхамі маімі». Пакайцеся, Яраславічы, у злачынствах вашых! Звярніцеся да дабра і міласэрнасці, і дадзена будзе вам па справядлівасці вашай!.. Iзяслаў (устае, вельмі пагрозліва). Што ты маеш на ўвазе, ойча?! Феадосій. Вызвалі з поруба князя Усяслава. Дай яму шчыт і меч, а кіянам коней і зброю, і яны ўратуюць горад ад полаўцаў, як некалі ўратавалі ад торкаў. Iзяслаў. Яны заб’юць мяне першым… Феадосій. На ўсё воля Божая, княжа. Iзяслаў (амаль істэрычна). Ты заадно з Чарадзеем?! У палату ўрываецца перапалоханы ваявода Каснячка. Каснячка. Князь, бяда! На гандлёвым пляцы Падола кіяне сабралі веча — патрабуюць коней і зброю. Iзяслаў (цвёрда). Я сказаў, што гэтага не будзе. Каснячка. Ваявода Тукы так і перадаў чэрні тваю княскую волю. Тады раз’юшаны натоўп рушыў на Гару, да майго двара. Яны хацелі маёй смерці — цуд уратаваў мяне. Абарані, княжа! Iзяслаў. Ты, ваявода Каснячка, не выканаў маёй княскай волі і, як апошні палахлівец, збег ад полаўцаў на Альце, я ж не стану бараніць цябе ад кіян. Каснячка. Княжа, смерць пагражае і табе. Кіяне раздзяліліся. Адны пайшлі да двара Брачыслава вызваляць вязняў-палачан, а другія праз мост прама на княжы двор. Ізяслаў кідаецца да акна, адчыняе яго. Гул раз’юшанага натоўпу. Чуюцца паасобныя воклічы: «Смерць ваяводзе Каснячку!», «Ганьба Праўдзе Яраславічаў!», «Князёў-баязліўцаў — на шыбеніцу!», «Волю князю Усяславу!», «Волю князю Усяславу!» Ізяслаў зачыняе акно. Прыбягае ваявода Тукы. Ізяслаў кідаецца да яго. Ізяслаў (з жахам). Што там, ваявода?! Тукы. Князь, сам бачыш, люддзё ўзвыла. Кіяне вызвалілі дружыну полацкую. Ёю верхаводзіць Даніла — ваявода князя Усяслава. Iзяслаў. О Божа праведны!.. Тукы. Княжа, пашлі стражу да поруба князя Усяслава — няхай яго паклічуць да акенца і заб’юць, працяўшы мячом. Каснячка. Знайшоў час забіваць! Ты не паспееш выняць меч з похвы, як народ разнясе княскія палаты і саміх нас пераколе да адзінага. Iзяслаў. Што ты маўчыш, ойча?! Звярніся да чэрні ад імя Бога! Феадосій. Князь Усяслаў для чэрні — само сумленне і мужнасць, заступнік супраць жорсткасці Рускай Праўды, вамі, ваяводы, створанай. У свядомасці кіян — ён удачлівы ваяр, высокі дзяржаўны розум, вешчая душа, таямніца, нарэшце, ахвяра клятваадступніцтва ад чэснага крыжацалавання. Iзяслаў (рашуча і настойліва). Смерць Усяславу! Тукы (вымае меч). Смерць! Феадосій. Вы не зробіце гэтага, бо чулі, што сказана: «Не забівай; а хто заб’е, падпадае суду». Ізяслаў. Ці не ты, ойча, пераступіш мне дарогу?! Феадосій. Бадай што я, больш, відаць, няма каму… Княжа, адступіўшы ад клятвы на крыжы і паланіўшы Усяслава ў паслявелікодныя святы і напярэдадні свята — нараджэння Іаана Хрысціцеля, ты з братамі здзейсніў смертны грэх. I Бог пакараў вас нашэсцем полаўцаў. Сёння 14 верасня — свята Узвіжання Святога Крыжа, свята перамогі дабра над злом. Пральеш кроў праведную — кара Гасподняя будзе страшнейшай за наступ полаўцаў і мяцеж кіян. Iзяслаў. Не палохай мяне, язык вырву! Феадосій. Праўду сказаў апостал: агрубела бо сэрца ў вас, і вушыма цяжка чуеце, і вочы свае змежваеце, каб не ўбачыць, і вушыма не пачуць, і сэрцам не ўразумець… Калі б ведалі вы, што азначае: «міласці хачу, а не ахвяры», не асудзілі б нявінных. Убягае князь Усевалад. Усевалад. Бяжым, Ізяслаў! Яны высякаюць Усяслава з поруба! (Выбягае.) Сцэна паволі зацямняецца. Летапісец. «В лето 6576 (1068). Изяслав же, се видев, со Всеволодом побегоста з двора, людье же высекоша Всеслава ис поруба, в 15 день семтября, и прославиша и среде двора къняжа… Изяслав же бежа в Ляхы… Бог же показа силу крестную на показанье земле Русьстей, да не преступають честнаго креста, целовавше его; аще ли преступить кто, то и зде прииметь казнь и на придущемь веце казнь вечную… Всеслав же седе Кыеве месяць 7». Святло гасне.VI
Княская палата. За трапезай Усяслаў, Глеб, Даніла і некалькі вояў. Сярод танцораў і музыкаў «тур», «мядзведзь», «каза», «бусел». У іх карагодзе маладая прыгожая распранутая дзяўчына. Яе дзявоцкую годнасць прыкрываюць бярозавыя галінкі. Дзяўчына прадстаўляе багіню кахання Ладу. Ёй і прысвячаецца язычніцкі танец. Усяслаў паднімае руку. Танец спыняецца. Лада без музыкі працягвае «сольны» танец.Усяслаў (да Данілы). Тваё слова, слаўны ваявода! Як бы там ні было, а перамога за намі… (Чэрпае кубкам віно з бочачкі і падае Данілу.) Гавары! Даніла (падняўшыся з лавы). А я ўсё сказаў яшчэ там, на Падоле, і каля двара Брачыслава! (Узнёсла.) За волю! За свабоду! Слава князю Усяславу! Воі (усе разам). Слава! Слава! Слава! Даніла. Жыве зямля Полацкая! Воі (усе разам). Жыве! Жыве! Жыве! Усяслаў. Верным воям — слава! Воі і музыкі (усе разам). Слава! Слава! Слава! Урачыста звоняць званы. Музыкі і танцоры ідуць карагодам вакол Лады, спяваюць:
VII
Усяслаў у цяжкім роздуме. Думы яго выклікаюць прывіды прашчураў: то Рагнеды, то Рагвалода, то Iзяслава, то Брачыслава. Вяшчун са сваім нязменным посахам, у белым адзенні, перахопленым шырокім чырвоным поясам, стаіць воддаль і ўважліва сочыць за Усяславам.Усяслаў (сам сабе). Вось я і на волі… Рагвалод (з папрокам). Вольны не толькі ад чужога княства Кіеўскага, але і ад свайго Полацкага… Iзяслаў. А мог сядзець на залатым Кіеўскім стале, маючы пад рукою і княства Полацкае, і княства Наўгародскае… Рагнеда. Перамога над Рурыкавічамі звалілася з неба. А князь-баязлівец не нагнуўся, каб яе падняць… Брачыслаў. Я не спяшаўся б абвінавачваць князя… Сам пасядзеў некалі на тым клятым стале. Усяслаў. Залаты стол — не гнілы поруб. Вы жылі ў свой час, я жыву ў свой. I розум у мяне свой, хоць і да вашага я стаўлюся з павагаю. I вы не спяшайцеся ставіць крыж на мне і спадчыне вашай — княстве Полацкім. Я ўсё прайшоў — ад перамогі да паразы, ад узлёту да падзення, ад велічы да прыніжэння, ад міру да вайны і ад вайны да міру. Пры ўсім тым я быў верны сваёй Бацькаўшчыне — зямлі Крыўскай. За яе веліч і свабоду я і змагаюся ўсё жыццё. Усе прывіды знікаюць. Вяшчун. Мо і на гэты раз неба абароніць цябе, князь Усяслаў. Але ж зноў з нечага трэба пачынаць… Усяслаў. Я пачынаю не з пустога. Меч Рагвалода пры мне, сыны жывыя, святая Сафія на сваім месцы, капішчы старых багоў нікуды не пераехалі, і агні памяці спрадвечнай, дзякаваць небу, яшчэ не пагаслі. (Пасля паўзы.) Водзь — племя маці маёй, — як і заўсёды, варагуе з Ноўгарадам. Узначалю іх дружыну супраць паўночнай сталіцы Яраславічаў, а палачаны тым часам турнуць чужога князя Святаполка або ад душы накормяць атрутаю, як накармілі брата яго Мсціслава. Вазьму Ноўгарад — лічы, і Полацк свабодны. Не вазьму — дык прымушу адных ад Кіева бараніцца. Наўгародцы ненавідзяць завазнога князя Глеба — адроддзе Святаслава, як палачаны ненавідзяць князя Святаполка — адроддзе Ізяслава. Улічым і тое, што Ізяслаў, Усевалад і Святаслаў за залаты стол перагрызліся ўжо, як сабакі шалёныя. У бойцы іх паміж сабою я разам з Ноўгарадам стану на бок мацнейшага. Пры падтрымцы караля ляхаў сёння мацнейшы Ізяслаў… Вяшчун. Князь, табе не трэба вяшчун-прадказальнік — сам далёка бачыш. Усяслаў. Далёка-недалёка, а тое, што народ называе князя Усяслава вешчай душой, няхай на яго ж карысць і будзе. Дарэчы, у князя кіеўскага Ізяслава ўнучка нарадзілася ад сына Яраполка. Яе мы і заручым з маім Глебам. Мяркую я, што Святаслаў Яраславіч не палезе на Полацк, бо барацьба яго са мною толькі б аблегчыла вяртанне Ізяслава з выгнання. Вяшчун. Не ў Кіеве, а ў Чарнігаве ды Смаленску бачу я смяртэльную небяспеку Полацку. На многія гады лютым ворагам табе стане сын Усевалада князь Манамах. Здаецца мне, менавіта ён з’яднае супраць княства нашага не толькі княствы паўднёвыя, але і прывядзе з сабою цьмы палавецкія. Не бачу, ці ўстаім мы… Усяслаў. Цікава! У вешчага князя сляпы вяшчун. Вяшчун. Хмары чорныя ахінаюць Полаччыну, таму і не бачу, што за імі. А покуль яны не закрылі зорак і месяца, чую голас Дажбога аб знаках жахлівых. Павісне над Полацкам круг найвялікі. I засуха ўсё спаліць. Гарэць будуць і зямля, і лясы, і балоты. I чумазлаяў з дзікага поля раць наваліцца. А ноччу д’яблы на нябачных конях будуць гойсаць і паражаць людзей язваю смяртальнаю. I жывыя не будуць паспяваць рабіць дамавіны мёртвым. Усяслаў. Бедныя вешчуны! Як вы толькі жывяце пад такімі страхамі? Вяшчун. Даруй, княжа, але гэта яшчэ не ўсё. Усяслаў. Ды куды ўжо больш?! Вяшчун. А праз дзесяць гадоў над Полацкам успыхне зарава з усіх чатырох бакоў. I стаяць будзе тры дні. I будзе відна, як ад поўнага месяца. А днём агародзіцца сонца трыма дугамі. I будуць іншыя дугі хрыбтамі адна да другой. (Разгублена.) Толькі не ведаю, да дабра тое будзе ці да ліха. Усяслаў (стомлена). Старэеш ты, Вяшчун, а мне дакладныя прадбачанні трэба. Мару аб прышласці… Вяшчун. На жаль, розум наш не далёка прасякае ў будучыню. А Доля — багіня зменлівая… Адно бачу: пасля цябе над князямі полацкімі павісне дух ваяўнічасці і невялікай удачы. За княскай мітуснёй людзі не ўбачаць асобы, здольнай павесці іх за сабой, забяспечыць парадак і спакой на зямлі. I ўсё ж народзяцца волаты духу калена Рагвалодава і пачнуць вялікае на зямлі Крыўскай у той самы час, калі ўладарцы жыццяў чалавечых будуць забіваць адзін аднаго, выпальваць адзін другому вочы, атручваць, гнаіць у порубах, вынішчаць суседзяў, гандляваць людзьмі, лютаваць над сваімі і хаўрусіцца з чужынцамі, заліваць зямлю крывёю і пладзіць сірот. А цяпер, князь, заглянём недалёка… Я пакажу табе тых, хто варты тваёй увагі і свайго часу. Сцэна зацямняецца.
Эпілог
На сцэне ва ўсім белым Еўфрасіння Полацкая і Кірыла Тураўскі. Усяслаў назірае за імі.Еўфрасіння. Да труны Гасподняй пайду, брат мой Кірыла. Развітацца з табой завітала… Кірыла (пасля доўгай паўзы). Блаславі Гасподзь… але ці не паспяшалася, матухна Еўфрасіння? Еўфрасіння. Туды ніколі не рана, а наперадзе ў нас вечнасць… Калі жывою вярнуся, перакажу табе, што ў свеце чула, што ў далёкіх краях бачыла, з якімі плямёнамі-народамі пазнаёмілася, што ад іх даведалася, што ім пра нас распавяла. Многія пра край наш блаславенны, відаць, і не чулі… Кніг іхніх прывязу і сваімі пахвалюся. Спадзяюся, што пісьменным з пісьменнымі не цяжка будзе паразумецца. Ну, а калі не вярнуся, памаліся, святы ойча, за Еўфрасінню Полацкую… Ты праведнік. Твая малітва да Бога дойдзе. Кірыла. Памалюся, матухна, памалюся! Толькі як жа Полацк і дзяржава Рагвалодавічаў без Еўфрасінні?! Еўфрасіння. Пакідаю іх у працы спорнай і славе ратнай. А найперш у справе кніжнай, светлай, цемрапераможнай. Я ўсё больш пераконваюся, мо толькі яна і здольная вывесці народ наш упоравень з тымі, што воляю боскай далёка наперадзе нас… Кірыла. I кніг, і нас яшчэ так мала, а цемры і дурноты так многа… I нават сярод тых, хто іншымі правіць! Еўфрасіння. Тады парадуемся хоць таму, што няма ў свеце сілы, мацнейшай за слова праўдзівае. А што да цемнаты і дурноты ўладу маючых, то не на іх свет трымаецца. Гасподзь Бог пасылаў і, будзем спадзявацца, пашле яшчэ народу нашаму столькі разумнікаў, колькі ён будзе заслугоўваць. (Узнёсла.) Ці ж не мелі мы хрысціянку-кніжніцу полацкую Рагнеду Рагвалодаўну, якая, і гвалтоўна паланёная, здолела паўплываць на князя-паганца прыняць веру Хрыстову і Русь хрысціць. А сын Рагнеды кніжнік Ізяслаў! А ўнук яе князь Брачыслаў! А дзед мой, знакаміты князь полацкі, празваны ў народзе Усяславам Чарадзеем за розум светлы і подзвігі неўміручыя ва ўмацаванні дзяржавы Полацкай. Дзяржавы, незалежнай ні ад Кіева, ні ад Ноўгарада, ні ад каго іншага! Ці ж не ён засланіў дарогу на Нямізе суседнім князям-рабаўнікам? Ці ж не ён збудаваў трэцюю Сафію, чым і падкрэсліў роўнасць дзяржавы Полацкай з дзяржавамі Кіеўскай і Наўгародскай. Кірыла. Я б хацеў, каб асветніца Еўфрасіння Полацкая побач з імёнамі Усяслава Чарадзея і іншых годных паставіла б і божай міласцю майстра Лазара Богшу, што стварыў боскі цуд — Святы Крыж — і пісьмёны на яго паклаў запаветныя. Еўфрасіння. Так! Так, брат мой! I пакуль гэты цуд Гасподні люд наш будзе берагчы, як сваю ўласную душу, яму будуць спадарожнічаць святло, розум, воля і шчасце. Ён устаіць ад хцівых находнікаў і набежнікаў з усіх чатырох бакоў свету. Кірыла (пасля паўзы). Непакояць мяне сёння крывавая калатнеча паміж народамі, смута і разбой у памежных княствах. Роздум не дае спакою ні ўдзень, ні ўночы. Цемра правіць светам… Будучыню бачу жахлівую. Еўфрасіння. Прарокамі не нараджаюцца. Дай табе Божа ім стаць, каб перасцерагчы людзей, калі не ў вялікім, то хоць бы ў тым, што па сілах тваіх… (Нечакана.) Вось ты, ойча, аб народах-братах… А браты гэтыя ой якія не адзінакія!.. Кірыла. А я хацеў бы пабачыць іх падобна рамонку ў пагожы дзень. Вакол сярэдзінкі-сонейка ў суладдзі белыя пялёсткі. Усе роўныя, усе бялюткія і чысцюткія, як у марах, так і ў справах-паводзінах… Еўфрасіння. Прыгожа… У марах, у мроях… А ў сапраўднасці ёсць сярод іх і такія, што спяць і бачаць, каб узвысіцца над іншымі, каб усіх не столькі аб’яднаць, колькі прыдушыць-падначаліць і на свой капыл усё ў іх жыцці перавярнуць-перайначыць: і мову, і песні, і звычаі, і ўцехі. Толькі на нашай памяці колькі чырванеў ад крыві пялёстак наш белы?! Кірыла. Бел-чырвоны колер — колер Хрыста. Відаць, ім Усявышні нас і выпрабоўвае? Еўфрасіння. Яго тут воля. А наш абавязак сціплы, чалавечы і святы: найлепшым чынам пакарыстацца Божымі запаветамі і несці свой крыж святла, пісьменства, кніжнасці, мудрасці і ўсяго добрага, чаго дасягнулі людзі ў бліжніх і дальніх землях. Гэта мо адзіны паратунак ад памкненняў да ўціску слабых — моцнымі, бедных — багатымі, памяркоўных — жорсткімі. Будзем жа прасіць Госпада на ўсе часы абараніць зямельку нашу і ад суседняй хітрасці-хцівасці і ад сваёй празмернай прастаты-даверлівасці, а галоўнае — ад уладарцаў, схільных да здрады па недасведчанасці ці наўмысна, бо хіба вінаваты ў слепаце плямёны і народы, калі сляпыя павадыры вядуць іх па ўскрайку прорвы… Кірыла. Князя Усяслава ворагі яго ў поруб кінулі, каб згнаіць жывым. Я ж сам сябе пасадзіў у стоўп. У адзіноце і пакутах шукаў выйсця з зачараванага кола міжусобіц, у якія загналі сябе ўладарцы багаццяў і чужых жыццяў. Там і скончыў працу сваю шматгадовую. Уславіў подзвіг, асудзіў самалюбства, карыслівасць і здраду, паспрабаваў хоць у думках вярнуць суайчыннікаў нашых да эпохі мудрага Усяслава. Можа, тое, што было на яго і нашым вяку, хоць неяк папярэдзіць тое, што мусіць быць. (Урывак са «Слова аб палку Ігаравым» чытае ўрачыста, узнёсла.)
1996
Последние комментарии
2 часов 4 минут назад
10 часов 55 минут назад
10 часов 58 минут назад
2 дней 17 часов назад
2 дней 21 часов назад
2 дней 23 часов назад