Бурятские народные сказки. Бытовые [Фольклор] (fb2) читать онлайн


 [Настройки текста]  [Cбросить фильтры]
  [Оглавление]

БУРЯТСКИЕ НАРОДНЫЕ СКАЗКИ. БЫТОВЫЕ

ОТ СОСТАВИТЕЛЕЙ

Настоящий сборник является третьей книгой, завершающей научные публикации всех жанров бурятских народных сказок под общим названием «Бурятские народные сказки», издающихся Институтом общественных наук БФ СО АН СССР. Первая книга[1] этой серии, вышедшая в 1973 году, содержит сказки, относящиеся к жанру волшебно-фантастических, во второй[2] — опубликованы также волшебно-фантастические сказки, но ведущими героями в них выступают персонажи из животного мира, а также сказки о животных.

Публикуемый сборник целиком состоит из сказок, непосредственно относящихся к жанру бытовых (ажабайдал тухай онтохонууд).

Большинство текстов сказок публикуется впервые, оригиналы их хранятся в основном в РО БФ СО АН СССР. Самые ранние записи сказок относятся к 20-м годам, новейшие — к середине 70-х годов.

Далее, в сборнике перепечатаны отдельные сказки из «Хори-бурятского говора» А. Д. Руднева[3], из «Бурят арадай аман зохёолой түүбэри» (Устное народное поэтическое творчество бурят) С. П. Балдаева[4] и других, представляющие несомненную идейно-художественную ценность.

При подготовке настоящего сборника сохранен принцип издания текстов сказок в оригинале и их переводов, принятый в первых двух книгах «Бурятских народных сказок». Сказки переданы в том виде, в каком были рассказаны сказочниками (онтохошинами) с сохранением особенностей говора, индивидуального художественного стиля отдельных сказочников, от которых они были записаны. В публикуемых текстах оставлены без изменений лексические, грамматические, а также фонетические особенности различных диалектов и говоров.

В публикуемых сказках сказочники иногда допускают разночтения в передаче одних и тех же слов, что также оставлено без изменений. Как и в предыдущих двух книгах сборника «Бурятские народные сказки», в текстах оригиналов отражены только наиболее характерные специфические особенности бурятских диалектов, а не все его тонкости, что дает возможность изучения лексики и особенностей словоупотребления в них.

При переводах сказок на русский язык мы сохранили принятый нами в предыдущих двух книгах не буквальный, а семантико-адекватный принцип.

При формировании сборника мы придерживались «гнездового» принципа, то есть сказки на одинаковые или сходные сюжеты помещены рядом друг с другом. Встречающиеся в сказках элементы натурализма, грубые выражения переданы на русский язык описательно или посредством многоточий Поясняющие слова, выражения, отсутствующие в текстах оригиналов, помещены в скобках.

1. СТАРИК УЕНЭЭХЭН И ЕГО МУДРАЯ ДОЧЬ УЕН

Үенээхэнубгэн, Үен сэсэн абхайСтарик Уенээхэн и его мудрая дочь Уен. Записал И. Н. Мадасон от Пеохона Петрова, 73 л., с. Хадаахан Аларского района Иркутской области, 1940 г., РО БФ СО АН СССР ф. № 13, д. № 1. Перевод В. Ш. Гунгарова.

Варианты: «Алтай хайша», «Мунхаг хүбуун», «Сэсэн хаани бэрн — угээтэй хууни басаган», «Хоёр сэсэнэй хөөрэлдөөл», «Баян хунэй сэсэн бэри» и т. д. См. комментарии к сказке «Сэсэн хаани бэри — угээтэй хууни басаган», включенной в настоящий сборник. Вариант данной сказки под названием «Үенээхэнубгэн», записанный от П. М. Тушемилова С. П. Балдаевым, опубликован в его сборнике «Бурят арадай аман зохёолой туубэри».

В давно минувшие времена жил старик Уенээхэн с мудрой дочерью Уен. У них была серая кобыла, но не было телеги, чтобы запрягать.

Однажды (отец) собрался ехать за дровами. Он пошел к богачу просить телегу, ведя на поводу свою жеребую серую кобылу. Богач Баадха говорит Уенээхэну, что не может дать телегу, так как она жеребая.

— Если народится жеребенок, то я отдам, — сказал старик, а сам подумал, что богач Баадха шутит.

Он запряг его телегу и поехал за дровами.

В лесу серая кобыла ожеребилась. Старик подождал, пока жеребенок твердо встанет на ноги, и отправился домой. Когда он привез телегу к богачу Баадха, тот сказал, что жеребенок народился от его телеги, и отобрал его. Уенээхэн, оставшись без жеребенка, пошел к Шаажа номин-хану жаловаться.

Шаажа номин-хан приказал:

— Завтра приходи вместе с. богачом Баадха.

Назавтра они пришли вместе и встали около двери. Богач Баадха по правую сторону от двери, а старик Уенээхэн по левую сторону.

Шаажа номин-хан строго спросил у богача Баадха:

— Когда ожеребилась твоя телега?

— Вчера.

— Когда ожеребилась твоя кобыла?

— Вчера, когда я в лесу рубил дрова.

— Слушайте! Что на земле самое острое? Что самое тихое, спокойное? Что самое жирное? Тот, кто завтра отгадает эти три загадки, получит жеребенка, — сказал Шаажа номин-хан.

Старик Уенээхэн и богач Баадха отправились домой. Богач Баадха собрал богатых нойонов:

— Я пришел от хана-батюшки. Хан-батюшка велел отгадать три загадки: «Что на земле самое острое?» «Что самое тихое, спокойное?» «Что самое жирное?» Вы, высокородные, подскажите.

Те говорят:

— По-нашему, нет ничего острее твоего посеребренного ножа.

— Что самое тихое?

— Если сказать, гора спокойна, то и она обваливается; если сказать, вода спокойна, то и она выходит из берегов. Когда думаешь, что тайга спокойна, то и она шумит, валятся большущие сосны с корнями. Выходит, самый тихий — это твой старший сын. Нет спокойнее его.

— Что самое жирное?

— Думали, гадали и решили, что жирнее твоей белой свиньи чехонской породы ничего не найти.

Богач Баадха потчует богачей и нойонов.

— Вот так штука! Все отгадки нашел у себя же дома, а я боялся, — говорит (он).

Старик Уенээхэн пришел домой весь в слезах. Мудрая дочь Уен спрашивает:

— Отец, почему плачешь? Жеребенка отобрали?

Тот отвечает:

— Жеребенка не вернули. Шаажа номин-хан велел отгадать три загадки: «Что на земле самое острое?» «Что самое жирное?» «Что самое тихое?»

— Поешь и ложись спать. Зачем так горевать, — сказала дочь и уложила отца спать.

Утром разбудила отца, накормила и стала собирать его.

— Что самое острое? — спросит. Скажи: — Законы хана острые. Что самое жирное? — спросит. Скажи: — Нет ничего жирнее зеленой травы на земле, когда ее едят. Что самое спокойное, тихое? — спросит. Скажи: — Когда спишь, нет ничего спокойнее сна.

Старик Уенээхэн отправился к хану. Богач Баадха уже был там и стоял, улыбаясь, по правую сторону двери. Старик Уенээхэн скромно встал по левую сторону.

Хан обращается к богачу Баадха:

— Ну, давай ответы на загадки.

— Я отгадал ваши загадки. Отгадки нашел в своем же доме. Что самое острое? Это мой посеребренный нож. Что самое тихое? Мой старший сын тихоня, уж спокойней его никого не найти. Что самое жирное? Моя белая, чехонской породы, свинья, жирнее ее не найти, — говорит он.

Хан спрашивает у старика Уенээхэна:

— Ну, а ты как отгадал?

Старик Уенээхэн отвечает:

— Вместе со своей мудрой дочерью Уен мы, как могли, так и отгадали. Что самое острое? — Это закон хана. Что самое тихое? — Это сон. Что самое жирное? — Трава земная самая жирная, когда ее ешь.

Шаажа номин-хан говорит:

— Правильно.

Потом обращается к богачу Баадха:

— Спутница твоей телеги ожеребилась. Не думай, что бедный человек всегда будет плохим, а богач хорошим и правым в любом деле.

Сказал он так и велел посадить богача Баадха в темницу.

— Ну, старик! Сплети веревку из пепла и завтра принеси мне, — приказал (хан).

Старик Уенээхэн с плачем вернулся домой. Его мудрая дочь Уен спрашивает:

— Отец, почему плачешь? Неверно отгадали загадки?

— Да нет. Загадки отгадали правильно, а богача Баадха (хан) посадил в темницу за то, что он неправильно отгадал загадки. Мне велел сплести веревку из пепла и завтра принести, — рассказывает старик.

— Отец, не печалься сильно, поешь и ложись отдыхать.

Мудрая девушка Уен за ночь сплела из соломы веревку и, когда подошло время отправляться отцу к хану, разбудила его.

— Возьмись за конец этой веревки и отправляйся к хану.

Когда (старик) приблизился к (дворцу) хана, она подожгла конец веревки. Солома, догорая, добралась до руки отца. Приходит (к хану) старик Уенээхэн:

— Хан-батюшка! Возьмите веревку.

Хан выходит, трогает веревку серебряной тростью, а веревка из пепла рассыпается.

— Сумел ты сплести и принести веревку из пепла. Завтра опять придешь. Приедешь не по дороге; не езди там, где нет дороги; пешком не приходи, на коне не приезжай; ни в доме, ни во дворе не останавливайся, — говорит хан.

Старик Уенээхэн с плачем отправился домой.

— Отец, почему опять плачешь? — спрашивает дочь.

— Трудное задание задал хан-батюшка. Хуже нет, лучше расстаться с жеребенком.

— Что говорит?

— Сказал завтра придти. По дороге нельзя идти и по бездорожью нельзя; пешком, говорит, не приходи и на коне не приезжай. Ни днем, ни ночью нельзя приходить. А как приеду, нельзя вставать ни в доме и ни во дворе, — так приказал хан.

— Не печалься сильно, поешь и ложись спать.

Среди ночи разбудила отца, посадила его на козла и наказала:

— Поедешь по бровке дороги. С рассветом зайдешь в его дом, встанешь на пороге и скажешь, что пришел.

Старик Уенээхэн сел на козла, доехал до хана, стал на пороге и крикнул:

— Я приехал!

— На чем приехал?

— На своем козле по бровке дороги приехал.

— Сколько времени сейчас?

— Солнце еще не взошло, только светает.

— Где стоишь?

— На пороге вашей двери.

— Хорошо, отправляйся домой, а завтра я приеду к вам. Пускай мудрая дочь твоя Уен подоит быка и приготовит простоквашу, — сказал и отправил старика Уенээхэна домой.

Едет (старик), удивляется: «Разве у быка бывает молоко?» — и заплакал от горя. Приехал домой, рассказал о том что было.

— Отец, к чему печалиться по пустякам и плакать. Поешь и ложись спать, — говорит Уен.

Назавтра утром хан приехал на телеге. Мудрая дочь Уен как увидела пыль на дороге, выбежала на улицу и начал быстро собирать щепки. Хан сошел с телеги, посмотрел туда-сюда, а потом подошел к поленнице и спрашивает у девушки

— Зачем так быстро собираешь щепки?

— Хочу приготовить бульон? (для рожениц) отцу.

— Мужчины разве рожают? — спрашивает.

— Разве от быка можно получить молоко? — спрашивает девушка.

Хан ничего не сказал. Зашел в дом. Там лежит старик Уенээхэн.

— Вставай. Будем сватами, — говорит.

Поговорили о том, о сем. Потом назначили время проводов невестки — через три дня.

Через три дня старик Уенээхэн проводил свою мудрую дочь Уен. Во (дворце) хана семь дней пировали, восемь дней гуляли, девять дней угощались, веселились, а на десятый день едва-едва разъехались. Старик Уенээхэн никогда еще так не гулял и не веселился за всю свою жизнь и радостный возвратился домой.

Однажды Шаажа номин-хан встал и говорит своему сыну Харжа Мина:

— Оседлай коней, поедем на охоту.

Сели на своих коней, взяли луки со стрелами. Проехали немного.

— Сын, а сын, пошевели-ка коню хвост, — говорит отец.

Его сын Харжа Мина соскочил с коня и начал трясти ему хвост.

— Эх ты, еще парнем называешься. Разве так шевелят хвост коню? — сказал хан и побил сына.

Охотиться не стали, вернулись домой.

Шаажа номин-хан подошел к окну невестки и стал подслушивать.

— Почему на твоих глазах слезы? — спрашивает мудрая девица Уен мужа Харжа Мина.

— Отец побил.

— За что побил?

— Велел пошевелить хвост коню. Я соскочил с коня и начал трясти его хвост. Отец рассердился и побил меня.

— Ой! Мало он бил. Разве так шевелят хвост коню? Я бы на его месте так побила, чтобы ты встать не смог. Когда он велел пошевелить хвост коню, он велел ехать рысцой. Если бы (ты) пустил коня рысцой, то хвост его сам бы шевелился, — говорит.

Хан подслушал их разговор и пошел домой.

На другое утро (хан) говорит сыну:

— Седлай коней, поедем на охоту.

Отправились. Проехали немного, (хан) просит:

— Сын мой, пошевели-ка хвост коню.

Сын его пустил коня рысцой. Догнал его отец.

— Разведи костер на пне, — приказал.

Парень соскочил с коня и начал разжигать костер.

— Разве так разжигают костер на пне? — спросил (хан) и снова побил (сына).

Вернулись домой. Когда Харжа Мина вошел в дом, его жена — мудрая хатан Уен — спрашивает:

— Почему опять плакал?

— Отец побил.

— В чем опять провинился?

— Отец попросил разжечь костер на пне, я соскочил с коня и начал разжигать костер на пне. Он побил меня, — рассказывает (муж).

— Эх, что ты за муж! Если бы я была там, еще не так побила бы тебя. Отец твой мало бил тебя. Он велел тебе вытащить из-за пазухи кисет с табаком и закурить трубку. Если бы закурил, тогда бы отец твой не стал тебя бить, — говорит она.

Шаажа номин-хан вошел в дом и говорит ханше Гэрэл гоохон:

— Я сам мудрый, а моя невестка мудрее всех, поеду-ка я к мудрому хану Шаажгаю, испытаю его мудрость.

— Я слышала, что мудрый хан Шаажгай очень умен и у него строгие законы. Кто поедет туда, обратно не возвращается, — отвечает Гэрэл гоохон.

Шаажа-хан сказал в ответ:

— Разве мудрее и находчивее меня может быть хан?

Стал собираться он в путь и уехал.

Через три дня он прибыл на место. Три месяца говорили они. (Наконец) Шаажа номин-хан начал немного уступать. Каждый раз спотыкается он на третьем вопросе. На четвертый месяц мудрый хан Шаажгай сказал Шаажа номин-хану:

— Силы-то у тебя малые. Зачем же приехал?

Потом привязал он Шаажа номин-хана за ступицу колеса и сел на него верхом.

— Мудрый Шаажгай-хан! Ты меня победил. Ты собираешься меня казнить. Позволь мне сказать последнее слово своему народу, — просит Шаажа номин-хан.

— Что хотел сказать? Говори!

— Ваш мудрый Шаажа номин-хан выиграл состязание у мудрого хана Шаажгая. Десять солдат спереди, двадцать солдат сзади охраняют меня. Лежу на подушке из серого шелка. Подо мной потник из зеленого шелка, укрыт я синим шелковым одеялом. Водой, текущей с юга, побрызгайте на север, водой, текущей с севера, побрызгайте на юг. Так приезжайте. Дома у меня есть триста овец. Со ста пятидесяти (овец) снимите (шерсть), а с оставшихся ста пятидесяти овец шерсть не снимайте, пригоните их. В отаре у меня находится два годовалых барана, одного из них пускай заколют, а другого, — когда пройдут больше половины пути. Оставьте дома однорогую корову и одноглазого жеребца, они ничего не поймут. Есть ножницы с золотой ручкой, они, возможно, все поймут. Если поймут, пускай пригонят сюда овец.

Все, что было сказано, передали гонцам, которые отправились на родину Шаажа номин-хана.

Два гонца прибыли во дворец и все передали родным.

Ханша Гэрэл гоохон и ее сын Харжа Мина побрызгали водой и начали стричь овец. Слуги никак не могут понять, каких же двух баранов ловить. В это время приехала мудрая хатан Уен, гостившая у отца. Увидела она, как суетятся свекровь и Харжа Мина, очень удивилась.

— Чем вы заняты? — спрашивает она.

Те двое кое-как передали ей слова отца. Невестка позвала, к себе двух гонцов, угостила их как следует и все у них выспросила. А потом позвала свекровь и (мужа) Харжа Мина.

— Отец наш побежден. Однорогая корова, одноглазый жеребец — это вы двое. О вас сказал отец. Ножницы с золотой ручкой — это обо мне он сказал. Серая шелковая подушка и зеленый шелковый потник — это ветошь и зеленая трава, синее шелковое одеяло — это небо. Триста овец — это наше войско. Сто пятьдесят солдат должны быть вооружены луками и стрелами, а другие сто пятьдесят должны поехать без оружия. Побрызгать водой — это значит быстро собрать народ. Два годовалых барана — это два гонца, — так разъяснила им.

Мудрая хатан Уен быстро собрала войско, одного гонца казнить велела. Когда прошли больше половины пути, казнили другого гонца. По прибытии ко дворцу мудрого хана Шаажгая увидели, что тот еще сидел над обессилевшим Шаажа номин-ханом, и они продолжали спор.

Развязали, освободили отца и подняли на ноги. Мудрая хатан Уен быстро выиграла спор у мудрого Шаажгай хана, привязала его к ступице телеги, села на него и. говорит:

— Всего-то у тебя ничего, так зачем мучил нашего отца?

— Будь хорошим человеком, отпусти меня! — просит (хан).

Когда отпустили его, он говорит:

— Я выигрывал состязания у мудрейших мужчин, а сейчас я проиграл женщине и оказался побежденным.

Сказал он так и бросился в озеро. Мудрая хатан Уен с ханом-батюшкой вернулась домой. Победили врага, стрелы повесили на стене. Шаажа номин-хан посадил на трон невестку и, прожив счастливо, отправился на небо.

2. ДОЧЬ БЕДНЯКА-НЕВЕСТКА МУДРОГО ХАНА

Сэсэн хаани бэри — угээтэй хууни басаганДочь бедняка — невестка мудрого хана. Аарне-Андреев, № 1130. Записал В. Ж. Хамаганов от Арабдана Дарьяевича Онгорхоева, 66 лет, с. Жемчуг Тункинского района БурАССР, 1959, РО БФ СО АН СССР, инв. № 2861 тетр. 2. Перевод С. С. Бардахановой.

Варианты «Баян хунэй сэсэн бэри», «Хоёр сэсэнэй хөөрэлдөон», «Үенээхэн убгэн Үен сэсэн абхай», «Мунхаг хүбүун», «Ребии хаан» включены в настоящий сборник. См. комментарии к ним. Отдельные мотивы встречаются в сказке «Сэсэн хуухэн», опубликованной в сборнике А. Шадаева «Бурят-монгол арадай онтохонууд».

У одного хана был придурковатый сын. Однажды едут они вдвоем с охоты, отец говорит сыну:

— Пошевели-ка ты хвост коню.

Тот сразу же спрыгнул с коня, схватился за конский хвост и давай мотать да трясти. Соскочил хан с коня и стал его бить, приговаривая:

— Ты что? Пошевелить хвост коню — это значит дорожную песню спеть.

Вскочил хан на коня и поехал дальше. Следом за ним рысью поскакал и сын на своем коне.

По дороге хан велел сыну смастерить из дерева котел. Тот слез с коня, срубил толстое-претолстое дерево и стал из него делать котел.

— Хватит, — сказал хан и опять крепко побил сына. Поехали дальше. Приехали домой, хан говорит своей старухе.

— Очень глупый и бестолковый у нас сын родился. Ума у него совсем нет.

— Что же поделаешь? Не убивать же нам его, — сказала та.

— Надо бы подыскать ему хорошую невесту. Тогда и за ум возьмется, никуда не денется.

Неподалеку от них жил один старик с дочерью. Задумал хан невесткой сделать ее, отправил к старику двух сватов с хадаком и велел спросить, не стать ли им сватами, поженив своих детей?

Когда от хана пришли к старику с хадаком, дочери не было дома.

— Спрошу я у дочери, — сказал старик и отправил их обратно. Вернулась дочь, отец ей рассказал все. Призадумалась она и говорит:

— Если дадут за меня полный двор скота да полную шапку золота, тогда соглашайся.

На завтра опять пришли от хана с хадаком и договорились обо всем.

После этого старик построил себе шалаш (с пристройкой) на острове, где росло много деревьев и всякой травы. Подданные хана пригоняют туда скот, а старик загоняет их в одни ворота, выпускает через другие на остров и прячет там. Ханские пастухи пригоняют да пригоняют туда скот, но двор никак не могут заполнить. Тогда старик сам им сказал:

— Хватит.

А золото он брал от них в шапку с дырявым дном и держал ее над большой ямой, заранее выкопанной. Потому и не могли никак наполнить эту шапку золотом. Все везут да везут от хана, но шапка так и не наполняется. Сам старик, наконец, сказал:

— Хватит.

Пересчитал он скот, оказалось пятьсот голов. Сосчитал деньги — пять тысяч набралось.

«Этого добра мне хватит до ста лет», — подумал он и отдал свою дочь хану в невестки.

Надумал хан испытать, насколько умна невестка, и поехал к другому хану. Тот хан расправился с ним и выбросил на улицу. Лежит мудрый хан и украдкой пишет домой: «Живу я хорошо. Лежу под голубым одеялом, на зеленой шелковой постели. Мой покой охраняют два солдата. Еды полно у меня всякой, весь я в красивых золотых украшениях. Приезжайте ко мне в гости. При этом триста баранов и рогатый скот гоните впереди. Безрогих ведите за собой. Возьмите с собой худого красивого быка, худенькую белую корову да самовар с золотой цепочкой».

Когда пришло такое, письмо от хана, его приближенные радуются, что их хан попал в хорошие края. Очень рад этой весточке и глупый ханский сын. Стал он готовиться к этой поездке, как сказано в письме. Лишь невестка — дочь бедняка — рассудила по-своему и говорит:

— Зеленая постель — это земля наша золотая. А голубое шелковое одеяло — это небо. Едой всякой называет он дождевые капли, что служат ему пищей. Сам хан прикован железными цепями, и двое сторожат его. Просит скорее приехать к нему. Рогатым скотом он называет своих воинов с ружьями и копьями. Безрогими же — всех, у кого нет оружия. Худой красивый бык, видимо, мой муж. Худенькая белая корова, наверно, вы, моя свекровушка. Самоваром с золотой цепочкой, видно, называет меня.

Быстро собрались они и отправились туда. Подоспели вовремя, там уже собрались хана убить. Налетели они на войска хана, дрались весь день и разбили их полностью. Самого хана с его приближенными связали. А отца своего, хана, освободили и с почетом привезли домой.

С тех пор хан рад-радешенек, что его невеста умнее и лучше всех. Так они зажили в покое и счастье.

3. МУДРАЯ НЕВЕСТКА БОГАТОГО ЧЕЛОВЕКА

Баян хунэй сэсэн бэриМудрая невестка богатого человека. Записал И. Н. Мадасон от Осипа Логиновича Логинова, 1895 г. рожд., улус Корсук Эхирит-Булагатского района Иркутской области. Перевод В. Ш. Гунгарова.

В прежнее время жил один очень богатый человек. У богача на всем белом свете был один-единственный сын. «Какая же невестка придет?» — тревожился он. Через некоторое время его сын женился.

Однажды отец с сыном поехали в степь проверить свои табуны. Посадил отец сына и наказывает ему:

— Пока я объеду табуны, ты сделаешь деревянный котел и сваришь мясо.

Долго ездил отец, а когда вернулся — мясо не сварено. Сын его долбил сырой тополь, чтобы сделать котел. Отец отстегал его плеткой и отправил домой.

Вернулся домой парень и говорит жене:

— Отец велел мне сделать деревянный котел. Когда я начал долбить тополь, чтобы сделать котел, вернулся отец и сильно избил меня.

Тогда жена ему, говорит:

— Надо было тебе быстро сделать котел, а ты делал его медленно, потому он тебя и отстегал.

Назавтра отец с сыном опять поехали в степь. Отец велел сыну сварить мясо в деревянном котле, а сам поехал проверять свои табуны. Приезжает — сын долбит дерево, чтобы сделать котел. Сидит, мучается. Увидел это отец, сразу все понял и говорит сыну:

— Глупая твоя жена. Со временем пропадешь с ней. Отправь ее домой и привези другую жену.

Сын отправил жену домой, женился на другой.

Снова отец с сыном отправились осматривать табуны. Отец опять сыну дал такой же наказ.

Сын сидит, долбит дерево, чтобы сделать котел.

Приехал отец, крепко отхлестал его розгами и отправил домой. Дома сын рассказал жене, за что его отец избил.

Тогда жена говорит ему:

— Сам виноват, что тебя бьют. К приезду отца надо было отстругать прутья, сделать вертела и на них зажарить мясо.

После этого, когда поехали в степь, парень все сделал так, как велела жена, нанизал мясо на прутья и зажарил.

Очень обрадовался отец. «Наконец-то мой сын взял умную жену. Мне теперь не страшно умирать», — думает он про себя.

Как-то отец поехал в далекие края торговать, и его поймал чужеземный хан. Когда его собирались казнить, он сказал:

— Если убьете меня, никакой выгоды не будете иметь. Лучше привезите часть моего богатства. Я дам вам триста белых овец и трех черных баранов.

Хан позарился на его богатства и отправил на родину богача трех человек с саблями. Богач отправил такое письмо: «Пригоните сюда триста белых овец. Одного из трех черных баранов заколите на месте, другого — в дороге, а третьего — по приезде сюда».

Никто не может понять это письмо, только умная невестка разгадала смысл (письма) и привела войско из трехсот человек. Одного ханского гонца они убили на месте, второго — в пути, а третьего, показавшего им дорогу, — на их земле. Так с войском в триста человек освободила невестка отца, который был привязан к колесу телеги.

4. УМНЫЙ ЕРЭНТЭЙ И ГЛУПЫЙ ДАЛАНТАЙ

Ерэнтэй сэсэн Далантай тэнэг хоёрУмный Ерэнтэй и глупый Далантай. Аарне-Андреев, № 875. Совпадает мотив: девушка ставит хана в затруднение своими поступками. и речами. Записал А. И. Шадаев, РО БФ СО АН СССР, инв. № М-1. 322. Перевод С. С. Бардахановой.

Варианты: «Хоёр сэсэнэй хөөрэлдөөн», «Баянай сэсэн бэри», «Алтая хайша», «Сэсэн хуухэн», «Сэсэн хаани бэрн — угээтэй хууни басаган» и др. См. комментарии к сказке «Сэсэн хаани бэри — угээтэй хууни басаган». Некоторые мотивы данной сказки находим в сказке «Аха дуу хоёр» в настоящем сборнике.

Давным-давно жили глупый Далантай и умный Ерэнтэй. У глупого Далантая была одна дочь. У умного Ерэнтэя был один сын.

Однажды Ерэнтэй Сэсэн с сыном поехал к Харзагаю-хану поспорить — кто из них умнее. На дороге, где они ехали, играла дочь глупого Далантая, строила дом и делала разные пристройки. Когда они подъехали, она говорит:

— Дома, пристройки с дороги не сходят, упряжка их объезжает.

Ерэнтэй Сэсэн объехал ее постройки и говорит той девочке:

— Возвратится днем твой отец, скажи ему, чтобы свил веревку из золы. Если не сумеет — голову снесу.

Отец у нее был очень глупый, испугался и заплакал.

— Не плачь, отец, из золы веревку не совьешь. Надо свить ее из соломы, а потом сжечь, — говорит дочь.

Свил отец веревку из соломы и сжег ее. Получилась веревка из золы.

— Свил веревку? — спрашивает Ерэнтэй Сэсэн.

— Свил, — отвечает тот. — Веревка из золы там лежит.

Потом Ерэнтэй Сэсэн дает ему палку, верх и низ которой невозможно отличить, и говорит:

— Нижний кончик палки найди. Не найдешь — голову снесу.

Далантай рассказал об этом дочке своей.

Та говорит ему:

— Бросишь палку в речку, она поплывет вперед нижним концом.

Так и сделал старик, узнал где ее основание. Приехал Ерэнтэй Сэсэн и спрашивает:

— Ну, старик, угадал ты, где верх, а где низ этой палки?

— Угадал, — отвечает тот.

— Верно ты угадал, — говорит Ерэнтэй Сэсэн.

Затем он привел двух кобылиц и говорит опять:

— Который из них жеребенок? Не найдешь — голову снесу.

— Ерэнтэй Сэсэн дал мне такое задание, — говорит стари дочери. — Если не выполню — снесет голову.

— Этих кобылиц держи три дня на привязи. Когда отпустишь, одна из них бросится к другой и начнет сосать. Так и найдешь жеребенка, — сказала дочь.

Старик продержал кобылиц на привязи три дня. Как отпустил — одна стала сосать другую.

— Из двух кобылиц ты угадал жеребенка? — спрашивает Ерэнтэй Сэсэн.

— Угадал, — отвечает тот.

— Правильно ты угадал, — сказал Ерэнтэй Сэсэн и опять, дает задание глупому Далантаю:

— Надои быка и сделай тарак.

Старик рассказал об этом дочери. Та говорит ему:

— Когда приедет Ерэнтэй Сэсэн, ты лежи в постели.

Приехал Ерэнтэй Сэсэн и спрашивает у девушки:

— Далантай дома?

— Отец мой разрешился, потому и приболел, — отвечает она.

— Как мужчина может разрешиться? — спрашивает Ерэнтэй Сэсэн.

— Вы же приказали надоить быка и сделать тарак, — отвечает та.

Ерэнтэй Сэсэн понял, что она девушка умная и взял ее в жены своему сыну.

Однажды Ерэнтэй Сэсэн отправился с сыном к Харзагай-хану. Доехали они до северной стороны, отец говорит сыну:

— Пойду я, сынок, поохочусь. Пошевели-ка ты конский хвост да и сделай из дерева котел.

Это означало: вскипятить чай и сварить мясо. Когда отец вернулся (с охоты), сын шевелит конский хвост и из дерева мастерит котел.

— Ну, сынок, что ты делаешь? — спрашивает отец. — Ума у тебя нет, — сказал он сыну и отправил его домой.

А сам поехал к Харзагай-хану поспорить — кто из них умнее. Условились, что выигравший спор отдаст все добро со своими подданными.

Ерэнтэй Сэсэн проиграл спор. Харзагай-хан привязал его к колесу телеги, а за добром и подданными Ерэнтэя Сэсэна отправил восемь человек. Когда они собрались в дорогу, Ерэнтэй Сэсэн наказывает тем восьмерым:

— В табуне моем есть один вороной жеребец. Тот ничего не знает. В стаде есть одна черная корова, она тоже ничего не знает. На кровати лежат золотые ножницы, которые все умеют. Пусть заднюю кровлю переставят вперед, а переднюю — назад. У отца вашего, скажете, есть двадцать солдат-сторожей, две овечьи туши да две бочки с водой.

Приехали восемь всадников и все передали сыну. Тот сразу переставил кровли. Невестки дома не было. Вернулась она и спрашивает:

— Что тут происходит?

— Это наказ нашего отца, — отвечает муж.

— Ах, до чего же ты глуп! Что ты мелешь! В табуне моем есть вороной жеребец, ничего он не знает, наказывает отец. Так он говорит о тебе. В стаде моем, говорит он, есть одна черная корова, та тоже ничего не знает. Матушку нашу он так называет. Золотыми ножницами, которые все знают и умеют, называет он меня. Просит переставить заднюю кровлю, значит, велит собрать всех подданных северной стороны. Велит переставить переднюю кровлю — просит собрать подданных южной стороны. Из восьми растущих вязов он велит шесть срубить на месте. Значит из приехавших восьми, человек шестерых надо убить здесь. При отце двадцать солдат-сторожей, две овечьи туши да две бочки воды. Это значит он привязан к колесу телеги, лежит под стражей двадцати солдат, и глаза у него в слезах.

Как велел отец, из восьми человек шесть убили на месте, двоих оставили. Затем невестка переоделась в одежду мужа и в образе мужчины отправилась в дорогу со словами:

— Видно, проиграл наш отец Харзагай-хану.

По приезде к Харзагай-хану она заходит к нему прямо в дом, и даже не замечает отца, привязанного к телеге.

— Чей же ты сын? — сердито спрашивает тот.

— Умного Ерэнтэя я сын, приехал испытать, кто из нас умнее, — отвечает девушка.

— Хорошо. Скажи-ка, каких деревьев больше на южной стороне — лежачих или стоячих?

— А согнутые деревья к каким отнести? — спрашивает она.

— Согнутые деревья отнесешь к лежачим, — говорит Харзагай-хан.

— Лежачих много, — был ответ.

Так девушка мудростью победила Харзагай-хана, забрала всех его подданных и вместе с отцом вернулась домой. Стали они жить лучше прежнего.

5. МУДРАЯ НЕВЕСТКА ГУРЭ РАНЗА-ХАНА

Гурэ Ранза хаанай сэсэн бэриМудрая невестка Гурэ Ранза-хана. Записана от Дашимы Жаловой, 60 л., в улусе Кусота Цаган-Челутаевского сельсовета Мухоршибирского района БурАССР, РО БФ СО АН СССР, инв. № 2697 (6). Перевод Е. В. Баранниковой.

Давно-давно у одного хана была, говорят, очень умная дочь. Как-то другой хан, у которого было сильное войско, стал свататься к его дочери. Хан призвал дочь и говорит:

— Ты одна у меня, вот и выбирай сама жениха.

Сказал так, дал ей венок из цветов и добавил:

— Эти цветы кинешь тому, кого полюбишь.

Было решено через два дня устроить скачки на конях, состязаться должны сыновья примерно тридцати ханов.

Множество сыновей богатых ханов проскочило перед девушкой, но никому из них она так и не кинула цветы. Бросила она их самому последнему ездоку — сыну бедного хана.

После этого, когда все ханы были в сборе, хан-отец говорит своей дочери:

— Есть ханы, равные мне, есть богаче и лучше меня, но почему же ты выбрала сына самого бедного Гурэ Ранза-хана?

— Имеющий много скота — обладатель малого богатства, а у кого много знаний, — обладатель самого большого богатства. Из всех женихов самым мудрым и знающим оказался именно этот парень. Ты ведь сам сказал, чтобы я сама выбрала жениха, вот я и кинула цветы тому, кого полюбила, — ответила дочь.

Нечего было хану возразить своей дочери, и он вынужден был выдать ее за сына Гурэ Ранза-хана.

6. ТРИ ЗАГАДКИ

Гурбан таабариТри загадки. Записала Е. В. Баранникова от Дулмы Табжеевны Тагаровой, 1905 г. рожд., с. Алан дорийского района БурАССР. Перевод Е. В. Баранниковой.

Давным-давно жили два брата. Старший брат был бедным, а младший — богатым. Младший брат отдал корову старшему, чтоб тот доил ее. Прошло немного времени, и он задумал вернуть свою корову и пошел к хану жаловаться, чтоб судили старшего брата. Приходит к хану, а тот говорит:

— Кто из вас угадает три загадки, тому и достанется корова. Задал он три загадки: «Что на свете всего мягче?» «Что на свете всего жирнее?» «Кто на свете всех быстрее?»

Богатый говорит:

— Наша постель всего мягче. Очень любим мы друг друга с женой. Наша свинья жирнее всего на свете. Наш рыжка самый быстрый.

А у старшего брата была очень умная дочь. Пришел отец и говорит дочери:

— Верну свою корову, если угадаю три загадки хана.

— Какие три загадки? — спрашивает дочь.

— Вот какие три задачи задал хан: «Что на свете всего мягче?», «Что на свете всего жирнее?», «Кто на свете всех быстрее?» Их мы и должны отгадать.

— Зачем же Вы так печалитесь? Найдется выход, — говорит отцу дочь. — Всего мягче на свете сон, всего жирнее — земля, всего быстрее — глаза.

Пришел отец, к хану с ответом, а тот говорит:

— Корову свою ты выиграл. Но когда придет твоя дочь за коровой, пусть по дороге не идет и пусть и по бездорожью не проходит. Пусть она не пешком приходит и на коне не приезжает, пусть голой не приходит и одетой не приходит. Только тогда получишь корову.

Приходит отец домой и обращается к дочери со словами:

— Хан велит тебе придти к нему, но по дороге нельзя идти и по бездорожью нельзя. Ни пешком, ни на коне, ни голой, ни одетой. Что же тебе делать?

— Не печальтесь отец. Ничего трудного нет. Найдется выход, — отвечает дочь.

Затем она покрыла себя рыбьей чешуей, села верхом на козла, проехала по загривку колесной дороги, между колеями. Подъехала — передние ноги козла в юрте, а задние — за порогом. Позвала хана:

— Батюшка-хан, приехала я!

Вышел хан и увидал.

После этого хан взял себе в жены ту мудрую, смекалистую девушку и жил, говорят, счастливо.

7. РАЗГОВОР ДВУХ МУДРЫХ

Хоёр сэсэнэй хөөрэлдөөнРазговор двух мудрых. Записана от Очира Очировича Нагаслаева, 1908 г. рожд., с. Туран Тункинского района БурАССР, РО БФ СО АН СССР, инв. М2868, тетр. № 5. Перевод Е. В. Баранниковой.

В раннее, давнее время жил один мудрый хан. Был у того хана сын. Ничего он не понимал, дураком был.

Задумал хан женить сына на очень умной девушке и стал искать в своем государстве такую невестку. Искал он, искал и нашел одну дочь бедняка. (Звали ее Алтан Хайша). Хан привез ее и сыграл свадьбу. Очень пришлась невестка по нраву хану, все новости рассказывали они друг другу.

Как-то хан заблудился на охоте и попал в чужую страну. Хан той страны поймал его, связал и оставил меж четырех столбов.

Стал думать плененный хан, как бы ему дать знать домой о том, что с ним случилось, и отправил своей невестке письмо:

«Я нахожусь у западного хана, в невиданном месте, на зеленом шелковом потнике, под синим шелковым одеялом, день, и ночь возле меня находится стража. Я отправляю тебе трех быков, тридцать волов. Ты погрузи на них все, что есть у тебя. Рогатый скот гони впереди себя, остальной скот пусть позади идет, плохой топор оставь на месте, возьми с собой золотые ножницы и приезжай».

Три батора да тридцать гонцов доехали до назначенного места и вручили письмо хана Алтан хайше.

Прочитала письмо Алтан хайша и поняла что батюшка-отец попал в беду. Рогатый скот впереди гнать — это значит, что ее баторы должны впереди идти; остальной скот позади пусть идет — остальные воины и баторы должны позади идти; плохой топор дома оставить — надо ханского сына дурака дома оставить; взять с собой Алтан хайшу — невестка должна прибыть во главе всего войска. Вот таков был смысл письма.

Алтай хайша отправилась во главе всех своих баторов и войска на выручку батюшки-хана. По дороге к западному хану уничтожили присланных трех баторов и тридцать гонцов, пошли войной на (западного) хана, освободили батюшку-хана и вернулись домой.

Хан правил несколько лет, а незадолго до своей смерти свой трон передал Алтан хайше. При своем правлении Алтай хайша народу своему много добра сделала.

8. ГЛУПЫЙ СЫН

Мунхаг хубуунГлупый сын. Записала Л. П. Борхонова от С. Х. Mухуева, 1906 г. рожд., с. Торы Тункинского района БурАССР, 1959 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № 2868, тетр. 1. Перевод Д. Д. Дампилон.

Варианты: «Сэсэн даанн бэри — угээтэй хүүни басаган», «Хоёр сэсэнэй хөөрэлдөөн», «Алтай хайша», «Баян хунэй сэсэн бэри», «Үенээхэн үбгэн, Үенсэсэн абхай», «Ребин хаан» и другие. См. комментарии к сказке «Сэсэн хаани бэри — үгээтэй хууни басаган» в настоящем сборнике.

В давние времена жил-был хан. Был у него один сын, да и тот глупый. Долго хан искал невесту своему сыну, наконец женил его на дочери бедняка.

Однажды отправился хан на охоту и взял с собой сына. Проехали немного, хан говорит ему:

— Пошевели-ка хвост своему коню.

Тот соскочил на землю и давай дергать, крутить-вертеть хвост коню.

Дальше поехали они. Остановились на ночлег. Хан обращается к сыну:

— Освежуй косулю и приготовь мясо в деревянном котле.

Сам отправился на охоту.

Вернулся вечером и видит: собрал сын кучу дров, уж десятый котел сжег, а все без толку. Ничего не сказал хан.

Назавтра возвратились домой. Жена спрашивает:

— Как охотились? Что видели?

Парень рассказал, как он выполнил наказ, отца. Жена говорит:

— Какой же ты бестолковый! Когда отец попросил тебя пошевелить хвост коню, то надо было погонять коня. А деревянный котел — это мясо, зажаренное на вертеле над костром.

Через несколько дней хан снова отправился с сыном на охоту. По дороге он говорит сыну:

— Пошевели-ка хвост коню.

Тот припустил коня и поскакал впереди отца. Доехали они до места охоты. Хан обращается к сыну:

— Освежуй косулю, в деревянном котле приготовь мясо.

Сам отправился на охоту.

Вернулся вечером отец, а сын, добыв косулю, приготовил вкусное мясо на костре. Сидит хан, ест и удивляется: «Как это он додумался?». Не выдержав, спросил у сына. Тот и отвечает, что жена его так научила.

Тут только хан понял, какая у него умная невестка. А когда умирал, то завещал невестке страной править.

9. ДЕВОЧКА-СИРОТА

Үнэшэн хуүхэнДевочка-сирота. Аарне-Андреев, № 921, 875. Совпадают отдельные мотивы. Записал А. И. Шадаев от Хазагара Баданова, 68 л., с. Бильчир Осинского района Иркутской области, 1947. Перевод Е. В. Баранниковой.

Сказитель Хазагар Баданов, по словам А. И. Шадаева, перенял эту сказку в 10-летнем возрасте от местного улигершина Шобоола Шобошонова. Эта сказка опубликована в сборнике, А. И. Шадаева «Бурят-монгол арадай онтохонууд». Отдельные мотивы данной сказки встречаются в сказках «Хоёр сэсэшүүл», «Үенээхэн убгэн Үен сэсэн абхай», включенных в настоящий сборник.

Давным-давно жили два брата. Старший был богатым, слыл умным, младший был бедным, слыл глупым.

Однажды утром пришел старший к младшему, чтобы обманом забрать у него жеребенка от единственной сивой кобылы.

— Братец младший! Еду я за дровами, дай-ка кобылу, — говорит.

— Что ты говоришь, старший брат! Скоро ожеребиться должна моя кобыла, — отвечает тот.

— Ничего, моя телега тоже должна ожеребиться.

Так обманул старший младшего, взял у него кобылу и отправился в лес.

Пока ехал старший брат за дровами, кобыла младшего брата ожеребилась.

Прибежал младший брат.

— Старший брат, кобыла-то ожеребилась! — с радостью говорит он.

— Да ты что?! Это телега моя ожеребилась, — отвечает старший, не допуская возражений.

Никто никого не может переспорить. Тогда пошли они к хану жаловаться друг на друга.

— Это моя кобыла ожеребилась, — говорит один.

— Нет, это моя нагруженная телега ожеребилась, — спорит другой.

Каждый из них хочет доказать свою правоту. Ничего не мог решить хан и придумал для них две трудные загадки: «Что на свете всего спокойнее?» «Что всего жирнее?»

— Кто из вас угадает их, выиграет спор и возьмет жеребенка, — сказал он.

Бедный брат запечалился: «Как же мне отгадать эти загадки?» Возвращается он домой.

А его дочь, оставшаяся без матери еще в раннем детстве, спрашивает:

— Отец, отец! Что-то у тебя тяжело на душе Твои светлые глаза прослезились! Кто виноват в твоей печали?

— Когда мы с братом спорили из-за жеребенка и чуть было не разорвали ветвистое дерево, хан задал нам трудные загадки: «Что на свете всего спокойнее? Что всего жирнее?» Кто из нас угадает, тому и жеребенок достанется. Трудно их разгадать такому человеку, как я, — с печалью отвечает он.

— Отец, отец! Не стоит печалиться по пустякам! До завтра, до послезавтра подумаем вместе. Спите, отдохните, отец! — Успокаивает она отца.

Дочка-сиротинка на другой, день встала рано, прибралась и говорит:

— Отец, отец! Странный сон мне приснился. Вроде бы те загадки теперь угадаем.

— Дочь моя, какой сон приснился тебе? — спрашивает отец.

— Нет ничего спокойнее сна. Когда работаешь на земле, нет ничего жирнее ее — такой сон я видела.

— Правильные слова! Молодец ты, моя сиротинка, такую помощь оказала отцу!

И, не чувствуя под собой ног, прибежал младший брат к хану и прямо с порога выпалил:

— Хан-батюшка! Постарался я отгадать ваши загадки. Можно сказать мне?

— Можно.

— Нет ничего спокойнее сна. Нет ничего жирнее земли, — говорит он кланяясь.

Хан от неожиданности вздрогнул, потому что не ожидал, что этот бедный человек сможет отгадать его загадки, стал кивать, подтверждая его правоту. Многие, собравшиеся там, удивляют-

— Глупый мой братец! Что он говорит? Откуда он взял все это? У меня шестеро детей. Мой самый старший сын не умеет поднять лежачую корову, вот какой он кроткий, не нашел я на всем светеспокойнее его. У меня шесть свиней, самая большая, сидя, разжирела. На всем свете не нашел я ничего жирнее, — хвастается старший.

Людям не понравились его слова. Они сидели, смотрели друг на друга и молчали.

Хан, связанный своим обещанием, вынес решение отдать жеребенка бедному. Старшему брату стало стыдно перед людьми.

— Конь хорош, когда в теле, а богачу почет, если он умный. Наш почтенный богач показал здесь свой ум! — так стал говорить кто-то в народе.

— Этот бедняк сам догадался или у него дома есть кто-то? — сомневался хан. — Иди, узнай, — отправляет он одного гонца к бедняку.

Гонец прибыл к бедняку, а там не за что даже коня привязать. Хотел повернуть обратно, но тут приоткрыла дверь девочка-сиротка.

— Если хотите привязать коня, то можете привязать его или за зиму или за лето, — сказала она и закрыла дверь.

Никак не смог разгадать гонец слова девочки-сиротки и вернулся к хану.

— Ну, что ты видел в пути? Что нового узнал? — спрашивает хан.

— Ничего интересного не было. Когда я приехал к юрте бедняка, там не нашел ничего, за что можно было бы привязать коня. Сильно удивился я и не стал заходить, хотел уже. вернуться, как вдруг приоткрылась дверь, выглянула маленькая девочка, сказала, что можно коня привязать за зиму или за лето, и скрылась. Подумал, что смеется надо мной она, и вернулся, — отвечает (гонец).

— А что у них во дворе?

— Не заметил я. Как будто бы стояли там телега и сани, — отвечает он.

— Э! Дурак! Это и есть зима и лето, — сказал хан и понял, что эта-то девочка и отгадала все его загадки.

10. ДВА БРАТА

Аха дүү хоёрДва брата. Записал В. И. Рассадин от Дыжита Жамбаевича Соколова, 1913 г. рожд., с. Сорог Окинского района БурАССР. Перевод В. И. Рассадина.

Вариант данной сказки под названием «Гурбан таабари» включен в настоящий сборник.

Жили-были два брата — богач Бардунай и бедняк Баламджа. У богача Бардуная было три сына, а у бедняка Баламджи только одна дочь. Были еще у бедняка Баламджи одна кобыла и разбитые сани с телегой.

Однажды Баламджа сел верхом на свою жеребую кобылу и отправился к брату просить у него телегу, чтобы привезти дров. Брат телегу дал. Но когда он, выйдя во двор, увидел, что кобыла Баламджи вот-вот ожеребится, сказал:

— Моя телега должна скоро ожеребиться, поэтому будь осторожен. Не потеряй в поле жеребенка от моей телеги!

Бедняк Баламджа уехал за дровами. Приехав на место, распряг кобылу и стал грузить дрова на телегу. В это время его кобыла ожеребилась. Баламджа кончил грузить дрова; дал жеребенку пососать кобылу, покормил его и поехал домой. Сгрузив дрова, повез телегу брату. Его брат Бардунай вышел во двор и увидел, что кобыла уже ожеребилась. Тогда он сказал:

— О! Моя телега ожеребилась, оказывается! Жеребенок мой, я должен взять. Ведь это моей телеги жеребенок!

Баламджа говорит:

— Нет. брат! Что ты говоришь? Как же телега может ожеребиться? Это моя кобыла ожеребилась!

— Нет, не знаю ничего. Как твоя кобыла могла ожеребиться? Это моя телега ожеребилась!

Бардунай забрал жеребенка, а Баламджу прогнал домой. На следующий день бедняк Баламджа пожаловался тайше на Бардуная. Тайша велел придти обоим. Богач Бардунай и бедняк Баламджа пришли к тайше. Тот спросил:

— Зачем ты взял жеребенка от кобылы Баламджи?

Бардунай ответил:

— Это моя телега ожеребилась, когда, он ездил за дровами. Когда давал телегу, я его предупреждал, чтобы ехал осторожно, так как моя телега должна была ожеребиться. Моя телега ожеребилась, я опознал и взял.

Тайша говорит:

— Я загадаю вам три загадки. Кто отгадает их, тот и возьмет жеребенка. Утром придете ко мне и скажете ответ. Загадки такие: «Что на свете самое острое?» «Что на свете само жирное?» «Что на свете самое быстрое?» Завтра утром приходите с ответами.

Вернулись оба домой.

Богач Бардунай, придя домой, сказал своим троим сыновьям:

— Тайша загадал нам три загадки, отгадайте.

Старший сын сказал:

— Я отгадаю. Что на свете самое острое? Да это же наша бритва, она самая острая, разрезает даже человеческий волос, если его положить на ее лезвие. Острее ее ничего нет.

Все подтвердили:

— Верно ведь, верно.

Одна загадка отгадана. На вторую загадку средний сын дает ответ:

— Я отгадал. Ведь у нас есть очень жирная свинья. Она ходит, волоча зад (буквально сидя на своем заду), встать не может. Жирнее ее ничего другого нет на свете.

— О! Верно, верно, отгадано.

Третью загадку отгадывает младший сын:

— Я отгадал. У нас есть темно-рыжий конь, очень быстрый! Когда человек скачет на нем, ветер в ушах свистит.

— О! Верно ведь, верно, отгадано.

Кончив отгадывать загадки, легли спать.

А бедняк Баламджа, придя домой, сказал своей единственной дочери:

— Тайша дал нам три загадки, чтоб мы отгадали. Как же их отгадать?

Тогда дочь говорит:

— Отец, ложись спать, утром, когда надо будет тебе идти я скажу ответ.

Баламджа лег спать. Утром встали рано. Дочь говорит своему отцу:

— Самое острое на свете — это закон и указ хана. Самая жирная на свете — земля, а самая быстрая — мысль человека.

Утром оба (брата) отправились к тайше, Баламджа и Бардунай. Войдя к тайше в дом, богач Бардунай сразу же сел в переднем углу, а бедняк Баламджа присел на одно колено возле входа.

Тайша спросил:

— Кто отгадал загадки?

— Я отгадал, — ответил богач Бардунай.

— Каковы же отгадки? — спросил тайша.

— На загадку: «Что на свете всех острее?» — отгадка такова: у нас есть очень острая бритва, острее ее ничего нет на свете. На вторую загадку: «Что на свете всех жирнее?» — ответ такой: у нас есть свинья, она не может поднять зад, так и ходит, волоча его. Жирнее ее нет ничего на свете. На третью — «Что на свете всех быстрее?» — отгадка такая: у нас есть один темно-рыжий конь. Когда на нем скачешь верхом, то ветер шумит в ушах. Быстрее его нет ничего на свете.

Тайша сказал:

— Ну, а у тебя, Баламджа, каковы отгадки?

Бедняк Баламджа, встав, ответил:

— Самое острое на свете — это закон и указ хана. Самая жирная на свете — наша земля, а самая быстрая — мысль человека.

Тайша вынес решение:

— Жеребенок принадлежит бедняку Баламдже. Баламджа отгадал загадки. Бардунай, ты ничего не отгадал. Верни жеребенка. Баламджа, ты завтра придешь к нам. На коне не приезжай и пешком не иди, по дороге не иди, в одежде не приходи и без одежды не приходи. С подарком не приходи и без подарка не приходи, только должен быть у нас.

Назавтра Баламджа прибыл-приехал верхом на козе по дорожной бровке. В одежде не приехал и без одеяния не был — приехал, обернувшись рыболовной сетью. С подарком не приехал, но и без подарка не был — приехал, держа живого воробья. Прибыв, вручил его тайше. Едва тот стал брать птичку в руки, та упорхнула. Вот и оказалось, что и подарка не было и без подарка он не приехал.

Затем тайша опять говорит:

— Завтра я к вам пойду. Подои быка и приготовь самый лучший тарак.

Назавтра тайша сам пришел. Баламджа же (в это время) лежал на своей кровати. Тайша, остановившись во дворе, крикнул. Вышла дочь Баламджи.

— Где твой отец? Почему не выходит?

— Господин тайша, — отвечает девушка, — наш отец не может выйти, так как этой ночью он родил.

— Как же может родить мужчина? — Удивляется тайша.

— Да нет, господин тайша, что Вы говорите? А как можно, подоить быка и из его молока приготовить тарак?

Тайша на это ничего не смог возразить. Уехал домой. Назавтра он посылает к Баламдже двух солдат:

— Зайдите к нему, посмотрите, что он делает.

Вот прибыли (к Баламдже) два солдата. Остановились во дворе и, не слезая с коней, крикнули:

— Где нам привязать своих коней? Нам нужно войти (к вам).

Девушка ответила:

— Позади вас лето с зимой, к ним привяжите своих коней и входите.

Оба солдата стали искать лето с зимой, не могут найти. Что это такое? Так, не найдя, и возвратились. Оправдываются перед тайшой:

— Мы хотели во дворе привязать своих коней и войти, но не за что было. Нам сказали привязать коней к зиме с летом, которые позади нас. Мы не смогли найти.

— А сани с телегой там были? — спросил тайша.

— Были разбитые сани с телегой, но мы не догадались и вернулись.

А тайша после этого женил своего сына на дочери Баламджи. Он сделал ее своей невесткой и породнился с бедняком Баламджой.

Жили они счастливо.

11. УМНАЯ НЕВЕСТКА

Сэсэн бэриУмная невестка. Записал А. И. Шадаев, РО БФ СО АН СССР, инв. № М-1-307. Перевод В. Ш. Гунгарова.

В сказке приводится интересный этнографический элемент, связанный со свадебным обрядом. В прошлом на свадьбах бурят молодожены обходили почетных гостей (преимущественно стариков), принимая от них благословение, а сами преподносили им с поклоном какой-нибудь подарок. Имена этих людей для молодых были как бы символом чести и благополучия, с их именами связывалось все хорошее. В данной сказке молодая невеста находит козу, задранную волком, за рекой под деревом. Поскольку на их свадьбе были почетные гости с именами Шоно (волк), Уһан (вода), Модон (дерево), она не может рассказать об этом случае конкретно и вынуждена прибегнуть к иносказанию — вместо слова «волк» говорит «воющий», вместо «река» — «текущая», вместо «дерево» — «растущее».

В давнее время жили старик со старухой. У них был один единственный сын. Женили они сына и взяли в дом невестку. Жили так.

Однажды утром старик пошел за овцами и видит — пропала одна коза. Говорит старик невестке:

— Ну, невестка, пропала у нас одна коза, может пойдешь поищешь?

— Хорошо, — сказала невестка и пошла искать козу.

Долго искала и еле нашла. Козу задрали волки и оставили возле дерева за рекой. Она повернулась и быстро пошла домой. Хотела рассказать об это отцу, но не знает как быть: ведь на свадьбе своей они поклонилась людям, которых звали Шоно (волк), Уhан (вода), Модон (дерево).

Подумав, она сказала отцу:

— Поймите, отец, нельзя мне назвать людей, которым поклонилась на свадьбе. Нашего блеющего задрал воющий (там), за текущей.

После этого та невестка стала считаться самой умной.

12. ХАН РЕБИ

Ребии хаанХан Реби. Аарне-Андреев, № 875. Совпадает мотив: девушка дает умные ответы на вопросы хана. Записала С. С. Бардаханова от Доржи Намсараевича Шаракшанова, 1898 г. рожд., с. Кырен Тункинского района БурАССР, 1972 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № 3295. Перевод С. С. БардахановоЙ.

Вариант данной сказки под названием «Сэсэн хүүхэн» опубликован в сборнике А. И. Шадаева «Бурят-монгол арадай онтохонууд». Эпизод сказки построен на игре слов. «Суур татаха» употребляется в значении «запеть». В другом случае «суур» обозначает стебель трубчатых растений.

Некоторые мотивы этой сказки роднят ее со сказками «Баян хунэй сэсэн бэри», «Хоёр сэсэнэй хеерэлдөөн», РО БФ СО АН СССР, инв. № 2868, «Сэсэн хаани бэри — угээтэй хууни басаган». См. комментарии к этой сказке.

Жил один хан по имени Реби. Еле-еле дождался он сына, да и тот уродился придурковатым. «Не может он занять мой ханский трон, в чужих краях надо подыскать ему жену, — думает хан. — Найдется ли там умная девушка?»

Сначала надумал поискать такую среди своих подданных, которые жили на равнине с южной стороны горы. На северной стороне никто не жил. На той горе по велению хана приказано было сделать все, что только можно придумать. И получилось так интересно, как в музее. Когда все было готово, хан велел всем своим подданным перекочевать туда. Долго кочевали, наконец, почти все перекочевали. Об этом дали знать хану. «Неужели никто не объявится и ничего не скажет?» — думает хан.

Вдруг у подножья горы послышались голоса людей. Хан сидит, ждет — кто же появится.

Появились старик на быке, его старуха на корове и их дочь на телке.

Подъехали и любуются:

— Все, что создано ханом-батюшкой, прекрасно, — говорят отец с матерью девушки. — Хан-батюшка, создавая все это, ничего не забыл, кроме солнца и луны. И еще забыл он сделать кабана и козу.

С этими словами они уехали.

Смотрит хан — действительно, нет ни солнца, ни луны (забыл про них), нет ни кабана, ни козы.

— Поди за ними, узнай, где они поставят дом свой, — говорит хан и посылает человека.

А те перебрались на другую сторону (горы) и на одном из холмиков поставили изгородь, построили шалаш. Одна сторона у того холма была песчаная, вплотную к ней они построили жилище.

Вернулся посланный и докладывает хану обо всем, что видел. Хан отправляет, человека за стариком с приказом:

— Пусть приходит в унтах и в то же время без унтов, в дэгэле и в то же время без дэгэла. В шапке нельзя приходить и без шапки нельзя. По дороге пусть не идет и по бездорожью нельзя.

Отец говорит дочери:

— Как же мне явиться к хану? Он приказал мне придти к нему в унтах, но чтобы казался как будто без унтов; чтобы был без унтов да казался бы в унтах; в шапке, но должен казаться голоушим; чтобы был голоушим, а казался бы в шапке; идти не по дороге и по бездорожью нельзя; ехать по бездорожью, но должно казаться, что по дороге.

Через три дня отец стал собираться в дорогу. Дочь говорит ему:

— Иди без унтов — в одних норках, без дэгэла— в рубашке одной, без шапки, но в платке. Одной ногой ступай по середине дороги, другой иди по ее обочине. Доберешься до хана, перешагнешь через порог одной ногой и спросишь:

— Хан-батюшка, можно зайти в дом?

Так и сделал старик. Добрался до хана, перешагнул через порог: одна нога и рука в доме, другая — на улице.

— Хан-батюшка, можно зайти в дом? — спрашивает.

— Можно, можно, — отвечает тот.

Скоро принесли ему одежду, поставили перед ним еду и расспрашивают:

— Из какого ты рода? Сколько у тебя сыновей да дочерей? Сколько лет сыну? Сколько лет дочери?

— Сына нет у меня, только дочь одна. Скоро ей исполнится двадцать три года.

Накормили старика вкусной едой и еще изюмом, ягодой. Затем хан говорит ему:

— Дня через три я приду к тебе. Подои быка и сделай из его молока тарак, из золы сплети веревку.

Надели на старика дэгэл, дали разной еды, нагрузили на него много добра, спросили, куда ехать, и проводили его до дому.

— Что же это дали мне? Можно есть или только сидеть да смотреть на то, что мне дали, — говорит отец.

— Это изюм, это мучное, — говорит дочь, все угадывает и разъясняет ему.

Тем временем старик все думает да печалится, как добыть ему бычье молоко и сделать из него тарак, как сплести веревку из золы. Так проходит три дня. Дочь говорит отцу:

— Привези сухой травы.

Привез старик траву. Из нее сплели веревку, разложили на кривом бревне и сожгли. Сухая трава сгорела, а на бревне осталась веревка из золы.

— Укройся потеплее и ляг в постель, — советует дочь.

В это время приехал хан звать старика на улицу. Крикнул раз — никто не выходит. Еще раз крикнул — никто не выходит. Потом вышла девушка: один гутал на ноге, другой — в руке, один рукав надет, другой — нет. Платок свой держит в руке.

— Как ты посмела выйти в таком виде?

— Хан-батюшка, ведь три раза вы громко позвали. Выскочила я, не успела ни одеться, ни обуться. Потому гутал у меня в руке. Не успела надеть дэгэл, натянула только один рукав.

— Отец-то дома?

— Дома.

— Я велел ему сплести веревку из золы, — говорит (хан).

Она показала ту веревку на бревне.

— Я приказал ему сделать тарак из бычьего молока. Почему отец твой не выходит?

— Отец лежит, разрешиться должен.

— Мужчины разве рожают детей?

— Хан-батюшка, а где же вы видели, чтобы быка доили, а из молока его делали тарак?

Хан не нашелся, что ответить. Посылает он к (старику) человека. Приехал тот человек и говорит:

— Хан просит вашу дочь быть его невесткой. Сколько скота и золота просите за нее?

— Скотом и табуном, золотом и деньгами наполните мой дом, тогда и сговоримся, — ответил (старик) по совету дочери.

А сам перерыл холм, на котором стоял дом, чтобы скот и табун, золото и деньги уходили через это отверстие на ту сторону (горы).

Пригоняют да пригоняют от хана скот и табуны. Все это уходит через отверстие в холме. Золото и деньги привозят — все уходит туда же. Никак не могут наполнить дом. Старик говорит:

— От хана-батюшки уже третий раз пригнали скот, как же сказать, мало или хватит.

Все это делалось по совету дочери. Вскоре она стала женой ханского сына. Им отвели отдельный дом.

Однажды хан взял в дорогу своего сына.

— Пошевели-ка хвост коню, — говорит он ему.

Тот тут же спрыгнул с коня и стал трясти хвост коню. Хан слез (с коня), поколотил сына и уехал. А тот со слезами вернулся домой к ночи.

— Ты ведь ханский сын, что с тобой стряслось? — спрашивает (жена).

— Отец приказал пошевелить хвост коню. Я исполнил его приказ. Тогда он слез с коня и поколотил меня, — отвечает муж.

— Вперед его поскакал бы ты рысью, так, чтоб конский хвост развевался, — говорит жена.

На другое утро (хан) опять взял с собой (сына).

— Пошевели-ка хвост коню, — говорит отец.

Сын рысью поскакал перед ним.

— Суур дорожный затяни-ка, — говорит (отец).

Сын тут же спрыгнул с коня, сорвал дорожный суур, стоит и теребит его.

Отец опять поколотил его и оставил там.

На другой раз отец снова взял сына с собой.

— Пошевели-ка хвост своему коню, — говорит (он).

Тот поскакал рысью перед ним.

— Тяни-ка суур дорожный, — говорит.

Сын запел.

Потом добыли козу. (Отец) обращается к сыну:

— Сделай деревянный котел.

Тот срубил одно дерево и стал из него делать котел. Отец опять поколотил сына, оставил его там и уехал. Со слезами вернулся ханский сын в полночь домой

— Почему ты плачешь? — спрашивает жена.

— Деревянный котел отец велел сделать. Я срубил дерево и стал делать из него котел. Он опять побил меня, — отвечает тот.

— Надо было заострить палку, нанизать на нее мясо и прожарить на огне, — говорит жена.

На другой день отец с сыном снова отправились.

— Пошевели-ка хвост своему коню, — говорит отец.

Сын рысью поскакал впереди.

— Дорожный суур затяни-ка.

Сын запел.

— Сделай деревянный котел, — сказал отец.

Сын заострил палку, сделал вертела и показал отцу. Возвращаются они домой, отец увидел на дороге перекати-поле.

— Поди, спроси имя, откуда и куда путь держит? Если не узнаешь, голову оторву, — пригрозил отец и поехал дальше.

Парень идет за тем перекати-полем, спрашивает:

— Как тебя зовут? Откуда идешь и куда путь держишь?

Все напрасно, спрашивал, спрашивал — так и не получил ответа. Бросил он растение на кочку и опять со слезами пришел домой.

— Почему плачешь? — спрашивает жена.

— Увидел отец что-то перекатывающееся на дороге и приказал узнать имя, откуда и куда оно идет. Если не узнаю, то голову оторвет.

— А где же ты это оставил? — спрашивает жена.

— Расспрашивал я, но ответа не получил, бросил на кочке и ушел, — отвечает тот.

— Зачем же ты оставил там? Надо было мне показаться, — говорит, жена.

Вышла (она) посмотреть — а там перекати-поле, во все стороны развевается на ветру. Увидела это жена и говорит мужу:

— Велело перекати-поле сказать тебе: «Из хорошего семени выросло, из-за плохого корня высохло, безликое я».

Тут же ветром его унесло. Так передали отцу. А тог хмыкнул и уехал.

Три года прошло с тех пор. Никто не знает, куда он уехал. Оказалось, его схватил Гахай Бодон-хан и привязал к железной телеге. Так он там и лежал.

Прошло еще три года. Гахай Бодон-хан стал собирать свои войска. Лежавший на привязи хан спрашивает:

— Зачем войска собираете?

— Кто против нас, тех убьют. Кто за нас. тех приведут. Для этого мы собираем людей, — говорит Гахай Бодон-хан.

— Жаль! Если бы я приготовил бумагу да отправили к моим трех человек, сразу бы сами прибыли сюда, — говорит (Реби хан).

— Какую бумагу хотел написать? Пиши, — говорят ему.

Принесли бумагу и все, что нужно.

«Здравствуйте, — пишет хан, — все мои люди! На Родине Гахай Бодон-хана три года я играл в шахматы. Играя в шахматы, выиграл кое-что, где могут разместиться все мои подданные. Здесь места очень красивые, полным-полно еды. Приезжайте все. Рогатый скот гоните впереди, безрогие пусть позади идут».

Получили это письмо, созвали всех в ханский дворец и стали совет держать. Потом приближенные хана собрали в одном месте весь рогатый скот, безрогих — в другой части двора. В это время невестка говорит:

— Что же написал нам отец? Показали бы мне.

Показали то письмо невестке.

«Перед домом три золотые осины растут, — пишет он. — Одну из них срубите до верхушки, другую — по середине, третью — до основания. На кровати, у изголовья, есть шелк с разными узорами. Этот шелк можно разрезать только блестящими ножницами, которые лежат там же у ног. На дровах лежит железный колун, оставьте его там. В табуне моем есть жирная белая лошадь, и ее оставьте там. Остальное все привезите. Лежу на зеленой шелковой постели, под синим шелковым одеялом. Передо мною много всякой еды, питья. Радостно и весело мне, играю я в шахматы. В крутящемся железном дворце кружусь я».

— Отец наш лежит привязанный к железной телеге. Пишет, чтобы рогатый скот мы гнали впереди, безрогих — сзади. Это значит — вооруженные из наших подданных должны идти впереди, безоружные — позади. Быстрее приехать и освободить его просит. Лежит почти голодный, потому и пишет, что питается ягодой. Ножницами блестящими называет меня, железным колуном — моего мужа. Белой лошадью называет мать и просит ее оставить здесь, не брать с собой, — говорит невестка.

Сразу собрали всех своих подданных. Из тех троих одного убили на месте.

— Другого должны уложить на их же земле, — говорит невестка.

Стала она предводительницей. Вооруженных людей расставила впереди, безоружные пошли за ними. А позади — обозы с продуктами. Ружей не хватало на всех.

Добрались до середины пути, прикончили второго, а третьего — недалеко от их дома. Пробирались они (к Гахай Бодон-хану) и днем, и ночью. Внезапно напали на него и освободили Реби-хана.

13. КРУГЛЫЙ ДУРАК

Шабар тэнэг хүбүүнКруглый дурак. Записал М. П. Хомонов. от А. А. Тороева, 1893 г. рожд., с. Шунта Боханского района Иркутское области, 1966 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № 3157. Перевод С. С. Бардахановой.

Некоторые мотивы сближают эту сказку с циклом сказок о глупом ханском сыне и мудрой невесте. См. комментарии к сказке «Сэсэн хаани бэри — угээтэй хууни басаган», включенной в настоящий сборник.

Давным-давно жил один богач. Скота, денег, золота было у него полно. Все земли находились в руках у этого богача. По три-четыре батрака работали у него и зимой, и летом. Ни конца, ни края не было их работе.

Имел богач единственного сына, да и тот был дурачок круглый — Шабар тэнэг. Поехал он свой скот осматривать, а сосчитать его не умеет. По своим владениям ездил — ни лугов, ни лощин не различал. Отец хотел научить сына кое-чему по хозяйству, каждый день сажал его на хорошего коня и отправлял к земле да скоту присматриваться. А сын ездил куда глаза глядят, не объезжал свой скот и возвращался обратно.

— Такого парня никак не научишь, — говорит богач своей жене. — После нашей смерти воры выкрадут весь скот, волки да собаки будут нападать. Золото и деньги врагам нашим достанутся. Люди обманом все добро у него выманят. Трудно придется сыну после нашей смерти. Надо подыскать ему хорошую жену. Если у него будет такая жена, она не разбазарит наше добро да и сына нашего не будет мучить. Пусть и не работает, золота, денег наших на еду и одежду хватит им на всю жизнь.

— По улусам надо поездить, собрать долги да налоги, может быть, сыну подходящую невесту найдем, — говорит жена. — Если встретится хорошая (девушка), надо с родителями поговорить. Пока мы в состоянии, нужно щедро их одарить скотом, деньгами и золотом.

— Верно, очень правильно ты говоришь, — соглашается богач. — Оседлаю я коня, и поезжу по улусам.

Надел богач хорошую одежду, сел на доброго коня и поехал по улусам. Выходит он из одного дома, заходит во второй. Из одной трубы маленького крайнего дома идет дым. Привязал он коня и зашел в эту избушку. Там старик со старухой ставили котел (для курения архи).

— Какой хороший гость приехал! Первый котел мы ставим, — говорят они. — Какой счастливый гость пожаловал! Садитесь. Откуда вы и куда путь держите? — спрашивают они.

— Езжу по улусам, собираю долги свои, — отвечает богач.

— Издалека вы приехали, садитесь, скоро архи будет готов, — говорит старик.

— Какой хороший гость пожаловал, со вчерашнего дня у нас свежее мясо есть, — вторит старуха.

В это время с улицы зашла молоденькая девушка и говорит:

— Гость у нас.

Поздоровалась она с гостем и обращается к матери:

— Гостя надо накормить.

Стала она быстро на стол собирать. Мать в избаане — деревянном сосуде — поставила архи. Богач пьет архи, ест мясо да все присматривается к их дочери. Очень красивая она у них была.

— Взять бы ее в невестки, не прогадал бы, — думает он.

Между тем кончился архи. Богач вытаскивает из кармана деньги, отдает старику со словами:

— Хочу вас угостить.

— Какой хороший гость, даже деньги дает, — говорит старик.

Пошел старик к соседям и принес архи из трех котлов, архи с одного котла богач поставил перед стариком, со второго котла — держит сам. Пьют они архи, и богач начинает такой разговор:

— У меня единственный сын. У вас одна дочь? Одна! Не можем ли мы стать сватами, обменяться кушаками?

— Конечно! Как же отказаться от сватовства с таким человеком? — отвечает старик. — Отдадим единственную дочь замуж и будем в золе да в пыли копошиться. Кто же будет за нами присматривать? Кто будет кормить?

— Сосватаем вашу дочь, она с мужем своим будет помогать вам. Отдам вам скот, деньги, новый дом поставлю. Отдан вам пятнадцать голов овец, четыре коровы, три коня, чтобы вы могли запрягать.

— Если вы будете помогать нам и поддерживать, согласны стать сватами, — отвечает старуха.

Богач снял свой шелковый кушак, отдал бедняку. А тот свой кожаный кушак отдал богачу. Богач опять вытаскивает деньги, ставит архи в честь сватовства. Выпили. Затем богач сел на своего коня и, очень веселый, довольный, поехал домой.

Въехал он во двор, хотел слезть с коня, но (свалился) с него и упал.

— Что же это такое? Что за причуды? — ругает его жена.

— Такое хорошее дело сделал, как же не выпить? — говорит тот.

Перестала жена браниться и повела его домой. Зашли в дом, богач рассказывает своей жене:

— Красивую невестку подыскал. Через недельку свадьбу сыграем, сына подготовь.

Богач лег спать, а жена захлопотала по дому. Одели старики своего глупого сына — Шабар тэнэг в красивую одежду, волосы ему расчесали — и стал он похож на человека. Семь суток они готовили архи-тамхи да мясо.

Через семь суток бедняк пригласил из улуса несколько человек, стариков да старух, и на своей арбе — телеге поехали на свадьбу. Богач встречает их со своими батраками, берет под руки и ведет домой. На столе, что на четырех ножках, всего было полно. На столах со многими ножками всякой еды вкусной полно. Для невестки и сына накрыли стол в очень красивой комнате.

Семь суток гуляли-пировали. На восьмые сутки гости стали собираться домой. Сватам дали пятнадцать голов овец, четыре коровы, три лошади запрягли и трех своих батраков отправили их проводить. Шестерых плотников отправил богач, чтобы дом поставили бедняку, и двух парней, чтобы они помогали ему косить сено, убирать урожай да ходить за скотом. И зажили (старики) хорошо.

А дочь бедняка, ставшая невесткой богатого человека, всю работу делает по дому. Шабар тэнэг однажды выехал осмотреть свои стада. Когда он вернулся, жена спрашивает:

— Сколько у вас лошадей?

— Не знаю, — говорит парень.

— Сколько овец?

— А этого совсем не знаю! Бегают какие-то овцы, да не знаю, наши они или чужие.

— А сколько у вас рогатого скота? Сколько дойных коров?

— Мать пригоняет коров и доит сама, а дальше ничего не знаю.

— Сколько у вас пахотной земли? Сколько засеваете?

— Не спрашивай-ка у меня всякую ерунду, — ответил ей муж и вышел на улицу.

Призадумалась и приуныла тогда девушка.

— Говорили, что у богача сын — круглый дурачок. Видно, всю жизнь придется мне с ним мучиться, — думает она. — Все люди надо мной будут смеяться да потешаться.

А богач с женой рады-радешенькй.

— Теперь-то наш сын возьмется за ум, — говорят они. — После нашей смерти она сбережет все хозяйство, скот и деньги никому не отдаст. Хорошую невестку подыскали.

— Что же ты не съездишь к родителям в гости? И меня могла бы с собой взять, — говорит однажды парень жене.

— С тобой поехать — людей потешать, позориться, — отвечает жена. — Поезжай один, если ничего не понимаешь и просишься в гости.

После такого разговора парень говорит отцу с матерью:

— К тестю поеду в гости. Жена разрешила мне съездить.

— Понемногу ума набирается наш сын, видно, невестка так учит, — говорят богач с женой.

— Если хочешь поехать к родственникам, то надень красивую одежду, садись на хорошего коня, — говорит отец сыну.

Тот оседлал хорошего коня, надел красивую одежду.

— А ты найдешь своего тестя? — спрашивает отец, провожая сына.

— Нет!

— А дорогу знаешь?

— Нет!

— Я тебе покажу дорогу, — говорит жена. — С дороги не сворачивай, поезжай прямо. Поедешь по тайге. Если свернешь там с дороги, попадешься в лапы волков и собак. Доедешь до опушки леса, там новый дом увидишь. В нем твой тесть живет. Тесть скажет, что зять приехал, заколет овцу, крепкий архи поставит. Ты не набрасывайся на мясо, поешь немного, а то живот заболит. Крепкого архи много не пей, не дури, смотри глупостей не наделай, пригуби немного и поставь на стол.'

— Ладно, — соглашается тот.

— Перед тем, как постелят тебе постель и положат спать, ты сними всю одежду с себя. Хорошо сложи. Понял?

— Понял, — отвечает муж.

Так она проводила мужа в дорогу. И поехал Шабар тэнэг рысью по той дороге, которая привела его в лес, в густой сосняк, что не пройти и не проехать человеку. На самой дороге большущая сосна растет. «Как же мне быть с этой сосною-то, — думает парень. — Жена наказывала не сворачивать с дороги. Если сверну с дороги, могу заблудиться. Надо подняться самому на эту сосну, потом коня перебросить через нее на ту сторону», — решил он. Стал он забираться на сосну. Хватается за один сучок, за второй, цепляется за третий. Сучок не выдержал, сломался — и Шабар тэнэг свалился вниз. Лежит он под сосной, обхватив ее, и думает: «Вот как помирают, сорвавшись с сосны».

В это время двое мужчин рубили деревья в лесу и заметили, что конь с утра до вечера там стоит. «Почему этот конь здесь стоит, — удивляются они. — Может, воры украли и оставили, пойдем посмотрим», — говорят они между собой.

Подошли мужчины близко, видят — на коне очень красивое седло, отделанное серебром. Под сосной лежит молоденький парень с раскрытыми глазами, обняв сосновый сучок.

— В прохладном месте лежишь? Отдыхаешь? — спрашивают парни.

— Свалился с сосны, помер я, — отвечает тот.

— Мертвые не разговаривают, ты еще живой, — говорят те парни.

— Ладно, если я еще живой, то встану, — сказал парень, отбросил сучок и встал.

— А зачем ты на сосну-то полез? — спрашивают те.

— Жена мне наказывала не сворачивать с дороги, чтоб не попасться в лапы волков и собак. Еду, а на моей дороге эта сосна растет. Хотел залезть на сосну и перебросить через нее коня на ту сторону и опять выйти на свою дорогу, — отвечает парень.

— Садись на коня, мы выведем тебя на дорогу, — говорят те двое.

Шабар тэнэг сел на коня. Объехав сосну, те вывели его на дорогу.

— А куда ты путь держишь?

— К тестю еду.

— Поедешь по этому лесу до конца. И на краю его увидишь высокий красивый дом. Там живет твой тесть, — сказали ему парни.

И поехал Шабар тэнэг по дороге дальше. Ехал, ехал и доехал до опушки леса. А там высокий новый красивый дом. Как увидел тот дом, пришпорил коня и рысью помчался туда.

Прискакал, а тесть его на улице стоит.

— У, зять приехал, — сказал он, расседлал коня, пустил на луг пастись. Зятя взял под руку и повел в свой новый дом.

Заходят, там теща со словами:

— Сын наш приехал.

Посадили зятя за стол, поставили перед ним жирную свежую баранину, крепкий архи.

— В первый раз ты у нас, зять, пей наш архи, ешь мясо, — говорят. И наливают ему архи. Тот пригубил и говорит:

— Архи я не пью, сами пейте!

Старик со старухой пьют архи, говорят:

— Если не пьете архи, хоть мяса поешьте.

Съел он два-три кусочка мяса, сказал: «Спасибо» — и вышел из-за стола.

— Сын богача, привыкший к разнообразной еде, мясо-то наше за еду не считает. Устал, видно, в дороге дальней, — рассуждают старик со старухой.

Затем теща приготовила (зятю) постель. Тот разделся и лег в чем мать родила. Старик со старухой все сидят, пьют архи и едят. А зять поел чуть-чуть, как дома наказывала жена, и совсем голодный лег в постель. Лежит и думает: «Как эти двое лягут спать, все мясо украдкой съем».

Старик со старухой выпили архи и легли спать. Как только заснули они, Шабар тэнэг поднялся с постели, в темноте побрел туда, где было мясо. Вдруг он крепко стукнулся головой. Сверху что-то полилось. Потрогал рукой — липнет. Решил выйти на улицу и вытереться, направился к двери. На крыльце увидел берестяной туесок, набитый бараньей шерстью, и стал вытирать себя ею. Затем он вышел на лунный свет, посмотрел и не узнал себя: весь покрыт бараньей шерстью и похож на барана.

Тесть его был искусным мастером. Разогретый клей он оставил на полке. А (зять) опрокинул его на голову. От шерсти той он не может освободиться, решил, что стал бараном. Забрался в стайку и лег там с овцами. В полночь нагрянули туда воры за овцами на запряженной паре лошадей с большим ящиком. Остановили лошадей возле стайки, сорвали с нее крышу, и один из них заскочил туда. Оттуда кинул сразу барана, лежавшего возле Шабар тэнэга. Потом бросил его самого. Воры забросили в свой ящик около четырех-пяти овец и уехали. С баранами увезли и Шабар тэнэга. Рогами и копытами овцы чуть было не распороли ему брюхо.

Тем временем уже близился рассвет. На рассвете они проезжали мимо загона с овцами Шабар тэнэга. Услышав оттуда блеяние овец, заблеяли и те бараны, которые находились в ящике. «Я же тоже баран», — решил Шабар тэнэг и дико заревел. Этот рев напугал воров. «За нами люди гонятся», — встревожились они. Распрягли лошадей, сели на них и умчались, оставив телегу с ящиком.

С восходом солнца жена Шабар тэнэга пошла выгнать овец и скот (на пастбище). На дороге она увидела телегу с большим ящиком. «Что же в этом ящике?» — подумала она и заглянула. А там ее муж Шабар тэнэг между четырьмя-пятью баранами лежит, вытаращив глаза.

— Что же с тобой стряслось? Как ты сюда попал? — спрашивает (она).

А муж говорит:

— Я же стал бараном. По твоему совету я полез на сосну, свалился и помер. Потом опять стал живым. Ты не велела сворачивать с дороги. А на дороге моей росла сосна. Оживили и подняли меня два парня, помогли объехать сосну и выйти на дорогу. Так я выбрался на дорогу и доехал до тестя. Тесть оказался на дворе, коня моего пустил на пастбище. Когда я зашел в дом, теща раздела меня и повесила одежду. Посадили меня за стол, жирное мясо, крепкий архи передо мной поставили. Как ты наказывала, архи я только пригубил, съел два-три кусочка мяса, сказал: «Наелся» — и вышел из-за стола. Теща постелила мне постель. Когда ложился спать, как ты велела, все с себя снял. Ночью сильно есть захотел. Когда старики заснули, хотел мясо поесть да стукнулся головой о что-то и опрокинул на себя. Хотел это вытереть и вышел на улицу. На крыльце была овечья шерсть. Этой шерстью я стал вытирать себя, стал похожим на барана и забрался к ним. Когда лежал я с овцами, выкрали меня воры и привезли сюда.

Жена не стала никому его показывать, нагрела воды, вымыла, соскоблила всю шерсть с него, одела в другую одежду. Потом она отправила к родителям человека с весточкой: «Ваш зять выходил на улицу, увидел там, как воруют ваших овец. Погнался он за ворами без одежды, догнал их здесь и отобрал овец. Привезите одежду зятя, коня его пригоните да овец своих заберите».

— Очень умный у нас зять, — говорят тесть с тещей. — Не ночевал-то он потому, что гонялся за ворами, чтобы спасти наших овец.

И поехал туда тесть с одеждой зятя, взял его коня и привез своих овец.

Так она промучилась с ним всю свою жизнь.

14. БУРУША БОРБОН

Бурууша БорбоонБуруша Борбон. Записала Е. В. Баранникова от Будажапа Сапхаевича Цыденова, 1912 г. рожд., улус Алла Курумканского района БурАССР, 1974 г., РО БФ СО АН СССР. Перевод С. С. Бардахановой.

Сходные мотивы имеются в сказке «Эрьюу тархятай Эрхин хубуун», опубликованной в «Бурятских народных сказках», 1973 г.

Будажап Сапхаевич усвоил эту сказку от местных стариков и своего дяди Енхобоо Аргааһана. При исполнении сказок Б. С. Цыденов часто уточняет некоторые детали, подробно объясняет, почему тот или иной герой поступает именно так, как сказано в сказке. Сказочник поясняет, например, как выглядело старинное ружье — сахюурта буу, которым пользуется герой («урданайшни сагта шулуугаар буудадаг байгаа» — «раньше стреляли камнями, а не свинцовыми пулями», уточняет он).

Жил один парень, сын бедняка. Женился он на дочери богатого человека. Отец дал ей в приданое шестьдесят голов скота. Парень оказался ленивым, ничего не хотел делать. Знал только есть да лежать. Не работал вовсе. Забивал скот, ел мясо да полеживал себе. А веревки, оставшиеся от скота, жена продавала. Вскоре муж все шестьдесят голов забил, и остались они ни с чем.

Однажды жена положила в пузырь топленого масла, спрятала его в летнике между тремя камнями очага и засыпала золой. Потом говорит своему мужу:

— Сходи-ка в летник, принеси мне оттуда золы, хочу я постирать.

Так отправила она мужа в летник.

Пошел муж туда, стал рыться в золе и нашел пузырь с маслом. Набрал он золы, взял масло и радостный вернулся домой.

— Вот с какой добычей я пришел, — говорит.

— Тот, кто действует, всегда еду себе добудет, а лежебока голодным остается, — сказала жена и досыта накормила его тем маслом. А сама все похваливает его:

— Ах, какой же ты хороший.

Муж обрадовался похвале жены, схватил ружье и помчался на охоту. Оказался он в густом лесу, заблудился там и не может найти дорогу домой. Идет парень куда глаза глядят. Вдруг видит волчью нору с тремя выходами. Решил он переночевать в тепле и залез в нее. А там волчата лежат. Задумал парень выловить их, вылез оттуда, разделся, одеждой своей закрыл два выхода, а в третий обратно залез. Как только увидели голого человека волчата, с перепугу выскочили из норы и убежали со всей его одеждой, застрявшей у них на голове. Остался он раздетым, в чем мать родила. Отправился он в путь. Блудил, блудил и вышел на поляну; увидел там дом богатого человека. Назавтра перебрался к нему во двор и заночевал в соломе. Собаки почуяли чужого человека и громко залаяли. До рассвета пролежал он там.

Утром вышли работники, стали доить коров. Дело было осенью. Выходит дочь богача в своем шелковом дэгэле, (тот богач имел единственную дочь), прошла за стайку, справляет малую нужду. Когда стало совсем светло, он высунул голову. Встала девушка, стала сморкаться и выронила золотое кольцо со среднего пальца. На утреннем солнце кольцо блестит и сверкает.

Работники стали выгонять на улицу скот. В это время одна корова стала тереться о стайку и наклала там. Немного погодя пришел туда работник и замазал ее пометом щели в стайке. Парень все это видит.

Две собаки, которые лаяли ночью, все еще, смотрят в сторону, где тот парень прячется.

— Почему так лаяли собаки? И сейчас глаз не спускают, смотрят в сторону забора. Что тут завелось? — говорят работники и подходят к парню.

— Не бейте меня, я же человек, — просит тот.

— Что за человек? Откуда? — спрашивают они.

— Я Буруша Борбон, — отвечает тот. — Заблудился я, остался нагишом.

Работники повели его и доставили богачу. Богач накормил его, надели на него штаны из овчины, поселили в стайке, чтоб сделать работником. Лежит он как-то на лугу в овчинном дэгэле, вдруг приходят два работника и заводят разговор:

— Дочь нашего богача лежит без памяти. Душа из нее вылетела. Лам и шаманов созвали, вот уже сутки они молятся. И шаманы, и ламы говорят, что душа ее вылетела. Душа, видать, в ее колечке. Где же может быть ее колечко?

Через двое суток девушке стало еще хуже, пуще прежнего заболела. Все уже об этом говорят.

А парень, который лежал, прихвастнул:

— Только я смогу найти ее душу.

Работники побежали к богачу и рассказали об этом.

— Этот Буруша Борбон, видно, знает кое-что, — говорят богач и его жена.

Приходят они к парню с хадаком и умоляют его.

— Пойди, помоги!

Одели они парня и привели в свой дом.

— Золотое кольцо я смогу найти, — говорит этот шельмец.

Богач просит и умоляет его отыскать кольцо. Тогда парень выпросил священную стрелу, привязал к ней хадаки пяти разных цветов. Велел поставить на улице большущий котел, налили в него воды и стали греть. Парень взял в руки ту стрелу, идет по двору, постукивает ею по стене, по забору. Потом он притворился, что ничего не знает, подошел к стайке, обошел вокруг, постучал и говорит работникам:

— Возьмите это!

Взяли они мерзлый помет, разогрели в горячей воде, и показалось кольцо. Как только нашлось кольцо, девушка выздоровела.

— А теперь мне нужно домой вернуться, к жене своей, заблудившийся я человек, — говорит Буруша Борбон.

Несколько дней провел он во дворце богача. Тот одел парня в красивую одежду и приказал своим работникам:

— Проводите его до дома!

— Проси, что тебе нужно! В чем нуждаешься? — спрашивает богач у Буруши Борбона.

— Нужны мне веревки для шестидесяти коров, — выпалил дурак.

Исполнили его просьбу и проводили парня домой.

— Откуда ты приехал?Что привез? — спрашивает дома жена.

— Заблудился я, слуги богача со мной приехали, — отвечает тот.

Все он рассказал жене, как достались ему веревки, как нашел кольцо и помог выздороветь дочери богача. Выслушала его жена и говорит:

— Какой же он глупый человек? Нойон ли, хан ли он? Просил ты шестьдесят коров, он не понял и отдал тебе веревки для них.

Поехали обратно работники и все рассказали богачу. После этих слов выбрал богач с женою шестьдесят коров, взял работников, чтобы их перегнать, сами запрягли пару лошадей в дрожки и поехали к Буруша Борбону.

— Простите, — говорят они ему и жене его.

— Обижаться не на что, будем жить в дружбе, — договорились они.

Те шестьдесят коров закрыли во дворе Буруша Борбона, подарили им еще пару лошадей и поехали домой.

15. УМНАЯ ЖЕНА

Ухаатай эхэнэрУмная жена. Записана от Доржи Бадмаева, ст. Могзон Читинской области, 1953 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № 1265-М. 1. Перевод Д. Д. Дампилон.

Мотив спасения людей от жажды, добыча для них воды бедным человеком сближает эту сказку со сказкой «Ядуу Доржо», опубликованной в сборнике «Бурятские народные сказки», 1976.

Жил один парень. Был он ленивый, ничего не делал, только по дворам ходил. Часто ночевал у одного нойона, иногда по хозяйству ему помогал. Однажды предлагает ему нойон:

— Будь моим сыном, лентяй, будешь помогать по хозяйству. а я тебя за это буду кормить, одевать, обувать.

Парень подумал: «Нойон замучает меня работой, не даст покою» — и говорит:

— Нет, не останусь, соскучился по родным местам, возвращаться пора.

Тогда нойон говорит:

— Коли так, отправляйся скорее.

Собрался парень в дорогу. Хозяйская дочь — мастерица пожалела его, подает парню золотое кольцо со словами:

— У тебя нет ничего. Возьми и продай. А на деньги купи себе еду и одежду на дорогу.

Взял парень кольцо и стал прощаться с нойоном:

— Не буду знать теперь нужду, ваша дочь подарила мне свое золотое кольцо.

Рассердились нойон с женой, решили прогнать дочь вместе с парнем, раз она выбрала себе лентяя непутного, золотое украшение с руки сняла и отдала ему.

— Ступай с ним, стань его женой. Возьми свои наряды и украшения, — говорят они дочери.

Заплакала тут девушка-красавица, загоревала:

— Не гоните меня, прошу вас, хочу с вами жить. Ни золота мне не нужно, ни нарядов, только с вами буду.

— Иди, иди, — прогоняют они.

— Делать нечего, придется уйти, — сказали они и пошли вместе.

Пришли они в город. Стали жить у одних хозяев. Сшила жена рукавицы, подает мужу:

— Поди продай их.

— А сколько они будут стоить? — спрашивает тот.

Жена отвечает:

— Сто рублей они стоят.

Вот идет он по базару, а навстречу ему богатый купец.

— Кто сшил такие красивые рукавицы? Сколько они стоят? — спрашивает.

— Сто рублей, — отвечает парень.

— Дай сюда, я куплю их, а за деньгами приходи завтра, — сказал купец.

Вернулся парень домой, жена про рукавицы спрашивает. Он рассказал, как было. На утро жена ему говорит:

— Я связала носки, тоже продай их.

Идет он по базару, подходит к нему вчерашний купец.

— Это тоже продаешь? — спрашивает.

— Продаю.

— Сколько стоит?

— Сто рублей, — отвечает парень.

— Давай сюда, я куплю, за деньгами приходи завтра, отдам тебе сразу двести рублей.

Вернулся парень домой, жена спрашивает о носках.

— Отдал за ту же цену, — отвечает он.

На другой день жена сшила шапку и подает мужу, чтобы продал. Идет он по базару, подходит тот же самый купец:

— Сколько стоит шапка? — спрашивает.

— Сто рублей.

— Я куплю. Придешь завтра, получишь сразу триста рублей, — говорит купец парню.

Вернулся парень домой, жена про шапку спрашивает.

— Отдал за ту же цену, — отвечает.

На другой день парень пошел к купцу за деньгами.

— За деньгами пришел? — спрашивает купец.

— Да, — отвечает парень.

— Триста рублей возьмешь или три добрых совета? Выбирай сам, — говорит купец.

— Три добрых совета возьму, — отвечает парень.

— Тогда слушай. Первый (совет) — будешь в далеких краях — не ночуй в пустом доме, лучше под открытым небом спи; второй — на дороге пропажу найдешь — не поднимай, обойди стороной; третий — попадешь в безводное место и на высокой горе увидишь три тополя, а под ними плоские камни. Выкопай эти камни — и из-под них забьет вола. Коли понял мои слова, иди.

Вернулся парень домой, жена спрашивает:

— Ну, получил свои деньги?

— Вместо денег получил три добрых совета, — отвечает тот.

— Это хорошо, — говорит жена.

Живут они вдвоем, как-то парень говорит:

— Не пойти ли мне в далекие края счастья да удачи поискать?

Жена отвечает:

— Это твоя добрая воля. Ведь говорят, мужчину напутствуют, отправляя в путь, а женщину благословляют.

Отправился парень, оставив свою жену. Дошел он до далекой страны, но ничего не нашел (в пути) и остался ни с чем. На дороге пустой дом стоит, в нем два путника собираются переночевать. Договорился было с ними ночь провести, да вспомнил совет купца не ночевать в пустом доме.

— На улице буду спать, — сказал и во дворе заночевал.

В ту же ночь рухнула крыша дома, тех двоих задавила. Дальше пошел парень.

Идет по дороге и видит — лежит сундук, кто-то его потерял. Хотел было взять, да снова вспомнил совет купца. Дальше пошел. Пришел в один город. Увидел прохожего, который подобрал тот сундук и пришел с ним в город. Оказалось, воры украли много добра у одного богача и потеряли его. Здесь прохожего с сундуком схватили, стали пытать, допрашивать.

— Где твои сообщники?

Побыстрее убрался парень из тех краев.

Далеко ушел и пришел в место, где жители в жару без воды изнывали. Вспомнил тут парень слова купца, стал смотреть и увидел высокую гору. За ней виднелась ложбина.

— Попытаюсь воду вам добыть, — говорит парень.

— Если воду достанешь, мы в долгу не останемся, — обещают жители.

— Берите лопаты, — говорит парень и ведет их к горе. Стал он искать у края ложбины. А там три тополя растут из одного корня и плоские черные камни лежат.

— Откопайте камни, — советует он.

Стали люди копать, вытаскивать камни — и потекла вода, забил родник.

Много дней угощали и чествовали спасителя. Настала пора домой собираться. Дали в дорогу много добра, хорошего коня. Ехал он, ехал. Кончились его припасы, конь сильно ослаб. Тогда он променял коня на хороший топор и дальше пошел. Притупился топор, ни к чему не годным стал. Он променял его на точило. Идет он голодный по местам, где мало людей проживает. На пути видит озеро, а на нем много уток. Кинул он в стаю точило, да не попал, утонуло оно. Так ни с чем в рваной одежде вернулся парень в свой город.

Пошел он к знакомому купцу, которому продавал свои веши, поздоровался.

— Здорово, здорово! Долго же тебя не было! Как дела? — спрашивает купец.

— Пять долгих лет проездил, вашим советам следуя, вот вернулся домой живой и здоровый, — отвечает парень.

— Расскажи-ка что ты видел, где побывал, много ли добра добыл? Давай поговорим.

Рассказал парень купцу о своих странствиях. Тот и говорит:

— А жена твоя хорошо живет. Ждет тебя с богатством. А ты вернулся нищим, оборванцем, пять лет не было тебя. Выгонит она тебя из дому, на порог не пустит, — говорит купец.

— Моя жена никогда мне плохого слова не скажет, — отвечает парень.

Купец:

— Почему это не будет она тебя ругать? Давай поспорим. Если твоя жена не будет ругаться, то отдам тебе тридцать телег с добром, из трех больших домов своих отдам один дом. Проиграешь — жену твою себе заберу. Но ты должен обо всем ей честно рассказать. Я с тобой вместе пойду. Не отвертишься, проиграешь, — говорит купец.

Соглашается парень:

— Жена моя не будет ругаться. Отдадите все, что проиграете.

Взяли они с собой свидетелей и пошли к жене парня.

— Вернулся? Хорошо ли съездил? — спрашивает жена.

— Все хорошо, — отвечает парень.

И рассказал он жене о своих приключениях за пять лет. О том, как ему дали коня, одежду, как он лишился всего этого, променяв на точило, как он бросил его в воду.

На это жена говорит:

— Хорошо ты поступил. Удачно съездил, не в добре дело, лишь бы еда была. Хорошо ты съездил.

Купец услыхал это и сказал:

— Ай-яй! Какие же славные жены бывают! Отдаю вам все, что проспорил, — тридцать телег добра, один большой дом, да еще добавлю кое-что впридачу.

С тех пор парень с женой въехал в тот дом, полученный от купца. Нужды они не знали, много добра нажили и жили счастливо.

16. ЛОВКАЯ ЖЕНА

Шадамар хугшэнЛовкая жена. Аарне-Андреев, № 1530. Записала О. В. Иванова от Л. М. Болотова. Перевод Е. В. Баранниковой.

Сказка под этим же названием опубликована в книге Е. В. Баранниковой «Бурятская сатирическая сказка». По Аарне-Андрееву, совпадает мотив: старуха и ее сын (женщина с ребенком), остановившись на ночлег в одном доме, называют себя странными именами, из-за чего ночью происходит недоразумение.

Один молодой парень женился. У них родился ребенок. Однажды жена говорит: «Иди вспахай новое поле, будем кормиться хлебопашеством».

Парень, выехав в поле, стал пахать, вдруг из-под плуга показались монеты. Найдя много денег, парень положил их в мешок и говорит: «Эти деньги сырые, надо с кем-то поделиться ими». Он погрузил их на лошадь и отправился искать человека, чтобы поделиться.

Встретился ему нищий.

— Эти деньги я нашел в земле, они сырые, ищу человека, чтобы поделиться, поделим с тобой, — говорит он нищему.

— Э, и вправду они сырые, поделим, поделим, — стал торопить нищий.

Положив деньги, нищий стал делить. Начал он брать себе большую часть, а парню стал давать меньшую.

— Почему ты мне даешь мало? — спрашивает нашедший.

— Если так, то и вовсе не дам, — сказал нищий, сгреб все деньги и удалился.

Придя домой, парень говорит жене:

— Нашел я много денег. Решив, что они сырые, стал деньги делить с нищим, а он начал давать мне меньше денег, а себе брать больше. Когда я спросил, почему он так делает, он сказал: «И вовсе не дам», — забрал все и ушел.

— Ах ты, дурак! Выходи скорей, запрягай лошадь! Куда направился он? — гневается жена.

Когда муж сказал, в какую сторону ушел нищий, она с ребенком на руках, сев на телегу, отправилась в погоню. Догнав нищего, женщина обращается к нему со словами:

— Дедушка, как много вы собрали кое-чего, нищенствуя, так садитесь к нам на телегу!

Нищий сел. Поехали.

Затем она спрашивает:

— У тебя есть жена?

— Нет, я одинок, — отвечает нищий.

— Что, если мы поженимся, мы двое без отца мучаемся, — говорит она.

— Как же я вас прокормлю? — отвечает нищий.

— Наверное, много у тебя кое-чего накоплено.

Затем, договорившись о женитьбе, зашли переночевать в одну юрту.

— Много у тебя есть собранного подаянием, иди принеси водки, выпьем, — говорит женщина.

Нищий пошел, принес водки. Выпив, спрашивает ту женщину:

— Как зовут тебя?

— Я родилась в несчастливый день, поэтому у меня скверное имя, — отвечает она и не называет имени.

— Как же мы будем жить вместе, не зная имени друг друга? — спрашивает нищий. — Скажи свое имя, — просит он.

— Баахашан (нечистоты) зовут меня, — отвечает.

— А как зовут твоего ребенка? — спрашивает он.

— У него тоже скверное имя, Шээхэшэн (мочащийся) зовут его, — отвечает она. — Это собранное добро надо хорошо спрятать (когда будем спать). Ты ходил пешком и устал, я возьму к себе добро и лягу с ним, — сказала она и взяла мешок.

Когда нищий уснул, женщина запрягла лошадь и, забрав ребенка, мешок, ускакала рысью. Проснувшись ночью, нищий стал звать их: «Баахашан, Шээхэшэн, где вы?» Проснувшись, хозяин дома выгнал его со словами: «Убирайся!»

Женщина вернулась домой с деньгами. Дав мужу денег, она сказала: «Ищи корову». Тот отправился на поиски. По дороге он увидел, как загорелся овин одного человека.

— Если бы ветер подул сильнее, лучше бы горел овин; если бы пошел дождь, то сгорел бы лучше, — говорит он.

— Какой ты подлый человек! — сказали люди, избили его.

Когда муж вернулся домой, жена спросила:

— Ну, что ты нашел?

— У одного человека горел овин. «Сколько же он может гореть?» — подумал я и добавил: «Если бы подул сильный ветер, лучше бы разгорелся огонь, если бы пошел дождь, все бы сгорело». Тогда мне сказали: «Какой ты злой человек» — и побили.

— Ах ты, дурак, надо было потушить пожар водой, — ответила на это жена.

На другое утро отправился он искать корову. По дороге увидел, что одни люди, заколов свинью, палили тушу. Тогда он стал призывать дождь и заливать водой тушу свиньи.

— Какой ты злой человек! — с этими словами люди поймали его, избили, потом отпустили.

Когда вернулся, жена спросила:

— Ну, что ты нашел?

— Когда палили свинью, я взял воду и залил тушу. Меня поймали, избили и отпустили, — ответил муж.

— Ах ты, дурак! Надо было поправить огонь, чтобы хорошо, чисто он опалил тушу, — говорит жена.

На следующий день снова пошел он искать корову. Горел дом одного человека.

— Хорошенько гори, дотла сгори! — сказал он и стал поправлять огонь.

— Какой ты злой человек! — сказали люди, снова избили его, а потом отпустили.

Когда он вернулся домой, жена говорит:

— Ну, что ты видел? Что узнал?

— Горел дом одного человека. Подойдя, я сказал: «Хорошенько гори, дотла сгори», — и стал поправлять огонь. Тогда со словами: «Какой ты злой человек» — меня избили и отпустили.

— Эх ты, дурень! — сказала жена и пошла сама искать корову.

Один человек вместе с женой и сыном никак не могут поднять свою корову на хлев.

— Зачем вы ее хотите поднять? — спрашивает она.

— У нас кончилось сено, пусть она ест траву, что на хлеве, — отвечают муж с женой.

— Ай боже, это же очень трудно, — сказала она. — Чем так мучиться, продайте мне свою корову, — просит.

— Покупай, — ответили они.

— Что просите за корову?

— В течение трех лет, подрастив телят до одного года, будешь отдавать их нам.

На это женщина, сказав: «Хорошо», взяла их корову.

Через год приходит тот человек за теленком.

— Твоя корова не отелилась, — говорит женщина.

На другой год, когда пришел он снова за теленком, она сказала:

— Отдала теленка шаману за то, что он шаманил.

А корова между тем телилась ежегодно, а когда теленку исполнялся один год, его кололи и ели.

На третий год, когда пришел тот человек, снова она сказала, что корова не отелилась и что он обманул ее, продав такую корову, которая не телится.

17. СОЛНЕЧНЫЙ ЦВЕТОК

Наран СэсэгСолнечный цветок. Записал А. И. Шадаев от Дэмбэрэла Шойдорова, 59 лет, колхоз им. Ленина Закаменского района БурАССР. Перевод В. Ш. Гунгарова.

Данная сказка под этим же названием опубликована в сборнике А. И. Шадаева «Бурят-монгол арадай онтохонууд».

Когда-то давно жил один человек, по имени Наран-Гэрэлтэ. У этого человека была дочь невиданной красоты, по имени Наран Сэсэг — Солнечный цветок.

Один тибетский лама решил сделать ее своей женой. Как он ни старался — и хитрил и обманывал, — не смог получить ее согласия. Тогда он решил напустить на нее болезнь, а потом сделать ее своей женой. Дождался он момента и напоил Наран Сэсэг отравленным лекарством.

Когда заболела дочь, отец пригласил к себе домой того же тибетского ламу.

— Вашу дочь хочет взять к себе Черный Лусад-хан. Если по доброй воле не отдадите ему свою дочь, она умрет. Если там ей будет удача, она излечится и сможет вернуться к отцу и матери, — сказал он, погадав.

— Ай, бурхан, какое тяжелое требование! Подскажите нам правильный путь, просим Вас! — обращаются муж с женой в большой тревоге и печали к шаману.

Плотникам велено было сделать ящик, да такой, чтобы в него не смогла попасть вода и чтобы Наран Сэсэг в нем могла поместиться. В ящике оставили щель, чтобы она могла дышать. Туда положили самую лучшую одежду, какая была у Наран Сэсэг, украшения и еду.

Перед тем, как сесть в ящик, Наран Сэсэг сказала:

— Мне больше ничего не надо, только мою желтую собаку Гуриг в спутники дайте.

Выполнили просьбу девушки — посадили желтую собаку Гуриг в ящик и заколотили его гвоздями.

— Поднимитесь вверх по реке, пустите ящик по середине реки, — приказал тибетский лама и уехал.

Отец с матерью в большом горе, с плачем, выполняя наказ тибетского ламы, понесли ящик и спустили по реке.

Тибетский лама сел на коня и во весь дух помчался вниз по реке. Прискакал домой и приказал своим семи ученикам:

— Сверху приплывает деревянный ящик. Осторожно вытащите его на берег. Ящик не открывайте, в том же виде принесете и аккуратно поставьте перед божницей.

В это время проезжал по берегу реки на своем сивом быке парень-пастух. Смотрит — по середине реки на волнах деревянный ящик качается.

— Что это плывет? — удивился парень. Он тут же сбросил с себя одежду и поплыл за ящиком.

Еле-еле догнал его и вытащил на берег. «Что же в нем может быть?» — заинтересовался он и железным ломом раскрыл ящик. Оттуда вышла красавица Наран Сэсэг.

— Только желтую собаку Гуриг не выпускай, а все остальное вытащи, — сказала девушка Наран Сэсэг.

Парень-пастух, как и велела девушка, оставил желтую собаку Гуриг, все остальное вытащил, снова заколотил ящик и; столкнул его в воду.

Парень сел на своего быка, посадил девушку Наран Сэсэг позади себя и медленно поехал к своей избушке. Едут они — Наран Сэсэг спрашивает:

— Чем ты занимаешься?

— Я-то? Выкапываю из земли зерна гречихи, саранки, тем и кормлюсь, — отвечает парень.

— А что еще делаешь?

— Еще-то? Пасу овец и коз у богачей.

Так они подъехали к его шалашу. А в шалаше все вверх дном, пыль и грязь по колено. Наран Сэсэг все прибрала, подмела, убрала всю грязь в жилище.

Семь учеников тибетского ламы сидят у реки и ждут. В это время, качаясь на волнах, плывет деревянный ящик.

— Вот он и есть! — поняли семеро учеников тибетского ламы и железными крюками вытащили его на берег. — Что же в нем может быть? — гадали семь учеников. Затем они подняли ящик с четырех сторон, отнесли и поставили перед божницей тибетского ламы.

— Ну, хорошо, что принесли. Не открывали ящик, не сломали? — спрашивает тибетский лама.

— Нет, принесли целехоньким, — отвечают те.

— Ну, мои семь учеников! Идите, пока не перевалите семь перевалов, возвратитесь на другой день, — наказал тибетский лама своим ученикам.

Вышли семь его учеников. Лама решил выпустить Наран Сэсэг и объясниться ей в любви. С нетерпением открыл он ящик.

Вместо девушки Наран Сэсэг из ящика выскочила желтая собака Гуриг, вцепилась ему в горло и растерзала. Назавтра, когда семь учеников тибетского ламы вернулись и открыли дверь, желтая собака Гуриг накинулась на них и всех семерых прикончила.

Парень-пастух возле своей красавицы жены вовсе забросил работу.

— Муж, кончается у нас еда. Сходи принеси зерна гречихи, — говорит Наран Сэсэг.

Муж молчит, сидит, только смотрит на нее — и ни с места.

Тогда Наран Сэсэг нарисовала на бересте свой портрет, очень похожий на оригинал, и подала мужу.

Тот сел на своего сивого быка и поехал, держа портрет перед собой. Вдруг поднялся черный вихрь и унес портрет его жены.

Парень-пастух весь в слезах вернулся в свой шалаш и поведал жене о случившемся.

— Ой, трудно будет нам жить вдвоем. Хан из другого государства давно интересуется мной. Если в руки ему попадет мой портрет, то по горячим следам преследуя, остывшие слезы отыскивая, найдет меня. Если он прядет, как защищаться нам? Кроме железной лопаты твоей, Ничего ведь нет. У меня же иголка да наперсток, — так говорила Наран Сэсэг.

Сидят они, обнявшись. Смотрят вверх, смеются, опуская глаза, плачут.

— Если меня увезут, то через год начни поиски, расспрашивая людей, и найди — наказывает жена. — Вот мое колечко, носи его всегда. Когда придешь туда, где я буду находиться, этим колечком дашь мне знать о себе, — сказала она и поднесла мужу свое колечко.

С тех пор прошло несколько дней. Однажды утром, когда муж с женой сидели в большом горе, напали какие-то люди и увезли Наран Сэсэг.

Дни и ночи плачет парень-пастух. Прошел год, и настал условленный срок. Пастух оседлал своего быка и поехал искать свою жену.

Много дней он в пути, далеко уехал. Долго блуждал по степи и встретил оборванца — табунщика хана.

— Ну, молодой человек, откуда и куда путь держишь? Копыта твоего быка истерты. Долгий путь прошел? — спрашивает старик-табунщик.

— Когда-то у меня была жена Наран Сэсэг. Ее силой отобрал иноземный хан. Моя жена наказала, чтобы я через год начал искать ее. Не знаю, где в какой стороне находится она, вот и мучаюсь, блуждаю, — отвечает пастух.

Старик молча слушает его.

— Да-а! Молодой человек, в опасное место едешь. Люди посильнее нас с тобой не смогли подойти к дворцу того хана. Как же тебе встретиться со своей женой? Я табунщик того хана. Часовые близко не подпускают людей. Как бы там ни было, есть одна лазейка. Говорят, наш хан взял красивую и умную жену. Может, она и есть твоя жена. Рассказывают, как она заходит в дом к пастухам и рассказывает о своем горе; об этом говорят наши скотницы — молодые и старые. Можно будет через них дать твоей жене знать о том, что ты здесь, — говорит старик с сочувствием.

— Какой добрый старик! Так заботится обо мне, хотя никогда раньше не видел меня, — думает он.

— Почтенный дедушка, помогите, издалека я еду и долго был в пути. Жена мне наказала, если я разыщу то место, где она будет, велела дать о себе знать золотым колечком. Как-нибудь передайте моей жене это колечко, — просит парень-пастух, снимает с пальца колечко и передает старику.

— Не беспокойся, молодой человек. Я обязательно выполню твою просьбу, — сказал старик; завернул кольцо в тряпочку и положил за пазуху. — Ну, до встречи! — попрощался он и отправился за табуном.

Сильно устал парень, быка своего сивого отпустил пастись, а сам расстелил потник и заснул.

Старик-табунщик успел до темноты пригнать табуны хана к месту. В это время за стенами ханского дворца прогуливается женщина невиданной красоты.

— Может это и есть ханша Наран Сэсэг, — подумал старик и положил на ладонь золотое колечко.

Женщина остановилась вдруг, приветливо посмотрела на старика и сказала:

— Дедушка, какое у вас красивое колечко.

— Достопочтенная ханша, простите меня, Можно подарить, если оно Вам понравилось? — спрашивает.

— Можно посмотреть?

— Можно, можно, — отвечает старик.

— Если мой муж жив-здоров, то именно теперь он должен бы встретиться со мной. Это колечко очень походит на то, которое я носила на пальце, — думает она.

— Где взяли такое красивое колечко? — с волнением спросила она.

— Это колечко одного молодого парня, приехавшего издалека. Он велел, если найдется хозяин этого колечка, повидаться с ним.

— А где он сейчас?

— В степи пасет своего сивого быка.

— Да, дедушка, я хорошо знаю вас. Я очень благодарна! Тот человек мне очень близок. Пусть завтра утром приходит сюда в одежде нищего и прохаживается под моими окнами, так передайте. Вот вам подарок за все, — сказала она, насыпала в ладони старика горсть золота и ушла.

— Достопочтенная ханша, спасибо вам! Желаю вам долгой жизни, большого счастья. Я выполню ваш наказ, — пообещал старик-табунщик. — Надо же, одарила меня щедро. Какая у этой девушки прекрасная душа и светлые помыслы, — так думал он, рассматривая дорогой подарок, какой в глаза не видывал, и радуясь от души.

Как услышал назавтра парень-пастух от старика-табунщика эту весть, от радости не может найти себе места.

Оседлал он своего сивого быка и, не спеша, направился в сторону ханского дворца. Бродит под окнами ханского дворца, делает вид, что он нищий. А жена его ждала, глянула в окно и подала мужу знак.

— Под нашими окнами стоит человек, — обращается (она) к хану.

Хан подошел и посмотрел:

— Какой он противный человек! Я прикажу сейчас же прогнать его, — сказал.

— Как же так можно! На свете бывают разные люди. Убогого человека нельзя обижать, по возможности надо подавать ему молока и хлеба. Есть такой старинный обычай.

— Что же вам жалко глотка чаю и кусочка хлеба? — сказала она и, притворившись обиженной, отвернулась к окну.

— Кажется, сильно обидел я ханшу, — подумал хан. — Я согласен, моя госпожа, пригласи его, пусть будет так, как хочется тебе, — сказал хан.

Наран Сэсэг подошла к окну и позвала мужа:

— Заходите к нам.

Парень-пастух привязал сивого быка к серебряной коновязи хана, зашел во дворец, поздоровался и сел возле двери.

Наран Сэсэг придвинула к нему серебряный, с позолотой, стол и стала угощать. Долго они разговаривали. Хану стало неприятно сидеть возле парня-пастуха, и он ушел в другую комнату. Как только ушел парень-пастух, хан вышел из комнаты:

— Целый год прожила со мной, но ни разу не поговорила, а вот с этим нищим разговаривала очень тепло и радушно, — сказал обидчиво хан.

— Мне не нравятся красивые люди, больше нравятся вот такие, как он.

Задумался хан и говорит:

— Может быть, мне стать таким же оборванцем.

— Это было бы совсем хорошо.

— Возьми у него одежду и отдай мне.

— Это можно, — сказала Наран Сэсэг, забрала у своего: мужа всю его одежду, переодела в нее хана, засунула железную копалку мужа ему за пояс, посадила хана на сивого быка.

— Поезжай на три дня, посмотрим каким ты вернешься, — сказала.

Как только уехал хан, Наран Сэсэг распустила в народе слух: «С юго-восточной стороны на дворец хана хочет напасть сильно страшный человек. Как только он покажется, его надо сразу же уничтожить». Так приказал якобы хан. Два старших батора выкопали яму, нойоны и сановники приготовили камень величиной с быка.

На третий день, как договорились, возвращается хан с юго-восточной стороны. За это время он стал неузнаваемо страшным. С железной копалкой за поясом едет он на сивом быке. Как только хан приблизился, баторы, нойоны и сановники не узнали его и столкнули в яму. Забросили землей и придавили сверху камнем величиной с быка.

— Непобедимого врага уничтожили, — радуются нойоны и сановники хана. Затем разошлись по домам.

Парень-пастух вернулся на родину со своей женой Наран Сэсэг и зажил счастливо.

18. САРАН-ГЭРЭЛ

Саран-ГэрэлСаран-Гэрэл. Записала Г. Гэсэгжапова от Цыбан Цыбжитовича Цыдендамбаева, 67 лет, с. Кижинга Кижингинского района БурАССР, 1974 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № 3886. Перевод Д. Д. Дампилон.

В давние времена жили старик со старухой. Была у них дочь Саран-Гэрэл, красавица из красавиц и умная.

Однажды к ним приехал из далекого дацана богатый лама.

Увидел он Саран-Гэрэл, очень она ему понравилась. Решил лама взять ее в жены. Долго, уговаривал он красавицу, но она наотрез отказалась. Не сумев уговорить девушку, лама дал ей отравленное лекарство, но Саран-Гэрэл отказалась пить его. Тогда лама тайком пришел к ним домой и насыпал отравы в еду. Девушка тяжело заболела. Родители ее, не зная о злом умысле ламы, повезли к нему лечить дочь. Лама, оставил гадальные кости, читая молитвы, стал бить в барабан и звонить в колокольчик. После этого сказал старикам:

— Вашу дочь требует хозяин вод — Лусуд-хан. Если не отправите ее, она скоро умрет. Если отправите, то здоровой она домой вернется.

— О боги! Какие страшные слова говорите, почтенный лама. Покажите дорогу к Лусуд-хану! — умоляют ламу старики.

— Я укажу дорогу, — говорит хитрый лама, радуясь про себя. — Сделайте большой сундук. Посадите в него вашу дочь, она поплывет по воде и без труда попадет к Лусуд-хану.

Отец смастерил большой сундук. Чтобы дочь не задохнулась, сверху в сундуке оставил щель. Саран-Гэрэл протиснулась в сундук и говорит:

— Чтобы в дороге мне не быть одной, дайте мою рыжую собаку, больше мне ничего не надо.

Отец дал ей собаку и крепко забил щель.

— Отнесите сундук на берег реки и бросьте в воду, — приказал лама и вышел. Сел он на коня и рысью берегом вернулся домой. Говорит своим послушникам:

— Идите на берег реки. Увидите плывущий сундук, вытащите его и принесите мне. Не открывайте, поставьте под божницей.

В это время на берегу реки молодой парень пас стадо богача. Вдруг видит он: по воде плывет сундук. Разделся пастух, зашел в реку и вытащил сундук на берег. Открыл крышку — оттуда вышла Саран-Гэрэл.

— Вынеси нужные мне вещи из сундука. Только мою рыжую собаку оставь, — попросила вежливо девушка.

Парень вытащил нужные ей вещи, оставил рыжую собаку, накрепко забил сундук и столкнул обратно в реку. Селя пастух с девушкой на коня и поехали к парню домой. Спрашивает Саран-Гэрэл у пастуха:

— Как твое имя?

— Зовут меня Бадма, сирота я, утоляю голод корнями и клубнями, пасу стадо богача, — отвечает парень.

Вскоре доехали до дома парня. Саран-Гэрэл сразу же прибрала все в доме, вымыла окна.

А тем временем послушники ламы прибежали на берег и стали ждать, когда приплывет сундук. Смотрят — плывет тот сундук. Послушники полезли в воду, вытащили его на берег и понесли в дом к ламе, поставили под божницу. Входит лама и спрашивает:

— Принесли сундук? Не открывали крышку?

— Почтенный лама, как вы нам велели, мы не открывали крышку, — отвечают тут же послушники.

— Итак, дорогие мои верные ученики, отправляйтесь по домам, отдыхайте. Завтра рано утром приходите, — сказа лама.

Все послушники пошли домой.

Лама, оставшись один, решил поговорить с Саран-Гэрэл. Открыл он крышку сундука, а оттуда выскочила большая рыжая собака и вгрызлась ламе в горло.

Утром приходят послушники, а ламы как не бывало.

А Саран-Гэрэл и пастух Бадма поженились и зажили счастливо в своем шалаше. В это время прошел слух, что Халбай Баян-хан решил взять себе в жены Саран-Гэрэл.

— Что же нам делать? Как спастись от этого жестокого хана? У тебя, кроме кнута, ничего нет, и у меня, кроме иголки, нет ничего. Хан нам покоя не даст, замучает, — заплакала Саран-Гэрэл.

Сняв с пальца золотое кольцо с голубым камнем, она подала его мужу со словами:

— Возьми, надень. Встретимся когда-нибудь все равно.

На другое утро к дому Бадмы подъехали люди и насильно увезли Саран-Гэрэл. Несколько дней горевал Бадма, оставшись один. Прошел месяц, и Бадма пошел искать жену. Прошел он по тайге, переходил реки, вся одежда на нем изорвалась, унты износились. Так в рваной одежде, в дырявых унтах он шел в холод и зной. Прошло несколько месяцев. Однажды встречается ему старик-табунщик в рваной одежде. Рассказал ему Бадма о своем горе. Выслушал внимательно старик и говорит:

— Э, парень, в ханский дворец не пускают ни одного бедного. Сторожевые и тебя не пустят. Если хочешь встретиться с женой, то к окну дворца подойди. Увидишь жену, подай незаметно знак, только тогда сможешь встретиться с ней.

Обрадовался Бадма, снял перстень с голубым камнем и подал старику со словами:

— Передайте этот перстень моей жене, она все поймет.

Сел старик-табунщик на коня и, пока не стемнело, загнал свой табун в изгородь. Пришел во дворец, узнал Саран-Гэрэл и передал ей кольцо. Как увидела она кольцо с голубым камнем, сразу узнала.

— Твой муж Бадма велел мне передать это кольцо, — говорит старик-табунщик.

— Когда встретитесь с моим мужем, передайте ему, чтобы он в рваной одежде подошел к окну дворца, — накалывает Саран-Гэрэл и подает старику несколько монет.

Встретился старик с Бадмой в степи и передал ему слова жены. Очень обрадовался Бадма. Назавтра, надев рваную одежду, он пошел к окну дворца. Как увидела Саран-Гэрэл мужа, говорит ненавистному хану:

— Там к окну какой-то человек пришел.

Хан выглянул в окно.

— Фу! Какой оборванец, попрошайка! Прикажу слугам сейчас же прогнать его отсюда, — говорит брезгливо хан.

— Нельзя этого делать. В народе говорят, что не положено обижать бедных и убогих, вы, наверно, слышали об этом. Надо позвать нищего и накормить. Или вам жалко глотка воды и куска хлеба? — спрашивает Саран-Гэрэл. Хан неохотно согласился:

— Ладно, пусть будет по-твоему.

Саран-Гэрэл повела парня во дворец. Зашел Бадма во дворец, поздоровался и сел у порога. Саран-Гэрэл вежливо пригласила его сесть за стол. Налила чаю, кормит, угощает его. Хан, как увидел оборванного нищего, ушел в другую комнату, побрезговал.

Саран-Гэрэл и Бадма долго разговаривают о том, о сем.

Когда. Бадма ушел, хан с обидой говорит Саран-Гэрэл:

— Много месяцев со мной не разговаривала, а с этим оборванцем о чем так долго говорила? Чем он тебе понравился? За что полюбила?

— Я очень люблю таких нищих оборванцев. Если и ты оденешь такую одежду, я и тебя полюблю, — говорит Саран-Гэрэл.

— Если я одену рваную одежду, и вправду ты полюбишь меня? — спрашивает хан.

— Как же не полюбить? — отвечает Саран-Гэрэл, тихонько посмеиваясь.

— Тогда попроси у этого нищего его одежду. Я надену ее, — говорит хан.

Саран-Гэрэл согласилась, принесла одежду Бадмы и переодела хана. Тот переоделся, а Саран-Гэрэл привела черного быка, посадила на него хана и говорит:

— Три дня по лесу поезди на этом быке. Посмотрим, каким ты вернешься. Я сильно полюблю тебя.

Как только выехал хан верхом на быке, Саран-Гэрэл объявила народу:

— Через три дня на черном быке приедет оборванец нищий. Много несчастья и болезней он принесет. Кто его кончит, тот получит вознаграждение.

Выкопали баторы хана глубокую большую яму. Натаскали много камней и положили рядом. Через три дня на быке возвращается хан в рваной одежде. Столкнули баторы его в яму, землей засыпали, камнями сверху придавили

Возвратились домой Саран-Гэрэл и Бадма счастливо зажили.

19. БУДАМШУ ДАА

Будамшуу дааБудамшу даа. Записал А. И. Шадаев от Шойдоб Гунсынова в Закаменском районе БурАССР, 1939 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № М-1-341. Перевод В. Ш. Гунгарова.

Сходные мотивы данной сказки имеются в сказках «Будамшуу», «Будамшуу даа», «Балан Сэнгэ», которые вошли в данный сборник, а также в сказке «Хольшор хүбүүн» в кн. Е. В. Баранниковой «Бурятская сатирическая сказка», в сказке «Будамшуу» в сборнике А. И. Шадаева «Гурбал-дайн гурбан сэсэн».

Шестнадцатилетний Будамшу даа поспорил, что сумеет (заставить) самого богдо (святейшего) приподняться и поздороваться с ним при всем народе.

Приготовил он тюфяк и отправился к богдо. Много друзей представляются святейшему. Сидит богдо на своем сидении и принимает народ. Шестнадцатилетний Будамшу даа взял тюфяк и заходит к богдо.

— Прошу Вас чуть приподняться, я хочу подложить Вам этот тюфяк, — говорит.

Как только (богдо) чуть приподнялся, Будамшу даа подложил тюфяк и поприветствовал его.

— Доброго здоровья!

Так он выиграл спор у своих друзей.

Снова Будамшу даа поспорил с товарищами, что он получит от самого богдо его шапку. Он сшил из шкуры росомахи шапку, пришел к богдо и встал перед ним.

— Парень, какая у тебя красивая шапка. Из чьей шкуры сшита? — спрашивает богдо.

— Сшита из шкуры росомахи, — отвечает (Будамшу даа).

— Поменяемся шапками? — говорит богдо.

— А где ваша шапка?

Богдо показывает на свою старую шапку.

— Согласен, пусть будет так. Хоть шапка ваша и старая, зато на макушке с жезлом и кондор украшен. У моей шапки, кроме красоты, ничего нет, — сказал Будамшу даа, отдал ему свою шапку из шкуры росомахи, надел шапку (богдо) и приехал домой.

Так сумел он взять у богдо его шапку и выиграть спор. Опять он поспорил, что заставит богдо лаять по-собачьи.

— Не сумеешь, — спорят с ним друзья.

Вместе с поспорившими друзьями (Будамшу даа) отправился к богдо.

— Вы стойте возле двери и слушайте. Я зайду к богдо и заставлю его лаять по-собачьи, — сказал Будамшу даа.

Потом он зашел к богдо и начал рассказывать ему о разных зверях и животных всей земли.

— В каждой долине собаки лают по-разному? — спрашивает он у богдо. — А всюду, где я был, собаки лают на один лад: «һа-һу-һуу». А как лают они по-другому?

— Они лают одинаково, только там, где ты бывал. В некоторых долинах собаки лают вот так: «Хуп-хуп». Поэтому говорят, что в разных долинах собаки лают по-разному, — сказал богдо.

Будамшу даа быстро вышел и говорит друзьям:

— Я же говорил вам, что заставлю богдо лаять. Вы слышали, как он лаял по-собачьи?

Так он опять выиграл спор.

Потом Будамшу даа поспорил, что заставит богдо отведать засохший собачий помет. Он узнал, что бывают одинаковые по цвету лекарства, взял сухой собачий помет и пошел к богдо.

— Я принес лекарство. Хорошее оно или нет? — спросил он у богдо отдал ему.

Богдо отломил кусочек и попробовал на вкус.

Так он заставил Богдо съесть (собачий помет) и выиграл спор.

Однажды он пришел к богачу, попросил сена и говорит:

— На вашей земле я поставлю зун (летом) одну копну.

Очень обрадовался богач, что получит вместо одной копны сто одну копну и дал ему сена. Наступило жаркое лето. Выросла хорошая трава. До того, как начали косить сено другие, он пришел на землю богача, накосил и поставил одну большую копну. Многие начали косить сено и закончили, а Будамшу даа так и не появлялся.

Богач приехал к Будамшу даа и говорит:

— В трудное весеннее время ты у меня брал одну копну сена и обещал скосить мне сто (зуун) одну копну. Скоро трава высохнет, скорее коси и поставь сто одну копну.

Будамшу даа отвечает:

— Да что вы говорите? Я ведь взял у вас только одну копну. Обещал скосить летом (зун) одну копну сена. Вы не поняли и говорите совсем не то.

Ничего не нашел ответить богач и остался ни с чем. Через некоторое время у одного богача пал бык. Видит Будамшу даа, что бык-то жирный и говорит:

— Отдай мне мясо этого быка. А я тебе дам, то есть назову трех плохих (буруу).

Богач думает, неплохо заполучить вместо павшего быка трех бычков двухлеток (буруу). Будамшу даа принес мясо павшего быка и съел.

Приходит богач, требует трех быков-двухлеток.

— Я отдам вам те свои (небылицы) при многих свидетелях.

Собрал (Будамшу даа) много людей:

— Когда у этого богача пал бык, я обещал ему три небылицы (буруу) и взял у него мясо. У этого богача пал жирный бык — это плохо (буруу). Когда дают мясо павшего быка — это тоже плохо (буруу). Если об этом узнают власти — будет плохо (буруу). Вот я и назвал три плохо (буруу).

Не нашелся богач, что ответить, и остался ни с чем.

Торгует один богач в своей лавке. Будамшу даа каждый день приходил туда и смотрел, но не покупал ничего ни на копейку. Говорит богач:

— Ты зачем приходишь каждый день в мою лавку? Ты же видишь, как много людей покупает товары. А ты ни на одну копейку ничего не покупаешь, а приходишь все время. Или в моей лавке нет того, что тебе нужно?

Будамшу даа говорит:

— Нет в твоей лавке того, что я купил бы.

Хозяин лавки говорит:

— Не ври ты. В моей лавке есть все, что хочешь. Поспорим с тобой!

— Поспорим! — отвечает.

— Если не найдется то, что я хочу купить, что поставишь (дашь)?

— Все, что есть в моей лавке, — все поставлю.

— А ты что поставишь, если найдется?

— Поставлю (отдам) столько же товаров, сколько есть в твоей лавке.

— Ну, что тебе надо?

— Принеси белый бархат на рубаху. Принеси кораллы, чтобы сделать рукоятку кнута. Принеси корень, чтобы сделать пиалу, — просит.

В лавке ничего этого не нашлось. Так Будамшу даа выиграл все товары той лавки.

В это время приехал от русского царя генерал с другими начальниками. Настало время разговаривать о буддийской вере. Тогда среди бурят не было человека, знающего по-русски. Будамшу даа мог переводить. Во время беседы русские говорили: «Даа, даа».

Тогда (Будамшу) говорит:

— Этот начальник дал мне имя «Даа», меня вы должны называть Будамшу даа.

С тех пор его стали называть Будамшу даа.

20. БУДАМШУ

БудамшууБудамшу. Записала Д. Д. Цыденова от Василия Григорьевича Маслова, Байкало-Кударинский район БурАССР, 1955 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № 2877. Перевод В. Ш. Гунгарова.

Сходные мотивы данной сказки имеются в сказках «Будамшуу», «Будамшуу даа», «Балан Сэнгэ», которые вошли в данный сборник, а также в сказке «Хольшор хүбүүн» («Парень-шутник») в книге Е. В. Баранниковой «Бурятская сатирическая сказка» (См. приложение).

Жил парень по имени Будамшу. Однажды он поспорил с попами. Как-то воткнул он в землю палку перед домом богача и сидит себе.

Вышел богач из дома и спрашивает его:

— Что ты тут делаешь?

— Меня зовут Накорми до отвала. В эту нору забежала рыжая лиса. Вот и закрыл я её. Ты покарауль здесь. Я зайду к вам, попью водички, а эта лиса пусть будет вашей, — отвечает Будамшу.

Обрадовался богач, позарился на лису и говорит парню:

— Ладно, останусь я.

Зашёл Будамшу в дом богача и долго разговаривал с его женой. Богач ждал-ждал его и стал звать:

— Накорми до отвала, иди сюда!

Услышала голос мужа его жена и очень удивилась:

— О чем он кричит? Накорми до отвала… Зачем он велит кормить этого бедняка?

Снова богач кричит:

— Накорми до отвала!

Шибко удивляется жена богача и много еды ставит перед Будамшу.

Так смекалистый Будамшу и наелся досыта.

21. БУДАМШУ ДАА И ПОП

Будамшуу даа поп хоёрБудамшу даа и поп. Записал А. И. Шадаев от Ш. Гунсынова в Селенгинском районе БурАССР, РО БФ СО АН СССР, инв. № М-1-340, Перевод Е. В. Баранниковой.

Как-то шел Будамшу даа по селению и услышал, что власти издали Указ. Будамшу даа спросил:

— Что за Указ вышел?

— Когда умирал бурят, мы хоронили его с бурятскими ламами, вещи и богатство умерших оставалось у бурят. Теперь после принятия нами русского подданства мы должны хоронить умерших с русскими ламами (попами).

Посмотрел Будамшу даа этот Указ и говорит:

— Давайте одного человека похороним так, как велит Указ. А после я постараюсь отменить такие похороны.

— Умный Будамшу даа правду говорит. Сумеет он отменить. Надо только немного подождать. Раз уж такова жизнь, что люди умирают и рождаются, то все равно кто-нибудь помрет. Того человека и похороним так, как велит Указ, а потом, мы надеемся, его отменят, — говорит народ.

В это время в одном селении умер богатый человек. Будамшу велел выкопать яму в восемьдесят сажен и пошел к попу приглашать его. Когда сказали, что умер богатый человек, поп-богач согласился придти.

Раз умер богатый, думает, поп, много добра мне достанется.

Сородичи Будамшу вместе с другими людьми взяли труп умершего и пошли к той яме.

Когда поп с медным крестом в руках читал молитву над могилой, Будамшу даа подкрался к нему сзади и после того, как опустили труп в яму, столкнул туда же попа.

— Бросайте землю! — сказал Будамшу.

Так вместе с умершим засыпали землей и попа.

— Ну, раз мы так поступили с богатым человеком, то его добро должны отнести родственникам попа.

Будамшу даа взял с собой много людей, ровно половину добра (умершего богача) и отвез родственникам попа.

— А где наш поп? — спрашивают.

— Похоронили, — отвечают.

— Почему вы его похоронили?

— Вышел Указ, по которому умерших бурят следует хоронить с попом. Мы должны были хоронить, как велит Указ. Вот почему мы вместе с умершим человеком похоронили попа.

Тогда родственники попа дали знать об этом властям. Будамшу даа говорит своим друзьям:

— Большая тяжба будет из-за этого. Вы должны дружно держаться и говорить все, что я скажу, точно, без ошибок.

Власти вызвали их к себе.

— Зачем вы попа зарыли вместе с умершим человеком?

— Появился Указ властей, по которому умерших бурят следует хоронить с попом. Вот мы и похоронили, как велит

— Что же теперь получается? Ссылаясь на Указ властей, вы будете столько же хоронить попов, сколько умрет бурят.

— Конечно! Коль издали власти такой указ, мы должны каждый раз хоронить и попов. Раз мы подчиняемся властям, не можем мы поступать по-другому. Люди будут умирать. Наберётся ли столько попов? — спрашивает Будамшу даа.

Все друзья, пришедшие вместе с Будамшу даа, дружно поддакивают ему. Тогда власти решили: Не будет конца глупостям этих бурят — и сказали:

— С этого дня не зовите попов. Когда умирает человек, вы его хороните сами.

С этого времени, говорят, не стали хоронить с попом.

22. ПРОДЕЛКИ БУДАМШУ

Будамшуу дааПроделки Будамшу. Записал А. К. Шадаев РО БФ СО АН СССР, инв. № М-1-330. Перевод В. Ш. Гунгарова.

В данной сказке Будамшу обнаруживает тонкое знание старинного обычая, связанного с төөлэй — сваренной бараньей головой, которую преподносят почетным гостям. Гость, приняв голову, совершает обряд — отрезает по маленькому кусочку в определенной последовательности, со лба, с боков и т. д., затем преподносит ее хозяевам. Здесь же перед Будамшу поставили только голову и ничего больше. Он ловко и умно обвел жадных хозяев, обглодал төөлэй и остроумно оправдал свой поступок.

Все давно слышали и знали о находчивости и смекалке Будамшу даа И вот решили испытать его. Поставили перед ним только төөлэй — баранью голову и никакого другого мяса. Будамшу разделал төөлэй по всем правилам, а потом по обычаю должен был передать его другим, чтобы все отведали. Он взял төөлэй в правую руку и, сказав «На», с правой руки переложил его в левую.

— Я, в дороге путник, если я преподнесу эту голову другому, то останусь голодным. Поскольку, кроме төөлэя, не подали другого мяса, я вынужден переложить (голову) с одной руки в другую, — сказал он и обглодал всю голову. И никого руки в в том доме не нашлось, чтоб возразить ему.

Однажды он зашел в одну юрту со своим другом. Хозяева сварили жирное мясо и поставили целое блюдо перед ними. Будамшу даа с другом сидели на почетном месте. Вытащили они свои ножи и стали есть мясо. Немного поели мяса, Будамшу даа положил свой нож в карман, вытер платком рот и отодвинул от себя блюдо с мясом. Тогда его друг, хотя ему еще очень хотелось поесть, тоже сложил нож, вытерся платком и тоже отодвинул блюдо.

— Э, а я думал, что ты будешь еще есть. Раз ты не хочешь, я поем, — сказал Будамшу даа, вытащил нож и стал есть. Все съел, ничего не оставил, а его друг так и остался ни с чем.

23. ШУТНИК ПАРЕНЬ

Хольшор хүбүүнШутник парень. Записала Е. В. Баранникова от А. Л. Тороева, 1893 г. рожд., улус Шунта Боханского района Иркутской области, 1948 г. Перевод Е. В. Баранниковой.

Данная сказка под этим же названием опубликована в книге В. В. Баранниковой «Бурятская сатирическая сказка». Сюжет «Шутки дома оставил», по Аарне-Андрееву, М 1528. Мотивы данной сказки (конь одаривает хозяина золотыми монетами, воскрешение жены) присутствуют в сказках «Будамшуу даа», «Балан Сэнгэ», «Түбжөөн хүбүүн», которые вошли о данный сборник.

Давным-давно жил Шутник парень. Идет однажды этот парень, а навстречу ему богатый человек. Богач говорит Шутнику:

— Шутник парень, расскажи свои шутки.

— Сказал бы я тебе шутку, да забыл их все дома, — отвечает ему Шутник. — Дай мне свою лошадь, и я привезу свои шутки.

Отдал богач ему свою лошадь. Взял тот парень лошадь богача и отправился домой. По пути заехал в дом к одним богачам. Жена богача спрашивает Шутника:

— Откуда ты, Шутник?

Отвечает ей парень:

— Пришел я к вам за деньгами.

— Какие деньги ты просишь у меня? Я не должна тебе, — сердится жена богача.

— Это ваш родственник послал меня к вам за деньгами, — отвечает парень. — Он даже дал мне свою лошадь (чтобы я приехал сюда). Если не верите, посмотрите, она стоит во дворе.

Посмотрела в окно та женщина, а там и вправду стоит лошадь ее дяди.

— Узнаешь эту лошадь? — спрашивает парень.

— Да, это лошадь моего дяди, — отвечает она.

— Раз вы признали лошадь своего дяди, то придется вам дать деньги, — говорит ей парень.

Жена богача дала парню целую охапку денег. Взял деньги Шутник, сел на лошадь и дальше поехал.

Едет парень, а навстречу ему купцы с тремя возами разного товара. Увидев их, Шутник вытащил из-за пазухи деньги и затолкал их под хвост своему коню. Подъехали купцы. Шутник спрашивает у них:

— Чем торгуете?

— У нас есть все, что хочешь, — отвечают купцы.

— Покажите же мне свои товары, — просит Шутник.

Раскрыли купцы свои сундуки да ящики, показывают свой товар.

— Сколько стоит этот товар? — спрашивает парень.

Купцы ответили.

Пошарил Шутник у себя в кармане и говорит:

— А, забыл я свои несчетные деньги дома… Погодите-ка, ведь конь мой деньгами испражняется.

Сказав так, Шутник ударил своего коня плеткой. Подпрыгнул конь — и тотчас посыпались деньги из-под его хвоста. Сильно удивился один купец и остолбенел. Шутник накупил себе товары на те деньги. Позарился купец на этого коня.

— Отдай мне своего коня и возьми три воза товара, — просит купец.

Шутник говорит:

— Боже упаси, сказал ты невозможное, коня этого я ни за что не променяю.

Но купец во что бы то ни стало решил выменять этого коня и выпросил его у Шутника. Приехал он домой и говорит жене: «До самой смерти своей не будем теперь нуждаться в деньгах. Я раздобыл себе коня у которого вместо г… серебро и золото сыплются».

Однажды купцу очень понадобились деньги и стал он бить своего коня плеткой. Выпало несколько монет. Успокоился купец и живет себе, ни о чем не печалится.

Тем временем Шутник привез домой три воза товара и разодел своих детей и жену.

Однажды, отправляясь в поле, Шутник взял с собой три калача и одну кривую палочку. Положил калачи свои в яму и сидит у дороги. Едет по дороге богач с тремя возами муки, чтобы продать ее в городе.

— Что ты сидишь здесь, Шутник? — спрашивает богач.

— Из этой ямы выходят готовые калачи, вот я и хочу принести домой калачи и булки.

— Что ты говоришь глупости, дурак, — говорит богач.

— Коли не веришь, то сейчас вытащу калачи своей кривой палочкой, — говорит парень.

На глазах у богача вытащил Шутник калач из ямы. Очень удивился богач:

— Это что же, кто угодно может вытаскивать калачи?

— Почему бы и нет, — отвечает ему Шутник.

Богач:

— Возьми мои три воза муки, а эту палочку отдай мне.

— Ни за что не хотел я менять свою палочку, но меняю ее лишь только потому, что ты просишь.

Привез Шутник три воза муки домой и живет припеваючи, ни в чем не нуждается.

Тем временем конь перестал испражняться деньгами. Догадался купец, что его обманул Шутник, и пошел искать его, чтобы убить. Узнав об этом, Шутник забил своего черного барана а кровью его наполнил желудок барана, засунул под мышку своей жене, надел на нее одежду и говорит ей:

— Когда придет купец, ты не готовь для него угощения. Когда же я скажу: «Жена, готовь, угощение для гостей», ты обругай меня и произнеси: «Ты всякого проходимца принимаешь за гостя». Как только ты скажешь так, я возьму нож и пырну в бараний желудок, что у тебя под мышкой. Ты должна сразу же повалиться как мертвая. Когда ты упадешь, я скажу: «Где ты, моя плетка, воскрешающая мертвых и обогащающая бедных?» Потом сниму с правой стены плетку и ударю тебя ею. Ты тотчас же должна вскочить.

Пока они так договаривались, пришел обманутый купец. Шутник говорит:

— У, к нам гость пришел! Сюда, сюда проходите, — усаживает его за стол.

— Шутник, ты надул меня, — говорит купец.

— Да неужто?

Сказав так, он обратился к жене:

— Ведь гость пришел, готовь угощение, готовь скорее угощение!

Жена:

— Всякого проходимца еще за гостя принимаешь.

Шутник со словами: «Ах ты, поганая баба», пырнул ножом свою жену под мышку и угодил в бараний желудок, наполненный кровью.

Жена упала навзничь, а из бараньего желудка кровь с шипеньем полилась. Испугался купец, аж остолбенел.

— Убил я свою жену в ярости, — говорит купцу Шутник. — Где моя плетка, воскрешающая мертвых и обогащающая бедных?

Говоря так, снял с правой стены плетку и ударил ею раза три жену. Жена тут же вскочила на ноги. Пуще прежнего удивился купец.

— Шутник, а Шутник, зачем мне мои товары, уступи-ка мне лучше эту плетку. Тогда мы будем в расчете с с тобой.

— Отдаю я эту плетку лишь только потому, что ты просишь ее, никому другому не отдал бы ее, — уступил Шутник.

Взял купец плетку и отправился домой. Приходит он домой, а у него гости сидят. Купец говорит жене:

— Быстрее готовь угощение!

— Нет сейчас ничего готового, — отвечает ему жена.

— Ах ты, поганая баба, еще покрикиваешь на меня! — закричал купец и убил свою жену.

«Мертвых воскрешающая, бедных обогащающая плетка, где ты?» — говорит купец, хватает плетку и начинает стегать ею свою жену.

Конечно, мертвую бей не бей — все равно не встанет. Гости же подумав, что купец сошел с ума, сообщили об этом хану и нойонам. Те велели спрятать купца в тюрьму-яму. Так Шутник обманул купца, который умер в тюрьме.

Потом он своим уменьем и ловкостью победил богачей и нойонов. С тех пор зажил припеваючи.

24. ОЗОРНОЙ РЫЖИЙ ДААБУУ

Аляа Шара ДаабууОзорной рыжий Даабуу. Записал А. И. Шалаев, 1940 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № М 1-331. Перевод В.Ш Гунгарова.

Ловкий и находчивый герой заставляет лам и нойонов лаять по-собачьи, съесть сухой помет и т. д. Эти мотивы мы встречаем в сказках «Будамшуу», «Будамшуу даа», «Балан Сэнгэ», публикуемых в данном сборнике.

Давно-давно жил Шара Даабуу, по прозвищу рыжий Даабуу. Ничего у него не было, но он был озорным и веселым. Как-то у тамошнего богача собрались погостить нойоны. Приходит туда Шара Даабуу и говорит хозяину юрты:

— Я хотел бы поговорить с этими нойонами. Можно зайти?

Заходит он в юрту к нойонам и спрашивает:

— Ну, как поживаете?

— Хорошо, хорошо, — отвечают нойоны.

Посидел немного Шара Даабуу и вышел. Хозяин дома спрашивает:

— О чем поговорил с нойонами?

— Говорили о новостях разных, — отвечает Рыжий Даабуу.

На это хозяин дома сказал:

— Не ври. Разве нойоны станут разговаривать с тобой?

Шара Даабуу ответил:

— Что ты говоришь! Почему они не должны считаться со мной? Если захочу, заставлю их лаять по-собачьи.

— Если заставишь нойонов лаять по-собачьи, то я мешок золота дам тебе, — пообещал хозяин юрты.

Шара Даабуу согласился и забежал к нойонам.

— Ну, нойоны, я приведу вам собаку с неслыханно красивым голосом, — говорит.

— А как лает твоя собака с красивым голосом? — спрашивает одни нойон.

Шара Даабуу по-собачьи пролаял страшным голосом.

— Эх! Собака с красивым голосом не так лает, она лает вот так: «Хуб-хуб», — сказал один нойон.

Вышел Шара Даабуу и говорит хозяину:

— Вы слышали, как нойоны лаяли по-собачьи? — и взял у него мешок золота.

— Да это еще что! Я могу схватить их за кое-что, — добавляет Шара Даабуу.

Хозяин дома говорит:

— Не ври! Если в самом деле это сумеешь, дам три мешка золота.

— Ну, тогда я завтра в дацане на глазах у толпы сделаю это, — пообещал Шара Даабуу.

Назавтра они вместе пошли в дацан. Там идет хурал — большое молебствие. Собрались на это молебствие нойоны. Смотрит Шара Даабуу — нойоны на крыльце дацана молятся, кланяются низко. Вмиг подбежал он к одному нойону сзади и хватил его за … Сильно разозлился нойон и отправил Шара Даабуу в тюрьму. Когда кончилось молебствие, нойон вызвал Шара Даабуу.

— Ты смеяться вздумал надо мной!? Сейчас дам тебе по хребту! — говорит.

Рыжий Даабуу упал перед ним на колени и стал умолять:

— Почтенный нойон, пожалейте. Святой лама предсказал мне, что я разбогатею, если схвачу за … самого высокого тэнгри. Но я ищу тэнгри и не могу найти. Поскольку я почитаю вас, почтенный нойон, не меньше бога, я сделал это. Пожалейте меня, никчемного бедняка!

Нойон обрадовался, что его сравнили с тэнгрием, и гордо произнес:

— Ну ладно, раз так, убирайся!

Так Шара Даабуу (выиграл спор) опять, взял у того человека много золота и денег.

— Какой ты смелый и ловкий! Как ты сумел избавиться от тюрьмы? — спрашивает хозяин юрты.

Озорной Шара Даабуу отвечает:

— Все это пустяки, я могу заставить нойона съесть собачий помет.

— Если заставишь нойона съесть собачий помет, я отдам тебе половину своего богатства, — пообещал хозяин юрты.

После такого уговора Шара Даабуу нашел засохший собачий помет, растер его в порошок, завернул в бумагу. Затем вдвоем отправились к нойону.

— Благодаря вашей помощи я теперь имею кое-что и очень рад. Вот я нашел самое дорогое на свете лекарство и принес. Прошу вас попробовать на вкус — настоящее это лекарство или нет? — сказал он и подал помет собаки нойону.

Нойон развернул бумагу, взял немного на палец и попробовал.

— Я не могу понять, лекарство это или нет. Но все-таки прибереги его.

С этими словами он вернул ему помет обратно.

Так озорной Шара Даабуу благодаря своей находчивости сумел обмануть и взять у богача половину его добра.

25. БАЛАН СЭНГЭ

Балан СэнгэБалан Сэнгэ. Записала С. С. Бардаханова от Аюши Будаевича Абидуева, 80 лет, с. Энхэ-Тала Кяхтинского района БурАССР, РО БФ СО АН СССР, инв. № 3231. Перевод В. Ш. Гунгарова.

Сходные мотивы данной сказки имеются в сказках «Будамшуу», «Будамшуу даа», которые вошли в данный сборник, а также в сказках «Хольшор хүбуүн» из «Бурятской сатирической сказки», «Будамшуу» из сборника «Гурбалдайн гурбан сэсэн».

Жил очень умный человек, по имени Балан Сэнгэ. Был он бедным, ходил по дворам с большой чашкой за пазухой и приговаривал: «Я хороших родителей сын, от плохого я отскочил».

Однажды он зашел в одну юрту. Хозяйка, разливая чай, удивляется:

— Какая у вас большая чашка?

— Стоящую около очага огорчающая, только мне приносящая радость, чашка, — ответил (Балан Сэнгэ).

Однажды Балан Сэнгэ поспорил, что он трижды обманет ламу: схватит его за некоторые места, заставит лаять по-собачьи и съесть собачий помет. Те, с кем он поспорил, не упускают его из виду.

Балан Сэнгэ нашел сухой собачий помет, завернул его и отправился в путь. В одном доме было большое гулянье, собралось много народу. Один амбань вышел по своей нужде. В это время подбежал к нему Балан Сэнгэ и схватил за кое-что. Сильно разгневался амбань. Тогда Балан Сэнгэ обратился к амбаню:

— Меня благословил богдо на то, чтобы я схватил за кое-что самого тэнгри. Никак я не смогу добраться до него. Поскольку я почитаю вас наравне с тэнгри, поэтому так получилось.

Услышав такие лестные слова о себе, амбань втайне очень обрадовался и простил его. Так Балан Сэнгэ выиграл первый спор, а потом спрашивает у амбаня:

— Есть разница между хорошей и плохой собаками, когда они лают?

Амбань:

— Конечно есть. Плохая собака лает так: «Гав-гав», а хорошая собака: «Уув-уув».

Так Балан Сэнгэ выиграл второй спор. Потом он вытащил сухой собачий помет и обращается к амбаню:

— Я не могу определить качество этого лекарства, помогите мне, — просит (Балан Сэнгэ).

Амбань попробовал на вкус. Так Балан Сэнгэ выиграл третий спор.

26. Я ХУРМАСТА

Хурмасташни гээшэбЯ хурмаста. Записал И. Н. Мадасон. Перевод Е. В. Баранниковой.

Под этим названием напечатана в газете «Буряад унэн» от 12 февраля 1972 г. (Подготовил к печати И. Мадасон).

В давние времена, говорят, жил один жадный-прежадный богач. Сильно обижал он батраков и слуг своих, голодными их оставлял. Старался он скрыть от людей, чтоб никто в улусе не знал об этом. Но сколько он ни скрывал, как ни старался, все его черные дела стали известны народу.

Однажды до богача дошли слухи, что приедет большой нойон. Испугался богач, решил скрыть от нойона, как он мучает и притесняет (работников). Отправил он своих батраков далеко в степь, а терпеливых и боязливых одел в кое-какую одежонку, стал немного лучше кормить. Немного поубавил свою злость. Работники его ничего не понимают, сильно радуются, стали веселыми и разговорчивыми.

Вскоре к юрте богача подъехал важный нойон с блестящей медалью на груди, на тройке коней, запряженной в четырехколесную телегу, со звоном трех колокольчиков. Хозяин-богач встречает его с поклоном, суетится вокруг гостя, старается угодить. Помог ему слезть с телеги, посадил на носилки. Четверо расторопных парней понесли нойона к дому. Богач идет позади и спрашивает:

— Удобно ли сидите? Не твердо ли? Не трясет ли?

Нойон, сидевший спокойно и важно, вдруг подскочил, страшно вскрикнул и скатился с носилок.

— Что случилось? — испугался богач, чуть живой от страха.

Обхватил он ноги упавшего нойона, целует их.

А случилось вот что. Маленький мальчик, пасший у богача телят, в тот момент, когда нойона несли на носилках, подполз и ткнул его снизу острой палкой.

Поймали того шустрого мальчишку-батрака.

— Ты черная нечисть! Откуда ты выскочил и натворил такую беду? Шкуру надо содрать с твоей спины! Чертенок этакий! — скрипя зубами закричал хозяин-богач и схватил за волосы батрака.

— Батюшка-богач! Выслушайте меня, а потом наказывайте!

— Что хотел сказать, говори! — спрашивает поднимаясь с земли нойон.

— Тот, кто напугает хурмасту, слышал я, разбогатеть должен. На мое счастье увидел я хурмасту, сильно обрадовался и перепугался. Вы, достопочтенный, великий хурмаста, извините меня! — говорит мальчик-батрак, стоит, смотрит хитро и кланяется.

Важный нойон, с блестящей медалью, как услышал, что его назвали хурмастой, сразу перестал злиться, сел на носилки, подобрав под себя ноги и сказал важно:

— Это верно, я и есть хурмаста!

А растерявшемуся богачу, который стоял тут же, приказал:

— Нельзя наказывать этого мальчонку. Дай ему одну войлочную юрту, двух дойных коров, еще три-четыре овцы, кона и отпусти.

Потом обратился нойон к мальчику-батраку:

— Считай, что все это даровано тебе хурмастой тэнгрием.

Как не хотелось богачу, но пришлось выполнять приказ нойона.

— Негодник, из расщелины земли вылезший, только вред, принес, — шепнул он жене, изменился в лице и цокнул языком.

После этого богач никого больше не подпустил к нойону.

27. БАЛДАН СЭНГЭ

Балдан СэнгэБалдан Сэнгэ. Записана учителем географии Бальжинимой Цыреновичем Цыреновым от Буды Дугарова, 1871 г. рожд., с. Алтачей Мухоршибирского района БурАССР, 1939 г. Перевод И. Б. Цыреновой. (?????)

Давным-давно жил в одном улусе Балдан Сэнгэ. Это был очень хитрый парень. Куда бы он ни пришел, мог самого умного из умных перехитрить своей лисьей хитростью. Вот и прославился он, говорят, как лиса-обманщик.

Однажды, когда Балдан Сэнгэ быстро скакал на своем плохоньком белом коне, его громко окликнула женщина с пятиведерным чаном на голове:

— Эй! Балдан Сэнгэ! Тебе не обмануть меня.

— Некогда мне обманывать тебя. Пожар на небе, тороплюсь созвать людей, сильно тороплюсь, — отвечает.

— Где? Где? — сказала, глянула вверх на небо, а чан упал и разбился.

Как-то Балдан-Сэнгэ сел на берегу озера, оправился, прикрыл своей шапкой и стал лепить из глины быка. Подъезжает к нему человек, известный Тарган Тарба — Толстый Тарба на своем игреневом скакуне с клеймом. Скакун этот за сутки мог трижды объехать землю.

— Балдан Сэнгэ, Балдан Сэнгэ, обмани меня, — просит Тарган Тарба.

— Нет, не смогу сейчас обмануть, забыл дома книгу, по которой обманываю, — отвечает Балдан Сэнгэ.

— Принеси из дома книгу и попробуй, — пристает тот.

— Не-ет. До дома далеко, некогда мне.

— Ну, съезди на моем коне, привези, а я подожду.

— Ну ладно, так и быть. Только вот под моей шапкой сидит золотая птичка, не выпускай ее. Если захочешь посмотреть, осторожно просунь руку под шапку и пощупай. Коли не дождешься меня, садись на глиняного быка, посмотри вперед, стегни его и скажи: «Ум»; назад оглянешься, стеганешь и скажешь: «Хом».

Вскочил Балдан Сэнгэ на коня Толстого Тарбы и умчался.

Ждет, ждет его Тарба, час проходит, другой, пять, шесть часов прошло. Темнеть начало. Нет Балдана Сэнги. У Тарбы терпение лопается. Захотел посмотреть золотую птичку. Решил просунуть руку под шапку и потрогать. Осторожно просунул руку и пощупал что-то мягкое.

— Ай, какая досада! Этот хитрец из хитрецов — Балдан Сэнгэ обманул-таки меня, — говорит богач.

Сел он на глиняного быка, глянул вперед, стеганул его. Когда сказал: «Ум» — задняя часть (быка) развалилась. Потом оглянулся назад, стеганул. Когда сказал. «Хом» — передняя часть развалилась. Вот так был обманут Тарба.

Однажды ехал по своим делам Балдан Сэнгэ по степи, а в это время богач Зуудай гнал к летнику свою отару — около шестисот овец. Громко, грубо окликнул он:

— Балдан Сэнгэ! Балдан Сэнгэ! А ты меня никогда не обманешь!

— Не только обмануть могу, но даже могу тебя заставить взять в руки навоз, — ответил Балдан Сэнгэ, ударил кнутом свою тощую белую лошадку и ускакал.

Скрылся он за горкой, снял один унт, измазал его и бросил на дороге к летнику Зуудая, а сам поехал дальше. Проехал около полуверсты, снял другой унт, бросил его чистым.

Вскоре на дороге показался богач Зуудай со своими овцами. Смотрит — лежит на дороге один грязный-прегрязный унт. Нагнулся Зуудай, чтобы поднять его, но, увидев, что он очень уж грязный да притом один, решил не брать. «На что он мне?» — подумал и пошел дальше по своей дороге.

А когда отошел подальше, увидел второй такой же унт, совсем чистый.

— Э! Да это же, точно пара того унта! — сказал богач Зуудай, взял его и без памяти пустился бежать обратно.

Взял он тот грязный унт и пошел на речку Мойсото отмывать его. Сдержал свое слово Балдан Сэнгэ.

Как-то Балдан Сэнгэ задумал продать свою тощую белую лошаденку и обзавестись немного добром, для этого он затолкал под хвост лошаденки серебряную чашку, сел верхом и отправился к семерым торговцам, живущим у реки Доодо гол. Привязал свою лошадь к коновязи, зашел в юрту.

— Э! Балдан Сэнгэ! Откуда пришел? Какие новости у тебя? — наперебой стали расспрашивать его семеро торговцев.

— Новостей особых нет. Живу по-старому. А вы как поживаете? Как идут ваши дела? Я вот ищу, кому бы продать свою лошаденку.

— Ну, ну! А сколько ты просишь за нее? — спрашивают наперебой семеро торговцев.

— Лошаденка моя стоит очень дорого. Вы, наверное, не купите, — заговорил Балдан Сэнгэ, притворяясь тихим и скромным, а сам думает про себя, что торговцы попадут в его ловушку.

— С виду твоя лошадь плохая. Почему так дорого стоит? — спрашивают торговцы.

— Говорится, хоть снаружи плох, зато нутром хорош. Вот и моя лошадь один раз в месяц вместо помета выдает серебряную чашку, — говорит Балдан Сэнгэ, посмеиваясь.

— Ха-ха-ха! Не может быть, чтобы лошадь серебряными чашками оправлялась! — громко стали смеяться над ним семеро купцов.

— Вот она уже скоро должна выдать серебряную чашку. Какой сегодня день? Пятница? На ваших глазах со стуком упадет белая чашка с печатью. Выйдемте на улицу, посмотрим, — решительно сказал Балдан Сэнгэ. Он вышел первым, за ним — семеро торговцев.

Пока они рассматривали плохонькую белую лошадку, она подняла хвост — и вместе с пометом выпала серебряная чашка.

— У! И вправду выпала серебряная чашка. Что за чудо невиданное? Что за лошадь? — удивляются семеро торговцев.

— Сильно дорого просить я не буду. Если дадите три коровы, трехлетнего бычка и три тысячи рублей, пожалуй, отдам свою лошадь, — говорит весело Балдан Сэнгэ.

Когда семеро торговцев решили отдать ему то, что он просил, Балдан Сэнгэ говорит:

— Отдайте мне эту чашку, ведь вы и так каждый месяц будете иметь такие чашки.

— Возьми, возьми, — охотно отдают чашку торговцы.

Положил за пазуху Балдан Сэнгэ серебряную чашку, три тысячи рублей, погнал трех коров и трехлетнего бычка. Радостный и гордый вернулся домой.

Семеро торговцев семь месяцев ждали. А плохонькая белая лошаденка не только не выдала серебряные чашки, а наоборот, стала пуще худеть и чахнуть.

Семеро торговцев говорят между собой:

— Обманул нас Балдан Сэнгэ. Пойдем, отберем все, что отдали, отколошматим Балдан Сэнгэ как следует.

Прослышал об этом Балдан Сэнгэ, стал раздумывать, как бы снова обхитрить. Он повесил у дверей длинный кнут и сказал жене так:

— Наполни овечий желудок кровью, положи себе под мышку, ложись в постель и притворись больной. Когда придут семеро торговцев, я скажу тебе: «Встань», ты не вставая. Тогда я железным прутом насквозь проткну желудок с кровью. Ты притворись мертвой. Я буду бить, приговаривая: «Кнут мой оживляет мертвого, кнут мой обогащает бедного». После этого ты встань.

Вскоре пришли семеро торговцев. Балдан Сэнгэ говорит:

— Проходите, садитесь, мои добрые друзья. Откуда приехали?

— По делу приехали, — сердито проговорили они.

Балдан Сэнгэ говорит своей жене Балме, которая лежала на кровати:

— Вставай, мои друзья приехали, чай варить надо!

— Я болею, не могу встать, — отвечает жена.

— Вставай, говорю! — прикрикнул на нее снова Балдан Сэнгэ. Жена не встает.

В гневе схватил он железный прут, лежавший у печки, и ткнул под мышку жене. Брызнула кровь, и жена притворилась мертвой.

Тогда Балдан Сэнгэ взял длинный кнут, висевший у дверей, и стал бить им жену, приговаривая:

— Кнут мой, оживляет мертвого, кнут мой обогащает бедного!

Постепенно жена «пришла в себя» и встала:

Семеро торговцев диву даются:

— Что за чудесный кнут у тебя? Продай его нам! — говорят.

Начисто забыли они, что до этого были обмануты.

— Этот кнут очень дорого стоит, и вряд ли я его продам. Даже трудно будет цену установить.

— Сколько попросишь, то и дадим, — говорят наперебой семеро торговцев.

— Да нет, однако, ни за какие деньги не отдам свой кнут, — куражится Балдан Сэнгэ.

— Продай. Что тебе нужно? Все дадим, что попросишь, — не отстают семеро торговцев.

Балдан Сэнгэ свою хитрость лисью пустил в ход:

— Ладно, так и быть, во-первых, вы мои хорошие друзья, а во-вторых, если кнут вам очень нужен, придется мне его уступить. Если дадите четырехгодовалую корову, четырехгодовалого бычка, четыре тысячи рублей, тогда отдам свой кнут.

Семеро торговцев в тот же миг принесли ему все, что он запросил, забрали кнут и, радостные, заторопились обратно.

Придя домой, те семеро убили семерых своих жен и стали бить их кнутом, приговаривая:

— Кнут мой оживляет мертвых, кнут мой обогащает бедных.

Но ни одна из них не встала. Били их целый день, ни одна жена не ожила.

— Сейчас же пойдем, посадим на кол и убьем обманщика Балдана Сэнгэ! — закричали семеро торговцев и начали спешно собираться в дорогу.

Балдан Сэнгэ прослышал об этом, опять задумал хитрость. Он сколотил себе гроб, на крышке его продырявил семь дырок, а под каждой дыркой вставил железные прутики. Потом позвал жену и сказал так:

— Я лягу в гроб, притворюсь мертвым. Когда придут торговцы, ты сиди и горько плачь. Если спросят; «Что случилось?» — скажи, что Балдан Сэнгэ вчера умер.

Вскоре пришли семеро торговцев и спрашивают:

— Что случилось? Где Балдан Сэнгэ?

Жена Балдана Сэнгэ плачет и, всхлипывая, говорит:

— Балдан Сэнгэ наш помер вчера.

— А! Помер-таки! Где его мертвое тело? — спрашивают семеро торговцев.

— Во дворе, под сараем-ответила его жена.

— Пойдем посмотрим, правду она говорит или врет, — говорят меж собой семеро торговцев отправляясь в сарай.

Там был гроб.

— Хорошо! Мы сейчас оскверним его мертвое тело. Давайте сядем, — сказали торговцы и сели.

Как только сели они на гроб, Балдан Сэнгэ сильно ткнул снизу в них семью приготовленными прутиками.

— Балдан Сэнгэ и мертвый злой и живой вредный, — приговаривали семеро торговцев, убегая без оглядки домой.

28. УМНЫЙ БАЛДАН

Сэсэн БалданУмный Балдан. Записал В. Ж. Мунконов от Д. А. Мунконова, с. Орлик Окинского района БурАССР, РО БФ СО АН СССР, инв. № 3064. Перевод С. С. Бардахановой.

Отдельные мотивы данной сказки имеются в сказке «Аляаһанайноён», опубликованной в сборнике А. И. Шалаева «Алтай үндэгэн». Мотив о споре двух женщин из-за одного сына и справедливое его разрешение сближает v сказку со сказкой «Гурбалдайн гурбан сэсэн», РО БФ СО АН СССР, инв. № 1271.

Как-то в одном улусе собрался весь народ вместе с нойонами, чтобы выбрать повелителя-хана. Собравшиеся решили сделать ханом лысого Тархалжана. В это время маленький мальчик лет пяти все бегал и просил его сделать ханом. Выбрали Тархалжана.

Однажды тот мальчик (его звали Балдан), говорит хану:

— Сделайте меня ханом вместо себя.

— Назначаю тебя ханом над этими мухами, которых полным-полно. Ладно? — говорит хан, смеясь.

Мальчик Балдан сделал себе из прутика коня и играл на улице. Подходит он к хану и видит на его лысой голове большую муху. Мальчик ударил хана по голове прутом. Обернулся разъяренный хан — пятилетний мальчик Балдан стоит.

— Что ты делаешь? А ну-ка живо сюда!

— Повелитель-хан, я же наказываю муху. С чего же эта паршивая муха должна сидеть на голове повелителя-хана. Вы же сами меня сделали нойоном над (мухами).

Растерялся хан, не смог ничего ответить, промолчал. А мальчик сел верхом на прутик и побежал убивать мух, где только их увидит.

Прошло с тех пор несколько лет. Старшая жена одного богача родила сына. А от младшей жены детей у него не было. Когда мальчику богача исполнилось пять лет, отец его умер. Жены затеяли тяжбу: никак не поделят добро. Спор разгорелся у них и из-за сына. Младшая жена решила отнять сына у старшей.

Чтобы положить конец спору, жены обратились к хану. Несколько дней хан искал верный ответ и был в раздумье. Вдруг вспомнил он: «Давненько одного мальчика, маленького Балдана, сделал я нойоном над мухами. Тот мальчик теперь, верно, подрос да умным стал».

Хан встретился с ним, узнал того парня и говорит:

— Ко мне вот-вот придут две женщины, спорят они из-за сына. Чей это сын — неизвестно. Как же мне узнать, которая из них настоящая мать, как решить этот спор. Пойди-ка и рассуди за меня. А я отдам тебе все, что попросишь.

— Это можно, завтра приду, — пообещал парень.

Назавтра Балдан пришел к хану.

Вскоре подошли и те две женщины со своим пятилетним мальчиком.

— Почтенный хан, это мой сын, — говорит та, которая помоложе.

— Врет она! Никогда она не рожала детей, — говорит другая.

Балдан приказал слуге принести его меч. Когда принесли меч, Балдан вывел на улицу обеих женщин.

— Если вы обе родили этого мальчика, разделите его. Этим мечом я разрублю вашего сына на две части. Встаньте по обе стороны и тяните его за руки.

Как только он замахнулся мечом, женщина, державшая за левую руку мальчика, упала, закрыв лицо. А другая так и стоит, держит мальчика за руку.

Бамм завел двух женщин с мальчиком в дом собравшимися людьми раскрыл всю правду.

— И этих двух женщин я угадал родную мать мальчика. Какое же чистое и доброе сердце у родной матери! Когда над ее сыном нависла смертельная угроза, она упала в обморок А какова обманщица? У нее волчья душа и каменное сердце, она спокойно ждала его смерти.

Люди диву даются, мудрости мальчика Балдана удивляются.

Не было конца радости и счастью старшей из женщин. Взяла она своего сына и пошла домой.

29. АРҺАН ГАЛЗУУ

АрһанГалзууАрһан Галзуу. Записала О. В. Иванова от Л. М. Болотова в Аларском районе Иркутской области. Перевод Е. В. Баранниковой.

Сказка под таким же названием опубликована в «Бурятской сатирической сказке» Е. В. Баранниковой.

Один человек, решив жениться, отправился за море. Женившись там, в течение девяти дней праздновал, в течение восьми дней гулял; а когда возвратился, то нашел у себя во дворе звериного хана Арһан Галзуу, у которого рот был в сажень, а клык — в аршин.

— Раз ты опоздал на великое собрание, то я тебя проглочу, — говорит Арһан Галзуу, раскрывая свой саженный рот, обнажая свой аршинный клык.

Тот человек ответил:

— Помилуй! Меня там задержал богдо.

— Что это за богдо? — спрашивает Арһан Галзуу.

— Он очень сильный, он меня поймал и победил.

— Что это за богдо? Где он? — спрашивает Арһан Галзуу.

— Я отправлю человека за ним, приходите завтра, — робко отвечал тот человек.

Приготовил он три бочки, сделал железные цепи, железный намордник и стал ждать.

На другой день приходит Арһан Галзуу и спрашивает:

— Где этот богдо?

— Вот здесь, — говорит он, снимает крышку с бочки и показывает на спирт.

Заглянув в бочку, Арһан Галзуу увидел свое отражение.

— Вот это и есть богдо, — показывает тот человек на отражение в бочке. Тогда Арһан Галзуу начал пить спирт. Выпив до дна, он спросил:

— А где же богдо?

— Здесь он сидит, — показывает человек на вторую бочку. Он и там выпил спирт.

Потом человек раскрыл третью бочку. Арһан Галзуу, не допив в ней спирт, свалился.

Тогда тот человек взял намордник, надел на голову Арһан Галзуу, на ноги ему надел цепи и побил палкой до полусмерти. После трех суток Арһан Галзуу пришел в себя, но не смог ни шевельнуться, ни встать.

— Это что же случилось со мной? — спрашивает.

— Так поступил с вами богдо, — отвечает человек.

— Оставайся ты с людьми богдо, будь с ними, а меня освободи, — просит Арһан Галзуу.

Снял человек с него намордник, цепи и освободил его. Затем Арһан Галзуу пришел в собор и сказал монахам:

— Я вернусь через три дня. К тому времени сосчитайте, сколько звезд на небе, угадайте, о чем я думаю.

Когда Арһан Галзуу ушел, монахи вышли и стали считать звезда. Никак не могут сосчитать. (Да и кто же в силах сосчитать звезды?) Был один монах, умный человек, но спился он, и был выгнан из монастыря. После этого он стал мельником на мельнице.

Отчаявшись, монахи отправили человека за тем мельником. Пришел мельник и спрашивает:

— Чего вы хотите от меня?

— Был здесь хан и велел сосчитать нам звезды на небе. Как нам сосчитать? — просят совета монахи.

Велел мельник принести чистую неисписанную книгу. Стал он ставить туда номера, цифры без счету и разбору. Так в течение двух дней он исписал книгу.

В плохой одежде, с худым лицом, в рваной куртке, в муке, монашеском одеянии — таким предстал мельник перед ханом. Входит хан:

— Сколько же звезд на небе? Сосчитали?

— Сосчитали, — отвечают монахи.

— Сколько же вы насчитали?

— Вот сколько, — сказав так, раскрыли они перед ханом книгу.

— Что это вы написали? Тут все написано без разбору. Разве можно все это подсчитать?

— Если считаете, что это неверно, то выйдите сегодня вечером и сосчитайте. Это как раз совпадет с нашим подсчетом.

Хану нечего было возразить на это.

— А что я думаю, отгадали? — спрашивает хан.

— Отгадал, — отвечает «монах». — Вы думаете, что я монах? — спрашивает он в свою очередь.

— Да, — был ответ хана.

— А я мельник, — с этими словами он сбросил с себя монашеское одеяние и остался в своей рваной куртке, весь в муке.

30. НЯД-НЯД

Няд-нядНяд-няд. Записала Д. А. Бурчниа от Анйы Убушеевны Щербаковой, 1903 г. рожд., с. Нукуты Нукутского района Иркутской области, 1975 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № 3363. Перевод Д. А. Бурчиной.

Анна Убушеевна слышала эту сказку в исполнении известного бурятского сказителя А. А. Тороева. Вариант данной сказки под названием «Ня-ня хүбүүн» включен в настоящий сборник.

У одного богатого человека маленький паренек пас овец. Однажды потерялось у него двадцать овец. Спрашивает он у одного старика:

— Не видали вы овец?

— Двадцать белых овец (паслись) на краю западной пади, — отвечает старик.

— Мои овцы, — сказал паренек и побежал.

Когда он пригнал овец, старик говорит:

— Чтоб (овцы) не терялись, скажи: «Няд-няд», чтобы овцы разошлись и паслись, скажи: «Сообор-сообор».

После этого паренек, когда ему захочется поиграть, частенько так поступал и держал овец на месте. Отощали овцы. А раньше у богача овцы были жирными. Решил (богач) заколоть жирного барана. Заколол, а он оказался худым.

— Почему овцы исхудали? — спрашивает. — Лучше паси, — говорит.

После этого паренек хорошо стал пасти. Однажды у богача заболела жена. Привел он шамана, чтоб пошаманил. Начал камлать (шаман).

— Няд-няд, — тихо проговорил (паренек).

Все приклеились, не могут пошевелиться.

— Что это? Что случилось? Иди, приведи ламу, — посылает богач паренька.

Приводит (паренек) ламу. Ламе он тоже сказал «Няд-няд». Тот тоже прилип к месту.

— Приведи люд-народ, — приказывает богач пареньку.

Привел он народ и всем сказал: «Няд-няд». Те тоже прилипли, не могут сдвинуться с места, так и стоят.

— Это что за диво? Что случилось? — удивляются (все).

В это время входит старик, тот который научил (паренька).

— Вce исходит от этого маленького паренька, — говорит он. — Уговорите его — и он вам поможет.

— Я отдам всю плату за камлание! — сказал шаман.

— И я отдам все, что получу, — пообещал лама.

— Корову и коня дам, — говорит богач.

Тогда паренек сказал: «Сообор-сообор» — и все отклеились.

После того, как получил тот паренек корову, коня и деньги, он разбогател.

31. МОЛОДЕЦ НЯ-НЯ

Ня-ня хубуунМолодец Ня-ня. Записала Е. В. Баранникова от А. А. Тороева, с. Шунта Боханского района Иркутской области. 1948 г. Напечатана с переводом в «Бурятской сатирической сказке».

Варианты: сказка «Няд-Няд» в записи Д. А. Бурчиной от А. У. Щербаковой, с. Нукуты Иркутской области, 1975; сказка на этот же сюжет под названием «Бор-бор» записала Е. В. Баранникова в с. Аразгун Курумканского района БурАССР от Цэбэка Петровича Евреева, 19 июня 1977, РО БФ СО АН СССР, инв. № 3404.

Вместо слов «сообор-сообор» в тороевском варианте в этой сказке мальчик-пастушок для того, чтобы поднять слепившихся овец, произносит «бор-бор». Ц. П. Евреев (1902 г. рожд.) слышал эту сказку в исполнении матери Сэрэнжэт в 10-летнем возрасте. «Нас было девять детей: шесть сестер и три брата. Вечерами отец с матерью рассказывали сказки, а поток мы поочередно рассказывали слышанное от нашей матери», — вспоминает сказочник. Традиция сказывания сказок и заучивания их была широко распространена в бурятских семьях. Это является свидетельством существования у бурят до недавнего прошлого «сказительских школ» и «гнезд».

Цэбэк Петрович и его жена Ханда Дондуповна рассказывали родовую легенду о происхождении их фамилии Евреевы. «Когда родился кто-то из наших предков, в их юрте гостил один еврей. По бурятскому обычаю тот гость должен был дать новорожденному свое имя. Но, когда вспомнили об этом, гость уже уехал. Не запомнили, как его звали; то ли Соломок, то ли Матвей. Не могли вспомнить, вот и дали мальчику имя Еврей. Отсюда и наша фамилия — Евреевы».

Давным-давно жил мальчик-сирота. Остался он без отца и матери с пятилетнего возраста. Нянчил у одного богача его детей. Когда ему исполнилось семь лет, стал он пасти овец у другого богатого человека.

Девять лет пас он овец, за это время ни одна овца, ни один ягненок не пропали у него.

Однажды, когда он пас овец, поднялся сильный буран, который продолжался три дня, В этот буран разбрелись и потерялись двадцать пять овец. Со слезами ищет мальчик их три дня и не может найти.

— С детства остался я без отца и матери. Придется так до самой смерти промучиться у этого богача, — жалуется он.

В мелком березняке увидел он одного седовласого старика, который срезал березовые черенки для граблей. Спрашивает старик:

— Почему ты идешь и плачешь?

Парень отвечает:

— Как же мне не плакать? Остался я без отца и матери сиротой. Пас у богача девять лет скот, ни одной овцы не загубил, ни одного ягненка не потерял. В эти три дня, в сильный буран, двадцать пять овец разбежались. Такому человеку, как я, весь свой век не расплатиться. Придется у этого богача всю жизнь мучиться.

Пожалев парня, старик говорит:

— Не печалься таксильно, сынок. Двадцать пять овец твоих пасутся на вершине, откуда начинаются две долины. Когда овец своих найдешь и будешь присоединять к стану, они, вероятно, снова будут разбредаться во все стороны. Если ты не сможешь их догнать, то крикни: «Ня-ня». Тогда они прилягут на землю и прилипнут. А когда нужно будет поднять их и покормить, то ты скажи: «Сообор-сообор». Тогда они встанут и пойдут пастись.

По совету старика парень пришел к тому месту, где начинаются две долины, и нашел свои двадцать пять овец. Пригнал он их, но они все разбегаются снова во все стороны, и парень не может их собрать в стадо. Вдруг он вспомнил совет старика и сказал: «Ня-ня». Все овцы прилипли к земле. Подойдя к ним, парень тот попробовал потянуть одну-две овцы. Это оказалось ему не под силу. Уморившись, лег он в тени под деревом и заснул. Когда проснулся, все овцы лежали на земле. Встав, он сказал: «Сообор-сообор». Все овцы встали и побежали пастись. С тех пор сирота-парень, когда ему нужно было порезвиться или отдохнуть, заставлял овец припасть к земле и прилипнуть к ней. Стало ему очень спокойно.

Однажды, когда парень пригнал овец в улус, богач ему говорит:

— Овца наша с белой полоской на лбу, оказывается, очень стала жирной, от летней жары и болезни она может похудеть, надо бы ее заколоть, пока она жирна, и съесть.

Парень привел ту овцу. Когда богач заколол ее, то она оказалась совсем нежирной. Богач бранит сироту-парня:

— Если хоть одну овцу ты мне загубишь, будешь весь век свой работать на меня. Угоняешь овец на поле и не кормишь их. Почему при летней хорошей траве овцы худеют?

С этого времени парень стал хорошо пасти овец.

Однажды сирота пригнал овец в улус. Богач говорит:

— Сходи-ка, парень, за здешним Шаманом-батюшкой.

— Богач не понимает, что я голоден и продрог. Не дав мне отдохнуть, снова погнал меня туда и сюда, — так говорил про себя сирота, нехотя отправляясь за шаманом.

Приходит он к шаману-батюшке, а тот сидит дома.

— Наш хозяин сказал, чтобы Вы пришли, — говорит парень.

С большой радостью пошел шалман к богачу, чтобы выпить крепкий архи и поесть жирного мяса. Приходит он к богачу. Жена его, лежа на кровати, охает да ахает. Богач говорит шаману:

— Жена моя с недавних пор болеет. Погадайте на лопатке, пожалуйста.

Шаман начинает гадать:

— Скорее! Скорее! Найдется ли архи от перегонки 4–5 котлов? Этого требует великий бурхан!

У богача, конечно, и водка, и мясо всегда найдутся. Стелят-он три полных туеса архи. Богач сидит на скамейке, подвернул под себя ноги, наливает из трех туесов архи и подает шаману.

Шаман, стоя у окна и держа в руках чашу с архи, разбрызгивает ее, произнося: «Сэк!»

А в это время сирота-парень сидит в стороне, ест черный хлеб и запивает одной водой, а сам думает про себя: «Когда я говорю овцам: „Ня-ня“, то они прилипают к земле. А что если я скажу: „Ня-ня“ шаману, хозяину и жене его, неужели они не прилипнут к своим местам». Затем произнес про себя: «Шаман, прилипни к окну; богач, прилипни к скамейке, обнявши три туеса архи; жена богача, прилипни к кровати своей». Шаман тотчас же прилип к окну, держа чашу; богач, обняв три туеса архи, прилип к скамейке; жена его, охая да ахая, прилипла к кровати.

Богач тот обращается к шаману:

— Батюшка-шаман, что с тобой? Почему ты перестал шаманить?

Шаман отвечает ему:

— Какому-то непутевому бурхану я побрызгал, наверно. Или бурхана я не так упомянул. Я так прилип к окну, что не могу и шевельнуться.

Жена богача говорит:

— Батюшка-шаман, я думала, что ты избавишь меня от болезни, а ты хочешь убить меня. Я прилипла к кровати так, что не могу шевельнуться.

Богач:

— Итак, где же выход?

На это шаман отвечает:

— Я ничего не могу поделать. Слыхал я, что здесь есть великий лама. Отправь парня своего за ним. Он избавит нас от беды, читая свой ном. Другого выхода нет у нас (не придумать).

Богач, обратившись к парню, говорит:

— Скорее запряги хорошего коня в красивую телегу и съезди-ка за тем ламой.

Парень тот поймал в табуне лучшего коня и запряг в красивую телегу.

— Так вам и надо. Раньше, когда я был маленьким, вы (издевались) бранили меня. Стойте же теперь так, крепко прилипнув, — так говорил парень, не спеша отправляясь за ламой.

Пришел он к ламе и говорит:

— Вас просил прийти мой хозяин.

Обрадовался лама тому, что его ожидают крепкий архи, жирное мясо, масло.

Привозит парень ламу к своему хозяину. Входят они в дом, а там шаман прилип к окну, хозяин — к скамейке, жена хозяина — к кровати.

Как только вошел лама, шаман говорит ему:

— Я плохо помолился, и поэтому мы все прилипли. Освободи меня.

Лама сел за стол и начал читать свой большой ном. Когда парень распряг коня и вошел в дом, хозяин говорит ему:

— Поставь ламе-батюшке крепкую водку да жирное мясо.

Парень, сделавшись хозяином, вместо богача, взял ключи (и все остальное) и поставил ламе есть и пить. Прежде чем поставить угощение ламе, парень сам пробует и только после этого ставит пищу перед ламой. Лама очень любит и мясо, и масло. Читая свой ном, он никак не может удержаться и, зачерпнув масло ложкой, начинает есть.

— Этого ламу я тоже, пожалуй, заставлю прилипнуть, — так подумал парень и сказал: «Ня-ня».

Лама с ложкой у рта прилип к столу так, что не может и пошевелиться.

Шаман-батюшка спрашивает:

— Батюшка-лама, почему ты перестал читать ном?

Лама говорит:

— Какому это ты непутевому бурхану брызгал, я прилип к месту так, что не могу и шевельнуться. Что же нам теперь делать?

На это шаман отвечает:

— Собрать нужно народ со всего улуса. Неужели они общими усилиями не оттащат нас.

Снова богач говорит парню:

— Собери-ка всех богачей и нойонов для того, чтобы они выручили нас.

Пошел парень и говорит богачам и нойонам:

— Шаман наш прилип к окну, лама — к столу, хозяин, обняв три туеса архи, тоже прилип, жена его, охая да ахая, прилипла к кровати. Идите к ним, вас они зовут.

Удивились люди улуса. Богачи и нойоны, собравшись, пришли (к богачу) и увидели, что все там прилипли к своим местам. Некоторые (из пришедших) принялись оттаскивать шамана, другие — богача, богачи и нойоны оттаскивали ламу.

Когда все они, взявшись друг за друга, тянули, сирота-парень подумал:

— А что если я всех богачей и нойонов заставлю прилипнуть друг к другу? — Потом сказал: «Ня-ня».

Тотчас же все прилипли друг к другу. Так мучились они в течение семи дней. Кто из них плакал, кто молился.

— Какая нечистая сила привела нас сюда и слепила всех? — вопили они.

Вдруг один из богачей говорит:

— Слыхал я, что есть здесь знаменитая гадалка, надо бы ее позвать, чтобы она погадала. Отправь-ка этого парня за нею.

Хозяин отправляет парня:

— Иди приведи гадалку.

— Так вам и надо, богачи и нойоны! Вогнали вы в гроб моих родителей, заставляя работать на себя. Стойте теперь так — говорит про себя парень.

Затем приводит лон гадалку. Слипшиеся люди, плача, молят гадалку, чтобы та скорее гадала и узнала, от какого бурхана исходит это зло.

Когда гадалка принялась гадать, тот парень снова сказал: «Ня-ня». В результате гадалка тоже прилипла к своему месту. Тогда она сказала тем богачам, нойонам, ламе и шаману, что она ничего не в силах сделать и сказать.

Наконец пришел (тот) дряхлый седовласый старик с белой березовой тростью и сказал:

— Богачи и нойоны, ламы и шаманы, вы, видать, обижали этого парня. Теперь придется вам кланяться ему.

Пообещали богачи и нойоны дать парню разного скота, ламы и шаманы вынуждены были вернуть парню деньги, золото, которое они награбили у него, хозяин должен был отдать парню коней и коров.

Парень вышел на улицу и сказал: «сообор-сообор».

Тогда все те люди разъединились и выдали парню разный скот. Так тот парень вернулся к себе в улус и зажил припеваючи.

32. КАК ХИТРОУМНЫЙ ПАРЕНЬ СТАЛ ХАНОМ

Ухаатай мэхэтэй хүбүүнэй хаан болоһон тухайКак хитроумный парень стал ханом. Записала 3.И. Габеева от Дондока Абидуевича Тажитова, 1889 г. рожд., с. Алан Хори некого района БурАССР, РО БФ СО АН СССР, № 2754. Перевод В. Ш. Гунгарова.

В данной сказке бедный парень, благодаря уму и ловкости, обманывает жадного богача, ханского сына, а затем становится ханом. Некоторые мотивы сказки напоминают отдельные сюжеты из сказок «Будамшуу даа», «Балан Сэнгэ», «Аляа Шара Даабуу», «Хурса хубүуи», «Түбжеөн хүбүүн», вошедших в данный сборник. Например: козел, дарящий золотые монеты, ловко спасается из мешка, в который посадил его обманутый богач, чтобы его утопить, обманывает ханского сына и на его коне приезжает домой, чем немало удивляет богача, который, только что его «утопил».

Жил один бедный человек с матерью, и была у него одна-единственная коза. Сам он был ленивым, ничего не умел делать. Все труднее и труднее становилось им прокормиться.

— Как же мне прокормить себя и свою мать? — думает он. — Работать я не умею, попробую-ка обмануть какого-нибудь богача.

Взял бедный человек с собой мать и отправился в большой город. Подошли они к дому одного богача, который был вором. Повстречался парень с ним и пообещал построить ему столовую. Все, что требовалось для постройки, он выпросил у него.

И вот задумал парень припугнуть богача. Как-то заходит тот в строящуюся столовую, а парень то и дело открывает да закрывает свой сундук. И решил богач, что в сундуке должно быть много денег и всякого добра. Парень нанял одного человека. Когда настала ночь, богач проник к нему и начал шариться в его сундуке. Тут-то парень с нанятым человеком и поймали вора.

— Ты хотел украсть мое добро! Я посажу тебя в тюрьму! — грозился парень.

— Отпустите меня, тысячу рублей дам, — говорит богач.

Парень взял деньги и отпустил богача, а сам думает:

— Не буду достраивать столовую: нажил себе врага, уходить надо в другие края.

Однажды темной ночью спрятал он свои деньги за пазуху, взял свою мать и ушел. Коза идет за ними. Шли, они шли. Стало темно, пора на ночлег. Узнали от одного человека, что недалеко в городе живет богач по имени Лодой, у которого можно переночевать.

— Дам я козе проглотить две-три монеты, чтобы обмануть богача, — решил парень.

Когда пришли они в дом богача, там спрашивают:

— Что за козу ведешь?

— Коза эта дорога мне, как моя жизнь, — отвечает парень.

На другое утро, когда коза стала испражняться, те две-три монеты и выпали. Парень тут же расплатился ими с хозяином за ночлег.

— Что, коза твоя так и испражняется золотыми и серебряными монетами? — спрашивает богач.

— Да, да. Только золотом и серебром. Сейчас она так мало выдала потому, что я не прочитал молитву, — говорит парень.

— Продай мне эту козу, — просит богач.

— Да что ты говоришь?! Если я продам ее, останусь голодным. Разве только чтобы помочь тебе, пожалуй, за пятьсот рублей уступлю, — отвечает парень.

На том и договорились с богачом.

— Читай молитву да поглаживай ей брюхо, тогда золото посыплется из нее, — посоветовал парень, а сам отправился в другой город. Взял свою мать за руку и пошел. Пока парень прохаживался по базару в том городе, богач тем временем так крепко поглаживал брюхо купленной козе, что та дух испустила. Разозлился богач и пошел искать (обманщика). Повстречал его на одной из улиц города, поймал и потащил к хану.

— Ты сам расправляйся с ним, — сказал хан богачу.

— Как бы мне наказать его? — думает богач.

Решил, он посадить парня в мешок и бросить в воду. Пока тащил он его, захотелось богачу помочиться, и стал он мочиться прямо на голову парня, сидевшего в мешке.

До реки еще было очень далеко, а богачу пить захотелось. (Подошли люди), решили они сперва сходить и напиться. Оставили парня в мешке и ушли.

В это время мимо проходил один дурачок, который пас скот. Увидел он мешок, подошел и начал щупать, а там вроде человек сидят.

— Что ты сидишь тут? — спрашивает дурачок.

— Меня хотят ханом сделать, а я хочу стать ламой, вот почему меня посадили в мешок, — отвечает парень.

— Что ты за человек? Ведь так хорошо быть ханом, — говорит дурачок.

— Нет, я хочу стать ламой. А тот, кто сядет в мешок, сразу же ханом станет. Если ты хочешь стать ханом, полезай в мешок. Пока не пришел мой хозяин, развяжи мешок и выпусти меня. Сам полезай сюда, — отвечает парень.

Дурачок развязал мешок, выпустил парня, а сам залез туда. Парень крепко связал дурачку руки и ноги, а сам забрался на высокое дерево. Напились воды те люди, отдохнули и вернулись.

— Э! Каким он стал легким! — удивляется один.

— Ты отдохнул, вот и кажется тебе, что он легче стал, — говорят ему.

Потом потащили они мешок и бросили в воду.

Парень слез с дерева и отправился дальше. Пришел к своей матери и решил, что здесь ему нельзя больше оставаться, лучше перебраться в другое место.

Идет он по лесу, мать свою за руку ведет. Вдруг повстречался им медведь. Парень к тому времени стал сильным и ловким. Когда выскочил медведь, он схватил его за уши, и начали они биться. Устали сильно. Пока бились, одежда парня разорвалась и рассыпались во все стороны его золотые монеты. В это время проходил мимо сын хана — владыка тех мест. Он должен был в другом городе стать ханом, вот и решил еще раз поохотиться в этом лесу.

Увидел парня и спрашивает:

— Что ты тут делаешь?

А тот только шевелит губами и делает вид, что молитву читает.

— Я сын хана, почему ты молчишь? — спрашивает.

— Ты помешал мне. Я вот этого медведя в жертву приношу тенгрию, чтобы золотой дождь пошел. Смотри, сколько вон золотых монет валяется, — отвечает парень.

— Уступи мне его (медведя), — просит сын хана.

— А что вы дадите за него? — спрашивает парень.

— У меня с собой нет ни золота, никакого другого добра. Возьми моего коня, дорогую одежду, лук со стрелами, а ты найдешь другого медведя и принесешь в жертву тенгрию.

— Ну что ж, придется мне в другом месте другого медведя принести в жертву. Возьми, — говорит парень.

Сын хана отдал свое добро и взял медведя. А парень собрал одежду сына хана, свои золотые монеты — и был таков. Пришел к своей матери, спрятал коня, одежду и лук со стрелами.

А медведь тем временем задавил ханского сына и убежал.

Парень надел на себя одежду сына хана, сел на коня и помчался к тому богачу.

— Разве ты не помер? Каким красавцем стал! — удивляется богач.

— Ты мне очень помог. Я побывал у водяного Лусан-хана. Меня там очень хорошо встретили, нарядили в красивую одежду. Вот вспомнил ваши благодеяния и приехал, чтобы поблагодарить.

— Как бы попасть к этому хану? Нельзя ли мне пойти к нему?

— Так это же очень просто. Полезай в мешок, я отнесу тебя и брошу в воду.

Отнес он его и бросил в воду, а сам отправился к хану.

— Ну, откуда пожаловал? И зачем? — спрашивает хан.

— Я прибыл из страны, где ханом должен был быть Ваш сын. Но он тамошнему народу пришелся не по нраву, вот они его и кончили. Я тайком забрал его одежду, коня, лук со стрелами и привез Вам, — ответил парень и передал хану все, что принадлежало его сыну.

Хан, как увидел все это, чуть с ума не сошел.

— Как бы мне отомстить им? Видать ты человек умный, помоги мне, — просит.

— Это можно. Чем смогу — помогу.

— Что же теперь делать? — спрашивает хан.

— Я съезжу, узнаю, насколько велика их сила, — сказал парень и отправился.

Вернулся и докладывает.

— Силы у них слабые, можно сейчас же напасть на них.

Однажды, темной ночью, хан напал на то государство и разрушил его. Когда хан состарился, он стал считать парня родным сыном.

— Ты примешь мое государство и будешь ханом вместо моего сына, — сказал хан.

С тех пор, говорят, парень этот стал ханом того государства.

33. МОЛОДЕЦ УНЖААХАН

Унжаахан хүбүүнМолодец Унжаахан. Записала Е. В. Баранникова от А.А, Тороева, 1893 г. рожд., улус Шунта Боханского района Иркутской области. Перевод Е. В. Баранниковой.

Сказка под этим же названием опубликована в книге Е. В. Баранниковой «Бурятская сатирическая сказка».

«Бэшэг хабтагайда, бэлгэн бэлуудээдымооби» — непереводимое идиоматическое выражение.

Молодец Унжаахан имел козла величиной с корову и барана величиной с лошадь. Сел он верхом на своего козла величиной с корову (барана величиной с лошадь ведет на поводу) и отправился в летник. Едет и распевает песни. Проезжает он с песнями мимо владений Хартагай-хана. Самая младшая жена хана, выбежав, говорит:

— Ишь ты, певец мне нашелся!

— Песни в горле, как волны на море, — отвечает парень.

Тогда младшая ханша Хартагай-хана крикнула:

— Какой ты скверный, негодный парень!

На это Унжаахан ответил:

— Бэшэг хабтагайда, бэлгэн бэлуудээдымооби.

— Какой языкастый! И как до сих пор небо не обрушилось на тебя и не разбило вдребезги! — возмущается младшая ханша.

— Зачем же небу обрушиваться на сироту Унжаахана? Если небу потребуется что-нибудь высокое (возвышенное), то оно должно обрушиться на самого Хартагай-хана, — отвечает он.

Тогда младшая ханша Хартагай-хана велела увести Унжаахана в местность Хара Буурайн Толгойдо и запереть его в тюремной яме.

На другое утро при утренних золотых лучах солнца хан вышел из своего белого серебряного дворца, подошел к журчащему ручью и начал умываться. Обводит он огромную золотую землю глазами, что с ладонь. Затем входит в свой белый серебряный дворец и спрашивает у старшей своей ханши:

— Что это чернеет в местности Хара Буурайн Толгой?

Старшая ханша отвечает:

— Я не знаю, кого там заперла твоя средняя ханша.

Войдя к средней ханше, хан спрашивает у нее. Средняя ханша отвечает:

— Я никого не запирала там. Младшая твоя ханша кого-то заперла.

Входит хан к младшей ханше и спрашивает:

— Что чернеет в местности Хара Буурайн Толгой?

Младшая ханша отвечает:

— Я заперла там парня Унжаахана. Он меня обругал.

Сильно рассердился Хартагай-хан:

— Кто осмелился обругать мою ханшу!

Идут к Хаара Буурайн Толгойдо и приводят Унжаахана. Пришел Унжаахан, весело раскланялся перед ханом. Хартагай-хан спрашивает:

— Унжаахан-парень, зачем ты обругал мою младшую ханшу?

— О боже, батюшка-хан! Я совсем не ругал твою младшую ханшу, — говорит Унжаахан. — Сел я верхом на козла величиной с лошадь, повел на поводу барана величиной с корову и поехал мимо вашего дворца, распевая песни. Тогда вышла твоя младшая ханша и сказала: «Ишь ты, певец мне нашелся!» На это я ответил, что песни в горле, как волны на море. Тогда она стала бранить меня: «Какой ты скверный, негодный парень!» Я сказал: «Бэшэг хабтагайда, бэлгэн бэлуудээдымооби» — «Какой языкастый! И как до сих пор небо не обрушилось на тебя и не разбило вдребезги!» — закричала ханша. На это я ей ответил: «Если небу потребуется что-нибудь высокое (возвышенное), то оно должно обрушиться на вершину горы Хартагай-хана. Если небу понадобится что-то возвышенное, то оно пусть обрушится на самого Хартагай-хана». Тогда младшая ханша твоя заперла меня в тюремную яму в местности Хара-Буурайн Толгой.

Хартагай-хан велел привести младшую ханшу и наказал ее, превратив в пастушку, а сироту Унжаахана усыновил. Когда умер Хартагай-хан, Унжаахан занял ханский престол и оказывал большую помощь бедным и неимущим.

34. УМНЫЙ КУЧЕР

Ухаатай моришонУмный кучер. Записал А. И. Шадаев от Цэрэна Амурова в Закаменском районе БурАССР, 1947 г. Перевод Е. В. Баранниковой.

Мотивы разливания чая в остроконусные чашки, преподношение гостям мяса в загадочной посуде для испытания находчивости гостей встречаются в сказках «Суранзан Гомбо хааиай Уран Тушэмэл» — «Хитрый придворный Суранзан Гомбо хана» в сборнике «Бурятские народные сказки» 1973 г., а также в сказке «Сэсэи-хан» в данном сборнике.

Это произошло в те времена, когда ламы в своих орхимжо были спесивы и высокомерны.

Всюду распространились слухи о том, что в одном дацане есть трое очень мудрых и находчивых лам. «Все, что угодно, они могут угадать и объяснить», — говорили о них. «Мудрые и находчивые» — такая молва распространилась в народе.

— Было бы интересно испытать ум этих трех знаменитых лам, — говорит своим соседям один мудрый седовласый старичок, который проживал далеко в степи,

— Не попасть бы нам самим под испытание, проверяя ум и смекалку тех лам, — отговаривают некоторые.

— Пока неизвестно, кто кого будет испытывать, потом выяснится, — настаивает тот старик.

Приходит тем трем ламам приглашение: «Пожалуйте к нам в гости в дни праздника сагалган». Один из них улыбнулся и говорит, посматривая на остальных:

— Хорошо, когда приглашают, плохо, когда прогоняют. Коль пришло приглашение, ехать придется. Не так ли?

— Верно. Почитаем молитву среди людей, кое-какое добро соберем. Считаю, что ехать надо, — проговорил лама, сидевший выше всех.

— Кто ищет, тот себе еду добудет, а лежебока голодным остается. Молитву будем читать, мяса всякого поедим да будем поглаживать свои большие брюхи. Разве мало этого? — произнес лама, сидевший с краю.

Хохочут ламы до упаду. Настало время ехать в гости. Взяли они кучером шестнадцатилетнего сына одного пастуха, который жил недалеко от дацана, и с большим почетом выехали в дорогу. Едут, весело беседуют.

— О чем же разговаривают почетные люди между собой? — заинтересовался кучер, навострил уши, слушает внимательно, не подавая вида.

А разговор у них про то, где они ели жирное мясо, ни кусочка не оставив, и как после животы у них разболелись; про то, как обманом выманивали у людей пищу и т. д. Так и доехали до места.

— Хорош, говорят, тот мужчина, который рассказывает о том, что увидал и где побывал; плох тот мужчина, который похваляется тем, что пил да ел. Не так ли? А эти, которых считают мудрыми, оказались годными только на пустые разговоры, — думает кучер.

И хотя не понравился ему их разговор, он подумал, что среди людей они проявят, наверно, свою находчивость и остроумие.

Люди во главе с седовласым стариком встречают знаменитых «мудрецов», прибывших издалека. Завели почетных гостей в юрту, где им предстояло остановиться, посадили их на олбоки, а рядом с ними — кучера.

— Кучер должен сидеть на (голом) дереве, говорят (без олбока), — процедил сидевший по правую руку толстый черный лама и на кучера сверкнул глазами.

Тот быстренько соскочил с места.

— Сидите, сидите на месте, молодой паренек! — сказал старик и обратился к ламе, сидящему на почетном месте:

— Почтенный лама, извините меня! Обычаи наших отцов и дедов против разделения гостей на больших и малых, мы всех почитаем одинаково.

— Это, как говорится: «В каждом селении собаки по-разному лают». Так получается? — стал насмехаться черный толстый лама.

— Примерно так. Обычаи хороши, когда их поддерживают, шапка хороша, когда на ней кисточка, — так говорит старинная поговорка.

— К чему нам вспоминать старое. Хурмаста тэнгри и без этого все знает, — отвечает толстый черный лама.

— Так-то оно так, почтенный лама! В старинных поговорках не найдешь вранья, как и на дне колодца не найдешь рыбки, — отвечает старик.

— Что, старик, не успели познакомиться, как спорить начинаем. Не успели рассмотреть друг друга, драться начинаем, — высокомерно произнес лама.

— Конечно, зачем цепляться в волосы друг друга, только встретившись. Не думайте так плохо, почтенный лама! Однако старые поговорки острее ножа. Когда вы, гости, только вошли, стали говорить мудрые и меткие слова, я, глупый старик, стал пересказывать парные слова. Достопочтенные ламы, коль вы прославились в разных краях как мудрые и находчивые, конечно, таких, как я, болтливых стариков, много встречали. Поэтому пусть не удивят вас мои ответы, — отвечает старик и, как бы спохватившись, добавляет:

— Нет, что это я говорю! Эй! Что вы там? Подайте гостям чаю, молочной пищи!.. Немного погодя поговорим. — Потом старик, пятясь, вышел.

— С каким языкастым стариком столкнулись! Погоди, недолго ждать! Заставлю тебя замолчать, — злится толстый черный лама.

— Ну вот, мудрецы наши и острословы, кажется, начали. Будет ли удача нашему старику, — беспокоятся люди.

Перед тем, как подать чай гостям, раздали каждому по четкам. Лама, который сидел на самом почетном месте, решив, что четки дали для того, чтобы он перебирал их и молился, начал читать мани (молитву). Лама, сидевший рядом, подумал, что их надобно надеть на шею, наклонил голову и надел их на шею. Лама, сидевший с краю, ничего не мог сообразить, потому положил их за пазуху. Кучер паренек, сидевший с самого краю, взял четки и разложил их кольцом. Вскоре подали чай в чашечках с заостренным дном.

— Горячо, горячо, — приговаривали ламы и, обжигая руки, еле-еле выпили по одной чашке. Хоть и не напились, но сделали вид, что напились, и опрокинули чашки на стол.

Наблюдавший все это мудрый старик, издеваясь и посмеиваясь произносит:

— Достопочтенные ламы, угощайтесь чаем! Как мало…

— Напились, напились, дома поели перед выездом, — отвечают одновременно ламы.

— Вы ведь проехали длинную дорогу, потому, верно, проголодались, — говорит старик. — Эй, поднесите гостям чаю!

А паренек, сидевший с самого краю, ловко пристроил свою чашечку с заостренным дном на свои четки, напился чаю досыта и вернул чашку обратно.

После этого ламам налили чай в чашках с обыкновенным дном и напоили их. Пока суть да дело, настало время ужинать, на стол подали мясо.

— Ну, что на этот раз преподнесут нам? — беспокоятся ламы.

На стол поставили игрушечных коней с уздой и седлами. Возле них — ложки, тарелки.

Поставили по одному коню перед каждым гостем.

— Гости, отведайте мяса, — сказал человек, накрывший стол и вышел.

— Это еще что за чертовщина?

Сидят, смотрят и диву даются. Наконец, толстый черный лама, сидевший на самом почетном месте, решил, что коня ловят, схватил его за уши, отрезал правое ухо и начал пробовать, а там оказалась мука жареная.

— Какое странное мясо? — удивляется он.

Лама, сидевший рядом с ним, вспомнил, что надевая на коня узду, начинают с губ, вот и решил он начать тоже с губ. Оторвал он у игрушечного коня верхнюю губу и тоже съел муку. По примеру двух первых, третий лама оторвал нижнюю губу и тоже съел муку.

— Вместо мяса оказалась мука, — ворчат недовольные ламы.

Шестнадцатилетний паренек крикнул:

— Кто расставлял чашки?

— Это я, — подходит один человек.

— Ведь у лошади бока натерты седлом?

— Натерты.

— Можно ли снять седло?

— Можно, можно!

Шестнадцатилетний кучер откинул седло в другую сторону. На спине того коня оказалось отверстие, куда можно было просунуть ложку. Когда он стал помешивать ложкой, то вытащил оттуда вкусное мясо.

Паренек наелся досыта мяса, поставил на место седло и позвал:

— Кто расставлял посуду?

Пришел тот, кто расставлял посуду.

— Уберите посуду! — и подал ему тарелку.

Три «мудреца» так и замерли, вытаращив глаза. Остались они голодными. После этого тех трех лам накормили жирным мясом досыта.

Переночевали ламы. На другое утро пригласили их в самые красивые места той стороны. Перед тем, как отправиться туда, старик сказал:

— Итак, почтенные ламы, познакомьтесь с нашим краем, с нашими лугами и степями. Там у нас гостит дальний гость, но он совсем не разговаривает — такую привычку имеет. Поговорите с нашим гостем. Может с вами он заговорит.

Когда ламы, осмотрев те места, возвращались обратно, на дороге встретили того самого гостя, о котором рассказывал им старик. Они вежливо, с почтением поздоровались с ним. Но тот ни слова не произнес в ответ.

— Что за гордый и заносчивый гость! Даже не отвечает на приветствия! — негодуют ламы. А кучер только покосился на них.

Мудрый старик вышел встретить гостей и спрашивает:

— Ну, дорогие гости, было ли вам интересно?

— Очень там красиво! — отвечают ламы.

— Встретились ли с нашим гостем, представились ли ему?

— Встретиться-то встретились, только он ни слова не проронил.

А паренек конюх тут же подхватил разговор и говорит:

— Встретились, встретились, немного поговорил с ним.

— Так о чем он говорил?

— Тот гость рассказал о том, что он спрыгнул с большой высоты в конце осеннего и начале зимнего месяцев. Теперь стало теплее, наступает срок возвращения, — отвечает паренек.

— Верно, верно! — говорит старик.

А тот молчаливый гость был слеплен из снега и одет в красивую одежду.

Трое лам, считавшиеся «мудрыми», стали посмешищем. Ничего не сказав, не прочитав молитвы, отправились прочь. Когда они уехали, мудрый старичок велел молодым парням оседлать быстрых коней и дал им такой наказ:

— Догоните тех трех лам, объедьте их с левой стороны, а когда будете обгонять их, спросите:

— Каково расстояние между далеким и близким?

Молодой паренек объехал лам с левой стороны и спросил:

— Каково расстояние между далеким и близким?

Ничего не нашлись ответить трое лам.

— Расстояние величиной с ладонь! — ответил кучер. Когда вернулись молодые парни, старичок спросил-.

— Какой ответ они (ламы) дали?

— Трое лам точно в рот воды набрали — ничего не смогли сказать. А вот паренек кучер сказал: «Расстояние с ладонь».

— Точный ответ, точный ответ! — сказал старичок, и все люди подтвердили это.

— Итак, трех лам из дацана, считавшихся «мудрецами» и находчивыми, мы пригласили, испытали, насколько они мудры и находчивы. Кто что скажет обо всем этом? — спросил старичок.

— Десять наших белых овец после стрижки хороши, погостившие ламы, ничего не ответив, удалились, — произнес один острый на язык человек, и все, кто был тут, расхохотались так, что дом зашатался.

— Что правда, то правда! Конь хорош, когда в теле, нойоны и ламы хороши, если умны они, говорится. Кто же сумел отгадать наши загадки? Те толстые черные ламы из дацана или шестнадцатилетний кучер из степных просторов? — так спрашивал самый старый во всем селении седоголовый мудрый старик.

35. ХАБШАГ НОРБО

Хабшаг НорбоХабшаг Норбо. Записал А. И. Шадаев. Перевод В. Ш. Гунгарова.

Сказка под этим же названием опубликована в сборнике сказок А. И. Шадаева «Алтай үндэгэн». По некоторым мотивам она напоминает известные нам варианты сказок «Будамшуу», «Будамшуу даа». Сказка в основном построена на игре слов. Удачно использованы этнографические элементы.

Чтобы спасти честь своих мужей-нойонов от ловкого и находчивого Хабшаг Норбо, жены нойонов нарушают вековые обычаи и запреты. В первом случае жена нойона вмешивается в разговор, чего она не должна делать, этим-то и воспользовался ловкий герой. Во второй раз жена нойона, чтобы не пустить в дом Хабшаг Норбо, пытается использовать запрет, связанный с рождением ребенка, согласно которому никто не должен заходить в дом, где есть новорожденный. Однако смекалистый Хабшаг Норбо и тут находит остроумный выход: он ложится на порог, выставив ноги на улицу, и говорит: «Ноги грешные пускай остаются за порогом, а безгрешная часть (туловище) пусть будет в доме». Нойон вынужден был пустить его в юрту.

Хабшаг Норбо слыл человеком острым на язык, никто не мог его переспорить, этим он и прославился среди людей, Вокруг не оказалось ни одного человека, с которым он мог бы посостязаться. Тогда он решил поехать на север к амбаням сорока девяти хушуунов, чтобы с ними состязаться в мудрости.

Ехал он и доехал, наконец, до северных сорока девяти хошуунов. С двумя палками в руках подошел и встал у ворот амбаня. Решил он посмеяться над ним. Когда с лаем подбежала собака, он сунул одну палку ей в пасть, а другой начал бить ее, бегая вокруг дома амбаня.

Потом Хабшаг Норбо снял с плеч мешок и с шумом бросил на крышу дома амбаня. Зашел в дом, не поздоровавшись, прошел на почетное место и сел на кровать.

— Он издевается надо мной, — решил амбань и встретил его с руганью:

— Зачем избил собаку?

— Я удостоен благословения бурхана Шагжаа банди, ничего страшного, что избил собаку, — так он ответил, хотя и не был ламой.

— Что ты бросил на крышу?

— Ничего не случится, потому что бросил туда то, что было на плечах Гэлэн ламы.

— Лама, вы откуда?

— Я из монастыря Даа.

— Где находится монастырь Даа?

— За семьюдесятью перевалами у подножия семидесяти скал.

— Далеко ли они?

— Приподнявшись, не увидишь, а поднять вас я не в силах.

— На чем ты сидишь?

— На шерсти тангутской козы, чтобы было мягко сидеть.

— А это что? — показывает на спинку кресла.

— Спинка из свалявшейся шерсти семидесяти овец, из берцовой кости таежного сохатого, хорошему человеку предназначенная.

— А что находится перед тобой? — показывает на столик.

— Сухое корневище упавшего дерева.

— Почему?

— Ты что спрашиваешь! Если расколешь, получится дощечка, если постругаешь — гладкой станет, надрежешь — появится резьба. Соберешь — получится столик.

Амбань не нашел что сказать. Сидит он, красный от стыда, глядит в сторону жены:

— Подай мою шапку с дэнзэ (украшением).

Взял шапку, снял с дэнзэ коралл и спрашивает:

— Что это?

— Ты что, этим красным стеклышком хочешь обыграть меня? Если наступило время спорить, я готов, — отвечает.

Такое непочтительное отношение к ее мужу задело жену амбаня, и она, рассердившись, сказала:

— Как ты смеешь так разговаривать с амбанем?

— Потише! Тебя взяли не управлять, а для потомства.

Когда так сказал Хабшаг Норбо, амбань ничего не нашел, что сказать, рассмеялся, широко открыв рот, а затем хорошо угостил Хабшаг Норбу и с почетом проводил.

Хабшаг Норбо обрадовался первой победе в первый день, а на следующий день, поверив в свои силы, отправился к другому амбаню.

Жена амбаня вышла навстречу ему и сказала:

— Наш верблюд принес верблюжонка, нельзя к нам.

— Посланец бога хуже верблюжонка, что ли? — говорит Хабшаг Норбо и пытается зайти в юрту.

Амбань уже знал, что в этих местах появился остроумный человек, и поэтому решил не пускать его в юрту.

— Нельзя переступать наш порог, — говорит он и отталкивает его.

Тогда Хабшаг Норбо:

— Ноги грешные пускай остаются за порогом, а безгрешная часть (туловище) пусть будет в доме.

После этих слов амбань вынужден был пустить его в юрту. Зайдя в юрту, Хабшаг Норбо сразу сел в почетное кресло амбаня, а амбань сел на корточки.

— Нойон, кто вам дал кресло? — спрашивает амбань.

— Народ мне дал! — отвечает. — Вас кто научил сидеть по-собачьи?

Амбань ничего не ответил.

Хабшаг Норбо был выходцем из народа. Своим острым языком он ставил нойонов и лам в тупик. А народ его почитал и уважал.

36. ДВА МУДРЕЦА

Хоёр сэсэшүүлДва мудреца. Аарне-Андреев, № 921. Совпадает мотив: привязать лошадь к зиме или к лету. Записал А. Бальбуров в Унгинском районе Иркутской области, РО БФ СО АН СССР, инв. № 1507. Перевод С. С. Бардахановой.

Отдельные мотивы данной сказки встречаются в сказке «Үнэшэн хүүхэн», опубликованной в сборнике А. И. Шадаева «Бурят-монгол арадай онтохонууд» и включенной в настоящий сборник. Сходные мотивы находим в сказке «Зима и лето» в записи А. И. Шадаева в сборнике «Меткая стрела» в переводе И. Луговского, «Бурятские народные сказки» Л. Е. Элиасова.

На южной стороне озера, в Хори, жил Бажага-Сэсэн. Собрался он на северную сторону озера испытать там свою мудрость. Перед дорогой мать наказывает:

— Побрызгав, отведай молочного, присядь на западной стороне (юрты).

Побрызгав он, отведал молочного, присел на западной стороне. Мать благословляет его юрөөлами. Выслушав ее, Бажага-Сэсэн говорит:

— От архи с одного котла, думаю, не опьянею, на слова любого человека найду ответ.

— Чем много говорить, лучше побольше откусить. К чему хвастаться? — сказала мать.

Отправился он на северную сторону озера. Шел он, шел и подошел к первому дому с краю. А там нет ни забора, ни изгороди, чтобы коня привязать.

— Где же привязать коня? Зря, видать, я сюда приехал, — думает он и дивится.

В это время выходит одна девушка.

— Что ж вы стоите, заходите, — приглашает она.

— Дела-то нет, чтобы заходить. Разве что водички попить. Найдется ли у вас вода? — спрашивает (он).

— Найдется, зайдите, — отвечает девушка.

— А где же привязать мне коня?

— Возле вас зима и лето, там и привяжите, — ответила и зашла (в дом).

— Зима и лето! Что бы это значило? Куда же привязать коня? — удивляется парень и вдруг видит сани и телегу.

— А! Их она назвала зимой и летом, — сообразил, наконец, он. Привязал там коня и зашел.

Зашел, утолил жажду и отправился дальше. Когда он проходил мимо одного дома, увидел старуху, которая доила корову. Подошел поближе и сказал:

— Пусть эта корова будет молочной!

— Да исполнится твое благопожелание, — был ответ. Пригляделся он и видит: на старухиной безрукавке клочок оторвался у самой лопатки и болтается. Стал посмеиваться над этим парень, спрашивает у старухи:

— Ищу я черную корову с дырявыми ляжками. Не видели ее?

Старуха сразу смекнула, что он насмехается над нею, и говорит:

— Видела. Недавно она прошла на северную сторону. За нею следом прошел сивый бык. Как только он приблизится к корове, она ему на нос и помочится.

Опешил Бажага-Сэсэн, не нашелся, что сказать, и молча пошел прочь. Идет он, с досадой думает:

— Права была мать, когда упрекала за бахвальство. Подтвердились ее слова. Кому-кому, а проиграл-то женщине.

Пошел он дальше… Пройдя Унгинскую долину, за Хурсангаем увидел одинокое дерево. Бажага-Сэсэн свернул с дороги посмотреть на то дерево. Навстречу ему едет верхом на коне точно такой же человек, как он сам. Встретились они возле дерева и спрашивают друг друга: «Кто ты?». Так они узнали, что один из них Бажага-Сэсэн с южной стороны озера, другой — Балхан Сэсэн с северной стороны из рода черных ашебагатов.

Мудрецы стали состязаться в мудрости. Оказались они равными во всем, никто никому не уступал. С коней слезли и дальше спорят. Спорили, спорили, обо всем на свете переспорили, осталось только угадать, где находится пуп земли.

— Там, где восходит солнце, — сказал Бажага-Сэсэн.

— Нет, там, где заходит солнце, — спорит Балхан-Сэсэн. Долго спорили, и некому было решить их спор. Не нашлось человека умнее их. Тогда они решили в городской суд обратиться. Выслушали их нойоны в городском суде и сказали:

— Прав Балхан-Сэсэн, а Бажага-Сэсэн неправ.

Вот и вышла кривда. Судьи решили так, потому что Балхан-Сэсэн приходился им родственником. Так и объявили всем главные судьи, что пуп земли стоит там, где заходит солнце и что это угадал Балхан-Сэсэн.

В ответ на эту напраслину Бажага-Сэсэн сказал самому главному нойону в суде:

— Ты рассудил нечестно. Потому ты останешься ни с чем, ни внуков, ни правнуков у тебя не будет, закроется твоя дверь (прекратится твой род) навсегда. — И действительно, нойон тот говорят, остался ни с чем. С тех пор не только нойоны в суде, но и свидетели боятся говорить напраслину.

37. СИДИ И СМОТРИ

Хараад һуугаарайСиди и смотри. Записал А. И. Шадаев. Перевод Е. В. Баранниковой. Сказка напечатана в сборнике А. И. Шадаева «Гурбалдайн гурбан сэсэн».

Сановник нойон взял конюхом парня тринадцати лет — сына бедняка соседа и отправился в гости к родственникам, поселившимся в дальних местах.

Наступило время поесть, остановились они у бурливой речки и решили сварить там еду.

Сановник нойон раскрыл свою суму, положил в глубокий котел заднюю часть валуха и наказывает парню:

— Схожу я до ближней юрты, отведаю айрака. А ты, пока хожу, сиди и смотри мясо в котле.

Только ушел нойон, прибежала большая собака. Принюхивалась принюхивалась, схватила из котла заднюю часть и убежала. Парень не шевельнулся даже, как сидел, так и остался сидеть на месте. Вернулся подвыпивший сановник нойон, стал мешать мясо в котле — а задней части валуха нет.

— Где задняя часть валуха? — спросил он со злостью и повернулся к парню.

— Заднюю часть вашего валуха утащила большущая, как вы, черная собака. Вон она, за рекой, лежит и грызет мясо.

— Говорил же я тебе: «Смотри мясо».

— Вот я и говорю вам: «Сидел и смотрел».

— Что-о?! Что… Вот я тебя, черт проклятый! — и сановник нойон схватился за плетку…

— Сиди и смотри мясо в котле — разве не так вы сказали. Вот я сидел и смотрел. Так что же вы хотите от меня нойон-батюшка? — спокойно отвечает (парень).

Выпустил нойон из рук плетку и думает: «Надо же! С каким языкастым да упрямым связался я!», а сам ни слова не сказал, повесил нос и остался стоять на месте, как пень.

38. СИЛАЧ И ЛОВКАЧ

Аргата Хушэтэ хоёрСилач и ловкач. Записана от Доржн Бадмажапова, колхоз им. Ленина Джидинского района БурАССР, 1940 г., РО БФ 00 АН СССР, инв. № М -1-302. Перевод Д. Д. Дампилон.

Некоторые мотивы данной сказки имеются в сказках «Хүштэйи Баштай хоёр», «Ухаатай мэхэтэй хүбүүнэй хаан болоһон ту хай». В настоящем сборнике см. комментарии к этим сказкам.

В те времена, когда трава синей была, бумага тонкой была, жили Ловкач и Силач. У Ловкача была жена и пегий вол. У Силача, кроме пестрого вола, ничего не было. Однажды отправился Ловкач за дровами и нашел в лесу косулю. Принес домой, снял шкуру, сварил мясо. Сидят они с женой, едят мясо. В это время заходит Силач и спрашивает:

— Где бы взяли такое хорошее мясо? Ловкач отвечает.

— Подох мой пегий вол. Я шкуру с него целиком снял, набил сеном и трухой, стал колотить. Сначала колотил сырой палкой так, что сок из нее побежал, колотил мерзлой палкой так, что совсем застыла. И тогда мой пегий вол снова ожил. Вот сижу и ем его мясо.

Сильно удивился Силач, пошел домой. Убил пестрого быка, снял шкуру, набил ее соломой да трухой и стал колотить. Сколько ни бил, ни колотил, не оживает вол.

— Обманул Ловкач. Заставил единственного вола убить, — рассердился Силач и пошел к Ловкачу. Схватил его и потащил в лес, чтобы там сжечьобманщика, а тот по дороге незаметно вытащил из-за пояса Силача огниво и выбросил. Пришел Силач в лес, привязал к дереву Ловкача, натаскал кучу хвороста и собрался поджечь, а огнива нет. Пошел искать огниво.

В ту пору мимо гнал свой табун одноглазый табунщик. Увидел он привязанного человека и спрашивает:

— Зачем тебя привязали к дереву?

Ловкач отвечает:

— Я был одноглазым и одноруким. Двое суток это дерево лечило меня своим соком и исцелило. Жду своих родных.

Табунщик предлагает:

— У меня нет одного глаза, уступи мне место, привяжи меня.

Так и сделал Ловкач. Потом говорит ему:

— Двое суток пробудешь тут, а потом я приду за тобой. Если кто к тебе подойдет, не отвечай.

Сам сел на чубарого жеребца, девять кобылиц погнал, домой отправился.

Вернулся Силач и, не заметив подмены, сжег Одноглазого, как тот ни кричал. Затем он отправился к жене Ловкача. Сварили они мясо и сидят едят. В это время приехал Ловкач на чубаром жеребце, а впереди его — девять кобылиц. Удивились они, как этот Ловкач остался живым и невредимым да с добычей вернулся.

Ловкач говорит Силачу:

— Дорогой мой друг, хоть и глуп ты, а большую помощь мне оказал. Когда ты меня сжег, я с дымом поднялся на небо. В это время хан Хурмаста делил между своими сыновьями богатство. Мне достались девять кобылиц и чубарый жеребец. Скоро он будет коров и овец делить. Коли тебе нужно, то поторопись.

Обрадованный Силач спрашивает:

— Как же мне добраться до неба?

— Нет ничего проще. Я помогу тебе.

Договорились они и пошли в лес. Ловкач привязал к дереву Силача и поджег.

Вернулся, говорят, Ловкач домой и зажил богато и счастливо со своей женой.

39. СИЛЬНЫЙ И СМЕТЛИВЫЙ

Хуштэй баштай хоёрСильный и сметливый. Записал М. П. Хомонов от А. А. Тороева, 1893 г. рожд., с. Шунта Бохансхого района Иркутской области, 1966 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № 3157. Перевод С. С. Бардахановой.

Вариант сказки, записанный от этого же сказителя в 1945 г. А. И. Шалаевым под названием «Башатай баян хоёр», опубликован в его сборнике «Бурят-монгол арадай онтохонууд», а также в очерке у Н. А. Бестужева «Гусиное озеро».

Вариант под названием «Аргашхан Хүшэхэн хоёр» включен в настоящий сборник. Некоторые мотивы встречаются в одноименной сказке, записанной от Д. Бадмажапова в колхозе им. Ленина Джидинского района БурАССР, 1940 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № М-1-302.

Сходные элементы имеются в сказках «Аргата Хушэтэ хоёр», «Ухаатай мэхэтэй хүбүүнэй хаан болоһон тухай», вошедших в настоящий сборник. Вариант сказки под названием «Сильный и сметливый» опубликован в Троицкосавско-Кяхтинском отделении Приамур. отдела ИР ГО, т. VIII, вып. 1. СПб., 1906.

Сильный Хуштэй делал все благодаря только своей силе. А Сметливый Баштай был очень умелым и умным. Хуштэй с помощью силы делал за месяц одну телегу. А Баштай, проявляя смекалку, прибегал к разным средствам, хотя нигде не учился, мастерил за месяц десять саней и еще кое-что. Продавал все это и добывал всегда деньги. Хуштэй завидовал Баштаю. Однажды он сжег все сани и телеги Баштая, когда тот был в гостях. Вернулся Баштай и видит — от саней и телег его остались одни черные угли. Жена Баштая говорит:

— Приходил Хуштэй и все сжег. Хотела выйти да сказать, но побоялась.

Собрал Баштай весь черный уголь в мешок, наполнил до половины и говорит жене:

— Этот уголь в город я повезу.

Сел он верхом на быка, взял с собой уголь и отправился в город. По дороге он проезжал мимо владений богатого хана Хартагая.

Три дочери Хартагай-хана сидят возле дворца. Баштай посмотрел на них. А те спрашивают:

— Баштай, куда ты едешь?

— Еду в город.

— А что у тебя в мешке?

— Деньги.

— Покажите нам эти деньги, как много их у вас! — просят (они).

— Отстаньте! Стоит ханским дочерям взглянуть на них, как сразу эти деньги превратятся в черный уголь. Когда превратятся они в черный уголь, вы что мне за это деньги отдадите?

Ханские дочери настаивают развязать мешок, обещают ему деньги. Развязали мешок — там уголь черный лежит.

— Не деньги, а уголь здесь, — говорят девушки.

— Ведь говорил же я вам, что стоит только ханским дочерям взглянуть на деньги — они сразу превратятся в черный уголь. Что же мне теперь делать? — говорит Баштай. — Придется отцу вашему пожаловаться.

Стали ханские дочери его уговаривать:

— Ой! Не говорите нашему отцу. Сколько здесь углей, столько же денег насыпаем в мешок. Идите в кузницу и высыпьте там уголь.

Баштай высыпал на кузнице весь уголь и отдал тем девушкам мешок. Они насыпали в мешок столько денег, сколько было там углей.

Баштай с этими деньгами поехал в город, накупил там всякой всячины и вернулся домой.

Отпустил он быка, а свои покупки с деньгами занесли с женой домой. Охота сосчитать Баштаю деньги да сил не хватает, отправляет жену к Хуштэю за счетами. Пошла жена к Хуштэю и просит счеты.

— Зачем вам счеты? — спрашивает Хуштэй.

— Баштай из города кое-что привез, видно, хочет деньги сосчитать.

Принесла жена счеты. Баштай высыпал деньги на половик и стал их считать на счетах. В это время заходит Хуштэй.

— Какой же ты хороший человек, — говорит Баштай. — Ты сжег десять моих телег и саней, превратил в уголь. Собрал я этот уголь в мешок и поехал на своем быке. Доехал до ворот хана и крикнул: «Кому нужен уголь черный?» Хан взял мой уголь, отдал мне деньги.

— Хоть кому он может так отдать? — спрашивает Хуштэй.

— Конечно, отдаст, — отвечает Баштай.

— Повезу-ка я три мешка угля, — сказал Хуштэй и выбежал от Баштая. Прибежал домой, разрубил все свои телеги и сани, собрал еще кое-что, сверху наложил и сжег. Когда все сгорело, собрал два мешка угля.

— Поеду я к хану, — сказал Хуштэй жене, погрузил те два мешка и поехал. Доехал до хана ночью. Остановил быка возле ханских ворот, стал стучать в ворота и кричать:

— Кто возьмет черный уголь? Кто ханские деньги отдаст?

— У ворот кто-то громко кричит. Что с ним делать? — спрашивают сторожа у хана.

— Уголь высыпьте на кузнице, а самого отколотите и отправьте обратно на его быке, — отвечает хан своим сторожам.

Вышли ханские сторожа, заставили Хуштэя высыпать уголь на кузнице. Отколотили его и отправили обратно на быке с угрозами. Очень злой вернулся Хуштэй домой.

— Как приеду, сразу убью Баштая, — говорит (он).

Не заходя домой, он заскочил к Баштаю. Баштая не было дома, жена сидит.

— Где Баштай? — спрашивает.

— Ушел в гости.

— Паршивый Баштай обманул меня, из-за него избили меня ханские сторожа. Не смог я уголь обменять на деньги. Раз Баштая нет, тебя убью, — сказал (Хуштэй) и прикончил ее.

Хуштэй ушел домой. Вернулся Баштай — а жена лежит мертвая. «Этот негодяй жену мою убил», — догадался он. Обмыл он труп жены, одел в красивую одежду, посадил спереди на своего быка, сам сел и поехал. Проезжает он мимо ханского дворца. Увидели его три дочери хана, стоявшие на дворе, и кричат:

— Баштай, куда поехал? Погоди!

— Бык мой пугливый.

Дочери хана побежали в его сторону. В этот момент Баштай вытащил из кармана шило и воткнул в быка. Бык сразу же рванулся с ревом. Мертвая жена свалилась с быка. Кое-как (Баштай) удержал быка, а мертвая жена лежит (на земле).

— Я же вам говорил, что бык у меня пугливый. Свалилась с быка жена моя и умерла. Что же мне теперь делать? Придется отцу вашему сказать, — говорит Баштай.

Заходит он к хану и говорит:

— Хан-батюшка, ехали мы с женой на своем быке. Подбежали к нам ваши три дочери и спугнули моего быка. Шарахнулся он и пустился вскачь, жена упала и померла.

Разгневался хан, вызвал трех своих дочерей и говорит:

— Зачем вы спугнули его быка и жену убили? Очень страшным для нас это может обернуться. Мое имя будет опозорено, честь моя будет замарана. Все это надо замять, помочь ему похоронить жену. Кому-то из вас придется за него замуж выйти!

Так Баштай похоронил свою жену, взял замуж одну из ханских дочерей, с нею вернулся домой. Приходит к нему Хуштэй.

— Где же такую красивую жену нашел? — спрашивает.

— С мертвой своей женой подъехал к ханским воротам и крикнул: «Кто возьмет мою мертвую жену и отдаст живую дочь!» Хан взял мою мертвую жену и отдал свою дочь, — отвечает Баштай.

— Всякому другому так может отдать? — спрашивает Хуштэй.

— Конечно.

Хуштэй побежал домой, приговаривая: «На ханской дочери хочу жениться», убил свою жену. Подъехал с трупом жены к ханским воротам к вечеру и кричит:

— Хан, возьми мою мертвую жену, отдай свою живую дочь!

Услышал это хан и говорит сторожам:

— Похороните его жену, самого побейте да домой отправьте.

Ханские сторожа заставили (Хуштэя) похоронить жену, самого поколотили и отправили обратно на быке. В большой ярости Хуштэй вернулся домой. «Баштая сразу убью и женюсь на ханской дочери», — говорит. Добрался до дома и сразу заскочил к Баштаю. Заходит — Баштай дома сидит.

— Паршивец такой, всегда хитришь да обманываешь. Заставил сжечь все мои сани, вынудил убить жену. Ханские сторожа меня избили, а теперь я тебя убью, — говорит.

Хуштэй затолкал Баштая в мешок и пошел в сторону озера. Дошел до озера, а оно замерзшее и проруби нет. Бросил Баштая на лед и пошел домой за топором и ломом. В это время пришел подданный хана, чтобы прорубь сделать (напоить скот) и увидел мешок.

— Что же в этом мешке? — говорит он и трогает мешок. А в нем человек оказался.

— Почему ты в мешок залез? — спрашивает.

— У водного доктора лечусь. Один глаз у меня плохой да рука одна тоже. Быстрее развяжи мешок!

Подданный хана развязал мешок. Вылез Баштай из мешка. У ханского подданного одна нога была больная.

— Любой так может вылечиться? — спрашивает он.

— Конечно! — отвечает (Баштай).

— Меня затолкай в мешок, — говорит тот.

Баштай затолкал его в мешок, крепко завязал и говорит:

— Придет человек, будет прорубь прорубать, ты ничего не говори, молчи. Он тебя поднимет и понесет к проруби, ты только молчи.

А сам Баштай отправился по другой дороге и погнал к своей жене, ханской дочери; скот. Пригнал скот и закрыл его во дворе.

А Хуштэй пришел на озеро, сделал большую прорубь и перед тем как кинуть туда Баштая, говорит:

— Из-за тебя остался я без саней, наконец-то я убью тебя.

— Я не Баштай, я ханский подданный, прорубь прорубающий.

— Не ври! Опять хочешь обмануть!

Так затолкал Хуштэй ханского подданного в прорубь и покончил с ним.

— Наконец-то убил Баштая, возьму его жену, — говорит (он).

Напевая песни, он идет домой. И вдруг видит, что во дворе у Баштая много скота закрыто. «Откуда же у Баштая столько скота появилось», — подумал он и забежал к ним. Заходит — Баштай с женой сидят и едят.

— Я же тебя в прорубь затолкал. Как ты вышел? — спрашивает Хуштэй.

— Помыслы у тебя, как у бурхана, всегда хорошее человеку делаешь. Ты же меня в прорубь бросил?

— Бросил.

— Я попал на дно озера. Там встретился с тремя сыновьями водного Лубсан-хана. Они подарили мне этот скот. Я только что пригнал их, недавно вернулся.

— Это правда? — спрашивает Хуштэй.

— Конечно, правда!

— Любому они могут так отдать?

— Отдадут, еще больше могут дать.

— Спусти-ка ты меня в прорубь, — просит Хуштэй.

Баштай сделал большую прорубь, чтобы Хуштэй мог сам броситься туда. «Три ханских сына могут меня щедро одарить, спущусь я туда за скотом», — сказал он, прыгнул в прорубь, и утонул. А Баштай стал жить да поживать с ханской дочерью и разводить скот. Так скончался сильный Хуштэй, а умный Баштай зажил счастливо.

40. СЕМЬ ХОЖОГОРОВ И ОДИН МОЖОГОР

Долоон Хожогор, нэгэ МожогорСемь Хожогоров и один Можогор. Записана от Дамдииа Ринчиновича Надмитова, колхоз им. Ленина Байкало-Кударинского района БурАССР, РО БФ СО АН СССР, инв. № 2877. Перевод В. Ш. Гунгарова.

По Аарне-Андрееву, № 1635 В, есть сходный мотив, совпадающий с концовкой данной сказки. Близкие мотивы данной сказки имеются в книге Е. В. Баранниковой «Бурятская сатирическая сказка» (см. приложение), а также в сказке «Башатай баян хоёр» в сб. А. И. Шадаева «Бурят-монгол арадай онтохонууд». В нашей сказке Можогор топит их в реке, тем самым отделывается от них. В указанных сказках Сметливый и Башатай сжигают на костре своих врагов.

Это было очень давно. В одной местности жили семь Хожогоров и один Можогор. Все восемь парней были искусными плотниками. Один молодец Можогор был искуснее, чем все семь Хожогоров, был остер на язык, находчив. Можогор сам мастерил много телег. Пришли семь Хожогоров и решили отомстить ему за то, что он смастерил больше телег, чем они.

Однажды ночью семь Хожогоров сожгли все телеги, сделанные Можогором. Можогор понял, что это сделали семь Хожогоров. Он насыпал в один новый мешок заготовленный им древесный уголь, нарядно оделся, оседлал коня, взял пепел и поехал к хану.

Подъехал он ко дворцу хана, привязал коня, взял мешок с пеплом и пошел в сторону ханского дворца. Во дворце его увидел ханский тушэмэл:

— Эй, Можогор, откуда идешь? Что несешь? — спрашивает он.

— Приехал заплатить налог хану, — отвечает Можогор.

— Тогда заходи, заходи, — просит он.

Можогор оставил мешок у дверей и зашел во дворец. Лысый хан с ханшей сидят на троне. Можогор зашел и начал усердно молиться хану. Хан-батюшка спрашивает:

— Ну, Можогор, откуда пришел?

— Из дому, хан-батюшка, принес деньги, сам лично хочу заплатить вам налог.

— Ха, ха, Можогор, проходи на почетное место.

Можогор говорит:

— Хан-батюшка, я оставил деньги у дверей, не пропадут ли они?

— Кто из моего дворца осмелится взять, — сказал хан и радостно заулыбался.

— Садись, Можогор, пей чай.

Можогор уселся поудобнее и начал длинный разговор. Хан приказал слугам принести еду и начал усиленно угощать Можогора. Чтобы продлить время, Можогор рассказывает хану разные небылицы, которые пришлись по душе хану. Долго Можогора потчевали, солнце уже склонилось к заходу, наступил вечер.

— Хан-батюшка, я хотел вам вручить налог своими руками, пойду схожу за деньгами, — сказал Можогор и вышел.

Приходит Можогор печальный и говорит:

— Пошел я, чтобы принести мешок с деньгами, а там древесный уголь. Откуда я знал, что при дворе хана-батюшки может быть воровство и обман. Это невиданное и неслыханное дело. Деньги взяли, а вместо них положили древесный уголь!

— Ну, Можогор, никому не говори об этом. Если прослышит об этом иноземный хан, беда будет. Я тебе дам полный мешок золота, — говорит.

Хан насыпал Можогору полный мешок золота и отправил его.

Вернулся Можогор домой веселый, с полным мешком золота. Зашли к нему семь Хожогоров:

— Ну, Можогор, откуда привез столько золота?

— Хан-батюшка очень нуждается в древесном угле от телег. За один мешок угля дает один мешок золота. Посмотрите, — отвечает Можогор с радостью и показывает золото.

Увидев все это, семь Хожогоров наперегонки побежали домой. В ту же ночь они сожгли все сделанные телеги. Утром семь Хожогоров с мешками угля отправились к хану. Зашли к хану-батюшке и говорят:

— Возьмите наш мешок с углем и наполните его золотом.

Хан рассердился сильно:

— Эй вы, ловкачи! Откуда взялись вы, воры, и говорите неслыханные слова! — сказал и побил их до полусмерти, а потом выгнал.

Семь Хожогоров очень злые вернулись домой. «Можогор нас обманул», — решили они.

Однажды ночью семь Хожогоров убили единственного красного верблюда Можогора.

Не долго думая, Можогор взял кровь верблюда, оседлал коня и поехал. Подъехал Можогор к многочисленному стаду верблюдов хана и намазал кровью пять верблюдов, превратив их в пять красных лысых верблюдов. Потом приехал к табунщику хана и спрашивает:

— Пять моих красных лысых верблюдов не в вашем ли стаде?

— Каких это пять красных лысых верблюдов? — сказал ханский табунщик и прогнал Можогора.

Можогор опять приехал к хану-батюшке. Заходит к нему и опять развлекает его разными небылицами.

— Мои пять красных лысых верблюдов уже давно пристали к вашему стаду. Ваш табунщик не отдает их. Что за беда такая. У вас столько верблюдов, а он хочет присвоить моих пять красных верблюдов.

Лысый хан-батюшка приказал:

— Если есть действительно пять красных лысых верблюдов, отдайте.

Смотрят — и вправду, стоят пять красных верблюдов. Радостный Можогор пригнал их (домой).

Пришли семь Хожогоров и спрашивают Можогора:

— Ты откуда пригнал этих пять красных верблюдов?

— Очень подорожала кровь мертвых верблюдов, за кровь одного мертвого верблюда дали пять красных верблюдов.

Семь Хожогоров в ту же ночь убили по одному верблюду. Встали утром, каждый взял с собой кровь верблюда, пришли к хану:

— За кровь одного нашего верблюда дайте нам пять красных верблюдов, — говорят.

Хан приказал избить их.

Семь Хожогоров решили убить жену Можогора. В тот же вечер они пришли и убили жену Можогора, прислонили ее к стене и уехали. Вышел Можогор во двор и увидел мертвую жену. Догадался он, кто это сделал. Не долго думая, одел ее в красивую одежду, посадил на уросливого верблюда, сам сел на другого верблюда и отправился к хану.

Когда он подъехал ко дворцу хана, две свирепые собаки спугнули уросливого верблюда, тот сбросил его жену, сам Можогор тоже свалился. Собралось много народу. Можогор сделал вид, что едва пришел в себя, и пошел к хану.

— Хан-батюшка, как соединил свою судьбу с ней (женой), я стал человеком. Решил привезти ее сюда поклониться вам, и вот случилась большая беда.

Заволновался хан сильно, говорит:

— Никому не говори об этом. Если прослышит об этом иноземный хан, позор мне. У меня есть три дочери, отдаю тебе одну из них.

Хан отдал дочь, много скота и проводил их. Семь Хожогоров узнали про это. Пришли к Можогору и очень удивились.

Семь Хожогоров решили убить Можогора. Сделали хороший ящик, силой затолкали туда Можогора и столкнули в воду.

Один горбатый старик, табунщик хана, увидел плывущий по реке ящик и вытащил его на берег. Когда он открыл, оттуда вышел Можогор. Можогор поблагодарил старика и вместе с ним пригнал в ханский дворец его овец. Семь Хожогоров увидели это и опять пришли к Можогору.

— Водяной царь очень богатый, как хорошо, что вы меня столкнули в воду, — говорит он семи Хожогорам.

— Меня, меня отправь туда, — просят они наперебой.

Тогда Можогор сказал:

— Вы сами себе сделайте ящики, и я вас отправлю (куда надо).

Утром семь Хожогоров принесли по одному ящику. Можогор всех посадил в ящики, заколотил крепко и столкнул в воду. С тех пор Можогор избавился от них и зажил счастливо.

41. СМЕТЛИВЫЙ И СИЛЬНЫЙ

Аргашхан Хүшэхан хоёрСметливый и Сильный. Записала Е. В. Баранникова от Д. И. Ивановой, улус Шунта Боханского района Иркутской области. Перевод Е. В. Баранниковой.

Данная сказка под этим же названием опубликована в книге Е. В. Баранниковой «Бурятская сатирическая сказка» (см. приложение). Близкие мотивы данной сказки имеются в сказках «Башатай баян хоёр» в сборнике «Бурят-монгол арадай онтохонууд», «Долоон Хожогор, нэгэ Можогор» в настоящем сборнике.

Давным-давно жили Сильный и Сметливый. Сметливый был умен, но не было у него силы, а у Сильного было много силы, но он был глуп. Сметливый делает десять телег (в день), а Сильный кое-как — одну телегу.

Пришел Сильный к Сметливому, увидел десять телег и из зависти разломал их вдребезги. Тогда Сметливый сжег обломка этих телег, угли от них сложил в десять мешков, запряг корову, сложил десять мешков, воткнул, в колеса вилы и поехал мимо окон хана. Выбегают семь ханских дочерей.

— Сметливый, Сметливый, чем ты торгуешь? — спрашивают они.

Отвечает им Сметливый:

— О боже! Не испугайте мою корову. Если же испугаете, десять мешков золота и шелка рассыпете, — говорит он.

— А если мы рассыпем десять мешков золота и шелка, то дадим тебе десять мешков золота и шелка, — говорят дочери хана и бегут навстречу Сметливому.

Как только они произнесли это, вынул Сметливый вилы из колес и ткнул ими в бок корове. Испугавшись, корова с криком помчалась вскачь. В этот момент Сметливый высыпал из десяти мешков уголь на землю.

— О боже, посмотрите! Вы превратили мои десять мешков золота и шелка в пепел и уголь! — крикнул Сметливый. Ханские дочери были вынуждены отдать Сметливому десять мешков золота и шелка.

Нагрузив десять мешков золота и шелка вернулся он домой. Приходит к нему Сильный.

— Откуда ты принес десять мешков золота и шелка? — спрашивает он.

— Сжег я десять своих телег, взял эти десять мешков угля и пошел к дому хана. Выбежали семь ханских дочерей.

— Кто возьмет у меня десять мешков угля и отдаст десять мешков золота и шелка? — спросил я.

— Мы возьмем, мы возьмем, — сказали семь ханских дочерей, взяли у меня десять мешков угля и дали взамен десять мешков золота и шелка, — отвечает Сметливый.

Услышав рассказ Сметливого, Сильный пришел домой, сломал вдребезги единственную свою телегу, сжег ее, сложил угли в мешок, взвалил себе на плечо и отправился к ханским окнам.

— Кто возьмет один мешок угля и даст мне взамен один мешок золота и шелка? — спрашивает он.

Семь ханских дочерей, выбежав, говорят:

— Кому нужен мешок угля? Кто даст тебе мешок золота и шелка?

Затем они отколотили его и отпустили.

Сильно разгневался Сильный. Пришел он к Сметливому и убил его жену. Испугался Сметливый, запряг корову, положил свою мертвую жену на телегу, воткнул в колеса, вилы и поехал к ханскому дворцу, выбегают семь дочерей хана.

— Сметливый, Сметливый, чем ты торгуешь? — спрашивают они.

— Боже упаси! Не испугайте корову и не погубите мою жену! — крикнул Сметливый.

— Если, спугнув корову, убьем твою жену, то выберешь среди нас самую красивую, — отвечают они.

Тогда Сметливый вынул вилы и ткнул корову в бок. Испуганная корова понеслась. Сметливый в это время столкнул с телеги труп своей жены и говорит:

— Говорил же и вам, что убьете мою жену. Вот вы ее и убили.

Семь девиц вынуждены были выполнить свое обещание.

Самая красивая из сестер стала женой Сметливого. Приходит Сильный к Сметливому и спрашивает:

— Как удалось тебе жениться на такой красавице?

— Помнишь, ты убил мою жену. Я её положил на телегу и поехал к ханскому дворцу. «Кто возьмет мертвую мою жену? Кто отдаст свою красивую дочь?» — спросил я. Семь ханских дочерей, выбежали и сказали: «Отдай-ка мертвую жену, мы дадим тебе красивую девушку». Так я получил красивую жену, — говорит Сметливый.

Выслушав рассказ Сметливого, Сильный вбежал в дом и убил свою жену.

— Кто возьмет мертвую жену? Кто даст красивую жену? — говорит он.

Выбежали шесть ханских дочерей поколотили его со словами:

— Кому нужна твоя мертвая жена? Кто отдаст тебе красивую девушку?

Приходит Сильный к Сметливому, злющий такой. Увез он Сметливого в степь и подвесил за обе руки на высокой сосне. Так висел Сметливый три дня. На третий день подъехал купец с тремя возами товара. Подъехал он к сосне, на которой был подвешен Сметливый, поднял голову и спросил у Сметливого:

— О боже! Что с тобой? Зачем тебя подвесили там?

— У меня горб на спине, вот я пробую лечить его, — отвечает Сметливый.

— Ну и как? — спрашивает купец.

— Да не знаю, как и что. Похоже, что немного легче.

— Боже! Сметливый, я очень болен, у меня горб, меня подвесь, пожалуйста, — просит купец.

— Надо бы еще немного мне повисеть, чтобы стало лучше, — отвечает Сметливый.

Тогда купец говорит:

— Пожалей же меня, что попросишь, все отдам.

Сметливый говорит:

— Придется пожалеть тебя и подвесить на один день и одну ночь.

— Согласен, согласен, — кланяется купец Сметливому.

Забрался купец и отвязал Сметливого, а тот подвесил купца на то место, где был сам подвешан. Потом он разжег костер под купцом, сделал березовую лопату, и ею развеял пепел на северную сторону, а осиновой лопатой — на южную сторону. Забрал три воза товара. Одну лошадь он запряг, две другие повел под уздцы и отправился домой. Вбегает Сильный.

— Я же тебя подвесил на сосне! Каким путем ты приобрел все это? — спрашивает он.

— Дым от огня, которым ты поджег, унес меня на небо, а небесные жители выделили мне из своего богатства все это (золото), — отвечает Сметливый.

— А сейчас у них кончилось это богатство? — спрашивает Сильный.

— Что ты мелешь?!! Какое там кончилось!!!

— Пошли меня туда, пошли меня туда! — просит Сильный.

Сметливый согласился. Отправились они в лес. Сметливый забрался на сосну, подвесил Сильного, разжег под ним костер и сжег его, пепел же березовой лопатой на север развеял, а осиновой лопатой на юг развеял. Потом вернулся домой и зажил счастливо с красивой ханской дочерью.

42. СМЕТЛИВЫЙ БАТРАК И ТОЛСТЫЙ БОГАЧ

Шадамар Шалхагар хоёрСметливый батрак и толстый богач. Аарне-Андреев, № 1528. Записана от Ш. Шадаева, улус Даахан Боханского района Усть-Ордынского национального округа Иркутской области, 1940 г., РО БФ СО АН СССР, ф. № 13, д. № 1. Перевод В. Ш. Гунгарова.

По Аарне-Андрееву, № 1528, сходный мотив: барин просит известного мошенника подшутить над ним. Он, как и наш герой, выпросил у барина лошадь, чтобы съездить домой за шутками, но так и не вернулся.

Близкие мотивы данной сказки имеются в сказках «Сметливый и Сильный» в книге «Бурятская сатирическая сказка», «Башатай баян хоёр» в сборнике «Бурят-монгол арадай онтохонууд», «Долоон Хожогор, нэгэ Можогор» в настоящем сборнике.

В сказке смекалистый батрак, очень умело и ловко используя религиозные чувства богача, обманывает его в последний раз, прося сжечь себя на костре из можжевельника и пихты. Буряты применяли их как благовония для окуривания (очищения) дома, людей и от всяких напастей, болезней, нечистот. Пихта считалась священным деревом, поэтому выражение «жодоо бариха» — «брать в руки пихту» означало стать шаманом.

В одной из долин, то ли в долине Осы, то ли в долине Иды — неизвестно, жили сметливый батрак и толстый богач. У сметливого батрака не было ни лающей собаки, ни пасущегося скота. Зато он был статным, острым на язык, ловким, находчивым, веселым. А толстый был очень богатым, тучным, жадным и завистливым. у него было много скота и полный амбар хлеба.

Однажды сметливый батрак зашел к толстому богачу, а тот сидит на хойморе — и перед ним блюдо с жирным мясом. Ест он, а пот градом. Увидел батрака, закричал:

— Эй ты, откуда пришел? Я слышал, что ты ловкий обманщик. Если сумеешь обмануть меня, я поставлю полное блюдо мяса.

— Да, это верно, хитрить я умею, согласен с вами, — отвечает батрак с поклоном. — Только я забыл свою хитрость дома. Дайте мне вашего коня съездить за ним, — просит.

— Ну что же, съезди.

Сметливый батрак сел на быстроногого иноходца толстого богача и помчался.

— Раз он поехал на быстром коне, должен скоро вернуться, — думает богач.

А тот как перевалил Пурастинский хребет, так и пропал, словно камень, брошенный в воду.

Ждет его (богач) день, другой, третий, а его все нет. Удивляется богач, велит оседлать коня и отправляется к сметливому батраку. Заходит к нему в юрту, а тот сидит — и перед ним горы только что сваренного мяса. Ест он, даже слова некогда промолвить.

— Куда ты пропал? Что за черт этакий. Где мой конь? — кричит, задыхаясь, богач.

— Вы же сами велели обмануть вас. Вот я и обманул. Заколол вашего коня и ем мясо, — отвечает тот.

— Ах ты голодранец! Обжора этакий! Что от тебя ждать-то, — сказал толстый богач и разозленный выбежал на улицу, поджег юрту батрака и уехал.

На месте юрты один пепел остался. Сметливый батрак собрал весь пепел в один мешок и отправился к Хартагай-хану.

Дочери Хартагай-хана увидели человека с мешком на спине, выбежали из дворца и окружили сметливого батрака.

— Что у вас в мешке? Покажите нам, — просят они.

— Зачем вам смотреть? В этом мешке находится моя войлочная юрта, — отвечает батрак.

— Как может вместиться в мешке войлочная юрта? — удивляются ханские дочери и пуще прежнего упрашивают его показать.

— Эта юрта спасает меня от солнца и дождя, холода и жары. Если такие девушки, как вы, по красоте подобные солнцу и луне, посмотрят, то моя юрта превратится в пепел.

Дочери хана, чтобы убедиться, что по красоте они подобны солнцу и луне, хватают его за рукава:

— Непременна покажи. Если твоя юрта превратится в пепел, то наш отец прикажет поставить тебе новую юрту.

Как только сметливый батрак развязал мешок, дочери хана кинулись заглядывать в него. В мешке, кроме пепла, ничего не оказалось.

— Да, оказывается, мы, действительно, красавицы дангины, — говорят.

Потом они обратились к хану-батюшке с просьбой поставить батраку новую юрту. Хан, говорят, исполнил их просьбу.

Толстый богач решил проверить, чем же занят бездомный сметливый батрак. Когда он приехал, то увидел, что тот живет в новой войлочной юрте, а из трубы тянется дым до неба. Толстый богач зашел и застыл от удивления, увидев, как сметливый батрак сидит на почетном месте и опять ест мясо.

— Удружил ты мне, когда поджег мою юрту. Собрал я пепел от юрты, пошел к Хартагай-хану с этим пеплом вылечил скот хана от болезней. Еще много у него больного скота. Я, однако, сожгу эту юрту и еще раз съезжу (к хану). Тогда у меня будет еще одна юрта, больше и красивее этой, — сказал батрак и заулыбался.

Жирный богач быстро вышел из дома, сел на коня и помчался к себе. Он сжег одну из своих юрт, собрал весь пенал в мешок и отправился к Хартагай-хану:

— Хан-батюшка! Слышал я, что ваш скот заболел чесоткой и пришел помочь их вылечить.

Хан сильно рассердился:

— Безмозглый дурак! Ты хочешь, чтобы мой скот заболел. Накажите негодяя, — приказал он страже.

Толстый богач еле живой добрался до дому, а на другой день он привел двух батраков и те схватили сметливого батрака, связали ему руки и затолкали в мешок.

— Ну, теперь ты в моих руках. Я тебя сожгу! — говорит.

— Да правильно решили, отец-богач, — говорит батрак из мешка. — Я ведь шаман. Отвезите меня на перекресток трех дорог, сожгите пихту с можжевельником.

Отвезли сметливого батрака в мешке и подвесили на высокой лиственнице на перекрестке трех дорог. Богач с батраками ушли в далекую тайгу на поиски пихты и можжевельника.

В это время по дороге ехал одноглазый человек на ярко-рыжем коне, в седле, отделанном серебром. Увидел он висящий на дереве мешок.

— Кто тут подвесил мешок? — сказал.

— Лечу свои глаза. На войне я потерял глаза. Сижу здесь ровно три дня. Одним глазом я теперь вижу, если побуду здесь еще три дня, то будет видеть и второй глаз, — говорит сметливый батрак.

— Тогда ты отдохни три дня. Вместо себя меня посади, — просит одноглазый.

— Не могу. Одним глазом что увидишь? Что будет, если я потеряю доверенный мне скот, — отвечает сметливый батрак, зажмурив один глаз.

— Парень, а парень! Ты пастух, а я хан. Как ты думаешь, кому из нас нужнее глаза? Я отдам тебе коня и свою одежду, посади меня туда.

Вначале парень сделал вид, что не хочет уступать, но потом согласился. Батрак связал хана, затолкал в мешок и подвесил его на дереве. Одел его одежду, сел на его коня, сказал: «До свидания» — и уехал домой.

Вернулся толстый богач с пихтой и можжевельником и развел костер под сосной.

— Что вы делаете? Остановитесь! Я ведь хан! — раздается из мешка.

— Подыхай, хватит меня обманывать! Наконец-то я тебе отомстил! — сказал богач и отправился со своими батраками домой.

Дома он решил перевезти юрту батрака и поехал к нему. Подъезжает богач к юрте сметливого батрака и видит ярко-рыжего коня с серебряным седлом, привязанного у коновязи. Удивился этому богач. Заходит в юрту, а там сидит, подбоченясь, сметливый батрак в одежде из узорчатого китайского шелка. Замер богач и стал в дверях.

— Я же сжег тебя на перекрестке трех дорог. Что же я вижу? — спрашивает.

— Велика священная сила пихты и можжевельника. С их помощью я поднялся на небо, а там большое гуляние идет. Дочь Сэгээн Сэбдэг тэнгри — красавица Сэсэн попросила меня стать ее мужем. Но как дотронулась до моих мозолистых рук — отпрянула от меня. «Есть ли в нижнем замби (земле) человек с нежными руками, без мозолей?» — спросила она меня. Я указал на вас. Мне дали хорошего коня, одели в красивую одежду, отправили сюда. Придется вам поехать — отвечает сметливый батрак.

Так он сжег толстого богача и отправил на небеса, после этого установил счастливую жизнь на родине.

43. АРНАЙ

АрнайАрнай. Записала Д. А. Бурмина от Анны Убушеевны Щербаковой, 1903 г. рожд., с. Нукуты Нукутского района Иркутской области, 1975 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № 3363. Перевод Д. А. Бурчиной.

А. У. Щербакова — великолепная исполнительница сказок, легенд и преданий. Д. А. Бурчиной записаны от нее в 1975 г. сказки «Уран хара дархан», «Няд-няд», «Юһэтэйбасаган», «Аржа Буржа хаан», «Үбгэн хүг-шэн хоёр» и другие. Анна Убушеевна многие сказки переняла, от своей матери Матрены Спасовны (1859–1932).

Едет как-то Арнай. Пегий конь у него, сани золотые, золотая шапка и дуга золотая. Сел он на своего пегого коня, едет и поет: «Есть у меня конь пегий, сани золотые, золотая шапка и дуга золотая». Встречается ему один человек:

— Ты кто? — спрашивает.

— Имя свое забыл, — отвечает. — Назовешь мое имя, золотые сани свои отдам, — говорит.

— Арнай ты, — сказал тот, забрал у него сани и ушел.

Идет Арнай, ведет своего коня с дугой.

Опять с человеком повстречался.

— Как тебя зовут? — спрашивает.

— Забыл свое имя! Назови! — говорит.

— Арнай! — ответил тот, забрал пегого коня и ушел.

Опять встречается один человек:

— Кто ты? — спрашивает.

— Имя свое забыл. Назови мое имя! — говорит.

— Арнай! — называет тот, забирает золотую дугу и уходит.

Идет с последней золотой шапкой.

— Как тебя зовут? — спрашивает опять встречный чело-вех.

— Забыл свое имя, — отвечает. — Если назовешь, отдам свою золотую шапку! — говорит.

Человек назвал его имя, забрал золотую шапку и ушел. Идет Арнай, ничего у него нет. На бугре нашел Арнай обглоданную голую лопатку, спрятал за пазуху. Заходит к одному человеку переночевать.

— Дайте переночевать! — просит.

— Ночуй!

В котле у этого человека варилось мясо.

— Можно к вашему мясу свое прибавить мясо, — спрашивает.

— Можно! — отвечают.

— А ваше мясо не съест мое мясо? — спрашивает Арнай.

— Разве мясо может съесть мясо? Если съест наше мясо твое, тогда отдадим свою черную овцу, — говорят.

Кладет (Арнай) незаметно голую лопатку в котел. Стал вынимать мясо и говорит:

— О! Мясо твое съело мясо Арная! Кость осталась!

Забрал он черную овцу и ушел. Приходит к одному человеку.

— Можно пустить мою овцу к вашим?

— Что ж, пускай, — отвечает.

— А ваши овцы не съедят мою овцу? — говорит.

— Разве овцы овец едят? Десять черных овец возьмешь, если съедят, — говорит.

Пустил Арнай к ним свою овцу и закрыл. Ночью встал, забил свою овцу, измазал ее кровью шерсть (одной из овец) и зашел в дом.

Утром встал и кричит:

— Овцу Арная ваши овцы съели!

Забрал десять овец и ушел.

На горке Арнай нашел труп старухи. Зашел он к одному человеку, а труп той старухи прислонил к двери.

— Жена моя стеснительная, — говорит. — Воды просит. Дайте воды.

Две дочери (хозяина) выходят на крыльцо с водой.

— А не убьют ли они мою жену? — спрашивает.

— Если убьют, забери обеих и уходи! — отвечает.

— Жена Арная, выпей воды! — говорят (девушки) и толкают ее.

Труп-то и свалился.

— Э! Жена Арная свалилась! — кричат.

— Жену мою убили! — крикнул Арнай, забрал обеих девушек и сделал их своими женами.

Однажды увидел он, как семьдесят рыжих коров пасет один человек, и говорит своим двум женам:

— Я начну отбирать их, как будто они мои.

Одну жену он посадил под деревом, другую — на вершине дерева.

— Со словами «мои бычки» я буду гнать семьдесят рыжих бычков. Тот человек скажет «мои» и тоже будет гнать их. Когда я предложу спросить у небесного бурхана, ты крикнешь: «Арная!» — говорит он жене, которая сидела на вершине дерева.

— Когда я обращусь к земному бурхану, ты тоже крикнешь: «Арная!» — наказывает он жене, которая сидела под деревом.

Так и сделали жены.

— Арная, Арная! — крикнули они, когда возник спор. И Арнай пригнал домой семьдесят рыжих бычков.

44. СЧАСТЬЕ И НЕСЧАСТЬЕ

Зол Шор хоёр — Счастье и Несчастье. Записала Е. В. Баранникова от А. А. Тороева, 1893 г. рожд., улус Шунта Боханского района Иркутской области. Перевод Е. В. Баранниковой.

Сказка под этим же названием опубликована в книге Е. В. Баранниковой «Бурятская сатирическая сказка», а также в сборнике А. И. Шадаева «Бурят-монгол арадай онтохонууд».

Давным-давно жил один очень богатый человек. У этого богача работал бедняк. Проработал бедняк у богача девять лет, но постоянно был у него в долгу, не мог прокормить своих детей. Не было у бедняка ни собаки, которая бы тявкала, ни скотинки, которая бы прошла по земле.

Однажды, когда бедняк молотил хлеб богача, ночью, при свете луны, он заметил на поле двух маленьких мальчиков, которые собирали выпавшие колоски и втыкали их в снопы. Очень удивился бедняк, потому что мальчики собирали колоски, лежавшие на его пути и втыкали в снопы, связанные им. Бедняк спрятался у стога сена. Мальчики, собирая колоски, приблизились к нему. Когда они близко подошли, бедняк схватил их.

— Кто вы такие, собирающие растерянные колосья и втыкающие в снопы? — спросил бедняк.

— Мы Счастье богатого человека, мы всегда собираем все то, что он потеряет или уронит, — отвечают мальчики.

— А у меня есть Счастье? Где мое Счастье? — теребя их за волосы, спрашивает бедняк.

Те говорят ему:

— У тебя нет Счастья, а есть у тебя только Несчастье.

— А как мне избавиться от этого Несчастья?

— Когда закончишь молотьбу хлеба у богача, поезжай в город с детьми и женой. Там ты будешь копать колодец у богача и найдешь очень драгоценный камень на дне его. Если, взяв тот камень, покажешь ученым людям, в нем будет твое Счастье. Когда ты будешь ночью собираться ехать, Несчастье твое будет сидеть на печи и плакать. Возьми свое Несчастье, посади его в бочку и закопай там, где никто не ходит. Только так ты избавишься от своего Несчастья, — наставляют бедняка мальчики.

Взяв с них слово, бедняк отпускает их, а сам, не зная ни дня, ни ночи, приступил к уборке хлеба богача. Поругавшись с ним, он собрался в город. Одолжил у чужих людей двух лошадей, четырех сыновей своих, жену, собрав ночью, посадил на телегу и стал закрывать дом. Вдруг услышал в доме плач (похожий на детский). «Кто же это плачет?» — подумал он и вошел в дом. Там он увидел голого ребенка, похожего на новорожденного.

— Кто ты такой, сидящий на печи и плачущий? — спрашивает бедняк.

На это малыш отвечает:

— Я твое Несчастье, я не хочу отставать от тебя.

Сказав так, он вцепился в бедняка так, что тот никак не может его оторвать от себя. Тогда говорит он Несчастью:

— Если я тебя повезу с собой, люди будут очень удивляться. Будут смеяться и говорить, что бедняк возит с собой свое Несчастье. Ты садись в бочку. Я накрою тебя крышкой и не покажу никому.

Согласилось Несчастье и село в бочку. Так отправился бедняк в город.

Когда он приближался к городу, начало светать. У подошвы крутой горы, около плоского камня, вырыл бедняк яму, положил туда бочку с Несчастьем, засыпал песком, потом придавил плоским камнем и поехал дальше. Приехал он в город. На базаре куда пришел бедняк, один богач искал работника, который выкопал бы колодец. Взял бедняк своих детей, жену и отправился к богачу копать колодец. Однажды он говорит жене:

— Что за чертовщина? Скоро проедим все деньги за работу. Как же нам быть теперь? Как же нам прокормить своих детей?

На другой день откопали они один очень красивый камень. Не показали они никому камень, завернув его, спрятали. Как-то пришли они на базар, встречается им один ученый человек.

Этот человек спрашивает:

— Что видно, что слышно нового?

На это бедняк отвечает:

— Я нашел чудесный камень, приходи посмотреть его.

Ученый человек посмотрел тот камень и сказал, что он очень дорогой. Затем он разузнал имя бедняка и дал знать правителям. Правители открыли прииски на месте, где был найден тот драгоценный камень. А бедняк после этого прославился, выучил всех дочерей и сыновей, стал богатым.

Услыхал обо всем тот богач, у которого прежде работал бедняк, сильно удивился. Поехал он в город и разыскал своего бывшего батрака. Разбогател он и жил теперь в каменном доме со многими комнатами.

— У! Я ведь раньше у вас работал. Сюда, сюда проходите, садитесь, — приглашает бедняк богача.

Угощает он его мясом и вином. Богач спрашивает у бедняка:

— Как тебе удалось разбогатеть? Расскажи-же мне.

— Когда я убрал твой хлеб, два маленьких мальчика собирали растерянный мною колосья и втыкали в снопы. Поймал я их и спросил: «Кто вы?» Они отвечали: «Мы Счастье богача». Когда же я стал допытываться у них, есть ли у меня Счастье, они сказали, что у меня нет Счастья, есть только Несчастье. Я спросил их, как мне отделаться от него. Они мне рассказали, как я должен избавиться от Несчастья. Я поймал свое Несчастье, посадил в бочку и закопал его близ города. С тех пор я разбогател, — говорит бедняк.

Богач очень позавидовал бедняку.

— Подожди же, когда я буду ехать в город, выпущу твое Несчастье и пришлю его к тебе обратно, — думает богач.

Собираясь в обратную дорогу, богач спросил у бедняка:

— Где ты закопал свое Несчастье?

Бедняк рассказал ему. Богач пришел к горе, поднял тот плоский камень, раскопал землю и вынул бочку. Приоткрыв крышку, увидел там Несчастье.

— Иди, твой хозяин очень разбогател, — говорит он.

Несчастье говорит:

— Я не пойду к своему хозяину. Он снова меняунесет куда-нибудь и будет мучить. Я не отстану от тебя.

С этими словами Несчастье вцепилось в телегу богача и приехало вместе с ним. С тех пор то Несчастье начало рассеивать богатство богача. Счастье же богача не могло успеть собрать его богатство. Так весь век с богачом были Счастье и Несчастье. Одно из них собирало, а другое рассеивало.

Тот бедняк после этого прославился, дети его учились, всюду их знали. Там открыли прииски его имени, заводы и фабрики.

45. ПОВАР БОГАЧА

Баяни тогоошонПовар богача. Записала С. С. Бардаханова от Степана Шагаевича Петрова, 1894 г. рожд., с. Улюн Баргузинского района БурАССР, 1974 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № 3404, папка № 3. Перевод С. С. Бардахановой.

Некоторые мотивы данного варианта сказки перекликаются с мотивами сказки «Хята халуун, Хиинай тэнэг», опубликованной в сборнике А. И. Шадаева «Гурбалдайн гурбан сэсэн».

Жил один очень богатый человек. И скота и подданных у него было полным-полно. Повсюду были слышны мычание коров да блеяние овец. Богач, как и все богачи, был очень жестоким и жадным, измывался над батраками, бил их, колотил и плохо кормил. Кормил объедками и гнал прочь со словами:

— Вон отсюда, иди работай!

У богача поваром был один парень Хоть сам он варил да жарил, а в рот ничего ему не попадало. Однажды варил он мясо и положили рот один кусочек, за это его крепко побили. С тех пор боялся и рот раскрыть возле котла.

Однажды к богачу приехал гость. Богач забил для него коня. Повар стал варить мясо в большущем котле. Был он голодным, а потому не успел хозяин глазом моргнуть, как повар вытащил из котла хиту (часть внутренностей), положил за пазуху и вышел. Съел он там хиту и заходит в дом. Приехавший в гости богач спрашивает у него:

— Ну, как там, на улице?

— На улице луна светлая, господин умный, хита горячая, Хинай дурак, — бойко отвечает тот повар.

Умным господином он назвал гостя, который все это видел, но ничего не сказал хозяину, а глупым Хинаем — своего хозяина.

46. БАТРАК ХИИНАЙ

Хиинай барлагБатрак Хиинай. Сказка записана А. И. Шадаевым и опубликована в сборнике «Гурбалдайн гурбан сэсэн» под названием «Хята халуун, Хиинай тэнэг». Перевод С. С. Бардахановой.

Отдельные мотивы сказки сближают ее со сказкой «Баянн тогоошон», записанной от С. Ш. Петрова и включенной в настоящий сборник.

Давным-давно у одного богача всю жизнь батрачил Хиинай, был он низеньким, но сбитым, окрепшим от работы.

Скупая жена богача Ханда очень плохо кормила Хинная: бросит ему объедки и уйдет к себе.

Пустое брюхо батрака Хинная постоянно урчало. Никому об этом он не говорил, что болезнь какая-то его мучает, все сам переживал.

Однажды в разгар летнего месяца, когда было много всякой еды, батрак приоткрыл дверь хозяйской кухни и наткнулся на скупую и сварливую Ханду. Та стала ругать его:

— Как ты рано вернулся, бросив работу!

— Простите, госпожа! Думаю, я больше сделал, чем положено за день, — говорит Хиинай и показывает свои ладони в мозолях.

— Что уж сделал такого, что так важничаешь! — кричит она.

— Две сажени лиственничных дров поставил, — отвечает Хиинай.

— Такой-то работой хочешь отделаться? Ты должен работать от восхода солнца до заката, — зло сказала скупая и сварливая Ханда и ушла к соседям.

— Эх! Сколько ни работай для них, конца и края не видать, ненасытные и жадные они люди, — думает он с печалью.

В это время он увидел дым, идущий из четырехстенной юрты, и услышал вкусный запах еды. «Уж сейчас-то не останусь без еды, со всеми вместе сяду и наемся досыта», — радуется он и открывает дверь юрты. А там в котле варилось жирное мясо, бульон переливался, весь покрытый жиром.

У голодного парня так и потекли слюни. Деревянной поварешкой стал он мешать суп. В поварешку вдруг попалась конская хита. «Попробую-ка это», — подумал парень и стал доставать хиту из котла. В это время на крыльце послышались шаги. Растерялся парень и сунул горячую хиту за пазуху.

Зашел почитаемый в улусе старик с одним человеком. Здороваясь, он заметил, как Хиинай ежится и за грудь держится. Старик говорит:

— Хиинай, пойди-ка посмотри, как солнце садится — при ясном или хмуром небе.

Парню того и надо. Выбежал он на улицу и бросил хиту собаке, приговаривая: «Что пожалела скупая и сварливая баба, пусть черной собаке достанется». Потом он вернулся в юрту и говорит:

— Небо ясное, мудрые старики умное слово сказали, хита горячая, Хиинай дурак.

Такими меткими словами он очень удивил того старика.

47. БАТРАК

Хүлһэншэ хүнБатрак. Записал П. Банзаракцаев от Чойдона Нимаева, с. Харгана Иволгинского района БурАССР, 1960 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № 2932. Перевод С. С. Бардахановой.

Давным-давно жил один богач. Злой он был, сильно обижал своего батрака.

— Придет время, отомщу я тебе, — думал батрак.

Однажды богач отправился в гости. Куда бы ни ездил он, всегда брал с собой своего батрака. Ехали почти весь день и кое-как добрались до того улуса. Распряг батрак коня, зашел в юрту и сказал:

— Мой хозяин не любит, когда ему повторяют много раз одно и то же. Вечером, во время ужина не говорите ему лишних слов. Если вы будете много раз приглашать к столу, рассердится и вовсе заупрямится.

Вскоре наступило время ужинать. Для дальних гостей наварили много вкусной еды. С самого утра ничего не ел богач, потому очень голодным был, но старается не подать вида. Поставила еду хозяйка и приглашает богача:

— Угощайтесь.

Только один раз пригласила она, больше не стала.

— Да ничего, — сказал тот. А сам с важностью стал ждать, когда снова его пригласят. Но никто из хозяев не повторил приглашения. Тем временем батрак досыта наелся. Да и остальные наелись. А богач все ждал, ждал нового приглашения да так и остался голодным.

На другой день то же самое повторилось. Пора и домой собираться. Злится богач, велит коня запрягать. Вот едут они, а батраку очень радостно и весело.

Понял теперь богач, каково быть голодным, какие это муки да страдания. С тех пор, говорят, стал досыта кормить своего батрака.

48. БЕДНЯК

Үгытэй хүнБедняк. Записала Л. П. Борхонова от С. С. Халудоровой, 1928 г. рожд., с. Торы Тункинского района БурАССР, 1959 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № 2868. тетр. № 1. Перевод С. С. Бардахановой.

В давнее, давнее время жил один бедный старик. У этого старика был единственный сын. Перед смертью старик наказал сыну не переходить на другую сторону юго-западной горы.

Много лет прошло с тех пор. Однажды охотился парень, перевалил он ту гору и оказался на другой стороне. Смотрит — стоит там маленький шалаш. Вошел в него парень, а там на столе приготовлено много всякой вкусной еды, все прибрано. Наелся парень, сидит, удивляется.

Приходит на другой день — опять приготовлена еда. На третий день парень вернулся с охоты рано, спрятался во дворе, поджидает. Наконец, пришла очень красивая девушка и стала готовить еду. Парень вошел в шалаш, и начали они разговаривать.

Хотя девушка сначала сильно испугалась, но, поговорив с парнем, дала слово стать его женой.

Поженились они и переехали в один улус. А там все люди стали любоваться женой того парня. Как пойдет она за водой, так каждый раз ей встречается один лама. Сильно полюбилась она тому ламе. Придя домой, жена рассказала мужу, что в нее влюбился лама и что он каждый день приходит к речке встретиться с нею.

— Встречайся с ламой. При встрече беседуй с ним любезно и мило, — посоветовал муж.

На другой день жена пошла за водой, поговорила любезно с ламой и привела его домой. Муж все предвидел, поэтому скрылся из дома. Как только лама снял с себя всю одежду, раздался стук в дверь и появился разъяренный хозяин. Жена успела спрятать ламу в заранее приготовленный сундук с дегтем и замкнуть.

Назавтра муж поднялся рано и говорит:

— Поеду в город, продам бохолдоя, что в сундуке.

Запряг он коня, поставил на телегу сундук с ламой. Едет в город нарочно по плохой дороге, по болотам и кочкам, по большим камням да рытвинам. А лама лежит в сундуке еле живой, швыряет и бросает его во все стороны.

— Вот и пришла мне смерть, — приговаривает он.

Доехал до города бедняк и на базар отправился, громко стал кричать:

— Продаю бохолдоя! Покупайте бохолдоя! Купите и поглядите на него!

Люди диву даются:

— До сих пор не видели человека, продающего бохолдоя.

Услышал это один богач.

— Что за чудеса? Я куплю бохолдоя за пятьсот рублей, — сказал он и вытащил пятьсот рублей.

Бедняк взял деньги, пересчитал их и открыл сундук. А лама и впрямь был похож на бохолдоя, голый, весь обмазанный дегтем. Выскочил из сундука и кинулся прочь. Люди смотрят и говорят:

— Да, это и правда бохолдой.

Богач так и остался ни с чем, отдав пятьсот рублей. Так бедняк обманул богача и ламу.

49. 3ОЛОТО БОГАЧА

Баянай алтанЗолото богача. Записала С. С. Бардаханова от Степана Шагаевича Петрова, 1894 г. рожд., с. Улюн Баргузинского района БурАССР, 1974 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № 3404, папка № 3. Перевод С. С. Бардахановой.

Некоторые сведения о сказителе и сказках в его исполнении см. в комментарии к сказке «Хоёр баян» в данном сборнике.

Давным-давно жил один очень богатый человек. Детей у них не было, жил он с женою. Скота у них было полным-полно, много подданных, золота и денег не перечесть. Состарились они, уж смерть приближается. Решили они золото и деньги свои спрятать.

— Когда станет темно, унесем на ту гору и зароем, — говорит старик.

Наполнили они разную посуду золотом и деньгами, унесли на гору, выкопали яму и зарыли там. Когда зарывали золото, старик приговаривал:

— Ты выйдешь, когда сойдутся две горы и два дерева сплетутся.

Все это подслушал их батрак. А старик со старухой его и не заметили.

— Никто не видел, никто не слышал, как мы зарыли золото. Отныне, доверившись лесу, многословить не будем, надеемся что дома лишних слов не пророним, — так говорили старики, возвращаясь домой. Потом еще наказали:

— В этом веке не выходи да никому не показывайся.

Как только они ушли, батрак набрал с двух гор земли, перемешал, взял две щепки, соединил их и говорит:

— Две горы сошлись, два дерева сплелись.

Тогда все золото само и вышло. С тех пор тот батрак сильно разбогател.

50. БЕДНЫЙ-ПРЕБЕДНЫЙ ЧЕЛОВЕК

Убээтэйядуу хүнБедный-пребедный человек. Записал М. П. Хомонов от А. А. Тороева, 1893 г. рожд., с. Шунта Боханского района Иркутской области, 1966 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № 3157. Перевод С. С. Бардахановой.

Жил один бедный-пребедный человек. Всю свою жизнь он гнул спину на богачей. И жена его была батрачкой у богатых, выделывала кожу, доила коров. Родив мужу дочку, она заболела и слегла.

Обратились за помощью к шаманам и шаманкам.

— Помолитесь бурхану, — говорят они.

У бедняка ничего не было. Взял он в долг у богача овцу, пригласил шамана. Но всевышний не помог, померла жена бедняка.

Осталась у него дочь восьми месяцев. Пока болела жена, бедняк взял у богача не только овцу, но и деньги, чтобы помолиться бурхану. Сильно задолжался. Как померла жена, богач все требует да требует;

— Заплати свой долг!

Бедному деваться некуда, стал у богача пахать землю. Каждый раз он брал ребенка с собой на поле, где от комаров и мух сильно страдала девочка. С трудом вырастил бедняк ее до пяти лет. Как исполнилось дочке пять лет, стала нянчить она детей у богача. В это время заболел ее отец и помер. Теперь и пожалеть (сиротку) было некому. Стали гонять девочку туда-сюда. Когда ей исполнилось восемь лет, она стала пасти телят по таежным местам.

Летом мокла под дождем, терпела всякие унижения от хозяев. Ей хотелось расплатиться с долгами отца, но в двенадцать лет она тяжело заболела от такой жизни.

Пригласили шамана.

— Не выживет она, — сказал шаман.

Показали ее ламе.

— Заразная болезнь у этой девочки, — говорит лама. — Если оставите ее здесь, то всех она заразит. Быстро увезите ее отсюда на телеге да оставьте где-нибудь, подстелив солому.

По совету ламы богач пригласил одного старика из своей прислуги и говорит:

— Увезите-ка эту девушку куда-нибудь да оставьте там.

Бедный старик еле-еле набрал соломы, посадил ее и повез. Доехал до одного оврага, столкнул ее туда вместе с соломой и вернулся обратно.

Сидит девушка на соломе, мокнет и мерзнет под дождем, ночью ей страшно, ждет своей смерти да горько плачет. В жару ей жарко, в дождь сыро и холодно.

В это время по березовой роще шел в свой улус один мальчик-сирота, который был батраком у другого богача. Он отпросился у хозяина домой дней на пятнадцать. По дороге он встретил старика лет восьмидесяти с тросточкой. Тот сидел на березовом валежнике и курил. Подошел парень к старику и говорит:

— Здравствуйте, дедушка!

— Откуда ты парень идешь? — спрашивает старик.

— Нет у меня ни матери, ни отца, пастух я у богатого человека. Отпросился у него на пятнадцать дней, хочу побывать в родных местах.

— Счастливый ты парень, но счастья своего еще не нашел. Иди прямо по этой дороге. Там увидишь девушку, сидящую на соломе. Тебе надо вылечить ее. Много счастья ожидает ее в будущем. Когда вылечится она, станете вместе жить. Темной ночью выйдете на улицу и увидите на вершине восточной горы, под белой березой, большущий кусок золота. Кроме вас, никому не найти это золото. Женишься на той девушке и найдешь свое счастье.

Парень поблагодарил старика и пошел по дороге дальше. Идет он, и вдруг из ямы, куда вываливается всякий мусор, услышал плач. Прислушался парень и тихо направился в ту сторону, откуда слышался плач. Подошел, а там сидит девушка, совсем нагая и закутана в тряпье. Из глаз даже слезы не текут. Только слышны рыдания. Жалко стало парню ее. Взял он девочку, завернул в свою одежду и на руках принес к отцовскому дому. Ходить она сама не могла.

Дом отца стоял пустой, все окна разбиты и двор разрушен. В доме даже присесть не на что. Нарвал он всякой травы, постелил в одном углу и положил девушку. Окна забил разными дранками, чтобы спасти ее от ветра. Еду для нее он взял у соседей. Пять суток она ничего не ела и не пила Парень накормил и напоил ее. Поела девушка, и стало ей немного легче. Рассказала она парню про свою тяжелую жизнь. Парень стал искать по улусам лекаря.

В это время появился в соседнем улусе человек, который лечил от разных болезней. Парень пошел к тому человеку, встретился с ним и спрашивает:

— Такую болезнь можешь вылечить?

— Привези, покажи, — отвечает лекарь.

Парень прибежал к девушке и говорит:

— Я тебя понесу к (лекарю).

Одел ее в свою одежду, посадил на спину и отправился в тот улус. Добрался он туда, показывает лекарю. А говорит:

— За эти три месяца вылечу ее.

Оставил он девушку у лекаря, а сам пошел на поиски еды и одежды для нее. Дни и ночи, в дождь и в стужу работает он на нойонов и богачей. Каждый день приносит девушке еду и одежду. Подает он лекарю деньги, а тот возвращает их обратно со словами:

— На эти деньги лучше купи одежду девушке.

За три месяца она совсем выздоровела, поднялась на ноги.

Поблагодарил парень лекаря и с девушкой вернулся домой. Наладили худенькую отцовскую избушку, собрали постель, еду брали у соседей, так жили.

Однажды ночью они вышли вдвоем на улицу и увидели, что на восточной горе что-то блестит.

— Что же это может быть? — спрашивают они друг друга.

Под высокой белой березой лежало золото величиной с голову. Взяли они это золото и принесли домой. С тех пор у них появилась одежда и еда, развели скот.

Как-то заходит тот богач, который выбросил больную девушку.

Девушка говорит ему:

— Умершая девушка ожила, не хуже вас теперь живем.

Богач просит и умоляет девушку:

— Не делай мне зла. Я не забуду, что ты для меня сделала и твой отец.

С тех пор все ламы и шаманы стали бояться их. А парень стал большим нойоном в своем улусе, изгнал оттуда всех, кто делал людям зло. В улусе появилось много грамотных, знающих людей. Жена обучала женщин. Все стали хорошо работать и жить.

51. ТАЙША И БЕДНЫЙ СТАРИК

Тайшаа үгээтэй хүн хоёрТайша и бедный старик. Записала С. С. Бардаханова от Санжимитаба Эрдынеевича Аюшеева, 1918 г. рожд., с. Курумкан Курумканского района БурАССР. 1974 г., РО Бф СО АН СР. инв. № 3404, папка № 3. Перевод В. Ш. Гунгарова.

Санжимитаб Эрдынеевич Аюшеев — прекрасный знаток обрядовой поэзии. особенно свадебной, что наложило своеобразный отпечаток на его сказки и легенды. Не составляет исключения и сказка, напечатанная в настоящем сборнике, насыщенная словесно-поэтическими обрядовыми элементами.

Один бедный человек задумал стать сватом тайши.

— А что если сделаем невесткой дочь тайши? — спрашивает бедный старик у своей старухи.

— Да ты что? Только сумасшедший может думать о сватовстве к тайше. Коль бедные мы, так по себе и невестку возьмем, — заворчала жена.

— Все-таки я попробую, — сказал старик и отправился в путь. Приехал к тайше, слез с коня, зашел в дом. Поздоровался.

— Откуда вы приехали? — спрашивает тайша.

— С долины Худай, с почетного места, где сваты живут, — отвечает старик.

— По какой дороге прибыли сюда?

— Ехал я широкой белой дорогой,

За семьдесят лет протоптанной лончаком.

Широкой степной дорогой я ехал,

За тридцать лет протоптанной трехлеткой.

По кочкам да ямам,

По каменистой дороге приехал я.

— Как доехали до этих мест? — спрашивает тайша.

— На каждом выступе (горы) березы связывал узлом,

В густой чащобе лиственницы связывал узлом.

Там, где ночевал я, березы, связанные узлом, стоять будут.

А там, где дневал я, тальники, связанные узлом, стоять будут,

когда мимо ехать будете, сами увидите.

— По какому же делу приехали?

— У меня есть сын охотник,

Нужна невестка, — хорошая хозяйка.

Сын мой соболятник отменный.

Ищу невестку, мастерицу выделывать соболей.

— Можно найти такую невестку и у нас. Да только, что дадите за мою дочь?

— Дам денег, которых не пересчитать будет.

Дам табуны коней, которых перегнать будет трудно.

— Ладно, ладно, — соглашается тайша.

Обменялись они кушаками.

Где взять бедному человеку шелковый кушак с кистями? Снял он свой кожаный ремешок и преподнес тайше со словами:

— Пусть родство наше будет крепким, а сватовство достойным.

В ответ тайша снимает свой шелковый кушак. А бедный старик говорит ему:

— Вы только за кушак выдаете свою дочь? Не знал я этого.

Багрово-красным стал тайша, но ничего не нашелся сказать.

Коль посватались они, тайша приехал за обещанными дарами. Вытаскивает старик одну копейку и подает ему (не пересчитать), а у коновязи стоит хромой конь на трех ногах (не перегнать).

Так ловко бедный старик перехитрил богатого тайшу.

52. ТРИ МУДРЕЦА ИЗ ГУРБАЛДАЯ

Гурбалдайн гурбан сэсэдТри мудреца из Гурбалдая. Записал С. П. Баллаев от Тимофея Павловича Болотова, 74 лет, с. Хохорск Боханского района Иркутской области, 1927 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № 1271. Перевод Ц-А. Н. Дугар-Нимаева.

Сходные мотивы находим в сказках «Гурбалдайн гурбан сэсэн», «Эсэ-гэйн гурбан хубуун», включенных в настоящий сборник.

Рассказывают, что три мудреца из Гурбалдая происходили из трех разных родов: один был из икинатов, другой — из бараев, третий — из боролдоев. Когда они жили еще врозь по своим улусам и семьям, уже понаслышке знали друг о друге. Так, двое младших пошли к старшему мудрецу.

Икинаты жили тогда в долине Оки.

Два мудреца расспрашивали и узнавали у людей дальнюю дорогу. Так дошли до долины Оки. Спросили, где живет старший, зашли к нему. Старший сидел дома. Поздоровались. Старший обратился к младшим с вопросом:

— С какой реки, ребята? С какой долины, внуки? По каким слухам отправились в такую даль? Что за молва привлекла в эти земли?

Средний ответил:

— Мы поссорились из-за одной буренки. Он доказывает, что это его корова, которая потерялась год назад. А я говорю, что теленком она родилась в моей стайке и от моей коровы. Не можем найти человека, который решил бы наш спор, и пришли к тебе. Просим вас разрешить этот спор и развести нас.

Старший немного подумал и сказал:

— Приведите сюда обеих маток.

Они вернулись домой и привели своих коров. Старший схватил спорную корову и начал хлестать по ноге. Корова начала мычать. Тогда замычала и мать. Теперь старший говорит:

— Та, которая мычит, приходится ей матерью. Возьми свою буренку, младший мудрец.

Потом они зашли в дом старшего мудреца и повели загадочные и мудрые разговоры на целые месяцы.

Во время этого веселья младший из мудрецов сказал:

— Маленьким я пас овец в поле. Однажды подходят ко мне четыре человека. Поздоровались, один из них говорит: «У отца нас четверо. После смерти он оставил нам хромую буланую кобылу. Мы так разделили кобылу: старшему досталась голова, а трем младшим — по одной ноге. Наша кобыла повалила прясла, забралась в ограду к одному хозяину и потравила пшеницу. Думские начальники разбирали это дело и решили; что мы должны уплатить хозяину сорок пудов зерна. Скажите, мудрец из мудрецов, как мы должны уплатить эти сорок пудов? По скольку пудов каждый из нас должен уплатить?» — спросил младший.

Старший посидел немного, смотря вниз и сказал:

— Младшему досталась хромая нога, ему не нужно платить. Старшему придется платить вдвое больше, так как голова всему указ и ведет все тело, а двум средним останется по десяти пудов, так как здоровые ноги тащили за собой хромую.

Средний и младший согласились с таким решением.

Через некоторое время старший задает среднему:

— Горы Оки и Иркута были подчинены владельцу по имени Красная кисть — Мэргэн дэгэ. Он владел теми землями и таежными зверями. Однажды, охотясь в тайге, Мэргэн дэгэ увидел пятнистого оленя. У него с собою не было лука и стрел. Поехал за ними домой. А в это время сын Тумэрши — Бара быстрый подстрелил пятнистого оленя и хотел быстро зажарить его.

Средний посмотрел наверх, чуть улыбнулся и сказал:

— Надо поставить оленя на расстояние одного выстрела и дать выстрелить Красному кистю — Мэргэн дэгэ. Если попадет, то добычу надо отдать ему.

Мудрецы согласились с этим мнением.

С тех пор три мудреца подружились и стали жить вместе. Слава о большом уме и крепкой силе трех мудрецов Гурбалдая, умеющих отгадывать скрытое, добывать целое, росла быстро.

Однажды, когда три мудреца сидели дома, заходят две женщины. Поздоровавшись, женщины сказали:

— Мы вышли замуж за двух братьев и стали свояченицами. Мы родили по одному сыну. Они оказались точь-в-точь одинаковыми. Однажды мы взяли своих сыновей к себе и спали, обняв их. Утром один из сыновей оказался мертвым. И вот мы спорим, чей же сын остался. Просим Вас, трех мудрецов Гурбалдая, решить наш спор.

Три мудреца велели женщинам привести мальчика. Старший мудрец взял саблю, замахнулся и сказал, что он разрубит ребенка пополам и отдаст им по половинке.

Тогда родная мать ребенка сказала:

— Чем убивать нашего сына, лучше отдайте его этой женщине.

А другая сказала:

— Рубите, пусть никому не достанется!

Три мудреца все поняли из этих слов женщин и отдали мальчика той, которая просила, не убивать его.

53. МУДРЕЦЫ ГУРБАЛДАЯ

Гурбалдайн гурбан сэсэнМудрецы Гурбалдая. Записал К. А. Хадаханэ от Б. П. Николаева, улус Заглик Боханского района Иркутской области, 1929 г. Перевод А. Р. Богдановой.

Было у Гурбалдая три сына. Сыновья не работали, дома сиднем сидели и съели семьдесят жирных быков отца. Меньшой брат спрашивает старшего:

— Брат, а брат, ты откуда пришел?

Брат отвечает:

— Из села у холодной реки.

— Холодной рекой называешь ручеек, вытекающий из долины?

— Хотя этот ручеек вытекает из долины, большая птица Тураг не смогла его перелететь.

— Большой птицей Тураг ты называешь недавно вылупившегося кругленького птенчика жаворонка?

— Хотя это кругленький птенчик жаворонка, два крыла его касались земли, когда он садился на золотой дворец хана.

— Золотым дворцом хана ты называешь шалаш данников?

— Хотя это шалаш данников, две собаки, сидевшие по обе стороны двери, голоса друг друга не слышат.

— Собаками ты называешь двух мокрых щенков?

— Хотя это два мокрых щенка, на Шингэлтуйский перевал они вынесли сорок пудов свинца.

— Шингэлтуйским перевалом ты называешь бугорок сваленного мусора?

— Хотя это бугорок сваленного мусора, он защищает от ветра, дующего с долины.

— Ветром с долины ты называешь иней, выпадающий утром и вечером?

— Хотя это утренний и вечерний иней, два мудреца, разговаривая там, обморозили языки.

— Двумя мудрецами ты называешь двух заик-растяп?

— Хотя они два заики-растяпы, за словами в карман не полезут.

Потом братья собрались ехать на именины к Хартагай-хану. Едут и видят — юрта стоит.

Старший брат зашел в юрту. Хозяина дома не было. Два младших брата спрашивают (старшего):

— К какому человеку ты зашел?

— К человеку, у которого одного глаза нет.

Едут дальше. Опять видят юрту. Зашел в юрту средний брат. Спрашивают у среднего брата:

— К кому ты зашел?

— К человеку с шубой из шкур косули.

Едут дальше. Опять видят юрту. Зашел в юрту младший брат. Спрашивают у младшего брата:

— К кому ты зашел? — спрашивают его.

— К человеку, у которого белая лошадь, — отвечает он.

Едут дальше. Догоняют людей, у которых они были. Когда обогнали первого, старший брат говорит:

— Это хозяин юрты, у которого я был.

— Как ты узнал? — спрашивают.-

— Он умылся, а воду грязную не закрыл (не убрал за собой), вот поэтому я узнал.

Когда обогнали второго, средний брат говорит:

— Это хозяин юрты, куда заходил я.

— А как ты узнал? — спрашивают.

— Он вытряс козью доху и надел, поэтому я узнал.

Обогнали, посмеялись и поехали дальше. Догнали третьего человека, младший брат говорит:

— Это хозяин юрты, в которую я заходил.

— Как ты узнал?

Он отвечает:

— Перед тем, как сесть на коня, он погладил его, вот поэтому я узнал.

Потом гуляли на именинах Хартагай-хана. Когда народ разошелся, те трое пожаловались хану:

— Эти три парня, обгоняя нас, насмехались над нами.

Хан спросил:

— Почему вы насмехались над ними?

Старший брат отвечает:

— Я заходил к этому человеку. Когда братья спросили: «К кому ты заходил? — я сказал, что был у человека, у которого нет одного глаза». На вопрос: «Как ты узнал?» — я сказал: «Он умылся, а воду грязную не закрыл, вот поэтому я узнал». Обгоняя его, братья сказали: «Старший брат, ты прав». И мы посмеялись.

Те два брата тоже рассказали о своих наблюдениях. Хартагай-хан отпустил трех мудрецов, но послал за ними людей, чтобы узнали, о чем они будут беседовать. Старший брат говорит:

— Почему-то Хартагай-хан похож на простолюдина.

Те двое согласились. Средний брат говорит:

— Почему-то тарасун отдает человечиной.

— Нам тоже так показалось. Правильно.

Младший брат говорит:

— Почему-то мясо у них отдает собачиной.

Те двое согласились.

Два наблюдателя вернулись и рассказали хану все. Тогда хан вызвал трех мудрецов и спрашивает:

— Почему я похож на простолюдина?

Мать хана ответила:

— Я родила тебя от простого человека.

— Почему мой тарасун отдает человечиной?

— Труба для перегонки тарасуна была сделана из дерева, выросшего на могиле человека.

— А почему мясо отдает собачиной?

— Все наши овцы пали от мора, остался один ягненок, его вырастила собака.

Так оправдались три мудреца Гурбалдая. Хан говорит:

— Я хочу вас испытать. Вы отойдите подальше.

Когда они вышли, (хан) трижды обернул золотое кольцо шелком, положил в тройной ящик и позвал трех мудрецов.

— Ну, что я спрятал? — спрашивает.

— Стоит тройной ящик, — отвечает старший брат.

— В тройном ящике в три ряда шелк сложен, — говорит средний.

— Золотое кольцо обернуто шелком в три ряда, — отвечает младший.

Три мудреца поехали домой. Едут они и видят: одна баба, сняв один рукав, на помосте сушит арсу. Братья спрашивают:

— Вы видали белобокую корову?

— Видала, только перед вами прошли три черных быка Хартагай-хана с белобокой коровой. Она на бычьи носы испражнялась, на бока им мочилась.

Не смогли братья угадать смысла слов бабы. Поехали дальше. Зашли в одну юрту. Хозяев не было. Была одна девушка. Братья сказали девушке:

— Мы едем издалека, нам нечего есть. Есть у нас два яйца дрофы и одна шея журавля. Есть ли у вас неподержанный котел, чтобы сварить их?

Девушка говорит им:

— Новый котел есть, но отца боюсь, есть и целый котел, да матери боюсь.

— Куда ушли отец с матерью? — спрашивают они.

— Они свою еду к людям унесли есть, свое здоровое тело ушли менять на больное.

Не смогли братья отгадать смысла слов девушки.

54. ТРИ БРАТА

Эсэгын гурбан хүбүүнТри брата. Записала С. С. Бардаханова от Марии Ботоновны Болхоевой, 1904 г. рожд., улус Бахай Баяндаевского района Иркутской области, 1975 г. Перевод С. С. Бардахановой.

Некоторые мотивы роднят эту сказку со сказкой «Гурбалдайн гурбан сэсэн», опубликованной в сборнике А. И. Шадаева. Отдельные сходные эпизоды данной сказки отмечаются в сказках «һанаамгай ахадүүнэр» и «Бодомжотойхон хубүун», включенных в настоящий сборник.

Мария Ботоновна Болхоева является потомственной сказочницей. От нее в 1975 г. С. С. Бардаханова записала несколько сказок, в том числе «һээрхэнабган», «Бохир борхон морнтой Борхон Туулай», «Эсэгын гурбан хубуүн» и другие. Сказки она переняла от отца Боотоона Болхоевича Болхоева. По ее рассказам, отец был великолепным сказителем, в репертуаре, которого было много сказок, легенд, преданий. Примечательно, что Боотоон Болхоевич хорошо знал и пел улигеры. Улигеры, исполняемые отцом, Мария Ботоновна не помнит. В памяти у нее сохранились лишь сказки, и то она сожалеет, что многие сюжеты и мотивы ею забыты. М. Б. Болхоева рассказывает сказки с большим подъемом, комментируя и разъясняя отдельные непонятные моменты, сравнивая и сопоставляя их с реальными фактами.

Давным-давно жили три брата. Надумали они укочевать в Монголию и отправились в дорогу. Шли, шли и попали на одну стоянку, откуда только что укочевали, и спрашивают у младшего брата:

— Что за человек жил здесь?

— У этого человека были вороной конь, черная овца и черная собака, — отвечает младший брат.

Пошли дальше. Шли, шли и опять попали на стоянку, откуда только что укочевали.

— Что за человек тут жил? — спрашивают они у среднего брата.

— У этого человека были рыжий конь, рыжая овца и красная корова, — отвечает тот.

Пошли они дальше. Шли, шли и опять вышли на стоянку, откуда только что укочевали.

— Что за человек жил здесь? — спрашивают у старшего брата.

— У этого человека были белый конь, белая овца и белая корова, — отвечает тот.

Пошли молодцы дальше. Шли, шли и пришли к юрте, куда недавно перекочевали. Младший из братьев оказался прав: у этого человека действительно были вороной конь, черная овца и черная корова. От вороного коня, только что привязанного, все еще шел пар.

— Младший-то наш верно угадал, — сказали братья.

И пошли дальше. Шли они, шли и дошли до юрты, куда только что перекочевали. У них был рыжий конь, рыжая овца и красная корова. Все так, как говорил средний из братьев.

— Средний наш брат тоже правильно угадал, — говорят они.

Пошли дальше. Шли, шли и опять дошли до юрты, куда недавно перекочевали. У них оказался белый конь, белая овца и белая корова.

— И старший брат тоже был прав, — говорят они.

Видать, очень умными были братья.

Пошли братья дальше. Шли, шли и дошли до ханского дворца. Зашли во дворец. Там их накормили, напоили, потом увели и закрыли. Сидят они взаперти и разговаривают:

— Из простых людей он, а стал ханом, — говорит один из них.

— Архи имеет человеческий запах, — говорит другой.

— От мяса несет собачьим запахом, — говорит третий.

Их разговор подслушали ханские слуги и рассказали хану. Разгневался хан, узнав об этом, собрал своих шаманов и шаманок, спрашивает:

— Почему эти парни так говорят?

— Когда-то твои предки оклеветали хана и заняли его трон. Потому и выходит, что ты из простых, а стал ханом. Во время засухи у коров совсем исчезло молоко. Не из чего стало заводить курунгу (молочный напиток). Тогда бабушка твоя изготовила курунгу из грудного молока. С тех пор она заквашивала курунгу только грудным молоком, потому в ней запах человеческий. Когда не хватало сена, твои предки кормили скот собачьим мясом. Потому и есть в нем собачий запах, — говорят хану его шаманы и шаманки, мудрецы и искусники.

Узнав обо всем, хан понял мудрость тех парней и приказывает:

— Выпустите их и приведите ко мне!

Выпустили парней и привели к хану.

— Надо бы еще испытать их ум, — решил хан и спрашивает у них:

— Что есть на свете три красных?

— В ложбине выросшая лиственница красна; у счастливого человека лицо красное; лисица, обдуваемая ветром, красна, — отвечают парни.

— Что есть на свете три белых? — спрашивает хан.

— У старого волосы белые; у юного зубы белые; у мертвого кости белые, — отвечают они хану.

— Что есть на свете семь синих и зеленых? — спрашивает хан.

— Ель зеленая, сосна зеленая, небо синее, вода синяя, трава зеленая, не увядающий зимою кедр зеленый, трава бурюу зеленая, — говорят они.

— Назовите тринадцать заквасок для архи, — говорит им хан. Те парни стали называть:

— От растущей травы, от растущего дерева, от копыт быстрого коня, от большого пальца меткого стрелка, со слов мудрого человека взяли все остальное, — отвечают братья хану.

Обрадовался хан такому умному и меткому ответу парней, отпустил их, говорят, подарив много скота и денег.

55. ТРИ БРАТА-ТРИ МУДРЕЦА

Һанаамгай ахадүүнэрТри брата — три мудреца. Аарне-Андреев, № 925. Совпадает следующий мотив: умные братья по незаметным признакам находят вора, укравшего (по Аарне-Андрееву) лошадь, а в данной сказке — быка. Записана от Д. Бадмаева, ст. Могзон Читинской области, 1953 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № 1265. Перевод Е. В. Баранниковой.

Отдельные моменты этой сказки совпадают с некоторыми деталями сказок «Эсэгын гурбан хүбүүн», «Бодомжотойхон хүбүүн», которые входят в настоящий сборник.

Было это в старое, давнее время. Жили три брата. Дружными были они. Был у них откормленный бык да вдруг исчез: выкрали.

— Где же наш бык, видно, вор увел? — говорят. — Как же его найти?

— Давайте гадать, тогда и найдем, — согласились братья.

— Что ж, давайте задавать загадки, — перепираются братья.

Начал из братьев старший.

— Шел один здоровущий черный человек, — сказал он.

Второй брат:

— Не только он черный, но и лицо у него должно быть сморщенное.

Третий брат:

— Лицо у него черное да сморщенное, а зовут его Боршитхо.

— Точно. Боршитхо украл нашего быка, найдем его, — решили они и втроем отправились искать Боршитху.

Далеко они ушли. Навстречу им идет один черный человек — здоровущий, а лицо сморщенное.

— Кто вы такой? — спрашивают у него.

— Я Боршитхо, — отвечает тот.

— А, тогда ты и есть тот самый вор, ты нашего быка украл, — говорят.

— Почему вы меня считаете вором? — спросил Боршитхо.

— Мы гадали, вот так и узнали, — отвечают они. Боршитхо был умным да находчивым и не хотел поддаваться им в споре.

Три брата говорят:

— Мы точно знаем.

С этими словами они связали Боршитху и повели к судье.

— Этот человек украл нашего быка, просим наказать, — обращаются они к судье.

Боршитхо говорит:

— Эти трое не только оклеветали меня, но силой связали и избили, я прошу взять их под стражу.

Судья-нойон спрашивает:

— Как вы угадали, что этот человек вор?

— Мы узнали это путем гадания, — отвечают братья.

— Вы должны освободить меня от этих круглых дураков, а их взять под стражу, — просит Боршитхо.

Судья-нойон говорит:

— Вы и вправду круглые дураки, если путем гадания (искали вора) поймали человека и привели сюда. Но поскольку вы от природы, видать, дураки, нечего с вас и спрашивать. Не вините человека в воровстве! Идите прочь.

— Нет, мы точно знаем, этот Боршитхо — вор и есть! — настаивают братья.

Тогда нойоны договариваются:

— Надо испытать этих троих. Спрячем что-нибудь, и пусть они угадывают. Если они угадают, то Боршитху будем наказывать.

Потом они заперли трех братьев в темном доме, на восточной стороне зарыли дохлого кабана, на западной стороне — одно яйцо, а на северной стороне — чугунный котел.

Выпустили трех братьев и спросили у них:

— Ну, что зарыто в земле на восточной стороне?

Переглядываются братья. Один из них:

— Там что-то черное.

— Один конец его должен быть загнутым кверху (курносый), — вторит другой.

Третий парень:

— Черный он, а поскольку один конец у него загнут кверху, то это будет кабан.

— Ну, а что находится на западной стороне? — спрашивают у них.

Опять три брата перепираются. Один из них говорит:

— Что-то круглое и белое там находится.

— Кроме того, что оно круглое да белое, в стороне клюв имеется, — говорит второй.

— Круглое да белое, в одной стороне клюв имеется, потому это яйцо будет, — сказал третий.

— Ну, а что находится на северной стороне? — спрашивают их.

Один из них так сказал:

— Что-то черное, приземистое там.

Второй из братьев:

— Приземистое да черное, а еще с одной стороны полое оно, должно быть.

Третий из братьев:

— Если приземистое и черное да с одной стороны полой это котел будет.

— Поскольку три спрятанные вещи вы угадали точно, получается, Боршитхо и украл быка.

Стали Боршитху строго допрашивать, он признался:

— И вправду, я украл.

Заставили Боршитху заплатить трем братьям за быка, обвинили его и посадили в тюрьму.

56. СМЕКАЛИСТЫЙ ПАРЕНЬ

Бодомжотой хүбүүнСмекалистый парень. Записал А. И. Шадаев. Перевод Е. В. Баранниковой. Напечатана в сборнике А. И. Шадаева «Гурбалдайн гурбан сэсэн».

Один человек приехал в гости к родственникам и привязал своего осла у их двери. А осел тот отвязался и пошел пастись. Бегает (хозяин осла), ищет его и спрашивает у встречного парня:

— Не видал ли осла?

— Какого? Слепого на левый глаз, на заднюю ногу хромого, навьюченного старым зеленым мешком с ячменем?

— Точно, точно, он и есть.

— Нет не видал я, — отвечает парень.

— Как не видал? Только что ты все его приметы перечислил, — стал винить его тот человек.

Схватил он парня, повел к судье и сказал, что он украл его осла.

— Что, за слепого меня принимаете! Я заметил следы на дороге. Левая задняя нога его нетвердо и легонько ступала, и я понял — хромой был он. Щипал он траву только по правую сторону, а траву слева не видел он, поэтому я сообразил, что он слепой был на левый глаз. Когда он скребся о дерево, зеленые зерна ронял, ячмень рассыпал, я и смекнул, что мешок был дырявый, — говорит парень.

Выслушал судья все это, накричал на человека, потерявшего осла, а того парня оправдал.

57. КРЕСТЬЯНИН ТАРХАС

Амандаа аагтай таряашан ТархаасКрестьянин Тархас. Записал И. Н. Мадасон в 1943 г., РО БФ СО АН СССР, ф. № 13, д. № 1. Перевод В. Ш. Гунгарова.

Мотивы данной сказки (хан от скуки издает приказ: кто сумеет рассказать семьдесят небылиц, в которые мог бы поверить сам хан, тот выиграет много золота) сближают ее со сказкой «Далан худал», которая вошла в данный сборник. В этих сказках крестьянин Тархас и бедный парень-пастух получают награды и тем самым наказывают жадных и алчных ханов.

Давно это было, как-то узкоглазый хан Олзой от нечего делать издал указ: «Кто сумеет обмануть меня так, чтобы я поверил, тому отдам полную чашу золота».

Узнал об этом указе пастух Малаасгай пришел к узкоглазому хану Олзою и говорит:

— Хан-батюшка, у моего отца был такой длинный шест, что он мог им перемешивать звезды на небе.

— Да это ерунда. Вот когда закуривал мой хан-отец свою трубку во дворе, то зажигал ее прямо от солнца. Вот какая была у него длинная трубка.

Услышал это пастух Малаасгай и молча вышел.

Услышал об этом указе портной Олёодой, пришел к узкоглазому хану Олзою и сказал:

— Хан-батюшка, вчера загремел гром так, что разорвал небесный шов — Млечный путь. Мне пришлось до позднего вечера зашивать эти швы.

— Да, мой портной Олёодой, хорошим делом ты занимался. Но вот плохо ты зашивал, недавно утром прошел дождь, — говорит Олзой-хан, посмеиваясь над Олёодоем.

Замолчал портной Олёодой и тоже молча вышел.

Услышал об указе крестьянин Тархас, который засевал просо на вершине оврага Таряата. Он прискакал на телеге с пустой бочкой. Узкоглазый хан Олзой очень удивился этому и спрашивает:

— О! Крестьянин Тархас, что за пустую бочку с грохотом привез?

— Приехал за долгами, — отвечает тот.

— А что за долг? Когда это было? Когда я тебе задолжал? Я об этом не помню, — говорит хан.

— Ты забыл, как у меня взял вот эту бочку, наполненную золотом, — говорит (Тархас).

— Не ври.

— Если я вру, отдай мне полную чашку золота!

— Нет, не врешь, это правда!

— Если правда, то дай бочку золота!

Так узкоглазый хан Олзой проиграл находчивому крестьянину Тархасу чашку золота, которым дорожил.

58. ЗНАЮЩИЙ СЕМЬДЕСЯТ НЕБЫЛИЦ

Далан худалшанЗнающий семьдесят небылиц. Записана отЦыренсуу Очирова, 42 лет, колхоз им, Калинина Гушитского сельсовета Бичурского района БурАССР, РО БФ СО АН СССР, инв. № 2697 (б). Перевод Е. В. Баранниковой.

Шел как-то по дороге Далан худалшан — Семьдесят небылиц с двумя друзьями. Оказались они без огня. Недалеко показалась юрта, из трубы ее шел дым. Далан худалшан отправил одного из друзей за огнем. Зашел он в юрту и говорит хозяину дома:

— Я пришел попросить у вас огня.

— Если дашь вырезать со спины ремни, тогда дам, — отвечает старик.

Парень согласился вырезать ремни (со спины) и помер. Отправил Далан худалшан второго товарища в ту же юрту, а он, как и тот (прежний), тоже номер. Наконец пошел сам Далан худалшан.

— Где мои товарищи, которых отправлял за огнем? — спросил он у хозяина юрты.

— Я сказал им, что они получат огонь после того, как позволят вырезать ремни со своей спины. Я вырезал, а они померли, — отвечает.

Далан худалшан просит:

— Дайте огня!

— Вырежу ремни с твоей спины, тогда получишь огонь.

— Я расскажу тебе семьдесят небылиц, но ты не должен (прерывать меня), говорить мне что я вру. Если скажешь, то я у тебя самого вырежу ремни, — говорит парень.

Остановились на этом. Начал рассказывать Далан худалшан:

— Я родился раньше своего отца. Пас я верблюдов своего деда. Один из верблюдов ушел на другой берег моря. Не смог я перебраться туда и вернуть верблюда. Собрался я переплыть на щепке, но она не смогла поднять меня. Нарвал я травы и положил на море, трава подняла меня. Пришел я к верблюдице, а у нее верблюжонок родился. Стал я верблюжонка на верблюдицу навьючивать, а она не смогла поднять его. Тогда я попробовал навьючить верблюдицу на верблюжонка. Оказалось, он запросто ее поднял и двинулся. Гнал я верблюда, ко мне подъехал один человек на белом коне и предложил мне поменяться. Поменялись. Еду я на коне, а конь идет и шатается. Обернулся назад, а из хвоста моего коня выросло высокое, красивое дерево, оно скребет по небу и мучает моего коня. Попробовал я подняться на небо по растущему дереву. Карабкался, карабкался и поднялся на небо. Там полным-полно откормленных коров. Я начал есть их, но не смог наесться. Потом съел еще правое стегно коровы и тогда наелся. Стал искать способ, как бы спуститься мне оттуда. Из шкур коров я сплел веревку. Привязал его за небо и спускаюсь вниз. Моя веревка оказалась короткой. На мое счастье в этот день один высоченный человек зерно развеивал, зацепился я за мякину и спустился. Спустился и завяз в глине. Не мог я вылезти из глины. В это время прилетела чайка и отложила яйца в моем ухе. Пришла рыжая лисица, хотела выкрасть яйца из моего уха. Только она вспрыгнула, как я схватил ее за хвост, сам выкарабкался из глины, а хвост лисицы оторвался. В ее хвосте оказалось интересное письмо. Взял я это письмо и начал читать. Мой отец должен получить от твоего отца деньги. Вот я и пришел получить долги.

— Не ври, мой отец ни копейки не должен твоему отцу, — говорит тот человек.

Так обманутый богач проиграл спор, разрешил вырезать ремни со своей спины и помер.

Далан худалшан обманул очень богатого человека, взял все его добро и огонь и вернулся к себе домой.

59. СЕМЬДЕСЯТ НЕБЫЛИЦ

Далан худалСемьдесят небылиц. Аарне-Андреев, №№ 1885, 1886. Записал И. Н. Мадасон, РО БФ СО АН СССР, ф. № 3, д. № 1. Перевод В. Ш. Гунгарова.

Некоторые мотивы данной сказки имеются в сказке «Амандаа аагтай таряашан Тархаас» — «Крестьянин Тархас» в данном сборнике.

Давным-давно жил один жестокий хан. Как-то все хану надоело: и развлекательные увеселения, и игры, и танцы, и даже облавная охота. Судьбы его подданных не интересовали хана. Ничего и никого не хочет он знать и видеть. И тогда был издан указ, о котором знали в каждом аиле и в каждой долине. В нем говорилось:

«Кто сумеет рассказать хану семьдесят небылиц, не останавливаясь, не сказав при этом правдивого слова, тот человек получит столько золота, сколько можно навьючить на одного верблюда. Кто не сумеет рассказать так, как надо, запнется во время рассказа, или рассказ будет правдивым, того человека ожидает смерть. Закопают его живьем в землю и на следующий день казнят, а тело станет добычей бродячих собак».

После издания указа разные лгуны повалили ко дворцу хана: одни из жадности, другие, чтобы прославиться, а остальные — просто из-за бедности. Но среди них никто не смог рассказать такие небылицы, в которые бы мог поверить сам хан. Из-за обещанного золота многие потеряли свои головы. Постепенно не осталось ни одного человека, кто пожелал бы рассказать семьдесят небылиц.

Однажды к ханским серебряным воротам постучался босой парень, с худым белым лицом, в рваной рубахе, в дырявых штанах. Собаки хана, которые сидели на железных цепях залаяли на него, а стража остановила. Парня до этого никогда здесь не видели. Подумали, что он пришел из других мест, а он оказалси сыном подметальщицы и старого пастуха, который пас бычков и телят богачей.

— Парень, что тебе здесь надо? — надменно спрашивают его караульные.

— Я пришел рассказать, хану семьдесят небылиц, — отвечает он, ковыряясь в носу.

Караульный хана смерил его взглядом с ног до головы, притопнул ногой и высокомерно пробасил:

— Пока твоя голова не слетела с плеч, пока цел и невредим, убирайся отсюда!

— Я хочу получить обещанное золото. Проводи меня к хану! — смело и твердо потребовал тот парень.

Заметив это, удивился караульный и провел его к хану.

Невзрачный парень перешагнул порог дворца и увидел хана, развалившегося на восьми разноцветных тюфяках. В тот день он был очень сердитым и молчаливым. Хану принесли на золотых блюдах вкусную еду, в серебряных сосудах сладкие напитки и поставили перед ним на стол. Хан не дотронулся ни до одного блюда. Не попробовал ни капли арзы и хорзы, велел убрать. У старшего из слуг на лице ни кровинки, стоит он, дрожит от страха.

— Что тебе нужно? — крикнул, трясясь от злобы, хан с ложа.

— Великий хан, соблюдающий законы (древние) Тибета, я хотел бы рассказать вам семьдесят небылиц, — говорит парень.

Хан был удивлен смелостью парня, сердито глянул на него, и, замахнувшись своей тростью с украшением из алмаза с десятью гранями, прикрикнул:

— Ах ты, паршивец, хочешь, чтобы голову с тебя снесли!

— Великий хан, соблюдающий тибетские законы, издавна говорится: «Когда забивают скот, берут у него кровь, перед казнью человека, ему дают слово». Слушайте меня, прежде чем отрубить мне голову. А потом прикажете выдать мне столько золота, сколько можно нагрузить на одного верблюда.

Хан, удивленный спокойной и мудрой речью парня, на миг потерял дар речи. Когда же пришел в себя, то, сдерживая свой гнев, сказал:

— Ну, говори! Я слушаю!

И неказистый парень, стоя перед ханом, начал рассказывать семьдесят небылиц:

— О великий хан, соблюдающий законы Тибета! То, что я хочу рассказать, произошло давным-давно, вчера. Небо в то время было не больше потника из-под седла. Обширная наша земля была не больше верблюжьего следа. Я в то время, хотя еще не родился на белый свет, но, достигнув десяти лет, пас табуны своего внука, тем и кормился.

В то время, в один прекрасный день, в жару, когда дышать было трудно, я погнал табун с жеребцом на водопой. Когда пригнал, то увидел, что река замерзла. Решил продолбить лунку на льду, взял в руки топор и начал долбить. Долбил, долбил, только притупил лезвие топора, ни на палец не прорубил. «Как же мне продолбить прорубь?» — думал я день и ночь и придумал один интересный способ: я сорвал голову с плеч, схватился крепко за шею, размахнулся и со всей силой ударил (по льду).

Великий хан, соблюдающий законы Тибета! Как думаете, что было? Как только я ударил, получилась на льду большая прорубь. Из нее сто моих лошадей сразу напились воды, а за ними сто других. После этого они пошли пастись по льду. Присмотрелся я к табуну и увидел, что там нет моей любимой пегой кобылы. Снял я дэгэл из козьих шкур, воткнул в него свою камышовую трость, забрался на нее, гляжу, а кобылы нет. В трость воткнул нож с костяной рукояткой, взобрался туда, смотрю, но ничего не вижу. Запечалился я и воткнул в нож иголку, которую носил у сердца. Опять с трудом влез на иголку, посмотрел через ее ушко и увидел мою любимую пегую кобылу, стоящую на скале среди Черного моря. Сивый жеребенок скачет вокруг по волнам, поднимая пену морскую.

Я быстро продолбил трость, получилась лодка, сделал из ножа весла и поплыл в сторону острова. Хорошо плыл, но вдруг лодка наткнулась на пену и начала тонуть. Тогда я вынужден был сесть на нож с костяной рукояткой, а из трости сделал весла и за какой-то миг благополучно добрался до острова.

Еле-еле поймал пегую кобылу, сделал из веревки уздечку и сел на неё. Взял на руки жеребенка и пустился рысью по морю так, что море взволновалось.

Сижу я на пегой кобыле и пою от радости. Вдруг она споткнулась о волну и начала тонуть. «Что же мне делать», — подумал я и вмиг сел на жеребенка, взял на руки пегую кобылу и быстро домчался до другого берега.

Ехал, ехал и добрался до своих пасущихся коней. Кони мои паслись среди боярышника. Когда я привязывал свою кобылу за только что распустившийся боярышник, из-под моих ног выскочил десятиногий заяц. Я помчался за ним. Никак не мог догнать: так быстро бежал. Натянул тетиву и пустил стрелу. Стрела оперением ударилась прямо в грудь зайцу и вернулась обратно. Тогда я стрелу направил оперением вперед, а наконечником назад. И что вы думаете? Тогда моя стрела насквозь пронзила зайца.

Снял шкуру с зайца, отделил жир от мяса и начал собирать в подол кизяк. Смотрю — моя пегая кобыла вроде испугалась чего-то и, копытами ударяя о землю, фыркает. Вдруг ее кто-то потащил на гору. Оказывается, я привязал кобылу не за боярышник, а за гурана с тридцатью ветвистыми рогами. Об этом я узнал позже. Еле догнал я кобылу и отвязал ее. Вернулся, а собранный мною сухой кизяк вдруг разлетелся врассыпную, чуть ниже облаков. Оказывается, рябчиков я принял за кизяк.

Опять мне пришлось собирать сухой кизяк. Я нагрузил его на свою семидесятилетнюю собаку и еле приволок. Наконец-то я разжег костер. Поставил новый котел и стал растапливать заячий жир. Вдруг вижу — жир весь вытекает. Что делать? Я быстро перелил жир в котел без донышка и так растопил. Ни капли жира, все растопилось. Весь жир влил в кишки бычка. Потом принялся за мясо, хотел наесться досыта, открываю рот, а рта нет. Оказывается, я забыл свою голову там, где выдолбил прорубь. От досады я чуть не заплакал. Долго не думая, начал толкать мясо руками прямо в горло, а оттуда в желудок. Я наелся так, что не мог встать, вытер руки о голенище одного гутула, а о другом забыл.

Лег отдыхать. Ночью проснулся я, потому что замерзли ноги. Слышу шум, крики, идет драка. Вижу — два моих гутула дерутся. Один гутул говорит другому: «Ешь, вот это ешь! Отведай! Вот на за то, что ел жир с рук хозяина, а это от меня, про которого забыли!» — и кулаками бьет того, которому достался жир. Встал я и еле разнял свои гутулы. «Перестань сердиться, сейчас ты ничего не сделаешь. Видимо, ты родился на этот свет несчастным», — сказал я обиженному, лег между ними и заснул в тепле.

Я проснулся оттого, что начало холодать. Нет гутула, которого я нечаянно обидел. Обиделся он на меня и убежал. Натянул я один гутул на обе ноги и помчался за беглецом. Бегу, бегу за ним. Бежал целый день без отдыха. А гутула-беглеца не могу догнать. Целый месяц бежал за ним. Никто не видел его. Целый год бежал без отдыха, а его так и нет.

В поисках гутула я зашел в один дом. А там большой праздник, люди веселятся. Много людей прислуживает гостям. Я неожиданно оказался в самой середине пирующих. Перед гостями полные блюда мяса и архи. Присмотрелся внимательно… Пускай вытекут мои глаза! О великий хан, соблюдающий законы Тибета! Кто, вы думаете, попался мне на глаза? Мой гутул — весь в жиру и в поту. Я от удивления сказал: «Попадись мне!» Гутул повернулся в мою сторону и от страха чуть не выронил поднос с мясом. Испугался он, что я начну его бить, и, стараясь мне угодить, подносит мясо. «Ты пожалел для меня жир на руках. Ешь же, мой жадный хозяин, ешь все, что на подносе!» — приговаривает он.

Расставил он вокруг меня мяса целую гору, ел я мясо доотвала, а потом отправил гутул за своей головой. Принес он мою голову, поставил на место. Зубы от длительного отдыха стали очень острыми, поэтому я перемолол ими всю гору мяса.

Одел я свои гутулы и вернулся к коням. От мяса и от сильной жары захотелось пить, и я отправился на речку. Спустился вниз по берегу, просунул голову в прорубь и начал пить воду так, что мой лоб распух и плечи распрямились. Хотел встать, но не смог. «Почему же мое тело стало таким тяжелым, как камень?» — подумал я. Оказалось, когда я пил воду, моя длинная и густая борода зацепилась за зубы семиметрового тайменя. Еле вытащил бороду вместе с тайменем.

Семиметрового тайменя выменял на дрофу. О великий хан, соблюдающий законы Тибета! Вам надо сказать! Та дрофа была очень большая: больше двугорбого верблюда, и пила она воду из самого глубокого колодца, не наклоняясь. Вот какая была дрофа.

Хан подумал, что парень закончил свой рассказ о семидесяти небылицах без запинки и придется ему отдать проигранное золото, ударил тростью о пол и громко крикнул:

— А может неглубоким было дно колодца?

— Может, было неглубоким. Почему думаю так? Когда бросишь камень утром в колодец, то только вечером достигает он дна, — говорит парень, не растерявшись.

— В это время, наверное, дни были короткими? — спрашивает хан.

— Может, и короткими были. Когда твой отец украл овцу у моего отца и был пойман, мой отец начал выдергивать по одной волосинке его волосы. Только к вечеру твой отец вернулся домой совсем лысым и с красной головой.

— Врешь! — закричал хан и сразу замолчал.

— О великий хан, соблюдающий законы Тибета! Все, что видел своими глазами, я поведал вам. Если бы все, что слышал от людей, рассказывал бы до глубокой старости, — сказал и закончил свой рассказ.

— Выдайте этому парню обещанное золото из моих сокровищ! — крикнул хан громким голосом, больше не сказал ни одного слова и через два дня помер.

60. НЕЗАДАЧЛИВЫЙ СТАРИК

Зүнмэршэг үбгэнНезадачливый старик. Записала С. С. Бардаханова от Доржо Намсараевича Шаракшанова, 1898 г. рожд, с. Кырен Tункинского района БурАССР, 1972 г. РО БФ СО АН СССР, инв. № 3295 Перевод С. С. Бардахановой.

Д. Н. Шаракшанов является одним из одаренных сказителей Тункинской долины. От него в 1972 г. С. С. Бардаханова записала интересные сказки «Үншэнборо хүбүүн», «Балган Сэнгэ хүбүүн», «Үбгэн һамганхоёр», «Ребии хан» и другие. Некоторые из этих сказок включены в настоящий сборник.

Жили старик со старухой. Старик был придурковатый. Бежал он однажды и попал к людям, молотившим хлеб.

— Что, чертову еду молотите? — спросил он.

— Видишь, что хлеб молотим. Зачем спрашивать? — сказали те и крепко побили его.

Со слезами вернулся домой.

— Почему плачешь? — спрашивает жена.

— Шел я и угодил к людям, молотившим хлеб, спросил, «Что, чертову еду молотите?» Они разозлились на это. «Видишь, что хлеб молотим. Зачем спрашиваешь?» — сказали они и крепко меня побили. спросил:

— Бог в помощь, — сказал бы ты и спросил: «Богат ли урожай?» — говорит жена.

— Погоди-ка, скажу им так, — сказал старик и побежал обратно.

Молотивших хлеб на том месте не оказалось. Шел свадебный поезд.

— Бог в помощь, — сказал он. — Богат ли урожай?

— Видишь, свадебный поезд. Зачем так смеешься? — сказали ему и опять побили.

Опять со слезами пришел домой старик.

— Надо было им пожелать. «Пусть к юртам прибавятся юрты, к человеку прибавится человек, к огню — огонь», — советует жена.

— Погоди-ка, скажу им так, — произнес старик и побежал обратно.

Попал он на овин, где сушили зерно.

— Пусть к юрте прибавятся юрты, к человеку прибавится человек, к огню — огонь, — сказал он и сжег весь овин.

— Сверху ли это, снизу ль пришло, беда иль напасти какие, — проговорил старик и потушил огонь.

— Так я и потушу! — сказал он и побежал обратно.

Один русский опаливал свинью. Развел огонь, над ним подвесил свинью и зашел в дом за ножом.

— Сверху ли это, снизу ль пришло, беда иль напасти какие, — проговорил старик и потушил огонь.

— Целым селением съедите или сами одни? Жирное или тощее, спросил бы ты, — учит жена.

Побежал старик обратно.

Один нойон справлял нужду. Подошел он к нему и говорит:

— Целым селением съедите или сами одни? Жирное или тощее?

— Ты говоришь мне это съесть! — закричал богач, подскочил к старику, ударил его и свалил.

61. ЧВАНЛИВАЯ ХАНША

Ямба ехэтэй хатанЧванливая ханша. Записал А. И. Шадаев от Даши Доржиева, Закаменский район БурАССР, 1947 г. Перевод В. Ш. Гунгарова.

Данная сказка под этим же названием опубликована в сборнике «Бурят-монгол арадай онтохонууд».

В давнее время жил один хан с чванливой ханшей. Когда хана не было дома, ханша распутничала и позорила хана. Обо всем этом знал старший конюх хана и все рассказывал ему.

— Как бы мне отделаться от этого паршивого конюха, — думает и гадает ханша день и ночь.

Из-за этого до того она исхудала, что остались кожа да кости.

Однажды вечером ханша пожаловалась хану, что она заболела от дурных слов. Лежит и катается со стоном по кровати. Хан пригласил лекарей, но они не помогали ей. Забеспокоился сильно хан:

— Ну, моя дорогая ханша, что теперь делать? Чем мне тебя вылечить?

— Старший конюх тебе дороже или твоя ханша? Один из нас двоих должен умереть — такой сон мне приснился. Пока он будет жив, я не смогу встать на ноги. Никакие лекарства мне, не помогут, — отвечает ханша.

— Что ты говоришь, дорогая? Как я могу казнить самого хорошего старшего конюха? Благодаря ему, умножаются в моем табуне быстроногие хулэги. Мое имя прославилось в далеких землях. Я об этом не могу забыть, — говорит хан.

— Кто тебе нужнее, твоя хатан или конюх? — сказала чванливая ханша и легла лицом вниз.

— Что же мне делать? — спрашивает хан в большой тревоге.

— Что делать, сам знай. Неужели среди твоих подданных нет такого конюха? Законы хана в твоих руках, а болезнь не будет ждать твоего решения. Если хочешь спасти меня, сейчас же принимай решение. Мое сердце останавливается, дыхание мое учащается, — застонала ханша.

Казнить безвинного старшего конюха, который не имеет за душой греха, трудно. Хан вызвал рабов.

— Вы должны заготовить много дров в ущелье горы. Кто к вам первым подъедет, схватите его, и, несмотря ни на что; бросьте в костер. Если ослушаетесь и не выполните приказа, все вы будете гореть на том же костре! Как выполните, сразу дайте мне знать! — наказывает хан своим рабам.

Рабы хана быстро собрались и поехали в указанное место. Навезли много дров в лесу и развели костер до небес

— Какой же грешник приедет сюда первым и превратится в пепел на этом костре, — разговаривают рабы меж собой и ждут.

Хоть жалко было хану старшего конюха, но он должен был сделать это. Он вызвал старшего конюха и говорит:

— Рабы поехали в лес на заготовку дров. Поезжай и прими у них работу.

Старший конюх быстро собрался и поехал на коне к ущелью горы.

По дороге его остановила одна женщина.

— Молодой человек, остановите коня, — просят она.

— Что надо? Говорите быстрее, тороплюсь, — сказал он.

— Мой муж служит у хана уже третий год. Нет ни одного человека, который мог бы заколоть овцу. Дети мои хотят вареного мяса и этим надоедают мне. Прошу вас, помогите мне заколоть овцу, — снова просит его женщина.

Как ни торопился конюх, вынужден был зайти к ней заколоть овцу по всем правилам. Торопится он и хочет уехать.

— Что вы, подождите немного! Не едят мясо без бульона, не одевают дэгэл без шва. От готового кушанья не отказываются, обычаями не пренебрегают, есть такая поговорка, — сказала хозяйка.

— Да нет, я очень тороплюсь. Заеду в следующий раз и отведаю.

— Когда торопишься, попадешь в беду, когда откладываешь дела, останешься ни с чем. Молодой человек, не нарушай обычай наших предков. Отведай чашку супа, — сказала женщина и поставила перед ним мясо с шапку и чашку супа.

— Что за женщина такая, острая на язык и со смекалкой? — подумал про себя молодой ханский конюх и торопливо принялся за еду.

С удовольствием съел кусок мяса с шапку.

— Мой муж, наверное, обманывает меня, — подумала ханша и решила увидеть своими глазами, как будет гореть на костре молодой ханский конюх. Тайком от всех она села на коня и помчалась в лес, где горел костер.

Пока молодой ханский конюх ел горячую еду, мимо этой юрты проскакала ханша. Когда ханша подъехала к костру, рабы хана подумали: «Видно она виновница, легкомысленная и спесивая ханша», схватили ханшу и, несмотря на ее слезы и мольбы, бросили в костер.

— Черная душа ее вместе с дымом улетучилась, наверное. Вот наказана она за то, что заставила нас мучиться тут, — говорят и смеются ханские рабы.

Как только молодой конюх выбрался из юрты, сразу помчался во весь дух к ущелью горы. Приблизившись к месту, увидел большой костер. Огонь поднимается до вершин могучих сосен.

— Что здесь происходит? — спрашивает молодой конюх.

— Кто первым подъедет к костру, того человека бросьте в костер, — так строго приказал нам хан. Согласно приказу мы бросили в костер прибывшую первой ханшу и отправили к небесам, — отвечают рабы.

— Ой! Что вы сделали? Как же быть? Он хотел, чтобы вы сожгли меня, — сказал конюх и рванулся к костру. Его силой остановили рабы.

— Друг, что ты делаешь? Мы не имеем право сжечь двух человек. Не было такого приказа! — объясняют ему те.

Рабы пришли к хозяину:

— Хан-батюшка, мы выполнили ваш приказ.

— Ну, тогда хорошо. Идите.

Вдруг он увидел молодого конюха:

— Что?! Почему вы врете? — с криком вскочил с места.

— Пощадите нас, хан-батюшка! Ваш приказ мы выполнили так, как нам было передано. Кто первым подъехал к нам, того мы и сожгли.

— Кого?

— Вашу ханшу.

Хая чуть не упал, услышав это.

— А ты где был? — спросил хан и зло посмотрел в сторону молодого конюха.

— Высокородный наш хан-батюшка, пощадите меня. Там на дороге живет одна женщина. По обычаю наших предков, я заколол у нее овцу и немного опоздал, Я хотел броситься в костер, но меня остановили ваши рабы, — говорит.

— Но у нас не было приказа от хана сжечь двоих, — говорят рабы.

— Да, это правда, — сказал хан и схватился за голову. Так он сидел долго.

— Не издавай приказа, не обдумав, готовящуюся еду не оставляй, — сказал он и от горя упал замертво.

Так говорят.

62. СЭСЭН-ХАН

Сэсэн-хаанСэсэн-хан. Записал Б. X. Бальчинов от Лодоя Хишиктуева, 60 лет, колхоз «Красный Оронгой» Иволгинского района БурАССР, 1951 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № 2449. Перевод В. Ш. Гунгарова.

Мотивы разливания чая в остроконусные чашки, преподношение гостям мяса в загадочной посуде для испытания находчивости гостей встречаются в сказках «Ухаатай моришон» — «Умный кучер» в сборнике А. И. Шадаева «Бурят-монгол арадай онтохонууд», «Суранзан Гомбо хаанай Уран түшэмэл» — «Хитрый придворный Суранзан Гомбо хана» в сборнике «Бурятские народные сказки», 1973 г.

В далекие времена Внутренняя Монголия, Халха Монголия и четыре аймака Халхи были в подчинении Манжа-хана.

Однажды Манжа-хан пригласил в город Бээжэн всех четырех нойонов Монголии, чтобы присвоить им высокие звания.

Перед каждым из нойонов поставили резные столики и каждому принесли четки-подставки для чашек. Нойоны подумали, что это подарок хана. Один из них (с молитвой) начал перебирать четки, другой надел их на шею, третий положил за пазуху, четвертый, самый молодой, разложил четки кругом перед собой.

Вскоре принесли чай в кувшине и перед каждым поставили серебряные чашки без подставок.

Налили чай самому почтенному из них, и тот, обжигая руки, никак не может найти места, куда бы чашку поставить. Второй нойон кое-как зажал горячую чашку с чаем меж колен. Третий вообще не нашел места для чашки, а четвертый, самый молодой, взял чашку с чаем, отпил из нее и поставил на четки.

Тем временем Манжа-хан наблюдает за ними. После угощения нойонов пригласили в другой дом.

— В этом доме у нас сидит дальний гость, но он не умеет разговаривать, — сказали им и проводили.

Там сидел человек, искусно сделанный изо льда. Самый почтенный нойон стал приветствовать его, а самый молодой ничего не сказал и прошел мимо.

Затем вернулись они в дом для столования и сели на свои места.

Манжа-хан спрашивает:

— Ну как, поговорили, с нашим гостем?

Старый нойон сказал:

— Он, действительно, не разговаривает.

Но самый молодой нойон перебил его:

— Да он же разговаривал, вы не слышали. Он сказал, что свыше пожаловал сюда, но опоздал к сроку возвращения, вот и сидит.

Время было весеннее. Самый молодой и догадался, что этот человек сделан изо льда, поэтому так сказал.

Принесли обед. Поставили перед самым почтенным голову быка, сделанную из глины; перед вторым нойоном — голову свиньи из глины; перед третьим — голову барана тоже из глины; перед четвертым — конскую голову, также сделанную из глины.

— Отведайте наше кушанье, — просят их.

Самый младший нойон ждет, когда примутся за еду старшие. Вот старшие нойоны стали отрезать уши у тех (глиняных) голов, чтобы добраться до мозгов.

Молодой нойон спрашивает у слуги, приготовившего еду:

— Конь-то с седлом?

— С седлом.

Подошел к нему слуга и, нажав на пружину, ловко вскрыл голову коня. А там самая вкусная еда и все, чем едят.

В это-то время Манжа-хан приготовился присваивать звания. Самому старшему из нойонов он присвоил звание Тушээтэ-хана (сидеть будет на троне твердо, думает хан). Второму преподнес подарки и назвал его Сайн-ханом. Третьему нойону вместе с подарками присвоил звание Баа-хана; четвертому, молодому, — звание Сэсэн-хана.

После этого четыре монгольских хана получили подарки и отправились к себе на родину.

Когда они отъехали, хан послал вслед им гонца и велел спросить:

— Где находятся правда и кривда?

Молчат старшие нойоны, а самый молодой из них отвечает:

— Правда и кривда есть у человека. Они находятся друг от друга на расстоянии четырех пальцев.

После этого все четверо дальше двинулись. Вернулся гонец к хану и передал все слово в слово.

— Да, все правильно, — говорит хан. — Если уши слышат кривду, то глаза могут увидеть правду. Между глазами и ушами, действительно, расстояние в четыре пальца.

Молодого монгольского хана сочли за умного и решили, что молодой монгольский хан — Сэсэн-хан, то есть умный хан.

63. ДВА БОГАЧА

Хоёр баянДва богача. Записала С. С. Бардаханова от Степана Шагаевича Петрова, 1894 г. рожд., с. Улюн Баргузинского района БурАССР в 1974 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № 3404, папка № 3. Перевод С. С. Бардахановой.

Степан Шагаевич Петров — великолепный знаток и исполнитель обрядовой поэзии бурят, сказок, легенд и преданий. Сказки С. Ш. Петрова в основном сатирического плана, отличаются лаконичностью, наличием метких изречений, различного рода загадок, удачно введенных в сюжетную канву.

Давным-давно жил один очень богатый человек. Скота было так много, что когда паслись его стада, то заполняли всю северную сторону.

Богач был высокомерный, очень груб с батраками, гонял их пешком пасти скот, жалея своих лошадей. Живя всегда в нужде и постоянных унижениях, батраки ненавидели своего хозяина.

— Если не отомстим при жизни, то расплатимся на том свете, — говорили они.

«Кто делает людям зло, того накажут их проклятия», — говорят буряты. Видно, так и есть. Тот богач остался бездетным, хотя имел несколько жен.

Однажды приехал к нему в гости один богач из дальнего улуса. Хочется им похвастаться друг перед другом, умение и мастерство свое показать. Один из них бросает в огонь железку, докрасна накаляет ее, затем вытаскивает голыми руками и лижет. Полизал и передает другому богачу. Как взял в руки тот — железка в змея обернулась.

— Вижу твое умение да искусство, покажи-ка теперь свое богатство, — говорит гостивший богач.

— Пригоните весь мой скот и покажите этому человеку, — приказывает богач своим батракам.

— Не стоит показывать весь скот. Козлов-то у тебя сколько? Их ты мне и покажи, — просит гость.

— Козлов-то у меня много, даже счет им потерял, — говорит другой. — Пригоните сюда их всех, — приказывает богач своим батракам.

Пригнали батраки всех его козлов. Поглядел на них приехавший богач и говорит:

— Не смог угадать тайный смысл этих двух слов, имя-то и слава о тебе какая может быть, — сказал он и уехал домой, пригласив его в гости.

Прошло несколько дней, и приглашенный богач, поехал в гости к тому богачу. По приезде хвастливый богач поддевает хозяина:

— Говоришь, что богатый, а скота у тебя совсем мало да и земли немного. А лес твой уже талии моей жены. Весь скот и добро твое, словно снег на заборе, как вши на одеяле. А люди твои, что кустарники черной реки, словно высохшей птицы крыло, что кустарники красной реки, словно птицы пропавшей крыло.

Тогда хозяин говорит:

— Лучшее богатство — знание, среднее богатство — дети, худшее богатство — скот. У меня лишь семь козлов, — сказал он и показал богачу семерых своих сыновей.

Увидев их, тот богач понял свою глупость, молча сел на коня и поехал домой.

64. НАКАЗАЛИ ПОПА

Поп зэмэдэ оробоНаказали попа. Аарне-Андреев, № 1726, РО БФ СО АН СССР, инв. № 3404. Записала Е. В. Баранникова от Будажапа Сапхаевича Цыденова, 1912 г. рожд., с. Алла Курумканского района БурАССР, 17 июня 1977 г. Перевод Е. В. Баранниковой.

Сказка заимствована из русских. Подобные сказки с остросатирическим звучанием, направленным против русского духовенства, были особенно близки демократическим низам бурятского народа, так же остроумно и метко обличающим в своих сказках ламство. Одной из ранних публикаций сказок подобного цикла является «Бурятская сказка о том, как русский Фомка надул двух попов» в записи Ц. Ж. Шараида (Ц. Жамцарано). — Живая старина, 1906, № 15.

Повадился один поп к чужой жене ходить. Та женщина решила признаться мужу:

— Этот поп пристает ко мне, никак не отвязывается.

— Давай хитростью и обманом заставим его помучиться. Принеси большую бочку из-под капусты, наполни ее до половины шерстью зверей и птичьим пером. Замеси отруби на мыле, чтобы походило на курунгу, — велит он жене. — Потом скажи, что муж уехал с ночевой на мельницу молоть муку.

Приходит поп, видит — нет хозяина, и сразу в постель, к хозяйке. В этот момент пришел хозяин и давай колотить в дверь.

Хозяйка встает, чтобы дверь открыть. Тут же вскочил поп со словами:

— Что мне делать? Куда спрятаться? Что делать?

— Полезай в бочку и сиди там, — говорит хозяйка попу.

По совету хозяйки поп залез в бочку и плюхнулся в перья. Хозяйка открыла дверь, входит ее муж. Спрашивает жена мужа:

— Почему так быстро ты вернулся?

— Заболел я, не доехал до мельницы. Вот и вернулся, — отвечает муж.

Потом он схватился руками за грудь, притворившись больным, встал к печке и прижался к ней.

— Налей мне холодной воды! Говорят, вода помогает, — говорит он жене.

Вместо воды жена приносит ему те отруби с мылом. Муж выпил. Вскоре это питье обратно вышло. Стал он блевать в бочку, прямо на голову попу.

Потом хозяина понос хватил. И опять же на голову попу.

— Зачем же ты в бочку блюешь? Я занесла капусту, чтобы отогреть, — говорит жена.

Немного погодя, когда пошли запахи, хозяйка выкатила бочку на улицу.

Поп еле-еле выбрался из нее, весь обмазанный нечистотами да перьями, и ушел прочь.

65. АЛАШАА ДАНДАР

Алашаа ДандарАлашаа Дандар. Записал П. Д. Банзаракцаев от Чойдона Нимаева, 1905 г. рожд., с. Харгана Иволгинского района БурАССР, 1960 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № 2932. Перевод В. Ш. Гунгарова.

Интересен мотив: жених ударяет невесту мечом, потом женится на ней (по Аарне-Андрееву, № 934). В данной сказке Алашаа Дандар, чтобы избавиться от предназначенной суженой, ударяет ее ножом и убегает в горы. Став отшельником, он замаливает грех. В финале сказки он все-таки женится на ней (от судьбы не уйдешь).

В далекие времена, когда распространялась вера Будды, двух парней из Бурятии отправили в Тибет для учебы и приобретения знаний. Они стали учениками самого хорошего учителя. Оба парня были способными, прилежно учились. Через несколько лет они опередили в знаниях лучших гэбшэ-лам Тибета и быстро прославились. Среди людей Тибета их стали почтительно называть солнцем и луной.

— Теперь мы получили знания и должны вернуться на родину к бурятам, нести эти знания своему народу, — так договорились они и отправились в далекий путь к северо-востоку.

От улуса к улусу, от юрты к юрте шли они и, наконец, добрались до местности Хобто Уляаста в Монголии. Наступило время ночевки. Они зашли в одну бедную юрту монгола. Плоховато жили старик монгол со своей женой.

Поздоровались и попросились на ночлег. Согласились хозяева и пригласили их на почетное место:

— Сюда, сюда садитесь.

Потом поставили столик и стали угощать гостей самой лучшей пищей — молочной едой.

— Ну, молодые люди, откуда и куда держите путь? — спросил старик монгол.

Может быть, молодость виновата, а может быть, знания вскружили им голову, но они высокомерно ответили бедному старику монголу.

— Мы возвращаемся к себе на родину — в Бурятию. Мы ученые люди, в Тибете нас называли солнцем и луной.

Услышав это, старик монгол изменился в лице. Было похоже, что у него прибавилось силы, и он громко сказал жене:

— Подай мой шасар (ламскую шапку).

Его жена долго искала и, наконец, нашла шапку среди овчин и шерсти и отдала (старику). Старик надел шапку, взял в руки книгу и начал задавать вопросы двум молодым людям. Двумя-тремя вопросами он их поставил в тупик.

— Как изменилось время! В молодости, когда я учился в Тибете, только человек пять превосходили меня в знаниях, а вы двое, ученые люди, которых называют солнцем и луной, не могли ответить мне, старику, на два-три вопроса. И как же вы решились с такими знаниями состязаться со мной — стариком, — сказал с волнением монгол.

Переночевали они у монгола. Хозяева хорошо их угостили и двое молодых людей отправились в путь.

— С этого времени, не зная человека, не будем кичиться перед ним. Всякие, оказывается, бывают люди. Не зря говорят: «За достойным человеком может оказаться еще более достойный человек, за хорошим конем может быть еще лучший конь, под свалявшейся шерстью может быть хулэк, под дохой окажется молодец». Это справедливые и умные слова, — так говорят и осуждают себя за свои ошибки молодые ученые парни.

Благополучно добрались они до родных мест и приступили распространению знаний среди своего народа.

Того старого монгола звали Алашаа Дандар, и когда-то он, как те молодые люди, учился в Тибете, получил большие знания и тем когда-то прославился среди людей.

В то время в Тибете ламы раскололись на два лагеря и враждовали между собой. Поскольку Алашаа Дандар обладал большими знаниями, то никто не мог его победить в знаниях. Как-то его учитель сказал Дандару:

— Иногда ты мог бы уступать. Нельзя лишать человека веры в себя.

Поскольку нельзя было ослушаться учителя, Алашаа Дандар в некоторых случаях стал уступать. Завистники, которые когда-то уступали Алашаа Дандару в знаниях, пустили слух: «Алашаа Дандар иногда допускает ошибки, что-то неладно у него с памятью и с головой».

Плохие слова быстро расходятся. Об этом стало известно Алашаа Дандару. Поскольку о нем распространили такой слух, Алашаа Дандар не стал прощать ошибки другим и никто не мог теперь, как и прежде, сравниться с ним. «Не послушался я своего учителя», — признался он себе и обратился к учителю:

— Я не выполнил вашего повеления, какое наказание я должен понести за это, мой учитель? — сказал он виновато, с поникшей головой, стоя на коленях.

— Поскольку ты не послушался меня, ты должен оставить учебу и отправиться на родину. Будешь жить так, как простые люди! — строго сказал учитель. — Та, которая должна стать твоей женой, находится на северо-востоке в колыбели.

Алашаа Дандар пролежал в большом горе три дня.

— Что делать? Что предпринять? Какое горе у меня! — только об этом думает он.

Прошло еще несколько дней. Наконец, он решил:

— Если я женюсь и займусь хозяйством, то каждый день в поисках еды и одежды я вынужден буду совершать грех. Лучше я найду ту малютку, которая лежит в колыбели и должна стать моей женой, и убью. Зато я совершу один грех, а потом, чтобы отмолить этот грех, заберусь в пещеру в горах и стану ламой-отшельником.

Когда он решился на это, его горе начало утихать.

Погадал он по желтой книге, узнал, где находится та девочка в колыбели, наточил нож и отправился на северо-восток.

Шел он, шел и добрался, наконец, до монгольских степей. Как было сказано в книге, он зашел в одну войлочную юрту. В люльке спал ребенок. Молодые отец и мать. Как увидел ребенка, подумал:

— Вот и нашел, как бы мне прикончить его.

Сидит, смотрит опустив голову; ничего не говорит, когда его спрашивают. Только следит за хозяевами, как они выходят и заходят. Дождался момента Алашаа Дандар, вытащил свой нож, ударил им ребенка в люльке и, оставив нож, убежал.

Бежал, бежал и добрался до ущелья горы той местности. Построил там балаган и стал отшельником.

Отмаливая свой грех, Алашаа Дандар прожил в ущелье горы целых двадцать лет. За это время он много прочитал книг и сам писал их.

Однажды прошла сильная гроза. Когда небо просветлело, подошла к балагану отшельника молодая красивая девушка лет двадцати, вся мокрая, еле живая от холода. Она собирала ягоды, и ее застала гроза. Вошла она в балаган погреться. «Несчастная девушка, — подумал отшельник. — Грешно не помочь человеку в беде».

Потом разжег он огонь, заставил девушку снять мокрую одежду и обсушиться. На плече раздетой девушки он увидел маленький шрам.

— Откуда у тебя, у девушки, шрам на плече? — спрашивает удивленный лама.

— Не знаю. По словам родителей, когда я была маленькой, один придурковатый лама ударил меня ножом и убежал, — спокойно рассказывает девушка.

Услышал об этом лама и у него похолодело внутри.

— Ай боже! — молитвенно сложил он руки. — От судьбы не уйдешь — правильные слова, — сказал и глубоко вздохнул.

А после рассказал ей всю историю с начала до конца.

— Ты и есть та женщина, о которой говорил мой учитель. А тот придурковатый лама, который хотел убить тебя, — это я, — объяснил он. Так те двое поженились и стали жить вместе.

66. ЛАМА-ШАРЛАТАН

Мэхэшэ ламаЛама-шарлатан. Записал П. Д. Банзаракцаев от Чойдона Нимаева, с. Харгана Иволгинского района БурАССР, РО БФ СО АН СССР, инв. № 2932. Перевод В. Ш. Гунгарова.

В подобных сказках высмеиваются жадность и скупость лам, которые ради взяток идут на все, лишь бы что-нибудь досталось. В нашей сказке лама, не знающий молитвы, делает вид, что читает, и разоблачен хозяевами. В таких случаях ламам нет прощения, они жестоко наказываются или сами себя наказывают.

Один бедный лама несколько, дней ничего не ел. Пригласили его в дом для молебствия, но он не смог прочитать священную книгу. А чтобы хорошо поесть, лама должен был читать ту книгу.

Поставил он перед собой книгу и начал бубнить про себя. Прислушались люди и поняли, что он читает не так, как надо. Стали еще внимательнее слушать. А лама забылся и громко произносит: «Мышка сдохла. Куда же девалась? Бросили под шкаф».

Как услышали люди это, прогнали ламу.

67. ЖЕНЩИНА СУУСАН

Суусан хугшэнЖенщина Суусан. Аарне-Андреев, № 1527. Записала Е. В. Баранникова от известного знатока и исполнителя улигеров, сказок, песен Павла (Бажея) Егоровича Жетухаева, 1894 г. рожд., уроженца с. Хаита г Нукутского района Иркутской области, сент. 1949 г. г. Улан-Удэ. Перевод Е. В. Баранниковой. Опубликована в книге «Бурятская сатирическая сказка». Вариант ее под этим же названием был записан от того же сказителя А. А. Бальбуровым в 1940 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № 1507.

Данная сказка отражает период, когда среди бурят, живущих в Прибайкалье (ныне Иркутская область), начало распространяться ламство, в конце XIX века. Проповедниками учения Будды были ламы, которые выступали не в одиночку, а целыми группами, пользуясь всесторонней поддержкой социальной верхушки бурятского общества, для которой шаманизм, возникший еще в родовом обществе, теперь представлялся примитивным и явно их не удовлетворял. Бурятским нойонам и богачам теперь импонировали пышные и торжественные обряды лам, перенявших традиции феодально-теократического Тибета.

Примечательно, что вариант сказки в записи А. А. Бальбурова отличается более вольным изложением отдельных эпизодов. Встречаются элементы натурализма, порой доходящие до сарказма и усиливающие сатирическое звучание сказка: «Суусан хүгшэн хубсаһа хуу барни, үмдэтэй юутаяа таялаад, малаан бухэ дээрээ шалайхи табяад, бүхөөрөө гал тээшэн ламанарай урдаһаан мүльтижэ ошоно ха». — «Сняла всю одежду со штанами, на голый зад поставила … так задок и поползла прямо на лам, к костру, где они сидели». В варианте сказки, записанном в 1949 г., об этом сказано лаконичнее и скромнее: «Суусан хугшэн хуу хубсаЬаа танлаад, угаа муухайма мүльсөөд ерэнэ ламанууһи хажууда» — «Суусан хугшэн сняла всю одежду и в очень страшном виде приползла к ламам».

Обращают на себя внимание и концовки обеих сказок. В варианте 1940 г.: «Суусан һаигак ламанарай зөөриин хуу абаад гэргээ тэхэреэмааб даа» — «Суусан забрала у них все богатство и вернулась домой». В варианте 1949 г. сказочник усиливает социальное звучание концовки: «Суусан хугшэн алта мунгээнь абаашажа, Үнгын голдо байдаг уладтаа үгэнэ» — «Суусан принесла золото и деньги и раздала людям Унгинской долины».

Очень давно трое лам собрали много богатства в Унгинской долине и собирались уже вернуться к себе домой.

Одна женщина, по имени Суусан, решила отобрать у них это богатство.

Идет женщина за ними незаметно. Вот ламы сели вокруг костра поесть. Разделась Суусан, вся обмазалась и приблизилась на четвереньках к месту, где сидели ламы. Увидев ее, ламы так испугались, что, бросив все богатство, кинулись бежать.

Придя в себя, они стали спрашивать друг у друга, кто что видел. На это один лама отвечает: «Я видел какую-то голову». Третий: «Я видел что-то страшное».

Пока они так говорили, женщина Суусан унесла золото и деньги и раздала людям, живущим в Унгинской долине.

68. О ТРЕХ НЕПУТЕВЫХ СТАРУШКАХ

Гутамшагай гурбан шабганса тухайО трех непутевых старушках. Записала Т. Болдонова в Хоринском районе БурАССР, РО БФ СО АН СССР, инв. № 2754. Перевод В. Ш. Гунгарова.

Данная сказка и сказка «Гурбан дутуу тухай үльгэр» анекдотического характера. Сюжет сказки построен на обычае, когда молящиеся должны думать только о молитве и ни о чем другом.

Вот сидят три старушки и читают мани, целиком уйдя в молитву. Вдруг в окне показался козел. Он стоял на задних ногах, отдирал бумагу и жевал ее.

— Ой! Что за козел?! — не выдержала одна из старушек.

— У нас же уговор был не разговаривать! — проговорила вторая старушка.

— Только я ни слова не выронила! — сказала третья.

С тех пор пор звали их гутамшагай гурбан шабганса — три непутевые старушки.

69. О ТРЕХ НАХОДЧИВЫХ

Гурбан ухаатайшуулО трех находчивых. Записала Т. Болдонова в Хоринском районе БурАССР, РО БФ СО АН СССР, инв. № 2754. Перевод В. Ш. Гунгарова.

Повстречались трое. У одного из них лишай на голове, у второго волдырь на губе, у третьего глаза больные.

Стали они спорить: тот, у кого лишай на голове, не должен царапать голову; у кого волдырь на губе, не должен облизываться; у кого глаза болят, не должен тереть их.

Долго терпел тот, у кого был лишай на голове. А когда стало совсем невмоготу, поднял свои руки.

— А что станете делать, ежели выскочит гуран с такими рогами, — говорит он, поднимает над головой десять растопыренных пальцев, изображая над головой рога, а сам большими пальцами поцарапывает голову.

— А я буду вот так стрелять, вот так буду стрелять, — подхватывает второй, с больными глазами, а сам обеими руками поочередно потирает глаза, приговаривая: «Вот так буду стрелять».

— Все правильно, все верно, — говорит третий, с волдырем на губе, а сам только успевает облизывать губы.

70. КАМЕНЬ, БРОШЕННЫЙ ВВЕЕРХ, ПАДАЕТ НА ГОЛОВУ

Өөдэнь хаяһаншулуун өөр дээрээ унадагКамень, брошенный вверх, падает на голову кинувшего. Записал А. И. Шадаев. Перевод Е. В. Баранниковой.

Напечатана в сборнике А. И. Шалаева «Гурбалдайн гурбан сэсэн».

Жил скупой амбань-нойон — жадный-прежадный. Как-то амбань-нойон обгладывая баранье стегно, уронил его на пол. Голодный батрак, стоя у него за спиной, увидел это и хотел было поднять мясо, лежащее на полу:

— Днем упавшее, не поднимают, — сказал нойон, смеяться над ним. Батрак глянул с ненавистью на нойона, стиснул зубы и молча вышел.

Амбань выехал верхом из дому в сопровождении батрака собирать дань с подданных. Далеко отъехали. Вдруг из-под ног коня с шумом вылетели птицы. Конь от испуга шарахнулся в сторону, толстый нойон не смог удержаться — упал навзничь.

— Помоги своему амбаню, — стонет он и просит батрака поднять его.

— А кто говорил, что мясо (тушу), упавшее днем, не поднимают? — спросил батрак, ударил плеткой и без оглядки ускакал.

Амбань, который привык бить, давать пощечины, брат взятки, своими глазами увидел свои грехи. Остался он в степи на съедение червям и насекомым.

Так говорят о нем улигеры и сказки.

71. О ТОМ, КАК ХАН СЕБЕ ЦЕНУ УЗНАЛ

Хайшан гээд нага хаан өөрынгөө сэн мэдээбО том, как хан себе цену узнал. Записано от Банчика Дамбиевича Танхаева, 1900 г. рожд., с. Илтыкшино Тункннского района БурАССР. РО БФ СО АН СССР, инв, № 2868, тетр. № 5. Перевод В. Ш. Гунгарова.

Один хан решил узнать, какую же цену дадут за него. Призвал он к себе несколько человек и велел узнать — сколько он стоит.

Возвращаются те люди от хана печальные.

Встречается им один бедный старик. Выспросил он людей, узнал, в чем их печаль, пошел к хану и говорит:

— Ты, хан, ни копейки не стоишь. И вот почему. Если тебя заставить работать, ничего не заработаешь, ни на одну копейку не наработаешь. А твоим подданным да слугам цены нет. Они работают с утра до вечера, целые месяцы и годы.

Так, говорят, старик спас людей.

72. ЛОВКИЙ ВОР

Хулгайша хубүүнЛовкий вор. Записал П. Д. Банзаракцаев от Чойдона Нимаева, с. Харгана Иволгнисяого района БурАССР, РО БФ СО АН СССР. инв. № 2932. Перевод Д. Д. Дампилон.

Жили муж с женой, было у них три сына. Жили они очень бедно. Выросли три сына и решили в дальней стороне ремеслу выучиться, покончить с нуждой. Сказали об этом отцу с матерью и отправились в дальний путь.

Шли они, шли, дошли до развилки трех дорог и решили пойти в разные стороны. Договорились встретиться через год на этом же месте и разошлись на три стороны.

Старший сын стал кузнецом и накопил много денег. Средний стал нойоном. Тоже много денег накопил. А младший сын стал ловким вором.

Вот и год прошел, наступило время троим встретиться. В назначенный срок, в том же месте собралась братья. Старшие братья не сразу узнали в богато одетом человеке своего младшего брата. Спросили у него, кем он стал. Тот ответил, что стал вором. Удивились братья, а потом втроем вернулись домой.

Приходят — мать уже умерла, а отец еле-еле живой. Одели они его, накормили. Тот похвастался соседям:

— Мой старший сын кузнецом стал, а средний — нойоном.

А богач-сосед спрашивает:

— Кем стал твой младший сын?

— Вором, — нехотя ответил старик.

— Не даст мне теперь покоя, надо от вора избавиться, — думает богач и говорит старику: «Пришли ко мне своего младшего сына».

Пошел младший сын к богачу. Тот предлагает ему.

— Ты стал очень ловким вором, вот я вызываю тебя на спор. У меня есть черный жеребец, он заперт в амбаре под замком, сторожат его два человека. Ты должен в полночь выкрасть моего жеребца.

Вор начал готовиться, как и договорились с богачом, в полночь выкрасть жеребца. Переоделся в старое платье, покойной матери, взял два кувшина архи, оперся на посох, принял вид старухи нищенки и пришел днем к богачу высмотреть, где что. А когда стемнело, стал стучаться в ворота и проситься переночевать. Надоела им эта старуха, впустили ее во двор, подстелили солому у стены юрты.

Приближается полночь. Говорит нищенка двум сторожам:

— Мимо меня днем проезжали люди на паре лошадей и потеряли мешок с двумя кувшинами. Когда потекло что-то, я посмотрела, а там какая-то жидкость. Если вам нужно, возьмите, а не то я вылью.

Подошел один из сторожей, посмотрел — там оказался архи. Обрадовался он и позвал своего товарища. Взяли они по одному кувшину и с жадностью выпили.

В полночь сторожа уже валялись пьяные. Тем временем парень сбросил женское одеяние, взял у спящих сторожей ключи, открыл амбар, вывел жеребца, сел на него и подъехал к окну богача. Всю ночь не спал богач.

Наутро приехал парень на жеребце к богачу. Тот и виду не подал, что зол, и поздоровался улыбаясь:

— Здорово, здорово.

Снова он предлагает парню спор, а сам думает: «Во второй раз тебе не обмануть меня».

— Я наполню туесок деньгами и поставлю на окно, а сам буду караулить. Ты должен в полночь выкрасть деньги, — говорит богач парню, а про себя злорадно думает: «Уж сегодня-то я покончу с тобой».

Согласился парень-вор и стал готовиться к краже денег. Раскопал могилу только что похороненного человека, одел мертвеца в свою одежду и в полночь подтащил его к дому богача. Смотрит — сидит богач у окна с ружьем и крепко стережет деньги. Парень потихоньку подкрался к окну и выставил мертвеца.

Богач увидел одетого мертвеца, с испугу выстрелил. «Наконец-то убил», — думает богач. Позвал слуг, чтобы убрали труп. А парень тем временем утащил деньги.

Пуще прежнего рассердился богач, потеряв и жеребца и деньги. Снова вызывает парня на спор.

— Скоро я выдаю замуж дочь, готовлюсь к свадьбе. Много гостей и нойонов будет. Ты должен показать им одного голого человека. Тогда ты получишь все мое богатство, — говорит богач.

Согласился вор.

— Кого же обмануть и как заманить? — думает он. Много дней думал. А день свадьбы между тем приближался.

В том краю в горах жил лама-отшельник, который много лет провел в молитвах. И решил парень того ламу обмануть.

Заказал красивую телегу, поставил на нее маленький домик, украсил золотом и серебром. В домике поставил божницу с бурханом, зажег свечи перед ними.

Наступил день свадьбы. Запряг парень двух вороных в телегу и вечерком поскакал к ламе.

Услышал лама стук и звон, вышел поглядеть. Видит — стоит нарядная телега, запряженная двумя вороными, а кучер на ней молодой человек в орхимжо.

— Я посланец бога. Приехал за вами. За безгрешную жизнь, боги забирают вас на небо, — с важным видом перебирая четки и шепча молитвы, промолвил ловкий вор.

Лама поверил, собрался было сесть в телегу, но хитрый парень говорит ему:

— В мирской одежде на небо нельзя, только можно в орхимжо да четки возьмите.

Лама проворно снял с себя одежду, накинул орхимжо и, взяв четки, сел в телегу. Закрыл парень дверцу домика и погнал коней. Доехали до богача, а там свадьба в разгаре. Открыл лама дверцу и видит: кругом люди в красивых одеждах поют, веселятся.

— Эго, наверное, и есть небесная страна, — думает лама и выходит из домика. Вошел в дом, где пировали гости богача. Увидев голого человека, опешили гости, повскакали со своих мест.

Так хитрый парень выиграл спор с богачом. И пришлось тому отдать все свое богатство хитрецу.

73. ЧЕРНЫЙ ВОР РУССКОГО ЦАРЯ

Оросын хаанай хара хулгайшанЧерный вор русского царя. Аарне-Андреев № 950 Записал А. И. Шадаев от Ш. Гунсынова, 37 лет, колхоз им. Молотова Селенгинского района БурАССР, РО БФ СО АН СССР, инв. № М-1-345. Перевод В. Ш. Гунгарова.

Сходная по сюжету сказка записана В. Ш. Гунгаровым во время фольклорной экспедиции в МНР от сказителя Будажаба Бадмын в сомоне Гурбаннуурт Хэнтэйского аймака, 1977 г. Мотивы этой большой по размерам сказки переплетаются с волшебными мотивами «Шулуун Забхай гэжэ нэрэтэй хулгайшан», РО БФ СО АН СССР, инв. № 3438.

Черный вор русского хана был очень ловким вором.

Однажды он отправился в государство Манза-хана, чтобы ограбить его банк. Идет он туда и встречается с одним человеком.

— Кто ты? — спрашивает его вор.

— Я желтый вор Манза-хана, — отвечает.

— А ты кто такой? — спрашивает вор.

— Я черный вор русского хана, — отвечает.

— Оказывается, мы два вора встретились, — говорят они между собой.

Черный вор русского хана спрашивает:

— Ты ловкий вор? Что можешь ты очень хитро украсть?

— Я-то неплохой вор, Когда птица высиживает яйца, я могу вытащить их из-под нее так ловко, что она и не заметит, — отвечает.

— А вы насколько умелый вор? — спрашивает желтый вор.

— Когда я снимаю подошвы башмаков с пешеходов, они не замечают этого и дальше продолжают идти без подошв.

Черный вор говорит:

— Я хотел бы посмотреть, как ты действуешь, когда берешь яйца из-под птицы. Поищем птицу. Каких легче найти — болотных птиц или степных?

Решают, что быстрее можно найти болотных птиц. Бродят по берегу в поисках птиц. Наконец, заметили журавля, высиживающего яйца в гнезде.

— Ну, мой друг, я посмотрю, как ты стащишь яйцо из-под журавля. Действуй.

Желтый вор медленно начал подкрадываться, сбросил свои гутулы, потом снял чулки. Подкрался ползком, взял одно яйцо из двух находившихся там и вернулся обратно. Показал он яйцо черному вору, тот посмотрел, как он взял яйцо, и похвалил. Желтый вор говорит:

— Я бы хотел посмотреть, как ты снимаешь подошву гутула.

В это время мимо них проходил человек в башмаках.

— Сними подошвы вот у этого человека, я посмотрю, — говорят.

Черный вор всегда носил с собой завернутый в шелк очень острый стальной нож. Нож был такой острый, что если на его лезвие клали волосинку, то она сама отсекалась. Вор вытащил нож и пошел следом за человеком в башмаках. Подошел, положил ему на плечо руку и заговорил. Потом незаметно снял ножом одну подошву с его башмака. Перешел на другую сторону, опять положил руку ему на плечо. Разговаривая с ним, снял другую подошву. С подошвами вернулся обратно. А пешеход, ничего не заметив, пошел дальше без подошв.

— Оказывается, мы ловкие воры встретились, — радуются они.

Черный вор говорит:

— Я хочу ограбить банк вашего Манза-хана. Может быть вместе попробуем.

— Не сможем, дом-то каменный.

— Можно сделать, придумаем что-нибудь.

— Что же мы придумаем? Если есть такой способ, я согласен, — сказал желтый вор.

Договорились так и пошли к дому желтого вора.

Из китайской лавки черный вор украл моток проволоки. Ею они обмотали каменное здание банка. К полуночи получилась лестница, по которой они поднялись наверх. Всякими ухищрениями открыли крышку, и желтый вор спустился в дом.

— Ты подавай деньги, а я буду принимать, — говорит черный вор.

Много денег вытащили за ночь. На рассвете убрали лестницу и пошли к желтому вору. Проходит день. На второй день с вечера до рассвета снова брали деньги.

Наступили третьи сутки. Манза-хан почуял что-то неладное и намазал пол желтым клеем. Желтый вор спустился вниз и начал было подавать (деньги), но вдруг приклеился. Никак не может оторваться.

— Я никак не могу выйти отсюда, я пропал. Оторви мою голову, — просит.

Тогда черный вор проволокой оторвал ему голову и вытащил. Пришел к жене желтого вора и говорит:

— Манза-хан узнал, что мы грабим банк и намазал пол желтым клеем. Желтый вор приклеился к полу и никак не смог выйти оттуда. Тогда он мне сказал, чтобы я оторвал ему голову, взял ее с собой, и тогда нас, возможно, не поймают.

Ночью черный вор проснулся и услышал, что ставят печать на их воротах. Быстро выбежал он. Смотрит — а там действительно печать поставлена. Своим острым ножом он аккуратно вырезал печать и в ту же ночь на всех воротах проставил ее. Утром, когда Манза-хан решил его схватить с помощью печати, то увидел, что на всех воротах красуется печать. Никак невозможно угадать и схватить (вора).

Манза-хан разослал письма, чтобы собрался весь народ. Черный вор говорит жене желтого вора:

— Он решил собрать весь народ и поставить караульных. Всех собравшихся людей поставят в два ряда, чтобы между ними провезти тело желтого вора. В таком случае мы должны быть там. Когда ты увидишь тело желтого вора, с тобой станет плохо и ты заплачешь, наверное. Да? — спрашивает он у жены желтого вора.

— Сильно заплачу, — отвечает та.

— Тогда есть один способ, — сказал черный вор.

Он пошел на базар, стащил там одно золотое блюдце, принес и говорит:

— Когда ты пойдешь туда, поставь это блюдце себе на голову. Когда приблизятся к тебе с телом желтого вора, ты, наверное, заплачешь. Тогда урони с головы на камень золотое блюдо и, будто сокрушаясь о сделанном, наклонись и причитай: «Горе мне, это блюдо с благословения моих родителей было подарено мне! Как я могла уронить!» — плачь и сетуй, а сама потихоньку собирай осколки блюда, пока не провезут (тело).

Ничего не заметили люди Манза-хана.

Снова Манза-хан зовет к себе вора. Вор пришел. Манза-хан в одном доме приготовил богатый стол и пригласил туда многих именитых людей. Стол ломится от разной еды, пьют много архи, угощаются вдоволь. Некоторые стали сильно пьянеть.

Черный вор сделал вид, что тоже сильно опьянел и свалился. Среди остальных не было ни одного трезвого, все сильно опьянели и легли спать. Потихоньку вошел один человек и острым ножом сбрил половину бороды черного вора. Затолкал в его внутренний карман много денег и ушел, заперев за собой дверь. Как только он вышел, черный вор встал и своим острым ножом сбрил у всех остальных по половине бороды. Вытащил деньги, которыми был наполнен внутренний карман, и всем поровну разложил в карманы.

Через некоторое время открыли (люди хана) дверь и когда хотели схватить черного вора, то увидели, что у всех людей сбрита по половине бороды. У всех во внутренних карманах нашли деньги. Так и не смогли схватить черного вора.

Когда же люди пришли в себя, то очень удивились, почему у них сбрито по половине бороды, как очутились деньги в их внутренних карманах. Удивились этому и на том разошлись.

Опять Манза-хан строго приказал черному вору явиться к нему.

Черный вор сразу же пришел.

— Ты, друг мой, оказывается вор. Это ты ограбил мой банк, — сказал.

Черный вор отвечает:

— Почему вы назвали меня вором? Я не умею воровать. Вы, верно, клевещете на меня только за то, что я приезжий, чужеземец. Вы не сможете доказать, что я вор, у вас нет никаких улик!

— Я хочу испытать тебя, — говорит Манза-хан. — Восемь моих тушэмэлов будут сидеть в одном доме, они в течение трех суток будут передавать из рук в руки по кругу мою шапку. Вот за это время ты должен украсть ту шапку. Если не сможешь, я велю отрубить тебе голову. Если сумеешь украсть, то отрубит голову восьми тушэмэлам, а тебе я дам половину своего богатства и сделаю ханом.

Тогда черный вор говорит:

— Да не умею я воровать. Почему вы мне даете такое трудное задание?

— Как хочешь. Если сможешь украсть, кради, если нет, так пусть будет по-твоему. Коль я дал слово, так оно и будет! — говорит Манза-хан.

— Покажите мне дом, где будут сидеть тушэмэлы, — просит черный вор.

— Вон в том доме будут, — показывает ему Манза-хан.

После этого черный вор сходил на базар, украл одну бутылку китайской водки и, начиная от дома, где должны сидеть тушэмэлы, до дома желтого вора вылил водку. Под полом желтого вора вырыл яму и по запаху разлитой водки сделал подкоп прямо под домом, где сидели тушэмэлы. Своим острым ножом он потихоньку вырезал отверстие, в которое могла пролезть рука, и стал наблюдать через нее.

Восемь тушэмэлов сидят в доме и, передавая друг другу шапку Манза-хана, разговаривают:

— Черный вор зря сюда приехал. Манза-хан отрубит ему голову. Мы-то не дадим ему украсть шапку. Не полетят с плеч наши головы. Снаружи у нас поставлена надежная стража. В течение трех суток мы не выпустим из рук ханскую шапку и не дадим украсть.

Прошли первые сутки. Наконец, прошли и вторые сутки. На третьи сутки после полуночи тушэмэлы начинают дремать. У всех закрылись глаза. Прежде чем передавать друг другу ханскую шапку, долго держат в руках, дремлют, а потом передают. Вор все это видит. Тот тушэмэл, которому, дали шапку, держит ее в руках и дремлет. Вор видит, как медленно приближается ханская шапка и к отверстию, под которым он сидел. Он высунул руку из отверстия, один из тушэмэлов тут же положил в его руку шапку. Он быстро взял ту шапку и пополз к дому желтого вора. Проснулись тушэмэлы, ищут ханскую шапку, но никак не могут найти.

— Неужели украл черный вор? Видимо, пришло время расстаться с головой, — разговаривают в страхе (тушэмэлы).

— Надо немедленно пойти к черному вору узнать правду, — говорят.

Пришли они в дом желтого вора и видят, как черный вор держит в руке ханскую шапку. После этого Манза-хан отрубил головы восьми тушэмэлам, а черному вору выделил половину своего богатства и сделал его ханом.

74. ДУРБАН-ВОР

Хулууша ДурбаанДурбан-вор. Записала Цыбекдашиева от Майсына Ардановича Алсыева, 65 л., с. Жемчуг Тункинского района БурАССР, 1945 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № 1152. Перевод Ц-А. Н. Дугар-Нимаева.

Вора Дурбана позвали к хану. Хан спрашивает:

— Ты ведь вор?

— Да, воровать могу.

— Тогда я поставлю стол около окна и на нем оставлю серебряные чаши и посуду. Рядом со столом сяду сам и зажгу свечу. Сможешь ли украсть тогда посуду? — предложил хан.

— Даже так смогу, — ответил Дурбан.

Вечером Дурбан отправился на кладбище и принес тело недавно похороненного человека. Подходит к окну и смотрит. Сидит хан за столом, а перед ним посуда стоит. Палкой он разбил окно и просунул туда руку мертвеца. Хан отрубил ее. Потом вор просунул в окно голову мертвеца. Хан отрубил голову и решил, что Дурбан уже мертв. Думая, что больше никто не подойдет, хан потушил свечу и уснул.

Дурбан осторожно зашел в дом, забрал всю посуду и ушел.

Проснулся на другое утро хан, не может найти посуду. Послал человека к Дурбану. Пришел тот человек к Дурбану и увидел, что он пьет чай из ханской посуды. Хан приказал Дурбану снова явиться к нему.

Пришел Дурбан.

Хан говорит:

— Сто волов будут охранять сто человек. Сможешь ли хоть одну увести?

— Что ж, украду, — отвечает Дурбан.

Собрали всех волов, а вокруг — сто человек. Дурбан принес одного петуха и пустил его к волам. Когда тот заорал, волы кинулись в разные стороны. Тогда Дурбан схватил одного вола и заколол. Когда пришел хан к Дурбану, тот уже разрезал, мясо и подвешивал сушить.

75. ГРИШКА

ГришкаГришка. Записал М. П. Хомонов от Семена Бажеевича Болдакова, 1901 г. рожд., улус Зоход Аларского района Иркутской области, PО БФ СО АН СССР, инв. № 3157. Перевод Е. В. Баранниковой.

Жил сирота парень, подмени Гришка. Как далеко ни спрячешь шапку, все равно украдет. Однажды пришли к нему один русский и еврей.

— Что ты делаешь? — спрашивают.

— Учусь воровать.

Посадили Гришку на телегу и привезли к себе домой.

— Завтра укради одну корову и приведи, — просят.

— Украду, — говорит Гришка.

Русский поставил двух пастухов караулить. Пусть попробует, мол, украсть.

Только корова зашла в лес, он ударил ее в шею, а хвост затолкал ей в глотку. Корова понеслась, задыхаясь, вот-вот испустит дух.

— Корова съела корову! Что, мясо ее возьмете или деньги возьмете? — спрашивает Гришка.

Купили они свою же корову.

— А сможешь выкрасть жеребца? — спрашивают.

— Смогу выкрасть и жеребца, — отвечает.

Загнали русский и еврей под сарай своего вороного жеребца и поставили трех караульных.

— Когда нет туч, откуда быть дождю? — говорят трое караульных.

В это время сверху на них упал (Гришка) с метлой в руках. Подошел он к окну и стучит:

— У! Сколько коней свалилось! Лежат и стонут. А жеребца вашего нету.

Украл его Гришка. Снова пришлось им выкупать своего жеребца.

— Ну, а одежду моей жены сможешь выкрасть? — спрашивает русский. — Три дня сроку дам.

— Выкраду, — отвечает.

Залез Гришка под кровать и лежит. Жена (русского) просеяла муку и поставила тесто возле печи.

Наступила ночь. Муж с женой легли спать.

Гришка взял замешанное тесто и вылил на их кровать. Вынуждены были муж с женой снять свою одежду и бросить под кровать. Схватил Гришка одежду и убежал.

Встали утром муж с женой и стали кричать:

— Украл, украл!

После этого русский дал Гришке сроку две недели выкрасть его жену.

Отправил он свою жену на паре лошадей в церковь молиться.

На дороге лежит Гришка с веревкой на шее.

— Э! Гришка помер, — закричали люди и отвезли его.

А когда подъехали, у двери церкви увидели Гришку.

— Гришка сбежал! — закричали и все пошли посмотреть на него.

В это время Гришка сел на пару лошадей, посадил жену (русского) и умчался.

Так сирота парень взял корову, жеребца, одежду, жену, разбогател и уехал.

76. БАНСИ-ДУРАЧОК

Муу БаансиБанси-дурачок. Записал M. П. Хомонов от А. А. Тороева, 1893 г. рожд., с. Шунта Боханского района Иркутской области, 1966 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № 3157. Перевод С. С. Бардахановой.

Жил бедный-пребедный человек. Не было у него ни собаки, ни скота. Всю жизнь только с топором ходил, срубал деревья и мастерил — ставил дома в разных улусах и постройки разные делал. И пошла молва о нем повсюду: хороший, мол, плотник. Дошла молва о Банси-дураке до старого тайши. Приказал он привести его к себе.

Приходит Банси-дурак и спрашивает у старого тайши:

— Зачем призвал меня?

— Дошел до меня слух, мастерством славишься в плотничьем деле, — говорит тот.

После такого ответа старого тайши Банси-дурак говорит:

— Я тебе построю красивый дом.

И начал он строить старцу дом. Поставил крепкий фундамент (основание), искусно обработал дерево. Прошло каких-то два месяца — и большущий дом вот-вот будет готов. Тут подошло время большого праздника в году, и Банси-дурак спрашивает у старого тайши:

— Можно мне домой сходить?

— Сходи, — отпускает тот.

Отправился Банси-дурак к себе в улус, где он родился. Погулял там недельку и обратно собрался к старому тайше работать. А в родном улусе Банси-дурака жил один очень богатый человек. Он откармливал на мясо трехгодовалого бычка и держал его в изгороди на поляне.

Когда стемнело, Банси-дурак поймал этого трехгодовалого бычка и повел его к старому тайше.

Заметил пропажу богач, сел на своего хорошего коня и отправился вдогонку за вором. Перед рассветом догнал Банси-дурака, который вел его бычка.

— Зачем ты украл моего бычка? Пойдем, жаловаться буду я старому тайше.

Совсем уж стало светло, пока они прибыли к старому тайше. Приехали, богач привязал коня, быка и зашел к старому тайше. А Банси-дурак опять украл этого быка, вывел его на дорогу, забил там, а мясо раздал бедным людям.

Когда богач зашел к тайше, тот спрашивает у него:

— Откуда приехал? Дело есть?

— Банси-дурак украл моего трехгодовалого бычка, — отвечает богач. — Погнался за ним и только здесь его поймал.

— А где ваш бычок? — спрашивает старый тайша.

— Здесь, на дворе привязан.

— Пойдем, посмотрим, — говорит старый тайша.

Смотрят — один конь стоит на привязи, а бычка нет. Старый тайша рассердился на богача, стал ругать его:

— Насмехаться вздумал надо мной? Коль ты нашел бычка своего, куда же он подевался? Врешь ты!

Тогда богач, оскорбленный старым тайшой, говорит:

— За свое вранье угодишь в тюрьму. Ничто не спасет тебя — палка тебе не мать родная да и прутья не друзья. Отхлестать бы твою спину до крови, тогда будешь знать, каково врать!

Вскочил богач на своего коня и без бычка вернулся домой. Заходит Банси-дурак к старому тайше, тот спрашивает:

— Ну, как ты погулял?

— Ничего, семь суток гулял.

— А зачем ты украл у того богача трехгодовалого бычка?

— Старейшина-тайша, говорят, если не помешать родниковую воду, не помутнеет она. Если Банси-дурак не сумеет украсть, кого же тогда вором назвать.

Старый тайша не нашелся, что ответить, только громко захохотал да погладил по голове Банси-дурака.

— Поди, заканчивай постройку моего дома, — сказал он ему.

Когда Банси-дурачок построил очень красивый дом, тайша напоил его крепким архи, накормил жирным мясом, одел, отдал деньги и говорит:

— Возвращайся в родные края и отдыхай.

Так, сказывают, Банси-дурачок добыл деньги, оделся и поставил в тупик старого тайшу.

77. ЯЛА

ЯлаЯла. Записала Д. Д. Цыденова от Н. Халтуева, Байкало-Кударинский район БурАССР, РО БФ СО АН СССР, инв. № 2877. Перевод В. Ш. Гунгарова.

В данной сказке интересен мотив спасения Ялы от смерти. Когда его посадили в бочку и заколотили, он выбирается из нее, схватившись за хвост волка, который тащит его за собой, пока бочка не раскололась, ударившись о пень. Этот мотив напоминает мотив спасения героя из сказки «Семьдесят небылиц», который падает с неба и застревает в болоте по уши. Он спасается, схватившись за хвост волка, лисы или медведя. В данном случае некоторые мотивы разных по сюжету сказок используются сказочниками, не нарушая сюжетность и стройность сказок.

Давным-давно один человек, по имени Яла, поехал молоть зерно. Доехал он до мельницы, разгрузил телегу и пошел переночевать к одному знакомому русскому. Подходит к его дому, а там много воров собралось. Подняли они домкратом дверь амбара и спорят — кому из них зайти в амбар. Подошел к ним Яла, они говорят ему:

— Зайди-ка ты в амбар, за это, мы поделимся с тобой добытым добром.

Испугался Яла, но делать нечего — зашел в амбар. Смотрит — в амбаре полным-полно мяса, масла, рыболовные сети на стене висят. Все это, он стал подавать ворам, а когда все почти передал, воры опустили домкрат и убежали.

Остался в темном амбаре Яла один. Долго он ходил по амбару, устал и сел на пол. Стал он закуривать, и вдруг от спички загорелась рыболовная сеть, а потом и весь амбар начал гореть. Загорелись дверные колоды и начали валиться. В это время Яла успел выскочить и убежать в лес. С шумом сбежались люди, начали тушить пожар. Бежит Яла по лесу, по дорогам и вдруг увидел костер до неба. Подошел Яла к костру, а там сидят те воры. Узнал он своего коня:

— Отдайте моего коня, ехать надо.

— Не торопись, мы тебе дадим кое-что из добычи, — говорят они и освобождают бочку с маслом. Ждет, ждет Яла, наконец, высвободили они бочку и затолкали туда Ялу, захлопнули крышку, а сами уехали. Пока Яла сидел в бочке, подошел волк на запах масла и начал лизать бочку. Яла просунул руку через щель и схватил волка за хвост. С перепугу волк рванулся — и бежать. Мчится волк, а Яла держится за его хвост, не отпускает. Долго так бежал волк, пока бочка не ударилась об пень и не разбилась. Яла выскочил, наконец, из бочки и вернулся, говорят, домой без коня и муки.

78. СТАРИК МОЛОНТОЙ

Молонтой убэгэнСтарик Молонтой. Записала О. В. Иванова от Шоотхана Дарханай в Аларском районе Иркутской области, 1942 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № 3886. Перевод Е. В. Баранниковой.

Давно, говорят, жил старик Молонтой. Был у него сивый бык. Сел он на этого быка и поехал к Эрлен-хану. В дороге повстречался с парнем Альбаша Хара. Он ехал верхом на золотисто-рыжем коне.

— Здравствуй, старик Молонтой! Куда путь держишь? — спрашивает парень.

— Еду к хану Эрлену, чтобы получить право на владение вселенной.

— Хм… хочешь получить право на владение вселенной, говоришь?

— Да, да, человеческий сын.

— Я тоже еду с такой же целью. Ты очень состарился. Не сможешь ты быть ханом вселенной. Сделай меня помощником. Я молод, силен, ловок. Я буду тебе хорошим помощником.

— Очень правильные слова. Тогда мы вдвоем будем ханами.

— Мой конь очень быстрый, не успеешь помешать мясо ягненка (в котле), как трижды обежит цветущую землю, четырежды обежит привольную степь, — говорит Альбаша Хара.

— Да и мой бык ни от кого не отстанет, — отвечает старик.

— Хм, хм. Кого может догнать этот твой негодный бык? Брось, брось, старик.

— Ну, тогда давай поспорим.

— Давай. На что?

— Каждый на голову свою.

— Ну, согласен, согласен.

Подали друг другу руки — поспорили. Парень Альбаша Хара помчался между небом и землей, словно орел, полетел быстро, словно беркут, помчался, словно ветер, поскакал, словно искра.

Старик Молонтой не сдвинулся с места, повернул быка головой с востока на запад и стоит. Парень Альбаша Хара вернулся, объехав цветущую землю и привольные степи, а старик Молонтой стоит так же, как и стоял.

— Да что с Вами, старик мой? Так и стоите на том же месте?

— Да что ты говоришь? Посмотри на голову моего быка. Он смотрел на восток, а теперь смотрит на запад. Что с тобой? Я не дам смеяться над собой.

— Не ври, что объехал землю. Я видел большого светлого оленя, простреленного насквозь, он истекал кровью у подножия горы Сумбэр. У желтого моря лежал заяц, тоже истекающий кровью, после того, как его поймал изюбр. А потом я видел, как лев гнался за одним человеком. А ты видел все это?

— Большого белого оленя я я подстрелил, полосатого изюбра на скаку насквозь забодал мой бык. Лев гнался за моим врагом. Не зная ничего этого, пытаешься уши тарбагана отодрать (то есть пустое говорить). Я выиграл, отдавай коня!

Парень Альбаша Хара отдал своего коня и взял быка.

— Мой бык знает своего хозяина. Когда сядешь на него верхом, он не сдвинется с места. Вот этим железным молотком ударь его между рогами. Тогда он полетит, словно ветер, словно белка помчится.

Сказал так старик Молонтой, вскочил на золотисто-рыжего коня и ускакал, словно пущенная стрела или брошенный камень, говорят.

Парень Альбаша Хара сел верхом на своего быка, ударил черням железным молотком его по голове, а бык-то свалился мертвым. Убил быка парень Альбаша Хара и отправился, говорят, дальше.

79. ХАЙБАЙ МЭРГЭН

Хайбай мэргэнХайбай мэргэн. Записала Д. А. Бурчина от Константина Молоровича Доржеева, 1911 г. рожд… с Шалоты Нукутского района Иркутской области, 1974 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № 3363. Перевод Д. А. Бурчиной.

К. М. Доржеев является потомственным сказителем, великолепным исполнителем улигеров, сказок, легенд, преданий и песен. От него в 1974 г. Д. А. Бурчина записала улигер «Мөөрмэргэн хүбүүн», сказки «һалтаашхаамэргэн», «Хайбай мэргэн», легенды о Шоно-баторе, Буха-нойоне, песни о В. И. Ленине, М. Ербанове.

Давным-давно жил Хайбай мэргэн. Были у него серенький невылинявший жеребенок-двухлетка, плохонькое седло, волосяной потник да замызганный кожаный мешок. Имел он еще старшего брата — скупого Хара-хана. А у этого скупого брата Хара-хана был сын Нугаржан, две девушки-служанки и жадная ханша.

В один прекрасный вечер Хайбай мэргэн собрался к брату Хара-хану в гости. Привел своего плохонького мохнатого серого жеребенка-двухлетку, покрыл волосяным (дерюжным) потником, оседлал плохоньким седлом, взял свой засаленный черный кожаный мешок и поехал в сторону скупого брата Хара-хана.

Долго ли, коротко ли ехал он и добрался до своего брата Хара-хана. Вошел во двор, привязал коня и видит, что его брат скупой Хара-хан лежит на кровати, сын его Нугаржан обдирает перья голубя, жадная ханша чистит кишки длиной в сажень, старшая служанка чистит часть желудка, младшая — готовит тарак.

Увидел все это Хайбай мэргэн и кашлянул. Услышали в доме кашель, поняли, что пришел кто-то, и спрятали еду. Ханша спрятала кишку в свой рукав, сын Нугаржан спрятал голубя на полке, старшая служанка положила брюшину на полку, а младшая — спрятала тарак под полой.

Хайбай мэргэн открыл дверь, вошел в дом, поздоровался по-хански и сел с братом.

— Как живете? Что у вас нового? — спрашивает он Хара-хана.

— Ничего нового нет, — отвечает (тот).

Скупой брат Хара-хан спрашивает у Хайбай мэргэна:

— А что (у тебя) нового?

Хайбай мэргэн отвечает:

— Ничего нового нет. Когда ехал к вам, большая змея, длинная как кишка, которая лежит в рукаве твоей жены, пересекла мне дорогу. Тогда я взял камень, величиной с желудок (твоя старшая служанка положила его на полку), и кинул в голову змеи. Когда кинул я камень в голову, брызнули мозги, белые, как тарак, который спрятан под полой у твоей младшей служанки.

Делать нечего, пришлось вытащить все хозяевам и варить. Встал Хайбай мэргэн и под видом помощника развел сильный огонь под котлом. Закипело в котле. Подошла старшая служанка, хотела снять котел, не смогла, чуть рукава и руки не обожгла. Пришла младшая служанка попробовала и тоже не сумела снять, а ханша даже не могла подступиться к котлу. Тогда Хайбай мэргэн сказал:

— Я помогу.

Прежде чем хозяева согласились, он схватил котел и выбежал на улицу.

Там он положил в свой засаленный мешок всю еду, а сам зашел в балаган и лег.

Хозяева решили, что он всю еду вылил, и хотели снова варить пищу, но скупой Хара-хан пожалел еду для Хайбай мэргэна, и все они легли спать голодными.

В полночь скупой Хара-хан проснулся. Проснулся и Хайбай мэргэн. Лежит, прислушивается. Слышит, брат его Хара-хан говорит ханше:

— На полке лежит масло топленое, величиной с бабку, принеси его.

Ханша встала тихонечко, без шума, взяла то масло с полки и протягивает (мужу). Тогда Хайбай мэргэн бесшумно, (перед ним) протянул руку вперед, взял топленое масло, спрятал его и лежит. Когда ханша легла в кровать, хан спрашивает:

— Что с тобой? Принесла?

— Разве я не принесла и не отдала тебе? — отвечает она.

Хан прошептал:

— Тихо! Как бы не услышал Хайбай мэргэн, молчи.

Через некоторое время говорит:

— На полке у нас лежали почки, принеси их.

Хпнша встала и опять принесла. Когда она в темноте протянула руку, Хайбай мэргэн, опередив, опять взял и спрятал.

Хан спрашивает:

— Принесла?

Ханша отвечает:

— Разве не дала тебе?!

Ханн говорит:

— Замолчи! Хайбай мэргэн услышит. Тихо!

Так и лежат голодные. Но долго он не мог вытерпеть, пришлось ему все-таки встать. Взял он ключи и пошел в чулан. Когда он шарился в чулане и искал еду, вошел Хайбай мэргэн.

— Что за вор явился к моему брату? — спросил он и вытащил Хара-хана. Хайбаи мэргэн потрепал его немного, забрал еду, положил в мешок, сел на своего серенького жеребенка двухлетка и отправился домой.

80. ПОБЕДИЛ МЕДВЕДЯ

Баабгайе диилэгшэПобедил медведя. Эта сказка под названием «Уурганша баабгай» опубликована в сборнике А. И. Шалаева «Гурбалдайн гурбан сэсэн». Перевод С. С. Бардахановой.

Однажды молодой сборщик орехов шел к своему шалашу, взвалив кожаный мешок, наполненный орехами. Он сильно промок под дождем и стал высматривать место для укрытия. Случайно заметил большущий кедр, что не обхватить человеку.

Кедр снизу был обгоревший и полый с одной стороны, как пустая кадка. «Повезло-то как, славное место нашлось!» — радуется он. Залез туда. Тепло ему, хорошо и просторно, даже на двоих хватило бы места.

Немного погодя в тайге стало темным-темно. Два человека могли бы стукнуться, не заметив друг друга.

«Друг-то думает, наверное, что я заблудился где-то далеко в тайге вого, как сивый волк», — думает он.

Вдруг рядом хрустнула ветка, и что-то мохнатое, огромное, мокрое оказалось рядом с ним, закрыв собой всю полость дерева.

Молодой парень, сидевший там, испугался и закричал, а потом ткнул его кулаком. Мохнатое от испуга заревело на всю тайгу и обдало его лицо чем-то теплым и жидким. А в тайге слышится только шум дождя.

— В такую темную ночь что за черт меня вздумал напугать! — выругался парень и поднялся. Со злостью вытер он лицо рукавом и почувствовал вонючий запах.

— Фу, фу! Что за противное такое подвернулось! Было бы время, ножом бы пырнул, — сожалеет он. — Как же мне быть теперь! Расскажешь другу-шутнику про этот негаданный случай, разболтает, и будут все потешаться надо мной, — думает.

В это время не очень далеко раздался выстрел, потом — второй.

Обрадовался парень, что друг подает знак, вытащил нож из ножен, крепко взял его в правую руку и пошел к своему шалашу. А случай этот никак не выходит у него из головы. Не успел он еще разобраться во всем, как увидел он свое неприметное жилище, откуда валил дым.

Со скрипом открыл он дверь и зашел. Старый Бадма, который варил мясо, соскочил с места и озабоченно спросил:

— Что с тобой? Не заблудился ты? Почему так поздно вернулся?

— Не заблудился. Пока добирался, стало поздно, — отвечает он и пытается дрожащими руками расстегнуть свои пуговицы, но не может.

Друг помогает ему и снова спрашивает:

— Далеко ты ушел?

— Далеко. Орехов было много, и я незаметно ушел очень далеко, — отвечает парень, пытаясь скрыть случившееся от друга.

— Фу, фу! Что за нехороший запаху — восклицает старый Бадма.

Разглядев своего друга, пуще прежнего удивился.

— А лицо-то… Упал что ли? — спрашивает он с удивлением.

— Хоть и скрывал, да все наружу вылезло! Придется всю правду выложить, — подумал он, вздохнул и тихо начал:

— Произошел такой случай, что никому не расскажешь.

— Интересный? Давай, давай рассказывай.

— Если дальше нашего жилища ни слова не выйдет.

— Конечно! Я обещаю, пусть таежные деревья будут свидетелями.

Когда тот рассказал обо всем, старый Бадма, еле сдерживая смех, соскочил с места и спрашивает:

— Это правда?

— Тебе смешно, а мне не до смеха. Я знал, что ты так будешь реагировать, — отвечает парень, выплескивая чай, словно сидел на шиле.

Старый Бадма, с трудом подавив смех, говорит:

— Ты запомнил, как выглядело это самое, что встретил ты?

— А что же это могло быть?

— Ладно, ладно. Я старый охотник, кое-что понимаю. Незваного гостя надо было почтительно встретить, а ты отпугнул. Это плохо.

— Хе! Еще с почтением. Все тело трясется до сих пор.

— Не узнал, говоришь? Завтра утром познакомлю, — сказал старый Бадма и лег спать.

Молодой парень поднялся рано утром и собрался ставить чай.

— Друг молодой, чаевать сейчас не стоит. За свежениной сходим, знай потом мясо варить да жарить.

— Хе! По нашему желанию где такая свеженина найдется?

— Готовое наше мясо волку, собаке в рот попадет, — сказал старый Бадма, проверил свое ружье и вышел на улицу.

Молодой парень показывает другу дорогу, идет впереди, вскоре добрались до того кедра.

— Надежное место ты нашел для укрытия от дождя, — говорит старый Бадма и высматривает там следы. — Далеко не ушел. Где-то здесь должен свалиться, — сказал он и пошел по следам, оставленным на траве.

И действительно, где-то в десяти шагах они увидели огромного медведя. Видимо, он бежал и там свалился:

— Эй, друг молодой, подойди ближе! Посмотри на своего друга, который обрызгал тебя духами со сладким запахом, — посмеивается старик.

— Ах, черт его побери! Этот шолмос, видно меня напугал! — удивляется тот и спрашивает:

— Отчего же он подох?

— Он не сам подох, это ты оказался таким сильным.

— Как?

— Разок крикнул да ударил медведя. Он и подох. Невиданной силы ты человек, — говорит (старик), разыгрывая его.

— Да перестань, Бадма-абгай.

— Медведи очень пугливые. Этот медведь искал укрытия от дождя.Ты неожиданно напугал его своим криком да еще ударил. У него сердце лопнуло — вот и подох.

— Такой большой и сильный. Удивительно, что он мог до смерти напугаться, — говорит парень, поверив, наконец, старому охотнику

81. СИЛАЧ УМЭДЭН

Үмэдэн бүхэСилач Умэдэн. Записал П. Д. Банзаракцаев от Чойдона Нимаева, с. Харгана Иволтинского района БурАССР, I960 г., РО БФ СО АН СССР. инв. № 2932.

Сказка из цикла о бүхэшүүлах — силачах. Своеобразие ее в том, что в отличие от других сказок этого цикла главным персонажем здесь выступает женщина-богатырша — мать силача Умэдэна. Перевод Е. В. Баранниковой.

В давние-давние времена в Монголии жил один очень сильный батор. Не мог он найти человека, который бы согласился побороться с ним.

Однажды услышал он, что за морем есть большой силач и отправился туда. Через несколько дней добрался. Первым повстречался ему человек, который сидел и мастерил луку для седла. Силач из Монголии спросил:

— Где проживает силач Умэдэн?

Тот, который мастерил, и был силачом Умэдэном. Понял он, что этот человек пришел бороться с ним, и показал лукой, которую мастерил:

— Вон там живет.

А из дерева (луки), которое он сжимал, аж сок, потек. Монгольский батор сразу понял силу силача Умэдэна, крепко набил табаком свою медную трубку и подал. Тогда силач Умэдэн так сильно стал нюхать, что его медная трубка затрещала.

Монгольский силач говорит:

— Это вы силач Умэдэн? Я пришел из далекой Монголии побороться с Вами.

На это Умэдэн отвечает:

— Да, это и есть я. Если приехал бороться, попробуй сначала побороться с моей матерью. Если поборешь мою мать, тогда будем бороться с тобой.

Монгольский силач боролся с матерью силача Умэдэна и, не выдержав, свалился. Тогда силач Умэдэн говорит:

— Раз тебя победила моя мать, тебе не справиться со мной. Не стоит нам бороться с тобой, придется тебе вернуться на родину.

Монгольский силач, побежденный женщиной, вернулся на родину очень недовольный.

82. СИЛАЧ БААЛГА

Бухэ БаалгаСилач Балга. Записал С. М. Бабушкин от Базар-Сада Лубсановича Жамбалова, 1910 г. рожд., с. Ташир Селенгинского района БурАССР. РО БФ СО АН СССР, инв. № 3281. Перевод В. Ш. Гунгарова.

В давние времена жил очень сильный и рослый, но глуповатый силач Баалга. Говорят, был он родом из кости алгуй. Не было от него никакого покоя, воровал скот, уводил коней. Зайдет, бывало, на скотный двор и сваливает скот. По целому, барану съедал. Жены у него не было, один жил.

Как-то Баалга поспорил с людьми и отколол от скалы камень величиной с дом и притащил. Ночевал он всегда в степи и сильно пугал людей. Хотели с ним покончить да не могли победить.

Однажды из-за моря прибыл очень сильный батор. Люди послали силача Баалгу на берег моря, чтобы он поборолся с прибывшим батором. Два силача (батора) бросили жребий, кто из них должен ударить первым. Жребий пал на батора из-за моря. Договорились встретиться через три дня.

Прошло три дня, много людей собралось на берегу моря. Силач Баалга встал, приготовился. Приезжий батор трижды обошел Баалгу по кругу солнца и, размахнувшись, ударил его своим большущим кулаком по голове.

Силач Баалга охнул, и ноги его целиком ушли в песок. Только люди подумали, что наконец-то избавились от силача Баалги, как он медленно стал вытаскивать ноги из песка. Погладил он один раз свою голову и сел отдохнуть. Приезжий заморский батор понял, что это его последний день и приказал людям доставить архи и еду. Все начали пировать. К закату солнца заморский батор попрощался со своими людьми, а потом встал напротив силача Баалги. Силач Баалга подошел к нему, плюнул на ладонь и, размахнувшись, ударил его в грудь. Кулак силача Баалги пробил насквозь грудь заморского батора, и он умер.

Каждую ночь после этого силач Баалга, как и прежде, начал разбойничать. Нет от него покоя людям. Опять стали пропадать у людей то корова, то конь. Люди думают и гадают, как бы избавиться от силача Баалги.

Однажды местный охотник увидел в лесу избушку, в которой жил батор Арсалан. Этот батор обладал огромной силой. Он ловил голыми руками разных зверей для еды. Охотник вошел к нему в дом и стал просить его избавить их от силача Баалги.

— Ну что же, отправьте его завтра ко мне, — говорит ему силач Арсалан.

Охотник пришел домой, рассказал обо всем людям, а затем все отправились к силачу Баалге. Кое-как уговорили его пойти к силачу Арсалану.

Утром Баалга отправился в ту сторону, куда ему указали. Шел он, шел и пришел в дом силача Арсалана. Тот встречает его очень радушно. Пригласил за стол, посадил в переднем углу и поставил большую бутылку водки. Поговаривая, о том, о сем, выпили всю бутылку. Затем силач Арсалан, поняв, что силач Баалга опьянел, встал из-за стола:

— Быстренько выйду и посмотрю коня, как он не порвал поводья.

Силач Баалга остался в доме один и начал рассматривать вещи. Стол новый, а вместо стульев чурки. Прошло много времени, а силача Арсалана все нет. Баалга решил выйти на улицу, подошел к двери, толкнул ее, но она оказалась запертой снаружи. Баалга. заметался по избе, увидел лиственничный чурбан, схватил его и выбил им дверь. На улице силач Арсалан с большим деревом в руке караулил силача Баалгу, чтобы убить его. Кргда Баалга выбежал, он изо всех сил ударил его. Получив очень сильный удар по голове, Баалга, падая, все-таки подмял под себя силача Арсалана. Так он победил силача Арсалана и пришел к себе на родину. Удивленные люди спрашивают; его:

— Ну, как ты сходил (в гости)?

— Хорошо погостил. Только там пробили мою голову, и голова моя гноится, — сказал он, отодрал с головы засохшую кожу с ладонь и бросил вверх, приговаривая: «Это сорокам-воронам!»

— Силен ди силач Арсалан? — спрашивают его люди.

— Моя голова была пробита, поэтому не понял, каков он. Когда подмял я его под себя, он начал дрыгаться, как пятилетний, жеребец, — отвечает им силач.

Так и не смогли люди избавиться от силача Баалги.

83. СИЛАЧ ЗЭЭДЭЛЭЙ

Зээдлэй бүхэСилач Зээдэлэй. Записал С. М. Бабушкин от Нимы Данзановича Намсараева, 1909 г. рожд., с. Усть-Урма Селенгинского района БурАССР, 1971 г., РО БФ СО АН СССР, иив. № 3281. Перевод В. Ш. Гунгарова.

Когда-то жили брат и сестра. Рано они потеряли отца с матерью. Очень трудно им пришлось. Ходили они по дворам, собирали объедки, тем и кормились. Как ни была тяжела их жизнь, брат вырос сильным, а сестра превратилась в красивую девушку.

Когда брату исполнилось семь лет, он запряг своего единственного коня в телегу и вместе с другими людьми поехал в лес за дровами. Нагрузили они много дров и поехали обратно домой. По дороге кони застряли в трясине. Люди стали толкать телеги, бить коней, но не смогли сдвинуть их с места. Только один семилетний мальчик спокойно сидит на своей телеге.

— Эй, поди сюда, помоги! Что сидишь? — кричат ему десять человек.

Не могут они вытащить из грязи одну нагруженную телегу, сердятся и ругаются.

— Я снимаю свои гутулы, распрягите коней и отведите их в сторону, — отвечает семилетний мальчик.

Удивляются люди, не знают, что делать.

— Распрягите коней! Почему стоите? — сердится семилетний мальчик.

Босиком по грязи он подошел к первой телеге, освободил коня, сам впрягся вместо коня и вытащил телегу.

Удивились люди, распрягли коней своих и отвели в сторону. Семилетний мальчик сам вытащил из грязи все их телеги. Незаметно было, чтобы он очень устал. Люди окружили мальчика.

— В нашем краю родился такой силач, — радуются они.

И назвали его именем знаменитого в старину силача Зээдэлэя. Все вернулись домой.

Через несколько дней один очень, богатый человек из другого улуса велел юноше явиться к нему. Когда юноша пришел, богач говорит:

— С этого дня ты будешь работать у меня. Будешь готовить в лесу дрова, а сестра твоя будет работать по дому.

Сестра собрала одежду брату, и он вместе с другими людьми отправился в лес на заготовку дров.

Нескольку дней они готовили дрова. Однажды вечером, когда они отдыхали, к Зээдэлэю подсел один дровосек и говорит:

— К нашему богачу приехал один хан и силой увел твою сестру, чтобы сделать ее женой своего сына. Еще он хочет, сделать тебя своим работником и послал сюда воинов, чтобы схватить тебя и увести. Они идут сюда.

Сильно рассердился силач Зээдэлэй, вырвал одно дерево с корнем и пошел навстречу врагам. Видит — около ста человек с луками и стрелами на конях едут в лес. Силач Зээдэлэй приблизился к ним и спрашивает:

— Что вы за люди? По каким делам едете?

— Мы схватим тебя и доставим своему хану. Ты будешь работником у него. Если не пойдешь по доброй воле, наденем железные цепи и уведем, — отвечает старший из них.

Силач Зээдэлэй замахнулся своим деревом и говорил:

— Кому дорога жизнь, убирайтесь!

Старший из них приблизился на коне к силачу Зээдэлэю и ударил его кнутом. Но тут же сам упал замертво, задетый деревом силача Зээдэлэя. Остальные накинулись на него. Силач Зээдэлэй начал размахивать своим; деревом во все стороны и бить врагов. Как ударит он, так сразу двое-трое слетают с коней. Потеряв половину своих людей, враги поняли, что не победить им силача Зээдэлэя, и пустились в бегство. Силач Зээдэлэй на коне пустился за ними. Догоняя врагов, он подъехал ко дворцу хана. Смотрит — навстречу ему несутся верхом вооруженные воины. Много их. Силач Зээдэлэй снова вступил в бой один. Сестра, узнав, что брат бьется, с врагами, стала искать способ помочь ему. Она зажгла свечу и подожгла ханский дворец. Увидели это люди и стали кричать, как сумасшедшие:

— Спасите хана!

Воины скачут ему на помощь. Силач Зээдэлэй, раненный, с окровавленными руками и лицом, бьется (с врагами). Постепенно он начал терять, силы. Рабы хана поняли, что пришел новый батор и бьет их жестокого хана, и стали помогать ему. Увидели это воины и разбежались в разные стороны, спасая свою жизнь.

В этот момент выбежала из дворца сестра и сказала:

— Хан с сыном и женой собираются бежать.

Богатырь Зээдэлэй быстро примчался на коне, разбил стражу хана и связал хана и его семью. Поняли люди, что пришла свобода, проклинают и: плюют в сторону хана. У каждого из них брат или сестра были рабами хана. Ежедневно они терпели от него побои.

Народ попросил силача Зээдэлэя стать их ханом. Так, говорят, силач-Зээдэлэй в молодые годы занял трон хана.

84. ПЕТР ПЕРВЫЙ И СЫН ЗАЯАЯ

Петр Пеэрвэ Заяагай хубүүн хоёрПетр Первый и сын Заяая. Затем П. Д. Банзаракцаев от Чойнзана Ишиева, с. Харгана Иволгинского района БурАССР, 1960 г., РО БФ СО АН.СССР, инв. № 2932.

Сказка вобрала в себя некоторые исторические эпизоды, связанные с распространением буддизма среди бурят, поездкой в Петербург представителей родовой верхушки хоринских бурят. Однако эти достоверные факты, как и имена Петра I, Екатерины II, переплетаются здесь со сказочными мотивами (узнавание посредством золотого кольца, тайное письмо, которое Петр I посылает царице в Петербург с героем сказки), подчиняясь художественно-изобразительным средствам, свойственным сказочному жанру.

У Заяая был единственный сын. Когда ему исполнилось около десяти лет, он снял с себя одежду, бросил ее на берегу Сухэ и бесследно исчез. Его родители подумали: «Наверно, наш сын утонул». Это произошло, говорят, когда на бурятской земле не распространилась вера в бога.

Большое горе постигло семью Заяая. Проходят месяцы, годы. Горе их стало утихать, стали они как будто забывать про сына; Когда встречали сверстников своего сына, говорили: «Бедненький наш, был бы живой, таким же большим стал бы».

Но сын Заяая не утонул, а отправился в Тибет, чтобы научиться читать книги, стать мудрым. Там он проучился, говорят, до двадцати восьми лет и вернулся на родину.

Он подумал: «Нельзя внезапно являться домой. Отец с матерью состарились, от неожиданной радости они могут заболеть. Я должен с осторожностью дать о себе знать». Так зашел он домой, притворившись чужеземным ламой.

Состарились отец с матерью не узнали его. Ведь прошло около двадцати лет с тех лор, как их сын ушел, переодевшись в другую одежду. Отец с матерью думали, что он утонул, потому что нашли его одежду (у воды). Если бы он не сделал этого, Заяа с женой ни за что не отпустили бы сына в такую далекую страну. О том, что сын их жив, те старики и мысли не допускали.

Пришел он как лама из далеких мест, и ему разрешили переночевать. Одну ночь переночевал, другую, третью… Наконец, надоел он Заяаю и его жене.

— Какой надоедливый лама, занял себе место на полу, лежит себе; мешает, не зайти, не выйти, — стала ворчать жена Заяая.

На четвертую ночь он снял рубаху, лег, спиной к огню и уснул. Наутро жена Заяая развела огонь и увидела на спине спящего большую родинку,

— Старик, посмотри-ка, на спине этого ламы большая родинка. Как она похожа на (родинку), нашего сына, — радуется жена Заяая.

Заяа встал, и вместе с женой они стали с удивлением рассматривать родинку на спине ламы. В это время лама проснулся.

— Эх, бедняга, на спине нашего сына такая же была родинка, — говорит старик Заяа ламе.

— Я и есть Ваш сын. Не узнаете? — произнес тот.

Тогда отец с матерью, плача от радости, бросились обнимать своего сына.

Рассказал сын родителям о том, где он побывал.

Отец поскакал на коне к юртам и громко закричал:

— Есть судьба! Есть судьба! Вернулся сын Заяая!

А сын Заяая, вернувшись из Тибета, решил на земле бурят распространить и утвердить религию. Для этого он стал собираться в далекую дорогу в Петроград.

В те времена распространился слух, что в теперешней Читинской области в Петровском Заводе есть один очень хороший кузнец. К нему и отправился сын Заяая, чтобы наладить телегу. Зашел в одну кузницу. Там стоял высокий русский кузнец со светлым лицом. Золотое кольцо блестело у него на руке.

— Это не простой человек, — решил сын Заяая и рассказал ему вкратце о своей цели. Тот русский кузнец был Петром Первым.

Петр пригласил сына Заяая к себе домой, написал большое письмо и говорит:

— Сейчас очень трудно попасть в царский дворец. Не каждого пускают. Если тебя не пропустят, постарайся в еду, которую, принесут царице, незаметно положить это кольцо.

Петр снял золотое кольцо с пальца и отдал.

— После этого тебя вызовут, и ты покажешь это письмо моей царице.

В те времена трудно было добраться до Петрограда. Не было железной дороги. Но сын Заяая знал, что мужчина не должен оставлять задуманное, и через некоторое время прибыл в Петроград.

В самом деле, он никак не мог проникнуть в царский дворец. Несколько дней прождал у наружной изгороди дворца. Настал удобный случай, и он сумел положить то кольцо в еду которую доставляли царице. Царица очень удивилась, когда нашла в еде кольцо своего мужа.

Петра Первого оклеветали придворные, будто бы он предал свой народ, свою веру, и тайно сослали в далекую Сибирь. А чтобы обмануть царицу, они сделали из глины человека, точь-в-точь похожего на Петра, сказали ей, что муж ее умер, и похоронили глиняного человека. Так рассказывают.

Когда царица нашла кольцо (умершего) мужа, стала допытываться, искать человека, передавшего кольцо, и нашла. Царица велела позвать во дворец сына Заяая. Пришел он и вручил ей письмо Петра. Царица прочитала письмо, посадила в тюрьму виновных придворных и отправила в далекую Сибирь людей, чтобы привезли Петра Первого.

И тем временем без задержки она велела распространить буддийскую веру среди бурят.

После этого распространилась самая первая вера, и стал известен среди бурятского народа человек по имени Заяа Хамба.

85. О ДВУГЛАВОМ ГЕРБЕ

Хоёр тээшээ тархитай гербО двуглавом гербе. В рукописи сказка называется «Хоёр тээшээ тархитай бөргөдөөр хэһэн герб юундэ байгаа юм урда сагта». Записала Д. Базарова от Дамбы-Жалсана Ломбоева, 43 лет, с. Хилок Мухоршибирского района БурАССР, 1956 г., РО БФ СО АН СССР, инв. № 2705.

Сказка появилась после вхождения Бурятии в состав Русского государства.

В прежние времена в нашем государстве не было хана. Всеми людьми правили нойоны, богачи да ламы. Нойонами становились по наследству. В других государствах были ханы.

Один из ханов южной страны ездил по другим государствам. Тайно от всех он стал бывать в нашем государстве, останавливался отдыхать у одной одинокой женщины.

Потом долго не было его, не приезжал больше. То ли он состарился, то ли что другое. А та женщина родила сына. Рос он очень смышленым и красивым. Когда ему исполнилось около четырех лет, стал он спрашивать у матери:

— Чей я сын? Кто мой отец? Как его зовут? Ребята мне говорят, что у меня нет отца, сиротой называют, смеются надо мной, издеваются, мне очень плохо. Я думаю, не бывает детей без отцов, но я не знаю, кто у меня отец, не знаю ничего о нем.

Часто он задавал матери эти вопросы.

— У тебя есть отец. Твой отец очень хороший человек, ты сын хорошего отца. Зачем сейчас знать тебе его? После, когда подрастешь, узнаешь. Пусть сейчас смеются над тобой, ничего, не переживай, — так говорила ему мать.

Когда ему исполнилось десять лет, он снова стал просить мать назвать ему отца:

— Если ты не сможешь, я уйду, буду искать отца, расспрошу людей. Как можно человеку не знать отца, не повидать его?

Начал собираться он в дорогу.

— Подожди, пока тебе исполнится пятнадцать лет, — просит мать.

— Мне не стоит жить до пятнадцати лет, не видя своего отца, — сказал он и снова стал собираться.

Тогда мать собрала сыну кое-что из еды, дала ему золотой перстень с именем его отца и сказала:

— Отец твой является ханом чужой южной страны. Ну, теперь иди.

С этими словами мать осталась, а сын направился в южную сторону.

Ехал он, ехал. Через три года вступил на землю чужого государства, встретился там с парнем; который пас телят, и долго разговаривал с ним. От него он узнал, где живет хан, о его дворце.

Вот приходит тот парень ко дворцу хана и спрашивает:

— Здесь живет хан? Как можно повидать его?

— Нельзя тебе с ханом видеться. Лучше тебе отсюда убраться, пока живой, — отвечают ему караульные.

— Я должен обязательно с ним повидаться. Лично хану я привез подарок и должен этот подарок передать в его собственные руки, — говорит настойчиво парень.

Удивились караульные солдаты и слова его передали хаму. В свою очередь удивился хан и сказал одному тушэмэлу:

— Возьми тот подарок и принеси его мне.

Передали подарок. Парень ждет ответа.

Посмотрел хан подарок, узнал свой перстень и говорит:

— Приведите этого парня, впустите.

Привели парня. Поговорили они. Парень точно оказался его сыном. Хан расспросил его о матери, о многом другом, дал ему хорошо отдохнуть.

Тайно жил парень, никому не показывался. Прошло много времени. Соскучился (парень) по матери, отец решил отправить его. В подарок сыну хан дал белое знамя с тремя хошунами. Не было на том знамени ни герба, никакого другого знака, просто материя. Подает его хан и говорит:

— Тебе пора ехать, возвращайся на родину. Жить на родине будешь хорошо, ханом будешь всю жизнь. Сядешь на трон, а по прошествии двадцати семи дней помашешь этим полотнищем.

Парень ничего не сказал и уехал, хотя и подумал, почему бы хану не дать им с матерью дорогой подарок, чтобы им не нуждаться всю жизнь.

Вернувшись домой, парень застал мать больной. Отдохнул с дороги и стал кучером у нойона. В это время нойоны устраивали сугланы, на которых говорили о том, что надо бы в своем государстве назначить хана. На сугланах решали, кого поставить ханом.

Сын одного богатого нойона говорит:

— Мы должны, поставить ханом человека из знатного рода, сына самого богатого человека, самого высокого нойона.

Но один лама ему возражает:

— Если сын самого богатого, самого высокого нойона будет глупым и неспособным творить чудеса, как он может стать ханом. Я считаю, что ханом должен стать человек умный, способный творить чудеса, независимо оттого, будет ли он бедный, сиротой, богатым или нойоном.

— Хан должен править государством, все должен знать, — стали говорить люди, спорить и разбились на два лагеря.

Тогда лама сказал:

— За то, чтобы поставить ханом умного, знающего человека, — большинство.

Богачи и нойоны, оставшись в меньшинстве, сидят очень недовольные. Решено было назначить собрание. На нем решено было избрать ханом человека, который должен показать свое умение творить чудеса. Ученый лама предлагает:

— В этом большом дацане нужно перед бурханами поставить в один ряд много свечей и впустить в западную дверь всех людей без исключении и выпустить их через восточную дверь. Если зайдет тот, кто должен стать ханом, эти свечи поочередно зажгутся сами. Он и должен стать ханом. Такого человека, который бы умел творить чудеса в нашем государстве, до сих пор не было. Если теперь он появился, то он может стать ханом.

— Да, это справедливые, пожалуй, слова, — говорят.

«Такая судьба должна постичь богачей и нойонов, а если нет, то суждено ученому ламе стать ханом», — так решили на совместном суглане богачи и нойоны.

Так и сделали. В большой дацан с тремя дверями на юг стали пропускать по очереди, начиная с богачей и нойонов, всех со свечами. Бедные люди должны зайти в самую последнюю очередь.

В дацане том от западной двери направо находилась божница, в которой хранились книги, бурханы. По восточной стороне тоже были поставлены божницы, перед ними стояли маленькие столики — табсаны.

Проходили все по одному, но прошли богачи, нойоны, прошли все бедные, а свечи так и не зажглись. Потом, в самую последнюю очередь, впустили того парня-сироту, который сидел на козлах. Зашел парень и незаметно все свечи зажег одну за другой, а потом сел на сиденье. Удивляются люди. Недовольны нойоны, протестуют и говорят меж собой:

— Этот парень-сирота без роду и племени. Как можно, чтобы бедный из бедных, нищий из нищих стал ханом? Мы должны немедленно отменить это решение.

Парень-хан сидит на престоле, ничего не знает. Что дальше будет, не может сообразить. Сидит и ждет помощи от отца. «Когда пройдет двадцать семь дней, помашу полотнищем, тогда и совершится чудо», — думает он. Сидит он да дни считает.

А богачи и нойоны собираются по родословным спискам на сугланы и совещаются. На последнем суглане они решили: пока этот парень не вошел в силу, то есть пока еще молод, пока есть еще их воля, назначить ханом сына самого родовитого богача, а этого парня уничтожить. Наутро призвали двух вооруженных солдат, вывели того парня на правый берег реки и хотели выстрелить с высокой скалы. Вдруг несколько человек говорят тому парню:

— Ты теперь не хан. В тебя будут стрелять. Если даже нас не назначили ханами, то где тебе быть ханом.

Два солдата поставили его на крутой скале, дали ему последнее слово, стали заряжать ружья.

— Мне нечего сказать. Что с того, что меня расстреляете. Просто столкните, все равно я не останусь живым. Все равно ведь убьете мени. Я умру не от пули, а бросившись со скалы.

Два солдата выстрелили поверх его головы, столкнули со скалы и ушли. Долетел парень до половины скалы и упал прямо в гнездо большого орла. Посмотрел вниз — река далеко, вверх посмотрел, — скала, некуда деваться. В этом гнезде два птенца сидят, не трогают его, не притесняют.

«Прилетит орел, начнет клевать меня, какая тяжелая смерть меня ожидает», — думает он со страхом.

Вскоре прилетел орел с мясом в зубах. Разделил он пищу своим птенцам. Парню есть хочется. Орел не тронул его. Во второй раз опять принес мяса. Парень немного утолял голод птичьей едой, совсем он ослаб, похудел сильно. Тем временем птенцы подросли, расправили крылья и хвосты, собираются вылететь из гнезда.

— Как же быть? — думает парень. — Они улетят, нельзя же помирать с голоду, — сказал он и стал потихоньку спускаться. Так он спустился на землю.

— Никогда не забуду вас! — крикнул он орлам, которые взлетели к небу.

Отправился он к себе на родину. Дома мать застал больной. Сам он тоже плох, сильно страдает. Потом матери стало лучше, да и сам он стал поправляться. И скоро совсем поправился. Захотелось теперь ему пойти к тем нойонам. Много времени прошло с тех пор.

— Я хочу повидаться с ханом. Он мне говорил, что я буду вечно счастлив, ханом стану. Все это теперь должно сбыться, — сказал он матери.

Время идет, все должно сбыться.

— Что-то утеряно, я думаю, — сказал он и отправился к хану.

Пришел и говорит:

— Ну, друг, собери всех богачей, нойонов собери, поговорим. Я воскрес из мертвых, ты, верно, узнаешь меня. Всем нужно собраться на суглан. Теперь поговорите, что вам делать со мной.

Когда они собрались, парень сказал:

— Друзья! Меня послали издалека бурханы, чтобы я стал ханом в вашем государстве. Я не могу ослушаться повеления бурханов. Ничего со мной вы не сможете поделать. Если убьете, я воскресну. Как вы еще можете уничтожить меня, если не смогли расстрелять, даже поставив на край этой скалы. Значит, у меня есть волшебная сила воскрешаться. На суглане вы все решили назначить того, кто покажет волшебство, вот я и показал. По доброй воле верните мне ханский престол. Если же не вернете, то по-другому будем. разговаривав Если нападете целым войском, я один справлюсь.

Испугались богачи.

— Садитесь, пожалуйста, на ханский престол, — просят парня все.

Освободили ему престол. Сел он ханом и в срок полотнищем помахал. На этом знамени он нарисовал тех двух орлов и сделал герб. Когда он то знамя вывесил, стало у него легко на душе, все его желания исполнились.

86. БЕДНЫЙ МОНГОЛ

ҮгытэймонголБедный монгол. Аарне-Андреев, № 1430. Записана от С. И. Мухуева, 1906 г. рожд., с. Торы Тункинского района БурАССР, РО БФ СО АН СССР, инв. № 2868, тетр. № I. Перевод В. Ш. Гунгарова.

Жил один бедный монгол с женой. У них была только одна тощая коза. Работали они у одного богача, пасли овец. Овцы паслись среди густого кустарника и потому оставляли целые клочья шерсти на кустах.

Однажды бедный монгол говорит жене:

— Соберу-ка я шерсть с кустов, сделаю войлок и продам. А на деньги куплю жеребую кобылу.

— О! Тогда я оседлаю ту жеребую кобылу и верхом к родным в гости съезжу, — говорит жена.

— А! Ты хочешь, чтобы кобыла наша выкинула жеребенка!? — закричал муж и давай колошматить жену.

87. ПОДУМАЙ САМ

Бодожо узэПодумай сам. Записал М. Мункуев от Ц. Батоцыренова, с. Табтанай Агинского национального округа Читинской области, РО БФ СО АН СССР, инв. № 3277. Перевод В. Ш. Гунгарова.

Балдан одел свой самый хороший белый костюм и отправился в гости к другу. По дороге его застал ливень, и белый костюм его промок до последней нитки. Пришел он к другу, переоделся в костюм черного цвета и отправился домой.

Только переступил он порог своего дома, собака с лаем кинулась на него.

— Эй черт! На меня лаешь!? — в гневе схватил он палку, чтобы ударить ее.

В это время остановил его старший брат:

— Стой, не торопись ударять. Подумай сам, если бы перед твоим уходом собака была белой, а к твоему возвращению стала бы черной, ты узнал бы ее? Подумай об этом.

88. О ВЕРБЛЮДЕ И КУВШИНЕ

Тэмээн таиха хоёрО верблюде и кувшине. Записал М. Мункуев от Ц. Батоцыренова, с. Табтанай Агинского национального округа Читинской области, РО БФ СО АН СССР, инв. № 3277. Перевод В. Ш. Гунгарова.

Один крестьянин насыпал зерна в большой глиняный кувшин и пошел на работу. Улучив момент, подошел к кувшину верблюд, засунул туда голову, поел зерна, а голову обратно вытащить не может.

Пришел хозяин и опешил:

— Что же делать?

— Возьми топор, переруби голову верблюду, тогда быстрее освободишь голову верблюда из кувшина, — советует ему сосед.

Послушался крестьянин соседа и отрубил голову верблюду и лишился его.

Необдуманные и легкомысленные поступки некоторых людей напоминают этого крестьянина.

89. ВЫИГРАЛ СПОР

Боосоогоо абааВыиграл спор. РО БФ СО АН СССР, инв. № 3886. Перевод Д. А. Бурчиной.

Жил один знаменитый вор. И вот однажды хан говорит ему:

— Сумеешь выкрасть золотое кольцо у моей жены, дам половину своего богатства, а нет — накажу по ханскому закону.

Дождавшись ночи, вор забрался в овечий загон, украл овцу, содрал с нее шкуру, вынул почки и прямую кишку, брюшину и желчь, желудок наполнил кровью, отделил от туловища голову и два стегна — все это взял с собой и пришел к хану.

С лаем прибежали ханские собаки, хотели схватить (вора). Но тот бросил им овечьи стегна. Собаки отошли и стали грызть мясо.

Двинулся вор дальше и увидел двух дремлющих ханских баторов. Подошёл потихоньку, привязал их обоих за косицы и зашел в юрту.

Хан с женой спали. Расстелил он шкуру (барана) у кровати, положил сверху обе почки и кишку, а между двумя спящими ханскими служанками положил желудок с кровью. На голову спавшего ламы вор надел брюшину, возле очага положил баранью голову, а в рот спящей ханше вылил желчь из пузыря.

Во сне ханша начала плевать и выронила кольцо. Вор схватил кольцо и выбежал Хан вскочил и упал, поскользнувшись на шкуре, схватил почки и кишку и закричал: «Это мои я… упали! Мой этот самый упал!»

Проснулись две служанки, увидели кровь в желудке и кричат друг другу: «Это ты родила!» «Нет, это ты родила!»

Лама проснулся. «Сами родили; а послед мне на голову надели!» — кричит. Посмотрел он в сторону очага и говорит: «Голова у огня раскрылась».

А двое ханских слуг говорят друг другу: «Да не тяни ты. И ты не тяни!»

Так вор выиграл спор.

90. ЕДИНСТВЕННЫЙ СЫН

Эхэйн ганса хубуунЕдинственный сын. Записала С. С. Бардаханова от Натальи Дамбуевой, 1929 г. рожд., в улусе Бахай Баяндаевского района Иркутской области, 1975 г. Оригинал хранится в личном архиве собирателя, вариант — в РО БФ СО АН СССР. Перевод В. Ш. Гунгарова.

В давнее время, говорят, жила одна бедная-пребедная, но очень умная ловкая, шустрая женщина. У нее был один сын. Вырос сын большим. Когда он стал взрослым, его хотели, забрать в армию. Мать беспокоится:

— Что же мне делать? Отправлю единственного на этом белом свете сына в армию, на войну и знать не буду, жив он или нет, — печалится она.

Судьба ее сына не дает ей покоя ни днем, ни ночью.

Однажды ей приснился сон, будто бы ее сын вернулся с войны живой и невредимый. А так случилось потому, что мать сшила из кожи унты, которые не рвутся, и посоветовала ему такую еду, от которой всегда сытно. Дала совет, как уберечься от пули. Такой она увидела сон.

Проснулась она и думает:

— К чему бы это? Как все разгадать? Что за сон мне приснился?

Думает она днями и ночами. Думала, думала и перед отъездом сына в армию сшила ему унты из кожи трехгодовалого быка, которую сушила три года на дымовом отверстии юрты.

Прощаясь, мать наказала сыну:

— Сын мой, ты уезжаешь. От меня оторванный кусок, из ребер моих вышедший малец. Нет у тебя старшего брата, чтоб тебе голову поднять и посмотреть, нет у тебя младшего брата, чтоб ты наклонился и посмотрел. Мать твоя одна остается на своей родине теплой, а ты уезжаешь на холодную чужбину. Сшила я тебе из кожи трехгодовалого быка, высушенной на дымовом отверстии юрты, унты. Три года эти унты не порвутся, от росы не промокнут, в холод в них не замерзнешь. Выслушай внимательно наказ своей старой матери. Из мяса грубое выбирай, из хлеба выбирай горелое, спи под дымом.

Потом обнялись мать с сыном и расстались. Мать осталась дома, а сын отправился на войну. Страшно и жутко было на войне. Сын всё делал по наказу матери. Ел грубое мясо и горелый хлеб, спал под дымом. Постепенно он стал забывать наказ матери. Перестал спать под дымом, в еде не стал разбираться. Пули в него вот-вот попадут.

Однажды он начал засыпать, и послышалось ему кукование кукушки. Открыл глаза. Оказывается, парню приснилось, что кукушка кукует: «Ты, парень, забыл наказ своей матери. По плохой дороге пошел, не спишь под дымом, не разбираешься в еде». Это сразу же напомнило парню наказ его матери.

С пор сын делал так, как велела мать. Люди очень удивляются, что он выбирает самую плохую еду, унты его не рвутся и не мокнут, спит под дымом.

Несколько лет парень пробыл на войне. Несколько парней вернулись домой раньше его. К ним прибежала его мать.

— Ребята, все вы вернулись. А почему нет моего сына? — спрашивает она.

— Твой сын умер. Мягкая земля, где он лежит, проросла травою, твердая земля, где он лежит, покрылась ветошью, — отвечают они.

— Нет, не умер мой сын. Если он все делал, как я наказала, его смерть не должна была взять. Учуяла, что он забывает мой наказ, дала понять ему об этом, — говорит она.

А напомнила ему во сне та кукушка. И вправду, был живой ее сын, те парни просто пошутили.

Вернулся сын. Унты, сшитые из кожи трехгодовалого быка, не изношены за три года, почти такие, какие были. И лицо его не изменилось,

— О! Сын мой! Лицо твое по-прежнему полное, одежда и унты твои, как новые. Видно, тебе там неплохо было, — говорит мать.

— Соблюдая твой наказ, я вернулся живой и здоровый с войны, — отвечает ей сын.

Обнялись крепко мать с сыном. С тех пор зажили они счастливо.

91. ТРИ СЫНА

Эсэгэйн гурбан хубуунТри сына. Аарне-Андреев, № 1920Д. Записала С. С. Бардаханова от Доржо Намсараевича Шаракшанова, 1898 г. рожд., с. Кырен Тункинского района БурАССР, 1972 г., РО БФ СО АН СССР, инв. Ni 3295. Перевод В. Ш. Гунгарова.

Данная сказка является оригинальным вариантом цикла сказок «Семьдесят небылиц». См. комментарии к этим сказкам. Отдельные мотивы названной сказки встречаются в сказках «Эсэгын гурбан хубуун», опубликованной в сборнике «Бурятские народные сказки», 1973 г., «Гурбан ахадүү-нэр», «Үгытэйубгэнэй хубуун» в сборнике А. И. Шадаева «Бурят-монгол-арадай онтохонууд» в переводе И. Луговского на русский язык, в сборниках «Меткая стрела» и «Бурятские народные сказки» Л. Е. Элиасова.

Три брата поехали пахать землю. На поле они оказались без огня. Поздно вечером старший из них пошел к старцу за огнем;

— Расскажи семьдесят небылиц, потом получишь огонь, — говорит тот старик.

— У отца нас трое. Мы приехали пахать землю. У нас три худеньких коня. Остались мы без огня. Пришел я к самому великому старцу за огнем, а он говорит: Расскажи семьдесят небылиц; тогда получишь огонь, — рассказывает тот парень.

— Я велел тебе рассказать семьдесят небылиц. Зачем правду говоришь, — рассердился старик, вырезал с его спины ремень в четыре пальца и отправил без огня.

Пошел средний брат. Он стал рассказывать то же самое, что и старший браг, и старец тоже вырезал с его спины ремень.

Пошел самый младший. Опять старец велел ему рассказать семьдесят небылиц.

— Мне приснилось, будто бы у монголов много-много скота. «В сне моем, нет вранья, — подумал я. — Правдивый сон мне приснился». Утром я оседлал коня и поехал. Еду я, еду. Наступил вечер. Слез с коня, увидел черный пень; привязал коня и приготовился спать. Рядом лежала куча старых дров. Я разжег из них костер. От костра стало кругом светло, и я увидел, что привязал коня за шею глухаря. Как только загорелся огонь, глухарь проснулся и улетел вместе с моим конем. Еле-еле догнал, вернул коня, убил глухаря, стал его жарить. Вдруг из огня что-то поднимается. Оказалось, что я разжег костер на гробу. От огня стянулись сухожилия мертвеня, и он поднялся. Свалил (его) обратно, стал жарить мясо глухаря. Наелся и лег спать. Проснулся вдруг от шума. Это подрался мой нож с ножнами из-за глухариного мяса. «Ты мне не дал поесть мяса», — говорит один другому. Оказывается, я отрезал мясо и поел, а про ножны забыл. Потому они разодрались. Виновного шлепнул два раза, а невинного — один раз и опять заснул.

Опять услышал шум и проснулся. Дерутся два моих гутула. Оказывается, я вытер свои жирные руки о голенище одного гутула, а про другой забыл. Он и приговаривает: «Ты не дал мне поесть». Виноватого шлепнул два раза, а невинного — один раз и опять заснул.

Назавтра проснулся и поехал. Добрался до Монголии. Там, в Монголии, купил много скота и пригнал к морю. Через море проехал по льду, а обратно морем уже растаяло оно. Забил скот, весь жир и кожу бросил в море. Море все жиром покрылось. По этому жиру я переправился на другой берег.

Обнаружил, что потратил много денег. Заснул и вижу сон: «На небе в большой цене обыкновенная муха». Проснулся и решил, что мне приснился правдивый сон. Стал я ловить мух и нанизывать их за клювы и волосы. Мух много, всех не перечесть.

Вдруг увидел золотую лестницу, по которой спускаются небесные девицы. По лестнице я поднялся на небо. Там я стал продавать мух и покупать скот. Решил спуститься на землю снова по лестнице, а ее убрали.

Я снова стал забивать скот. Сделал веревку из их кожи, соединил, начал спускаться. Но веревки хватило только до верхушки дерева. Вот я и повис. Дунет ветер с востока — ударяюсь о западную скалу, дунет ветер с запада — ударяюсь о восточную скалу. Вдруг сорвался я и упал в дупло дерева.

Был у меня маленький складной ножик. Стал я им изнутри ковырять, снаружи волк царапается, хочет съесть меня. Я вышел оттуда, волк испугался меня, я испугался волка, и мы побежали в разные стороны. Бегу и вдруг вижу — твоя мать спит с моим отцом.

— Не ври! — закричал великий старец.

Парень вырезал с его спины ремень, взял огонь и убежал к своим.

92. РУССКИЙ ЛАМА И СМЕТЛИВЫЙ ПАРЕНЬ

Ород лама ухаансар һубэлгэн хубуун хоёрРусский лама и сметливый парень. Записана С. П. Балдаевым от Будажапа Гендунова, с. Уль-дурга Еравнинского района, 1934 г., напечатана в сборнике С. П. Балдаева «Бурят арадай аман зохёолой туубэри». Перевод Е. В. Баранниковой.

Жил один русский лама (поп). Он решил всех бурят одного улуса окрестить и превратить в русских. Многим бурятам он сумел надеть кресты и окрестил их. Некоторые буряты надели кресты, позарившись на деньги, потому что русские ламы, когда крестили людей другой народности, платили им деньги, давали кирпич чая и кусок ситца.

Однажды русский лама уговорил одного молодого паренька креститься, заранее отдал положенные деньги, кирпич чая и кусок ситца, назначил день крещения и отпустил его.

Когда наступил назначенный день, паренек подъехал на ленивой белой кобыле вплотную к забору русского ламы и остановился.

Не дождавшись паренька, русский лама вышел к нему.

— Что, молодой паренек, почему не заходите? — спрашивает он, не поздоровавшись.

— Батюшка, в моем табуне одни кобылы остались, нет жеребца (у самого всего-то навсего одна кобыла и была). Не превратите ли эту мою белую кобылу в жеребца? — спрашивает.

— Что ты, бог с тобой, как и могу твою кобылу в, жеребца превратить? — стал ругаться русский лама.

Тогда парень уселся покрепче да половчее на своей кобыле и говорит:

— А! Если ты не можешь кобылу превратить в жеребца, как же ты хочешь превратить бурята в русского!

После этого он стеганул свою ленивую кобылу так, что та подпрыгнула и ускакала прочь (с седоком).

93. ТРИ ВОПРОСА

Гурбан үгэТри вопроса. Записал А. Д. Руднев от Галана Ниндакова, 1898 г. рожд., с. Кусоты Мухоршибирского района БурАССР. Сказка записана на даче А. Д. Руднева близ Выборга в 1911 г. Напечатана с переводом на русский язык в книге А. Д. Руднева «Хори-бурятскнй говор».

Жил-был хан. В старину это было. У хана был сановник — великий лама, заведовавший всем. Стал народ поговаривать:

— Не будь этого ламы, невмоготу было бы нашему хану, только благодаря ламе и держится.

Хан подумал:

— Все мои подданные говорят обо мне на всякие лады; постой, убью-ка я этого ламу и смогу тогда сам (править).

И приказал он своему ламе:

— Приходи ко мне через трое суток, я задам тебе три вопроса. Если ты на те три вопроса не сможешь ответить, то я (тебя) убью.

Лама очень испугался и призадумался, как же быть? Назавтра собрался он было идти (к хану), как вдруг пришел его младший брат, который странствовал по дальним странам.

Младший брат спрашивает:

— С чего это ты так расстроен?

Старший брат отвечает:

— Хан задаст мне три вопроса. Если я на них не отвечу — убьет.

Младший брат говорит:

— Пойду я: про нас (с тобой) люди говорят, что мы похожи друг на друга; я надену твое платье и пойду. Что он путного спросить может!

Тут старший брат обрадовался. Назавтра младший брат надел на себя платье старшего брата и пошел к хану. Пришел и уселся на правую сторону. Хан спросил:

— Ну! Кверху до неба сколько верст?

— Двести верст.

— Как так?

— Коли не верите, так сами измерьте.

Тогда хан задал второй вопрос:

— Сколько я стою?

— Сорок девять копеек стоите.

— Как это я стою сорок девять копеек?

— Писаная икона с вас величиной стоит обыкновенно полтинник, а так как вы хан, то и цена вам выходит на копейку меньше бурхана.

Тогда задал хан свой третий вопрос:

— Что я сейчас думаю?

— Вы думаете, что я тот самый ваш лама, а я как раз другой! — сказал и выбежал (прочь).

Так младший брат спас жизнь старшему.

(Тут и конец).

94. СВИНОПАС

Долоон гахайтай хүбүүнСвинопас. Записал А. Д. Руднев от Галана Ниндакова. 1898 г. рожд., на даче А. Д. Руднева близ Выборга в 1911 г. Напечатана с переводом на русский язык в книге А. Д. Руднева «Хори-бурятскнй говор».

Жила была некогда семья. И было в этой семье семь свиней. Сын их пас.

Раз, когда он пас свиней, пришла ханская дочь и говорит:

— Дай мне одну свинью.

— Если ты назовешь мне одну из трех твоих любимых (вещей), то я отдам тебе свинью.

Ханская дочь назвала ему одну из своих любимых (вещей) и взяла свинью. Оставшись с шестью свиньями, на следующий день опять пошел (он) пасти.

Снова пришла ханская дочь и опять говорит:

— Дай мне одну свинью.

И опять он говорит:

— Если назовешь одну из трех твоих любимых(вещей), то я отдам тебе свинью.

Она назвала одну из трех своих любимых (вещей) и взяла одну свинью.

На следующий день он опять пас свиней. Ханская дочь пришла и говорит:

— Дай мне одну свинью.

— Если назовешь одну из твоих любимых (вещей), то я отдам.

Остался парень с четырьмя свиньями. Говорят ему мать с отцом:

— Куда девались твои свиньи?

— Продал я их за большие деньги: через несколько суток придут мои деньги.

Домашние зарезали и съели одну из свиней. Молодец, оставшись с тремя свиньями, очень скучает.

Тем временем у хана стали праздновать свадьбу. Молодец, отправился туда. Хан, смотря с крыши своего дворца, сказал:

— За того, кто отгадает три любимых (вещи) моей дочери, я выдам дочь.

Молодец назвал одну из любимых вещей его дочери:

— Коралл.

Тогда хан дал молодцу воз серебра. Молодец привез домой свое серебро, говоря: «Это деньги от продажи моей свиньи». На следующий день пошел опять и отгадал;

— Янтарь.

Получив еще телегу серебра, привез ее домой. На следующий день опять пошел и отгадал:

— Жемчуг.

Снова получил телегу серебра.

Выходило, что молодец должен был получить ханскую дочь. Хан говорит ему:

— Паси пятьсот диких козлят.

Был там еще сын сановника, также желавший получить ханскую дочь.

Ему хан тоже сказал:

— Паси пятьсот овец. Кто из вас сохранит моих пятьсот овец, тот получит мою дочь.

И пошли они двое пасти.

Молодец сделал себе свисток и свистом собирал козлят, когда они далеко уходили. Потом он украл одну овцу у сына богача и съел.

Однажды жена хана, дав править слуге (вожжами), примчалась на тройке и попросила у молодца одного козленка: Молодец ответил:

— Если ты ляжешь спать со слугой, то я отдам.

Ханша согласилась. Молодец отдал ей козленка, а когда они порядочно отъехали, он свистком призвал его обратно.

Тем временем приехал на черной кобыле хан и попросил одного козленка. Молодец говорит:

— Если ты влезешь на черную кобылу, то я отдам.

Хан влез на черную кобылу. Молодец отдал одного козленка, а когда они немного отъехали, он свистком призвал козленка назад.

У парня козлята все сохранились, а у сына сановника овец недостает.

Тогда хан говорит:

— Если ты мне расскажешь мешок сказок, то я отдам тебе дочь.

Тот молодец (начал):

— Хан на черную кобылу…

Хан (перебил его):

— Мешок твой уже наполнился!

— Если так, то давай дочь.

Хан говорит:

— Сегодня ночью моя дочь, ты и сын сановника ложитесь спать в этом амбаре. В чью сторону повернется моя дочь, пусть тот ее берет.

Пошли все трое в темный амбар и легли рядом. Тогда молодец говорит:

— Я днем съел много сладостей, меня слабит.

Встал, сделал вид, что нужду справляет, и говорит (опять):

— Когда слабит, то отчего же бы не справить нужду и в ханском амбаре?

Тогда сын богача встал и на самом деле стал справлять нужду.

Сын бедняка говорит:

— Зачем это я справил свою нужду в ханском амбаре? Пойду я туда и съем свое г…

Издавая звук «хлюп-хлюп», он съел бывшие у него плоды и сахар, а сын богача, хотя он действительно справил свою нужду встал и съел свое г….

Дочь хана лежала, повернувшись в сторону сына богача, но когда пошел дурной запах, повернулась к бедняку; тот взял ее руку и положил себе на шею.

Наутро хан пришел и увидел, что дочь его лежит, повернувшись в сторону сына бедняка.

Тогда встали те трое и сын бедняка говорит хану:

— Давай дочь.

— Если расскажешь мешок сказок, то дам.

(Бедняк начал):

— Ханша со слугою…

(Хан прервал его):

— Наполнился (уже) твой мешок!

И отдал свою дочь.

Молодец взял (себе) ханскую дочь, очень разбогател и зажил припеваючи.

95. КАК МУЖ ПАС СЕМЬ КОЗ

Долоон ямаатай убүгүнКак муж пас семь коз. Записал А. Д. Руднев от Галана Ниндакова, 1898 г. рожд., на даче А. Д. Руднева близ Выборга в 1911 г. Напечатана с переводом на русский язык в книге А. Д. Руднева «Хори-бурятскнй говор».

Как-то прежде жила-была семья. Было у них семь коз. Муж (хозяин) не пас своих коз, всегда пасла их жена. Раа послала она пасти коз своего мужа, поджарила ему (на дорогу) пять сырых лепешок и сказала:

— Будет там полянка-прогалинка, а посреди нее — плоский камень, на него ты не садись.

Муж пошел.

— Какой уютный камень, — говорит он, увидев тог самый плоский камень, о котором говорила жена.

Сел он на него, съел своих пять сырых лепешок и уснул.

Во сне он пустил ветры так, что камень раскололся вдребезги, изодранные черные штаны его порвались, пятипудовые сапоги оторвались, полянку-прогалинку гарью заволокло, семь черных коз его не стало (видно), (а сам) побежал к хану.

Говорит хану:

— Я так пустил ветры, что плоский камень вдребезги раскололся, изодранные черные штаны порвались, пятипудовые сапоги мои оторвались, а полянку-проталинку гарью заволокло.

— Экий ты пер..н, — сказал хан и привязал его за ножку кровати.

К тому времени оказали действие те пять сырых лепешек, и он до того пустил ветры, что разбил голову хану, сломал прическу (косы) ханши и ножки у ханской кровати.

Прибежал он к себе домой и обо всем рассказал жене. В ответ жена его выругала, сама пошла и привела коз.

(Этим и кончилось).

УСЛОВНЫЕ СОКРАЩЕНИЯ, ПРИНЯТЫЕ В ПРИМЕЧАНИЯХ К ТЕКСТАМ

Аарне-Андреев — Н. П. Андреев. Указатель сказочных текстов по системе Аарне. Ленинград, 1929.

Балдаев — С. П. Балдаев. Буряад арадай аман зохёолоя туубэри. Улан-Удэ, 1960.

Баранникова — Е. В. Баранникова. Бурятская сатирическая сказка. Улан-Удэ, 1963.

Бестужев — Н. А. Бестужев. Гусиное озеро. Декабристы о Бурятии, Улан-Удэ. 1975. Сост. В. Б. Бахаев. Отв. ред. П. Т. Хяптаев, С. Ф. Коваль.

Бурятские народные сказки — Бурятские народные сказки. Волшебно-фантастические. Улан-Удэ, 1973. Сосг. Е. В. Баранникова, С. С. Бардаханова, В. Ш. Гунгаров. Под общ. ред. Е. В. Баранниковой.

Бурятские народные сказки — Бурятские народные сказки. Волшебно-фантастические и о животных. Улан-Удэ, 1976. Сост. Е. В. Баранникова, С. С. Бардаханова, В. Гунгаров. Под общ. ред. Е. В. Баранниковой.

Луговской — И. Луговской. Меткая стрела. Иркутск, 1952

РО БФ СО АН СССР — Рукописный отдел Бурятского филиала Сибирского отделения Академии наук СССР.

Руднев — А. Д. Руднев. Хори-бурятский говор. Вып. 1, 2, 3. СПб., 1913–1914.

Тр. Троицкосавско-Кяхтинского отд. Приамурск. Отд. ИРГО — Труды Троицкосавско-Кяхтинского отделения Приамурского отдела Императорского Русского Географического общества.

Хангалов — М. Н. Хангалов. Балаганский сборник. Тр. ВСОРГО, т. V, Томск, 1903; Бурятские сказки и поверья. — Зал. ВСОРГО по этнографии, т. I, вып. I. Иркутск, 1889; Сказания бурят, записанные разными собирателями. — Зап. ВСОРГО по этнография, т. I, вып. 2. Иркутск, 1890.

Шадаев — А. И. Шадаев. Алтай ундэгэн. Улан-Удэ, 1967; Бурят-монгол арадай онтохонууд. Улан-Удэ, 1950; Гурбалдайн гурбан сэсэн. Улан-Удэ, 1965.

Элиасов — Л. Е. Элиасов Бурятские народные сказки. Улан-Удэ, 1973.

СЛОВАРЬ НЕПЕРЕВЕДЕННЫХ СЛОВ

Абгай — почтительное обращение к старшим

айраг — кислое квашеное молоко

амбань — сановник

арьбан — жир в брюшной полости лошади

архи — молочная водка, вообще водка

баабай — отец

баатар — богатырь, герой

банди — ученик у лам, дамский послушник

богдо — святейший, верховный

боохолдой — черт

бурхан — бог

бухэ — силач

гуран — самец косули

гутал — унты

гэлэн — гэлюн, одна из монашеских степеней у ламаистов

дангина — красавица

дарга — начальник

дэгэл — пальто

лама — буддийский монах

ноён — феодальный князь, господин

орхимжо — широкая полоса красной материн, перекидывающаяся через левое плечо у лам

суглаан — собрание

сэгээн сэбдэг тэнгэри — небожитель, божество

сэсэн — умный, мудрый

тайшаа — тайша, глава степной думы у бурят в царской России

тамхи(н) — табак

тараг — простокваша

төөлэй — сваренная баранья голова, которую подносят самому почетному гостю

тушэмэл — сановник, чиновник

тэнгэри — небо

тэнэг — глупый

хаан — хан

хадак — сложенное вдвое шелковое полотнище, подносившееся в виде приветственного дара почетным гостям

хатабай — жена, супруга

хатан — ханша

хита — брюшина

хурал — ламское богослужение

хурмаста тэнгэри — небожитель, божество

хулэг — аргамак

хурэнгэ — молочный напиток

удаган — шаманка

шолмос — черт, дьявол

УКАЗАТЕЛЬ ИМЕН

Аарне А. финский фольклорист 430, 431, 432, 433, 444, 437, 438, 439, 440, 442

Абидуев А. Б. сказитель 434

Алсыев М. А. сказитель 441

Амуров Ц. сказитель 435

Андреев Н. П. фольклорист 430, 431, 432, 433, 434, 436, 437. 438, 439, 440, 442

Аюшеев С. Э. сказитель 437, 438


Бабушкин С. М. собиратель 441

Баданов X. сказитель 432

Бадмаев Д. сказитель 433, 438

Бадмажапов Д. сказитель 436

Бадмын Будажаб сказитель 441

Базарова Д. собирательница 442

Балдаев С. П. фольклорист 5, 431, 438, 442, 430

Болдаков С. Б. сказитель 441

Бальбуров А. А. писатель 436, 440

Бальчинов Б. X. собиратель 439

Банзаракцаев П. Д. собиратель 437, 439, 440, 441

Баранникова Е. В. фольклорист 2, 3, 4, 5, 430, 431, 432, 433, 434, 435, 436, 437, 438. 439, 440, 441, 442

Бардаханова С. С. фольклорист 4, 5, 430, 431, 432, 434, 436, 437. 438, 439, 441, 442

Батоцыренов Ц, сказитель 442

Бестужев И. А. декабрист 430. 438

Богданова А. Р. географ 438

Болдонова Г. М, собирательница 440

Болотов Л. М. сказитель 433

Болотов Т. П. сказитель 434. 438

Болхоев Б. Б. сказитель 438

Болхоева М. Б. сказительница 438

Борхонова Л. П. собирательница 431, 437

Бурчина Д. А. фольклорист 434, 437, 441, 442


Габеева 3. И. собирательница 435

Гендунов Б. сказитель 442

Гунгаров В. Ш. фольклорист 4, 5. 431, 432, 433. 434, 435, 436, 437, 438, 439, 440, 441, 442

Гунсынов Ш. сказитель 433, 440

Гэсэгжапова Г. собирательница 433


Дамбуева Н. сказительница 442

Дампилон Д. Д. филолог 432. 433, 438, 449

Дарханай Ш. сказитель 441

Доржиев Д. сказитель 439

Доржеев К. М. сказитель 441

Дугаров Б. сказитель 434

Дугар-Нимаеев Ц.-А. литературовед 438, 441


Евреев Ц. П. сказитель 435

Енхобоо Аргааһан сказитель 433


Жамбалов Б.-С. Л. сказитель 441

Жамцарано Ц. Ж. монголовед 439

Жапова Д. сказительница 431

Жетухаев Б. Е. сказитель 440


Иванова А. И. сказительница 436

Иванова О. В. собирательница 433, 434, 441

Ишиев Ч. сказитель 441


Логинов О. Л. сказитель 431

Ломбоев Д. Ж. сказитель 442

Луговской И. поэт 436, 430


Мадасон И. Н. собиратель 431, 434, 438

Маслов В. Г. сказитель 433

Мунконов В. Ж. собиратель 434

Мунконов Д. А. сказитель 434

Мункуев М. собиратель 442

Мухуев С. И. сказитель 442

Мухуев С. X. сказитель 432


Нагаслаев О. О. сказитель 431

Надмитов Д. Р. сказитель 436

Намсараев Н. Д. сказитель 441

Николаев Б. П. сказитель 438

Нимаев Ч. сказитель 437, 439, 440, 441

Ниндаков Галан сказитель 442


Онгорхоев А. Д. сказитель 431

Очиров Ц. сказитель 438


Петров П. сказитель 431

Петров С. Ш. сказитель 437, 439


Рассадин В. И. языковед 432

Руднев А. Д. монголовед 5. 430, 442


Сонопов Д. Ж. сказитель 432


Тагарова Д. Т. сказительница 431

Тажитов Д. А. сказитель 435

Танхаев Б. Д. сказитель 440

Тороев А. А. сказитель 432, 433, 438, 436, 437, 441

Тушемилов П. М. сказитель 431


Ходаханэ К. А. собиратель 438

Халтуев Н. сказитель 441

Халудорова С. С. сказигельница 437

Хамаганое В. Ж. собиратель 431

Хангалов М. Н. этнограф 430

Хаптаев П. Т. историк 430

Хишиктуев Л. сказитель 439

Хомонов М. Л. фольклорист 432, 436, 437, 441


Цыбекдашиева собирательница 441

Цыдендамбаев Ц. сказитель 433

Цыденов Б. С. сказитель 432, 439

Цыденова Д. Д. собирательница 433, 441

Цыренов Б. Ц. преподаватель 434

Цыренова И. Б. филолог 434


Шадаев А. И. писатель 430, 431, 432, 433, 434. 435, 436, 437, 438, 439, 440, 441, 442

Шадаев Ш. сказитель 436

Шаракшанов Д. Н. сказитель 432, 439, 442

Шобошонов Ш. сказитель 432

Шойдоров Д. сказитель 433


Щербакова А. У. сказительница 434, 437


Элиасов Л. Е. фольклорист 430, 436, 442

БУРЯАД АРАДАЙ ОНТОХОНУУД: АЖАБАЙДАЛ ТУХАЙ ОНТОХОНУУД[5]

Осторожно! Дальнейший текст не вычитан. Вообще.

Е. В. Баранниковагай юрэнхы редакцяар хэблэгдэбэ
БУРЯАДАЙ НОМОЙ ХЭБЛЭЛ УЛААН-ҮДЭ 1981

1. УЕНЭЭХЭА ЩШ VEHСЭСЭН АБХАЙ


Урданай үни үнгэрһэн сагта Үенээхэн үбгэн Үен сэсэн басагатайгаа һууна. Бод орогшо гүүтэй аад, хүллэхэ тэргэгүй байгаа. Нэгэтэ түлеэндэ гараха гээд, унагалха болоһон бод борогшо гүүгээ хүтлөөд Баадха баянда ошожо тэргынь эрэбэ. Баадха баян: — тэргээ үгэхэ аргамни үгы, тэрэмни унагалха болоһон юм, — гэнэ.

— Унагалаа хадань, унагайшни асараад үгүүжэм, — гээд, Баадха баян наадажа хэлэжэ пууна гээд, тэргыень хүллсюд тү-леэидэ гараба.

Ой соо түлеэ отолжо байхадань гүүниинь унагалба. Унагаа түншээгээд, гэртээ ерэбэ. Баян Баадхында тэргынь абааша үхэдэнь, тэрэнь унагыень тэргэкһээм гараа гээд буляашхнба. Унагаа гэршэ мэршэшьегүй буляагдгад, Шаажа номин хаак-да ошожо за аба.

Шаажа номин хаан: «Үглөедэр Баадха баянаа асараад ерэхэш», — гээд захирба.

Үглөөдэрынь ерэжэ, Баадха баян Шаажа номин хаанай үүдэнэй баруун эрхиндэнь, Үенээхэн үбгэн зүүн эрхнндэнь байна.

Шаажа номин хаан шэрүүн шарай шарайлжа, Баадха баянһаа:

— Тэргэшни хэзээ унагалааб? — гэжэ пураба.

— Үсхэлдэр.

— Шинии гүүншни хэзээ унагалааб?

— Үсхэлдэр, ойдо түлеэ сабшажа баихадамнн.

— Зэ, шагнагты! Дэлхэй дээрэ эгээл хурса юум? Номогон юум? Тарган юум? Знэ гурбан таабариие маргааша ойлг^лщ

һва хүнтиёЛ унагаа абаха, — гэжэ Шаажа номин хаан за|хирба, *

Үенээхэн үбгэн Баадха баян хоёр гэр гэртээ хариба. Баадха баян бая ноёшуулаа суглуулаад: «Би хаан баабайнхиһаа ерэбэб. Хаан баабай намда гурбан таабари тааха гэжэ үгөм

Эгээн хурса юум? Номогон юум? Тарган юум? Та haйдууд, намда хэлэжэ угыт». Тэдэнь хэлэнэ: «Хай, шинни мүнгэлүүл-һэн тонгор хотигоһоо хурса юумэ угы ха. Номогон юум? Хада: номогон гэхэдэ хамхарна, уһан номогон гэхэдэ үерлэнэ. Тайга номогон гэхэдэ шууяна, ташага улаан нарһан орбонгоороо ур-, балдам унана. Хай, шинни ехэ хү\буүнһээ номогон Хүн үгы ха. Л Тарган юум? — Оложо таажа ядаад, — хай, шинни сагаан че-хоонско гахайһаа тарган юумэ олдохогүй ха», — гэлсэнэ. Баад-ха баян ехэ хухижэ, бая ноёшуулаа хундэлжэ байхадаа: «АЙ| шудха, гэр сооһоон оложо орхихаад, айжа ябаа хаямби», — щ гэнэ. й

Үенээхэн үбгэн гэртээ орлиһоор ерэбэ. Үен сэсэн басага-нннн:

— Баабай, юундэ орлёобши? Унагаа абташхоО гүш? — гэжэ

һурахадань:

Унагаа абаагүйб. Тиигээд Шаажа номин хаан гурбаи таабари хэлэжэ угөө. Дэлхэйдэ юун хурсаб? Юун таргам? Юун номогом? — гэжэ.

— Эдеэлээд, унта! 'Ямар юумын панаан болообта, — гээд, эсэгэез унтуулба.

Үглөэниинь баабайгаа бодхоод, эдеэллээд: Зай, ошо, — гэ-бэ — Юун хурсаб? гэхэдэнь, хаанай хуули хурса гээрэй. Юун номогом? гэхэдэнь, унтахада нойр номогон гээрэй. Юун таргам гэхэдэнь, эдихэдэ үргэн дэлхэйн ногоон тарган гээрэй, — гэбэ. Үеиээхэн үбэгэн ошобо. Баадха баян уртажа ошоод, ба-руун эрхиндэнь энеэбхилжэ байна. Үенээхэн үбгэн\зүүн эрхин-дэнь орбойходожо зогсобо.

Хаан Баадха баянһаа: Зэ, таабариин тайлбари хэлэ, — гэнэ.

— Таабариинтнай тайлбарииень олооб. Өөрынгөө гэр соо-һоо олооб. Хурса юум? гэһэнтнай — минии мүнгэлүүлһэн тон-гор хотиго хурса. Номогон юум? гэһэнтнай — минии ехэ хү-буун номогон, түүнһээ номогон юумэ угы, Тарган юум? гэһэнт-най, минии сагаан чехоокско гахай тарган, тэрээнһээ тарган юумэ угы, — гэбэ.

Үенээхэн үбгэнһөө:

— Зэ, ши юун гэжэ таабаш? — гэхэдэнь, Үенээхэн үбгэн:

— Хаба соохоноо Үен сэсэн басагатайгаа иижэ таабабди: Хурса юум? — Хаанай хуулиһаа хурса юумэ үгы. Номогон юум? — Унтахада нойр номогон. Тарган юум? — Эдихэдэ үргэи дэлхэйн ногоон тарган, ТэрээиЬээ тарган юумэ угы, — гэбэ.

Шаажа номин хаан:

— Зуб! — гэбэ.

Баадха баянда:

— Шинни тэргэннишни булуу унагалаа гү> Үгытэй хүя

шортоо муу ябахагүй юм, баян хүн булюута булхайлжа ябаха-

гүй юм, — гээд Баадха баинние хара гэртэ хаашхаба.

— Зэ, Үенээхэн үбгэн! Маргааша үнэһэн аргамжа томоод,

манайда ерээрэй, — гэбэ.

Үенээхэн үбгэн гэртээ орлн орлиһоор ерэбэ. Үен сэсэн баса-га ни инь:

— Баабай юундэ орлёобши? Таабарииень буруу таагааб-

дин?

—. Үгы. Таабариин тайлба риие зүб гээ. Баадха баяниие буруу таагааш, буруу унагыень абааш гээд, хара гэртэ хааш-хёо. Намайе үглөө үнэһэн аргамжа томоод, тэрээнээ шэрэад

ерэхэш, — гээ.

— Баабай, ямар юумын һанаан болобош. Эдеэлээд, амар-жа унта, — гэбэ.

Үен сэсэн абхай һүни coo солоомо унтангүй томобо. Хаа-найда хурэхэ багтай болоходонь, баабайгаа бодхожо эдеэллээд: Солоомон аргамжаяа шэрээд хаанайда ошо, — гэнэ. Хаа-нанда хурэхэ барагтань, аргамжынь үзүүр галдана. Тэрэиь дүрэ дүрэһөөр баабайнь гарта хүрэбэ. Тиигээд, Үенээхэн үбгэн:

— Хаан баабай! Аргамжаяа аба, — гэнэ. Хаан гаража ерээд, мүнгэн һорьбоороон дайраад үгэнэ. Үнэһэн аргамжа бу-тараад байна.

— Зэ, үнэһэн аргамжа томоод, асаржа шадааш. Маргааша дахин ерэхэш. Харгыгаар ерэхэгүйш, харгыгүй газараар ерэхэгүйш, ябагаар ерэхэгүйш, морёор ерэхэгүйш, теэд ерэхэш. Үдэрш ерэхэгүйш, һүниш ерэхэгүйш, теэд ерэхэш. Ерээд газаамниш байхагүйш, гэртэмниш байхагүйш, теэд ерээд бай-хаш, — гэбэ.

Үенээхэн үбгэн орлн орлиһоор гэртээ ерэбэ. '.— Баабай, юундэ орлёобши?

— Ехэл айдуутай юумэ хэлэбэ, хаан баабай гээшэмнай.

Унаганһаашье һалахаһаан доротоод байнаб.

— Юун гэбэб?

— Маргааша ерэхэш гээ. Харгыгаар ерэхэгүйш, харгыгүй газараар ерэхэгүйш, ябагаар ерэхэгүйш, морёор ерэхэгүйш, теэд ерэхэш. Үдэрш ерэхэгүйш, һүниш ерэхэгүйш, теэд ерэхэш. Ерээд, газаамниш байхагүйш, гэртэмниш байхагүйш, теэд ерээд байхаш, — гээ.

— Ямар юумын һанаан болобош. Эдеэл, амар, унта, һүниин дунда баабайгаа һэрээжэ бодхооно.

— Тэхэ унуулаад, харгын далан дээгүүр ябахаш. Үглвөнн бүрүүлээр гэртэн ороод, боһого дээрэн гэшхээд, ерээб гээрэй, — гээд табиба.

Үенээхэн үбгэн тэхэеэ унаад, хаанайда хүрээд, боһого дээ-

рэнь байгаад, ерээб гэжэ хухирбэ.

— Юугаар ерээбши?

танаида эээт

Тэхэеэ унаад, харгын далан дээгүүр ерээб.

Хэды хэр болооб?

— Нара нарсаадүй, үүр хираалжа байна.

— Хаана байнаш?

— Үүдэнэй боһого дээрэ байнам.

— Зэ, һайн! Тиигээд, гэртээ хари. Маргааша би ошохоб. Үен сэсэн абхайяа үхэрээ ii а а га ад, эльгэн тараг гүр байха гэжэ хэлээрэй, — гээд Үенээхэн үбгые харюулба.

Харижа ябахадаа: Үхэрһээ һүн гараха юм аал? — гэжэ гай-лажа, орлижо ябана. Гэртээ хүрээд, ушараа орлйжо, уйлажа һуугаад хэлэнэ.

Баабай, түбһэн юумэдэ һанаашэрхажа, орлижо яб'ахаш Эдеэлээд унта, — гэбэ.

Хойто үглөөниинь хаан ухарга морёор ерэбэ. Үен сэсэн абй хай харгын тооһо хараһаар, газаашаа гүйжэ гараад, солоогүй зунгааһа түүжэ байна. Хаан тэргэнһээн буугаад, эли харагша болоод, түлеэнэй хажууда ошоод, зунгааһа түүжэ һууһан баса^ ганһаа:

Ямар мэндээтэйгээр зунгааһа түүгээбши? — гэжэ һу-

раба.

Баабаймни шүлэ эдеэ. — Бэһэтэй хүн шүлэ эдихэемаал?

Үхэрһээ һүн гараха юумэ аал? — гэхэдэнь, хаан дуугай болоод, гэртэнь оробо. Үенээхэн үбгэн хэбтэнэ.

— Боһыш. Худа оролсоеыл, — гэнэ. Тиигээд энэ тэрые хэл-сэнэ. — Гурбан хоногоор болзор гаргажа, басага манайда хү-рэсэ хүргэжэ ошыт.

Үенээхэн үбгэн гурба хоноһон хойно Үен сэсэн абхайгаа абаашшаа ошобо. Тиигээд Шаажа номин хаанайда долоо хо-носо домог зугаа, найма хоног соо найр зугаа, юһэн хоног соо ехэ зугаа хэжэ, арбадахи хоногтоо арай гэжэ тараба. Үенээ-хэн убгэн үе наһандаа иижэ зугаалаагүйе зугаалжа гэртээ хариба.

Нэгэтэ Шаажа номин хаан бодожо Харжа Минаа хүбүүгээ: «Моридоо эмээллэжэ агнахаа гарая», — гэбэ. Тиигээд хоюулаа моридоО унажа, номо һаадагаа ахажа гараба.

Нэгэ хэды ябаад: «Хүбүүн, хүбүүн, мориноо һүүл хүдэлгэ лаа, — гэнэ. Харжа Минаа хүбүүн моринһоон буугаад, мориноо һүүл хүдэлгэнэ. Тиихэдэнь: „Шудхажа хүбүүн боло! Мо-риной һүул худэлгэхэдөө иижэ хүдэлгэхэ юумэ аал?“ — гээд хүбүүгээ налина. Тиигээд, агнангүй гэртээ тэхэрижэ ерэбэ.

Шаажа номин хаан, бэрэеэ шага а бар доро 'ошоод, щагиа->

на.

— Яагаа нюдэнши нольбоһотойб? — гэжэ Үен сэсэн абхай

Харжа Минаа үбгэнһеөн һурана.

— Баабаймни наляа.

— Юундэ наляаб?

— Мориноо һүүл хүдэлгэ гэхэдэн, моринһоок буугаад, мориноо һуүл хүдэлгэхэдэм, моримой һүүл иижэ хүдэлгэхэ юумэ

аал гээд наляа л даа.

— һэ, багаар наляал. Морнной һүүл тиижэ хүдэлгэхэ юумэ

аал? Би байгаа һаан, бодохоёо болисош налиха һэм. Мориноо

һүүл хүдэлгэ гэхэдэнь, морёо хатаргахадаш һүүлын хүдэлхэ һэмнай, — гэнэ. Хаан шагнаад, гэртээ оробо.

Хойто үглөөниин эсэгэнь: „Хүбүүн агная, моридоо эмээл-лэ“, — гэбэ. Тиигээд агнахаа гарана. Нэгэ хэды ябаад, Шаажа номин хаан: „Хүбүүн, мориноо һүүл хүдэлгэ“, — гэбэ. Хүбүүн морёо хатаргаба. Эсэгэн хүсэжэ ошоод: „Хүбүүн, түгэсэг дээрэ гал түлн“, — гэбэ. Хүбүүн моринһоо буугаад, түгэсэг дээрэ гал түлижэ оробо. Эсэгэнь баһа хүбүүгээ түгэсэг дээрэ гал иижэ түлихэ юумэ аал гэжэ налижа налижа гэртээ тэхэржэ ерэбэ. Харжа Минаа гэртээ ороходонь, Үен сэсэн хатаниин:

— Баһа юундэ орлибош? — гэнэ.

— Баабаймни наляа.

— Баһа ямар зэмэ хэбэш?

— Түгэсэг дээрэ гал түли гэхэдэнь, моринһоон буугаад, тү-гэсэг дээрэ гал носоожо байхадам, түгэсэг дээрэ гал иижэ тү-лихэ юумэ аал гээд наляа, — гэбэ.

— Ухэжэ убгэмни боло даа. Би ябаа лаан, бодохоёо боли* сошни налиха һэм. Баабайшни ялаагүй, мууса наляа. Үбэр-һөөн дааһа хүдэһөө гаргажа, тамхи аһааха гээ хаям. Тамхяа гаргаад, татаа хадашни, налихагүй байгаа, — гэнэ.

Шаажа номин хаан гэртээ орожо, Гэрэл гоохон хатандаа: Бп өөһэрөөншье сэсэм, бэрэмнайшье сэсэн. Шаажагай сэсэн хаанда ошожо сэсэ буляалдахамни, — гэнэ.

Шаажагай сэсэн хаан ехэ сэсэн, ехэ хатуу хуулитай юм. Ошоошон олон, тэхэрээшэн үгы юм гэжэ дуулагша һэм, — гээд Гэрэл гоохон хатаниинь хэлэнэ.

Шаажа номин хаан нуу туугүй намһаа сэсэн сэлдэр хаан байха аал? гэжэ түхөө түхөөржэ ябаба. Гурба хоножо хүрэбэ. Гурба һарада зугаална, ходо дутад гээд лэ байна. Гурбадахи хүүртээ тороод лэ байна. Дүрбэн ha pa болоод байхадаа, Шаажагай сэсэн хаан: энээхэн хабатай аад лэ, юундэ ерээбши гээд, Шаажа номин хаагаа тэргэнэй мөөрэй голһоо хүлеэд, унаад һууна. Унаа болоод хэбтэхэдээ:

— Зэ, Шаажагай сэсэн хаан, намай торгообош.!? Шамда алуулха болоод байнам. Хойто зондоо нэгэ хүүр үгэхэ һанаа-тайб.

— Юу хэлэхымш, хэлыштаа.

— Шаажа номин хаантнай, Шаажагай сэсэн хаае торгоо-гоо. Арбан салдат арадань, хорин салдат хойнонь хараад байна. Боро торгон подуушка дээрэ, ногоон торгон олбог дээрэ, хүхэ торгон хүнжэлөөр хушаад хэбтэнэ гэхэ. Урдаһаа ерэһэи уһа хойшонь хаяжа, 'хойноһоо ерэһэн уһа урайгшан хаяжа ерэхэ гэхэ. Гэртэхи гурбан зуун хонидой зуун табииеиь хан-шалаад, зуун табин хонииень хайшалаагүй асарха. Хоннд соом

I яямлэһэн хоёр борлон ими юм. Нэгэ борохон хоыёо байра] дэзрээ алаха, нүгөөдынь газараа тэгнэжэ ябахадаа алаха гээрэй. Гэртээ үрөеһэн дойлогор үнеэн бни, үрөөһэн нюдэ похож азарга бни юм. Тэдэмнн юу ойлгохо һэм. Алтай барюултай хай-; ша бни юм, ара и тэрэмнн ойлгожо болохо. Ойлгоо хадаа хопн-доо туугаад ерэхэ.

Хэлэһэн хүүрынь хоёр элшэдтэ ойлгуулжа хэлээд, тэрэ эл* шэдээ Шаажа номин хаанай гэртэхиндэ эльгээбэ. Хоёр элшэд гэртэнь хүрээд, захяаень дууһан хэлэбэ. Гэрэл гоохон хатан Харжа Минаа хоёр уһа хаяжа, хони-. доо хайшалжа оробо. за пса барлагуудынь ямар хоёр борлон бариха бэлэй гэлдэн байна. Энэ үедэнь Үен сэсэн абхай ҮенэЯ хэв баабайгаа эрьежэ ошоһоноо ерэбэ. Хадам эхэ Харжа Мм-] наа хоёроо хараад гайхажа, юун болооб гэжэ пураба. Тэрэ. хоёрын энэ тэрэ сохижо эсэгынгээ захяае хэлэбэ. Бэрэнь хоёр, элшэдые урижа асараад, хүндэлжэ байгаад, ерэһэн удхыень^ дууһан һуража абаба. Тниһэн бэеэрээ хадам эхэ Харжа Минаа хоёроо дуудажа асараад хэлэбэ:

— Баабаймнай тороо хаям. Үрөөһэн эбэр дойлогор үнеэн, үрөөһэн нюдэ һохор азарга гэжэ та хоёроо хэлээ хаям. Алтай барюултай хайша гэжэ намай хэлээ. Тэргэнэй мөөртэ хүлёэ-тэй хэбтэнэ. Арба, хорин салдат гэһэниинь мөөрэй хуйһэн, Боро торгон подуушка, ногоон торгон олбог гэһэицинь хагданЬ ногоон/ хүхэ торгон хүнжэл гээшэнь огторгой үүлэн. Гурбан зуун хонин гээшэнь сэрэг суурнай хаям. Зуун табин хун номо һаадагтайгаа ерэхэ, нүгөө зуун табин хүниин хооһоор ерэхэ гээ. уһа хаяха гээшэн улад зондоо түргэн хэлэхэ гээ. Хоёр борлон гээшэнь энэ газаа байһан элшэд хаям, — гэжэ хэлэбэ.'.

Үен сэсэн абхай түргэн сэрэг түхөөрөөд, дайда дээрээ нэгэ' злшые алаад, түргэн ябаба. Газараа тэгнээд, нүгөө элшыенвд алаба. Шаажагай сэсэн хаанайда хүрэхэдэнь, тэрэнь үшөө1 хорд гэхэ амитайхан Шаажа номин хаан дээрээ һуугаад, үшөо хүур буляалдажа һуугаа.


Баабайгаа уялгаһаан мулталжа бодхобо. Үен сэсэн абхай Шаажагай сэсэн хаае хаанашье хүргэнгүй торгоожо, хул га-рыен тэргэнэй мөөртэ хүлеэд, дээрэнь һуугаад: Иимэхэн хаба-тай аад, баабайемнай яахаа зобоогообши? — гэнэ.

— һайн хүн боложо табииштаа, — гэжэ Шаажагай сэсэн хаан мүргэнэ. Табюулһан бэеэрээ: „һайд сэсэшүүл сэсэ буляалдажа илаһан аад, һаншагта хүндэ торооб, доронь орооб“, — гээд, хотоной хойнохи хара нуур уруу орожо үгы болошобо.

Үен сэсэн абхай сэрэг суураа дахуулжа, баабайгаа абажа гэртээ ерэбэ. Гэртээ ерээд, хорото дайсанаа даража, хормоон-гоёо һобойдоо үлгэбэ. Хуушан сагнай тэхэрбэ, амар жаргал ерэбэ. Эртэ дайсанаа илажа, Ьомоёо һобойдоо үлгэбэ. Тиигээд, Шаажа номин хаан бэрэеэ шэрээдээ һуулгажа, ан һуужа аша-та бурхандаа түшэбэ.


2. СЭСЭН ХААНИ БЭРИ — ҮГЭЭТЭЙ ХҮҮНИ БАСАГАН


Нэгэ хаан тэнэгшэг хүбуүтэй байгаа. Нэ-гэтэ модо руу агнажа ошоод, ерэжэ яба-

хадаа хаан хүбүүндээ хэлэнэ: „Зай, шимни моринойнгоо һүүл хүдэлгыш даа“ — гэжэ. Хүбүүниин морннһоон гүйжэ буугаад, юу юугээ моринойнгоо һүүл хүдэлгөөб гэжэ энээ тэрээ руунь һабанана. Хаан моринһоон буужа, бүтүү наншаба. „Ши яа-гаабши, морини һүүл хүдэлгэхэ гээшэ замай дуу дуула гээ хамнайб“, — гээд мориндоо мордоод ябашана. Хойноһоонь хү-бүүн мориндоо мордожо баһал хатаргана. Тиижэ ябасараа модон тогоо тогооло гэжэ хэлэхэдэнь, хүбүүн морннһоон буужа, бүдүүн гэгшын модо унагаажа, тогоо тогоолжо захалба. Баһа тэндэнь» голдон хүрөод, боли гэжэ болюулаад, мориндоо мордобод.

Гэртээ ерэжэ, хаан төөбиидөө хэлэнэ:

— Хүбүүмнай уһан тулам тэнэг, юуш ойлгогкой, ехэ буруу юумэ түрээ, — гэнэ.

Төөбиинь: Хайша алахаан гүбдидээ, — гэнэ. — Харин нэгэ һайн бэри оложо үгөө, тиибэл ухаа оронгой яаха һэм, — гэнэ.

Хажуудань нэгэ үбгэн басагатаяа ажапуудаг байгаа. Тэрэ үбгэнэй басагаар бэри хэхэ гэжэ хаан шиидэбэ. Тиигээд хоёр. хүү хадагтай эльгээжэ үбгэнһөө һуруулна: «Үрэ бэеэ анда болгохомнай гу?» — гэнэ.

Хаани хүүды үбгэнэйдэ ерэхэдэ, как раз басаганиинь үгэй байшоо. Үбгэн басаганһаан һуруужаб даа гээд. хадагаар ерэ-һэн хүнуүдые бусааба. Басаганиинь ерэжэ, үбгэн басагандаа хуу зугаалба. Басаган бодожо узээд хэлэнэ: «Мининнгээ ту* лөө урсаар дүүрэн мал, малгайгаар дүүрэн алта үгэбэлтнаи үхэб гэжэ хэлээрэйш», — гэнэ.

Хойто удзрынь хаанн хадагшан ерэжэ, гар гарга барилсаад Һ ал аба д. Үбгэн урсаяа уһании ольторог дээрэ, намаатай наб-шатай газар дээрэ бариба.

Хааня хүлһэншэһы малаа гуугаад ерэхэдэ, тэрэ урсаяа үүдынь неэгээд, нүгөө үүдээрэнь гаргажа саашань ольторог. дээрэ нюужа байба. Хаанн малшад дасин дасин хэдэн дасин асаржа дуүргэнэгэй, тиихэдэнь убгэн болоо гэжэ өөрөө хэлэбэ.

Длтаа абахадаа малгайгаа оёбрые соолоод, ехэ нухэ мал-

тажа тэрээн дээрээ малгайгаа табяад, алтаа хүүлэнэ, юрдеө дуүргэжэ ядабад. Ошоод лэ хаанайснһаан асарна, юумэ боло-ногуй. Дуургэжэ ядаад байнад. Тиихэдэнь убгэн болоо даа гэжэ болюулба. Тиигээд малаа тооложо узэхэдэнь, табан зуун толгой болошоод байна. Мүнгөө тооложо узэхэдэнь, табан мянга бол обо.

— Болоо даа, зуу хурэсэр эдихэ юумээ олобоб, — ^- гээд уси-буугээ хаанайда хүргэбэ.

Бэриингээ сэсэн ухаае туршахам гэжэ хаан ондоо хаанайда ошобо. Ошоод нүгөө хаандаа диилдээд, хубсаһаа тайлуул-жа хулюулээд, газаа хаягдашаба. Газаа хэбтэхэдээ, тэрэ сэсэн хаан гэртээ һэмээхэнээр бэшэнэ: «Битнай һайн ябанаб, хүхэ ногоон хунжэл доро, ногоон торгон дэбидхэр дээрэ хоёр селдаад һахюултай, эбэр шэбэрээр эдеэлжэ, алтан һайхан үл-хөөгөөр бэеэ оройжо ябанаб. Намда айлшаар ерыт. Ерэхэ-Дээ гурбан зуун эрьеэ урдаа туугаад, эбэртэ малаа урдаа туулсаад, эбэргүй малаа хойноо туугаад, муу улаан бухая а абаад, муу сагаагша үнеэем асараарайгты, алтан гэнжэтэй са-моварыем асараарайгты», — гэжэ бэшэнэ.

Бэшэгэй хурэжэ ерэхэдэ, хаанай баруун гарай ахамад тү-шэмэлнүүД уншаад, хаамнай һайн газар ябашоо гэжэ ехэ һү-сеэтэй. Хаанн мунхаг хүбүүн тзрээни дуулаад ехэл һүсеэтэй, ябахаяа тусеэрнэ, бэшэг сооси хэлээшээр. Ганса*хан бэри бо-лоһон үгээтэй хүүни басаган энээнии ондоогоор бодожо иигэжэ хэлэнэ: *Щг

— Хүхэ ногоон дэбидхэр гээшэнь алтан дэлхэнмнай гээшэ. Хүхэ сэнтир торгон гээшэ огторгоймнай гэнэ. Эбэр шэбэрээр эдеэлиэб гэхэдээ хурайн дуһаагаар эдеэлнэб гэнэ. Газаа хоёр һахюултай, тумэр гэнжээр гэнжэлээтэй хэбтэнэб гэнэ ха юм. Намдаа түргэн ерэгты гэнэ, эбэртэй мал гээшэмнай буутай жа-датай сэрэгүүдээ хэлэнэ, буугүй жадагүй сэрэгүүдээ эбэргүн мал гэжэ хэлэнэ, муу улаан буха гээшэ минии эрэ болнааб даа, муу сагаагша үнеэн гэхэдээ та минии хадам эхэ болнот. Алтан гэнжэтэй самовар гэхэдээ бил болоно гээшэ бизэб даа.

Тиигээд тургэн сэрэг суураа бэлдээд ошобод, ошожо хүрэ-хэдэнь мэнэ мэнэ хаании алаха гэжэ түсеэржэ байба.

Дайгаар бушуу түргэнөөр добтолжо ороод, тэрэ хаанн сэрэ-гүүд сээлЭ үдэр дайлалдаад, үй бута сосёод диилтибэ. Тиигээд хааниие ахамад түшэмэлнүүдтэйнь бараниинь барижа хүлеэд,

өөһэдынгөө хаан хадам баабайгаа абажа солбог толбог дээрэ гэртээ абаад ерэбэ.

Тиигээд тэрэ хаан энэ бэрэмни ямаршье хүнһөө сэсэн бэрхэ байба гэжэ ехэ һүсеэтэй, Һанаа амар барандаа жаргажа һууба.


3. БАЯН ХҮНЭЙ СЭСЭН БЭРИ


Урай хада нэгэ баян хүн байгаа. Тэрэ баян газар дээрэ гансахан хүбүүтэй байгаад, ямар бэри ерэхэб гэжэ ехэ һанаашархана. Нэгэ хэды болоод хүбүүниинь гэрлээ.

Нэгэтэ эсэгэ хүбүүн хоёр адуугаа эрьехэеэ хээрэ гараа. Хү-бууеэ һуулгаад, эсэгэнь хэлэнэ:

— Минии тэрээгүүр адууяа эрьеэд ерэхэдэмни, модон то-гоондо мяха шанаад байгаарайш. Дщ

Эсэгэеэ хэды дайда эрьеэд ерэхэдэнь, хүбүүниинь мяхашье шанаагүй, тогоо хэхэмни гэжэ нойтон уляаһа нүхэлжэ һуугаа. Эсэгэнь тэрэ хүбүүеэ яһалаар мйнаадажа-минаадажа гэртэнь харюулаа. Гэртээ ерээд тэрэ хүбүүн һамгандаа хэлэнэ:

— Эсэгэмни модон тогоо хэхэ гээ, минии модон тогоо хэхэ гэжэ уляаһа нүхэлжэ һуухадамни ерээд минаадажа хаяа.

Тиихэдэнь Ьамгаииин хэлэнэ:

— Шангалаад нүхэлөөд тогоо хэхой, удаан болосор шии-галжа һуугааламши. лиихэдэшни һабаалам.

Саада үдэрынь эсэгэ хүбүүн хоёр баһа хээрэ гараба. Эсэгэнь хүбүүндээ мяха модон тогоон соо шанаха гээд, адуугаа эрьехэеэ ошоо. Ерэн гэхэдэнь, мүнөөхи хүбүүниинь баһа модо нүхэлжэ тогоо хэхэмни гэжэ зобожо, ядажа һууба. Эсэгэнь ха-р ah а ар лэ мэдээдтиба, тиигээд хүбүүндээ хэлэнэ:

— һамганшни толгоёор обор хүн байна. Ябандаа шинииеэ толгой бариха, тэрэ һамгаяа харюула, ондоо һамга асара.

Хүбүүниинь һамгаяа гэртэнь харюулжа, ондоо һамгагай бо-лобо.

Тиигээд эсэгэ хүбүүн хоёр адуугаа эрьехэеэ гараба. Эсэгэнь баһа тиимэ юумэ хээд байгаарайш гэжэ хүбүүндээ хэ-

лээд ошобо.

Хүбүүниинь баһал модо нүхэлжэ тогоо хэхэ гэжэ оролдожо һууба. Эсэгэнь хүбүүеэ бургааһаар яһалаар һабаад, гэртэнь ха


рюулаа. Гэртээ ерээд һамгандаа юунн түлөө сохюулһанаа хэлэжэ үгэбэ.

Тннхэлэнь һамганиииь хэлэнэ:

— Сохюулхой юумэдэ сохюулжа һуугааламши, эсэгэеэ ерэхэдэ модо узуурлээд шоро хээд, мяха шараад байхой.

Тэрээнһээн пуулдэ хээрэ гарахадаа һамганаа хүүрээр хү-бүүц мяха модондо хадхаад, шараад байба.

Эсэгэнь ехээр баярлаа. «Одоол энэ хүбүүмни сэсэн һамга-тай болоод байна, иибэл үхэхэдөөшьс һанаашархахагонб», — гээд ойндоо панама.

Нэгэтэ эсэгэнь холо газар найма а хэхэм гэжэ ошоод, ондоо хаанда баригдаба. Алахаяа байхадань хэлэнэ:

— Минии ганса бэе алаад хооһоор үлэнхаар. баян минии зөөриһөө нэгэ заримайнь хубаалдажа асарагтайла, — гэнэ. — Би танда гурбан зуун сагаан хони, гурбан хара хуса үгэхэ арга-тайб.

Мүнөөхи хаан зөерндэнь здеэрхээд, гурбан һэлмэтэй хүуе баян хүүни дайда тээшэ гаргаба. Тиихэдээ тэрэ баян хүн гэртэ-хиндээ иимэ бэшэг бэшээд үгөө: — Гурбан зуун сагаан хонёо абаад ерээрэйт. Гурбан хара хусаяа нэгэ хусайнь дайда дээрээ алаарайт, нугөөдэ хусайнь зуураа алаарайт, гурбадхиин эндээ ерээд алаарайт, — гэбэ. Тэрэ зурапан юумэйн хэншье ойлгожО ядаа. Ганса сэсэн бэринь ойлгоод, гурбан зуун сэрэг абаад гараба.

Тиихэдээ хаанн хүүши нэгэйнь дайда дээрээ алаад, хоёрдо-хиинь харгыдаа, гурбадахиинь харгы заалгажа ошоод, дайда дээрэнь алаа. Гурбан зуун сэрэгшэдээрээ дайлаад; эсэгэеэ

абаад ерээлан. Эсэгэнь тэргэни мөэртэ уяатай пуугаа.


4. Ерэнтэй сэсэн далаНтай тэнэг хоёр


Урдын урда сагта Далантай тэнэг, Ерэнтэй сэсэн гэжэ байһан байгаа. Тиигээд Далантай тэнэг нэгэ хүүхэнтэй — байгаа.

Ерэнтэй сэсэн нэгэ хүбүүнтэй байгаа. Ерэнтэй сэсэн Харзагайн хаантай сэсэ буляасалдаха гэжэ ошожо ябажай. Тиитэл Далантай тэнэгы хүүхэн харгы дээрэнь наадажа байба, гэр бараа барижа. Ерэнтэй сэсэн хүбүүнтэйгээ ябаад: «Гэр бараа зайл-.даггуй, тэргэ норин зайлдаг», — гэбэ. Тиихэдэнь Ерэнтэй сэсэн харгыгаас гаража үгэбэ. Тннгээд Ерэнтэй сэсэн тэрэ хүүхэндэ хэлэжэй:

— Абынгаа ерээгээ үдэр ерэхэдэнъ, үнэһвөр аргамжа томоод байгаарай. Тиигээд хэрбээ томоогуй бол, толгой абхаб, — гэжэй.

Хүүхэни абань аргагүй тэнэг байһан тулада айжа орилжо байба. Хүүхзниинь: «Аба, бү орило, үнэһөөр аргамжа томожо 'болохогуй, солоомоор томоод галда», — гэбэ.

Абань солоомоор аргамжа томоод галдаба. Галдахадань, үнэһэн аргамжа болоод байжай.

Ерэнтэй сэсэн:

— Аргамжа томоо гүш? — гэбэ.

— Томооб, — гэбэ.

Үнэһөөр томоотой аргамжань байба. Тиигээд Ерэнтэй сэсэн ҮЗҮҮР узуурынь мэдэгдэхэгуй нэгэ модо угэжэ, да хин хэлэбэ: «Энээнэй узуурынь олоод байгаарай. Олоогүй бол, толгой аба-на»

Тиигээд Далантай тэнэг хүүхэндээ хэлэхэдэнь, хүүхэниинь:

— Модо уһанда абаашажа таби, ткигэбэлшни узуураггь уһаи уруугаа урдаха, — гэбэ.


Үбгэн модоо уһанда абаашажа табиба, Табихадань, уэуу-рань түрүүлжэ урдаа гэжэ модоо асаржа байтар, Ерэнтэй сэсэн ерээд:

— Зэ, убгэн, модонойнгоо узуур үзүүрынь олоо гүш? — гэбэ.

Үбгэн хэлэбэ:

— Модоныгоо узуур үзүүрынь олооб.

— Зөб олоо байнаш, — гэжэ Ерэнтэй сэсэн хэлэбэ. Дахин Ерэнтэй сэсэн убгэндэ хоёр гуү үгэбэ.

— Энээни унаганиин алим, тэрээнииги олоорой. Хэрбээ олоогүй бол, толгой абана, — гэбэ.

Үбгэн хүүхзндээ хэлэбэ. I— Ерэнтэй сэсэн тиигэжэ хэлээ, Хэрбээ энэ даабари дүур-гээгуй болшни, толгой абана.

— Гүүгээ гурбан хоног уяад табибалшни, нэгэнь ошоод нэ-гыгээ хүхэхэ, тиихэдэнь тэрэ хүхэһэниинь унаганиинь гэжэ мэ-дэхэш, — гэбэ.

Тиигээд үбгэн гүүгээ гурбан хоног уяба. Уяад табихадань,

нэгэнь нэгыгээ хүхэбэ. Тиигээд Ерэнтэй сэсэн асууба:

— Хоёр гүүгээ нэгынь унаган гэжэ олобууш?

Үбгэн хэлэбэ.

— Олооб. Ерэнтэй сэсэн:

— Зөб олоо байнаш, — гэбэ. Далантай тэнэгтэ дахин хэлэбэ:

— Эрэ үхэр һаажа, эльгэн тараг бүреэрэй.,

Үбгэн баһа хүүхэндээ хэлэбэ. Тиихэдэнь хүүхэниинь аба-даа:

— Ши орон дээрээ гараад хэбтээрэй, Ерэнтэй сэсэнии ерэхэдэ. Ерэнтэй сэсэн ерээд, хүүхэнһээнь асууба:

— Далантай тэнэг байнуу? Хүүхэниинь хэлэбэ:

— Абамнай хүнгэрһөөр эбэдөөд байна.

Ерэнтэй сэсэн: «Эрэ хүн хүнгэрһөөр эбдэхэ» гээшэмнай хай-

шаа юм.

Хүүхэн хэлэнэ:

— Та эрэ.үхэр лаажа эльгэн тараг бүрөөрэй гэжэ хэлээ һэн-

та.

Тиигээд Ерэнтэй сэсэн энэ яагаа сэсэн хүүхэн гээшэб гэжэ хүбүүндээ гэргэн бол гон абжа угэбэ. Ерэнтэй сэсэн хубуунтэй-гээ Харзагай хаантай сэсэ буляалдаха гэжэ ябаба. Ябажа бай-тараа, нэгэ арын захада ошоод:

— Би, хүбүүн, агнахамни, — гэжэ хүбүүндээ хэлээд ябаба. — Зэ, хубүүн моринойнгоо һүүл сэгсэржэ, модон тогоо хэжэ байгаарай, — гэбэ.

Моринойнгоо һүүл сэгсэржэ, модон тогоо хэжэ байгаарай гэһэн үгэнь сайгаа шанажа, маха шаыажа байгаарай гэһэн үгз".

байба. Абынгаа ерэхэдэ хубуун моринии һүүл сэгсэржэ, модоор тогоо хэжэ байба. Абань ерээд асууба:

— Зэ. хубуун, гоу хэжэ байнаш? Тэнэг байнаш, — гээд хү-буүнээ гэртээ бусааба.

Абань Харзагын хаантай сэсэ буляалдаха гэжэ ошобо. Ошоод, Харзагын хаантай сэсэ буляалдаад, Харзагын хаан Ерэнтэй сэсэн хоёр сэсээ алдаһан хүн бүхы тойроод байһан ал-бата харьяатани ухэ гэлсээд, тиигээд ерэнтэй сэсэн сэсээ бу-ляалдаба. Харзагын хаан Ерэнтэй сэсэнни тэргын турбиисэнээс. уяжархиба… Харзагы хаан Ерэнтэй сэсэнни албата харьяаты-ги асаруулха гэжэ найма и хуниие эльгэбэ. Ошохо гэжэ бай тарань, Ерэнтэй сэсэн тэрэ найман хундэ захиба:

— Манайда адуунаарамнай нэгэ хара азарга бии. Тэрэ юуш мэдэхэгуй. Үхэрээрэмнай нэгэ харагша унеэн бии. Тэрэ юуш мэдэхэгуй. Орониимнай шэрээн хулдэ нэгэ алтан хайша бии. Тэрэл мэдэхээ ядахагуй. Хойноо байһан дээбэрээ урдаа табиг-ты гээрэй. Урдаа байһан дээбэрээ хойноо табигты, гээрэй. Урдаа байһан найман алтан хайлаашании зургаагын таһа саб-шагты. Абатнай. хорин солдат һахюултай, хоёр хониной туушэ-тэй, хоёр боонно уһатай байнаб, — гэһэн байгаа абань.

Найман эмээл моритой хун ерээд, хүбүүндэнь хэлэбэ. Хубуун хамаг дээбэрээ бултынь солижорхибо. Бэрэнь угэй байба. Бэрэнь ерээд асууба:

— Зай, энэ юун болооб? Хубуун хэлэбэ:

— Абамнай тиигэжэ захюулаа. Бэрэнь:

— Ай, ухэһэн тэнэг убгэмни, юу гэжэ байнаш. Тиигэжэ за-хиһан угэ, адуунаарамнай нэгэ хара азарга бии, тэрэ юуш мэ-дэхэгуй гээшэ шамайе хэлээ юм. Үхэрээрэмнай нэгэ харагша унеэн бии, тэрэ юуш мэдэхэгуй гэжэ эжыгии хэлээ. Орониимнай хул зууртэ нэгэ алтан хайша бии, тэрэ мэдэхээ ядахагуй гэжэ намайе хэлээ юм гэбэ. Хойноо байһан дээбэрээ урдаа табигты гэжэ хойноо байһан албата харьяатанаа суглуулагты гээ юм гэбэ, Урдаа байһан дээбэрээ хойноо табигты гэжэ урдаа байһан албата харьяатанаа суглуулагты гээ юм ха. Урдуурам-най найман алтан хойлоос бии, тэрээнии зургаан хойлоосиинь таса сабша гэжэ, хоёрынь улээ гэхэдээ энэ ерэһэи хүнии зур-гааень таһа сабшажа ала гээ юм. Абамнай хорин солдат са-хюулта'й, хоёр эргиин түүшэтэй, хоёр боонно уһатай байнаб, хорнн солдат сахюултай гэжэ тэргиин паалисанаас уяатай гээ байна. Хоёр боонно уһатай гэжэ нюдэниинь нёлбосо гэбэ.

— Зэ, абамнай энэ найман хунии зургаагынь ала гээ юм байна, — гэжэ зургааень алаба, хоёрынь үлдээбэ/ Үбгэииигөө дээлээ таил гэжэ дээлынь тайлуулжа өмөдөөд, эрэ хун мэтэ болоод ябаба.

— Харзагайн хаанда абамнай сэсээ алдаба байна, тэргын турбиисэнээс уяатай байгаа байна, — гэжэ хэлээд, тэрэ хуухэк U

Харзагайн хаанайда ошопониин, тэндэ тэргын турбиисэнээс абан уяатай байба. Абыгаа харанаш угэй. Гэртэнь ороһониинь,

Харзагайн хаан:

— Ши хэнии хүбүүн гээшэбши? — гэжэ ехэ шэруунээр

асууба.

Хуухэн хэлэбэ:

— Би Ерэнтэй сэсэнэй хүбүүн гээшэб, шамтай сэсэ буляалдаха гэжэ ерээб.

Харзагайн хаан асууба:

— Зэ, тиигэбэл тээ-тэр урда арын модонии унасаниинь олон

гү, али гозойсониинь олон гү? Тиихэдэ хүүхэн асууба:

— Тахир модынь ямар тээшэнь тоолохобиб? — гэбэ.

Харзагайн хаан:

— Тахир модыгии унаһан тээшэ тоолохош, — гэбэ.

Хүүхэн хэлэбэ:

— Унасан модониинь олон.

Тиигээд хүүхэн Харзагайн ханиигии сэсээрээ буляад, Харзагайн хаании албата харьяататайнь абатайгаа абаад гэртээ

ерээд, амсагалдай һайхан жаргаба.


5. ГУРЭ РАНЗА ХААНАЙ СЭСЭН БЭРИ


Урдань нэгэ хаан ехэ бэрхэ, ухаатай ба-сагатай байгаа пан ха. Нэгэтэ тэрэ баса-гыень баян сэрэгтэй хаан бэри болгохоёо эриһэн байгаа. Тыхэ-дэнь басаганай эсэгэнь дуудажа асараад: "Ши минии ганса басаган гээшэш, бэеэрээ өөрынгөө наһанай нүхэрые олохо ёһо-тойш", — гэжэ хэлэһэн хойноо нэгэ эрхи сэсэг угэбэ. Тиигээд:, Энэ сэсэг дуралһан хүндөө хаяарай, — гэжэ хэлэһэн байна. Хоёр хоноод байхада, хори-гушан моритой хаанай хүбүүд у рил-" дааха болобо. Хэды олон баян хаанай хүбүүдэй гүйлдэжэ гара-хада, тэрэ сэсэгээ хаяагүй аад лэ, харин эгээ һүүлдэ ерэһэн үгы-тэйшэг хаанай хүбүүнэй урдаһаа хаяһан байна. Тэрэнэй һүүлдэ бүхы хаанарай суглархада, эсэгэнь басагандаа хэлэһэн байна:

— Миниишье зэргэ хаан бии, намһаашье үлүү хаан. бии, ошожо очшо тэрэ пачшык үгытэй Гүрэ Ранза хаанай хүбүүндэ юундэ хаяабши? Тыхэдэнь басаганиинь эсэгэдээ хэлэбэ:

• — Адуу малаар баян — адаг баян, эрдэм бэлигээр баян — эрхим баян. Эдэ хүбүүдые харахадам, энэ хүбүүн эрдэм, бэлигээр баян байба, өөрынгөө нүхэрые бэеЭрээ шэлэ гэхэдэшни, өөрынгөө дурлаһан хүбүүндээ хаябаб.

Тингэжэ басаганайнгаа үгэдэ хаагдажа, Гүрэ Ранза хааиай хүбүүндэ басагаяа үгэһэн байна.


6. ГУРБАН ТААБАРИ


Аха дүү хоёр байгаа пэн ха урдань. Тиигээд ахань үгытэй, дүүнь баян. Дүүнь ахадаа үнеэгээ һаалгаа юм ха. Нэгэ хэды болоод үнеэгээ аба-' хам гэжэ хаанда заажа ошобо, сүүдлэхэм гэжэ. Хаанда ошо-ходонь хаан хэлэбэ ха:!Я

— Гурбан юумы тааһан хүнтнай тэрэ үнеэгээ абаха, — гээд ицмэ юумэ хэлэбэ:

Дэлхэй дээрэ юун зөөлэн бэ?

Юун таргак бэ?

Юун хурдан бэ? Баяниинь иигэжэ хэлэбэ:

— Манай оро дэбисхэрнай зөөлэн. һамгантайгаа инаг юу-тмдбди. Манай гахай тарган, манай зээрдэ морян хурдан.

Иимэ харюу угэһэн байна. Ахань хадаа ехэ 0эрхэ, ухаатай^ басагатай байгаа ха.

Басагандаа ерээд хэлэбэ эсэгэнь:* 4-L_

абаха

Эрэ

эсэгэнь:* \.. £аанай гурбан юумые таагаа хЧдаа, үШэ юм, — гээд ехэл бодолгото болшоод лЬ^байна.

— 8**ар тиимэ гурбан юумэ бии юм бэ? — гэжэ һураба\ басатанииаь… 4

— Хаанай'гурбан таабарицимэ юм,'иигэжэ асууба: Дэлхэйн зөөлэн юум?

Тарган юум? -

I Хурдан юум? Ч- щшэ- Эдэни тааха ёһотойбдиУ^

— Юундэ иимэ бодолготуболообта? Арга олдонол бэзэ, — "гэжэ басаганииньзсэтэдээ^ хрлэбэ. — Бүхы юумэнһээ үргэһэн з$елэн, дэлхэй тарган, нюш хурдан, — гэнэ басаганиинь.

Хаандаа ошожр хэлэхэдэни^эрэнь иигэжэ хэлэбэ':

Үнеэгээ абаха болоол^та^|Кнеэгээ абахаяа ' ерэхэдээ, басаганшнн харгыгаар бу ерэг, Ъ^гүйшгүйгөөр бү ерэг, яба-'гаарш бу ерэг. нюсэгөөрш бү ерэг, хуб|^тащ%бү ерэг. Тии-гэбэл хадаа үнеэ1ээ абахаш, — гэбэ эсэгэ1 гЗньТ щ, Басагандаа ерээд лэ эсэгэнь хэлэбэ:

34 jMU\a..-

Шамайемни хаан харгыгаар, харгүйшгүйгөөр бү ерэг, морёоршье, ябагааршье бү ерэг, нюсэгөөршье, хубсаһатайшье

бү ерэг, — гэжэ захяа һэн. — Энэ хайшан гэхэ хумши? — гэжэ эсэгэнь ехэ һанаата болоод байна.

— Баабай, тэрээндэ һанаагаа бү зобогты. Бараг юумэ тэ-рэтнай. Нэгэл арга олдонол бэзэ, — гэжэ хэлэнэ басаганиинь.

Тиигээд тэрэ ухаатай басаганиинь загаһанай хашарпаар бэеэ оройгоод, ямаа унаад, харгын далан мүшхүүлээд, ямаа-гаараа ошоо ха хаандаа. Ошоод, ямаанай хоёр урда хүлынь боһогын досоо тээнь оруулаад, газаа тээнь хойто хүлынь байл-гаад:

— Хаан баабай, би ерээб! — гэжэ ооголходонь, хаан гарша

хараа юм. ааб даа.

Тиигээд лэ тэрэ хаан тэрэ бэрхэ ухаатай басагаар һамга

хэжэ, жаргажа һууһан юм гэлсэдэгэл даа.


7. ХОЕР СЭСЭНЭИ ХӨӨРЭЛДӨӨН


Урдын урда сагта нэгэ сэсэн хаан ажа-һуудаг байгаа. Тэрэ хаан хадаа хүбүүтэй байгаа. Хүбүүниннь ехэ тэнэг, юушье ойлгодоггүй байгаалэн.

Хаан хүбүундээ ехэ сэсэн һамага оложо үхым байна даа гэжэ өөрынгөө гүрэндэ тиимэ сэсэн басага бэдэрбэ. Бэдэр-бэдэр-һээр нэгэ үгытэй хүнэй басага олобо. Хаан хорИм хэжэ, хүбүүн-дзэ һамга асарба. Хаан бэрэтэеэ ехэ тааража, пэтэ һонин'зугаа зугаалдаг байгаа.


Нэгэтэ тэрэ хаан агнажа ябатараа төөрөөд, ондоо хаанай орондо орожо ерэбэ. Тэрэ хари гүрэнэй хаан энэ хааниие ба-ряад, дүрбэн баханын дунда хүлижэ орхибо.

Энэ манай хаан хайшан гээд гэртээ иимэ ушарта ороод байнаб гэжэ мэдүүлхэб даа гээд, бэрэдээ иимэ удхатай бэшэг элЬг гээбэ: "Би ногоон торгон тохомтой, хүхэ торгон хүнжэлтэй, үдэр һүнигүй хажуудаа һахюултай, хаанай байгаа, үзөөгүй газарта, баруун хаанайда байнаб. Ши энэ минии эльгээһэн гурбан буха, гушан шарада бии үгэй юумээ тохоод, үбэртэ малаа урдаа туу? гаад, бэшэ малаа хойноо дахуулаад, муу һүхэеэ тэндээ хаяад, алтан хайшаяа абаад ерээрэй".

Хаанай эльгээһэн гурбан баатар, гушан жолоошодонь хэ газартаа хүрэжэ, Алтан хайшада хаанай бэшэг хүргэбэ.

Алтан хайша тэрэ бэшэг уншаад, энэ хаан баабаймнай аюулда ороод байна гэжэ мэдэбэ. Үбэртэ малаа урдаа тууха гээшэнь өөһэдынгөө баатарнуудые урдаа табяад, бэшэ малаа хойноо дахуулаад ерэхэ гээшэнь бии үгэй сэрэгээ, баатарнуудд* хойноо ябуулха, муу һүхэеэ гэртээ орхихо гээшэнь тэрэ тэнэг хүбүүгээ тэндэнь хаяха, Алтан хайшаяа абаад ерэхэ гээшэнь бэрэ басагаяа хуу сэрэгээ толгойлоод ерэхэ гэжэ тэрэ бэшэгэнь иимэ удхатай байба.


Алтай хайша тургэнөөр б ни үгэй баатарнуудаа, бии угэй сЙ рэгээ толгойлоод, хаан баабайгаа абархаяа мордобо. Баруу! хаанайда хурэжэ ябахадаа гурбан баатарыень алажа, гушан жолоошыень туушэлэжэ, тэрэ хаанайдаа дайгаар ороод, хаан баабайгаа абаржа, гэртээ харижа ерэбэ.

Хаан нэгэ хэды жэл соо хаагаараа һуугаад, үхэхэ дээрээ; Алтан хайшаяа хаан болгожо һуулгаба. Алтан хайша хаан бо-| ложо һуугаад, арад зоноо баяжуулжа. баярлуулжа һууба.


8. МУНХАГ ХҮБҮҮН


Урда сагта нэгэ хаан байба. Тэрэ хаан ганса хүбүүтэй байжа, тэрэнь ухаа дутуу, мунхаг байба.

Хаан арай гэжэ хүбүүгээ ехэ удаан бэри басага бэдэржэ, нэгэ үгытэй хүнэй басагантай гэрлүүлбэ.

Нэгэтэ хаан хүбүүгээ абаад, хээрэ агнажа гараба. Хүбүү-ниинь замдаа ябаад урид ябаба. Хаан ябаад, иигэжэ хубуун-дээ хэлэбэ:

— Хубуун, моринойнгоо һүүл хүдэлгэл даа. Хубүүшшнь моринһоонь гүйжэ буугаад, моринойнгоо һүүл угзаржа байжа иишэ тиишэнь хүдэлгэбэ.

Ябатарань орой боложо, хонохо болобод. Эсэгэнь агнажа ошоходоо, хүбүүндээ захииа: "Гүрөөһөө үбшөөд, модон тогоо тогоолжо, мяхаа бэлдээд байгаарай". жЫл

Тиигээд эсэгэнь агнажа гараад, үдэшэниинь ерэхэдэнь, хү-бүүниинь обоо собоо модо суглуулжа ташажархёод, тогоо мо-доор хээб гэжэ, арбаад модон тогоо галдаад һууба. Эсэгэнь юушье хэлэнгүй унтаба..

Хойто үдэрынь гэртээ ерэхэдэнь: "Зай, юу хаража, хайшан гэжэ агнажа ерэбэт?" — гэжэ һамганиинь һураба.

Хубуун хараһан үзэһэнөө доло хөөрэжэ үгэбэ. Эсэгынгээ хэлэһэниие, хайшан гээд дүүргэһэнээ хөөрэбэ. һамганиинь: "Яагаашье ядарһан хүн гээшэбшн даа. Моринойнгоо һүүл хү-дэлгэ гэхэдэнь, эсэгынгээ урда орожо морей хатаргахаяа яа-гаабши! Модон тогоо тогоолжо, мях-а. бэлдээд байгаарай гэхэдэнь, гүрөөһөе үбшөөд, мяхыень модоор шорложо шараад байхаяа яагаабши.'" — гэжэ һамганиинь үбгэндөө хэлэжэ —,үгз-бэ.

Нэгэ хэды хоноод хаан хүбүүгээ абаад, баһа агнажа гараба. Харгыдаа ябаад, "моринойнгоо һүүл! хүдэлгэл даа, хүбүүм-

ни", — гэжэ хаан хэлэбэ.

Хүбүүн хэлэхэтэйнь адли эсэгынгээ урда орожо хатар жо-

роо гаргаба.

зэ

үн хоёр агнаха газартаа хүрэжэ, эсэгэнь хүбүүцЗ "Гүрөөһэ үбшэжэ, модон тогоо тогоолжо, мяха а бэлдээд!

байгаарай", — гээд агнажа ошобо.

Эсэгынгээ агнаад ерэхэдэ, хүбүүн гүрөөһэ баряад, мяхыещ ехэ амтатайгаар шараад байба.

Эсэгэнь шараһан мяхыень эд'нжэ, хүбүүмни хайшан гэжм энээннне ойлгожо абаа гээшэб гэжэ гайхажа һууба.

Тиигээд хүбүүнһээнь һурахадань, хүбүүниинь һамгамни хэя лэжэ үгөө гэжэ хэлэбэ.

Хаан бэрынгээ сэсэн и ие мүнөө ha я ойлгожо, ухэхэдээ бэ! рэеэ хаан болгожо һуулгаба.


9. ҮНЭШЭН ХҮҮХЭН


Угэбэ. гэбэрай хада аха дүү хоёр һуужа байба гэхэ. Ахань баян, сэсэндэ тоотой, дүүнь

үгытэй, тэнэгтэ тоотой һэн ха. Нэгэ үглөө ахань дүүгэйдээ ерэжэ, газар гэшхэхэ гансахан боод борогшо гүүнэйнь унагые мэ-

хэлжэ абахаар һэдээд:

Дүү хүбүүн! Хээрэ түлеэндэ гарахам, гүүгээ үгэл даа,—

Аха, юу хэлэнэш! Гүүмнн унагалха болошоол даа,—

— Яахашьегүй, миниишье тэргэ унагалха болошоһон юм, — гэжэ дүүгээ худал үгөөр хуураад, гүүень абаад ошобо ха. Ьаяи хүнэй хээрэ гаража ябахадань, дүүгэйнь гүүн тэргын арал coq

унагалжархиба. Дүү хүбүүниинь гүйжэ ерээд:

— Аха, гүүмни унагалжархиба ха юм! — гэжэ ехэ хүхкгу-

нээр дуугарба.

— Ши яанаш! Миииишни тэргэ унагалбал, — гэжэ дүүгээ ойро дэргэндээ үзэбэгүй. Тэрэ хоёр урда хойноо оролсожо яда-хадаа, хаанда ошожо, заалдабад ха. Заалдахадаа нэгэниинь боод борогшо гүүмни унагалба, нүгөөдэнь тээбэри тээгээд яба-һан тэргэмни унагалба гэжэ хэн хэнииншье зүбтэ гараха па: наатай байбад ха.

Хаан шэбшэлгэндэ хатан байһаар:

— Дэлхэй дээрэ эгээ номгохон юун бэ? Эгэ. э тарган юун бэ? Тэрэниие таагаад ер^һэн хүнтнай зүбтэ гаража, унагаа абаха, — гэжэ хатуу хуули эсхэбэ ха.

Үгытэй хүн тэрэ таамаг үгыень хайшан гэжэ тааха боло-бобиб гэжэ үрөөлэ һанаан болоһоор гэртээ ерэбэ ха. Балшар багадаа эхэһээн таһарһан, үнэшэн үрөөһэн басаганиинь һура* ба:

— Баабай, баабай! Сээжэ бэешни шэбшэлгэндэ хатяп шаг. сэсэгы йюдэншни уһатаһаншаг байнал! Хэн шамайем модхоон голхоруулбаб?

— Аха дуу хоёрой унагаа буляалдажа, аса модо хаха та-' там болоходомнай: "Дэлхэй дээрэ эгээ номгохон юун бэ? Эгээ тарган юун бэ? Тэрэнние тааһан хунтнай зубтэ гаража, уна| гаа абаха", — гэжэ хаан баабай хуули эсхэбэ. Тэрэнние намдалз хунэй таажа абаха бэрхэтэй байнал, — гэжэ уйдан һууЖа хэлэбэ.

— Баабай. баабай! Бага юумэндэ бахардаһанай хэрэггүй юм! Үглөө нүгөөдэр болотор хоюулаа шэбшэжэ үзүүжэбди. Амаржа унтагты. баабай! — гэжэ эсэгынгээ һанаае задан байжа хэлэбэ.

Үнэшэн урөөһэн басаган углөө эртэхэн бодожо, үһэ зүһөо

һэргээгээд:

— Баабай, баабай! Бишни һонин зүүдэ манажа хоноболбий Тэрэ таамаг үгэ хуурые тааһаншаг болобо бэшэ гүбди.

— Басагамнн, ямар зүүдэ зүүдэлбэш? — гэжэ эсэгэнь hyi раба.

— Унтахада нойр номгохон. Ябаха хүдэлхэдэ, дэлхэй тарган юм гэжэ зүүдэ зүндөө үзэбэлби.

— Хэлэбэшье зүбтэй! Үнэшэн үрөөһэн басагамнн, тулюур-, хак эсэгэдээ- ннгэжэ туһалхадаа альбанши! — гээд, бодоһонош мэдэнгүй бодон байһаар, хаанайда гүйжэ ошоод, үүдэ брохо-тойгоо хамта хэлэбэ:

— Хаан баабай! Танай захиһан захяае дуургэхые оролдоо һэм. Хэлэхэдэмни болохо гү?

— Болохо. Щ

— Увтахада нойр номгохон. Худэлжэ ябахада, дэлхэй тарган. Энэ хоёрһоо дээрые оложо шадабагүйб, — гэжэ һүгэдэна байба. Энэ үгытэй үбгэн таамаг үгыем тааха гэжэ һанаагүй һууһан хаан гэнтэ сошон, үлэ мэдэг толгойгоо дохижо, зүб-шөөһэн тэмдэг үзүүлбэ ха. Тэндэ олоороо сугларһан зон гай-халдана.

— Тэнэг мунхаг дүүмни хаанаһаа абаад, юу хэлэжэ байна гээшэб! Би зургаан хүбүүтэй хүнби. Эгээ ехэ хүбүүмни хадаа хэбтэһэн унеэ бодхоожо шадахагүй номгохон юм. Дэлхэй дээрэ энээнһээ номгохониие олобогүйб. Зургаан гахайтай агшаб. Эгээ томо гахаймни ууса дээрээ һуусараа таргалаа. Дэлхэйа дээрэ энээнһээ тарганиие олобогүйб, — гэжэ баян хун һайрхан байжа хэлэбэ. Хун зон тэрэнние голон, урда урдаһаан харала саад, дуугай болршоно.

Хаан хэлэһэн үгэдөө боогдожо, үгытэй дүүдэнь унагыени үгэхөэр хуули эсхэбэ. Баян ахань хүн зоной дунда улайба сайба.

— Тарган морин һайнда тоотой, баян хүк сэсэндэ тоотой гэжэ хэлсэгшэ һэк. Тэрэнһээ ульгэртэй, баян баабаймнай сэу сэнээ эндэ харуулбал! — гэжэ зоной дундаһаа нэгэ аман наа-

да харан дуугарба.

— Энэ үгытэй хүн өөрөө тааба гү, али гэртэнь таамаар хун бии юм гу? — гэжэ хаан ээл тээл гэһээр, мэдээд ерэл даа гэжэ

нэгэ элшые үгытэй хүнэйдэ эльгээбэ ха.

Тэрэ элшын үгытэй хүнэйдэ ошоходонь, газаань мори уя-маар нэгэшье шоро гадаһан байбагүй. Элшын тэхэреэд ябаха-лаар, үнэшэн басаган үүдээ захайлгажа хараад:

— Морёо уяха һанаатай һаа, үбэл нажар хоёрой нэ1эн-һээнь уяхадатнай болохо, — гэжэ дуугараад, үүдэеэ хааба.

Хаанай элшэ үнэшэн басаганай хэлэһэн үгэ хүүрые таажа ядаһаар хаанайда ерэбэ ха.

— Зай, харш замдаа юу хаража, юу һоннрхожо ерэбэш? — гэжэ хаан һураба.

— һонирхоһоншье юумэ үгы. Харин, тэрэ үгытэй хүнэй газаань ошоходомни, мори уямаар өөдөө ёдойһон шорошье байбагүйл. Угаа гайхаһандаа оронгүй дэхэрихэеэ ябахадамии, нэгэ заахан басаган үүдээрээ бултайгаад, үбэл нажар хоёрой нэгэнһээн морёо уяхадатнай болохо гэжэ дуугараад, саашаа орошоо. Намайе наада хаража байна хаш гэжэ һанаад ерэ-шооб, — гэбэ.

— Газаань юун харагданаб?

— Ойнтороошьегүйб теэд. Тэргэ шарга хоёр хэбтэнэ һэн

ха, — гэбэ.

— Ээ, тэнэг! Нажар үбэл хоёршни тэдэл байгаа, — гэжэ хаан хэлээд, тэрэл басаган таамаг үгэнүүдыем дууһан таажа

байгаа ха юм гэжэ лаблажа абаба ха.


10. АХА ДҮҮ ХОЕР


Ахань баян Бардуунай дүүнь үгытэй Ба-ламджа хоёр айл һууба. Баян Бардуунай гуроан хүбүүтэй, үгытэй Баламджа ганцхан басагатай. Угытэй Баламджа ганцхан байтаһатай байгаа, тэргэ шарга хоёртой байгаа, эмдэрхэйнүүд.

Нэгэтэ Баламджа унагалха байтаһаа унаад баян ахадаа ошоо. Тэргынь эрэжэ ошоо, тулеэгээ асархаяа. Ахань тэргээ угое. Газаа гараад хараа баян Бардуунай: Баламджынь бай-таһан унагалха болоһон байба. Ахань хэлээ:

— Мэнии тэргэ унагалха болоһон юм, мэдэжэ ябаарай! Тэргым унага талда хая баш!

Үгытэй Баламджа тулеэндэ ошоод, байтаһаа буулгаад, тэр-гэдээ тулеэгээ тээбэ. Тэрэ сагтань байтаһаниинь унагалтёо. Баламджа тулеэгээ тээжэ дуудаад, унагаа байтаһандаа хө-хүулээд, тэнжээгээд, гэртээ ерээд, тулеэгээ буулгаад, тэргэйнь ахайндаа абаашаба. Бардуунай ахань гараад хараа: байта ha-ниинь унагалһан байна. Бардуунай хэлэбэ:

— Өө, мэнии тэргэмни унагалаа һэмби! Унаган мэнии, би абахам, мэнии тэргэйн унаган!

Баламджа хэлэнэ:

— Үгы ахай, юу хэлээбта, тэргэ унагалха юм аал! Мэнии байтаһан унагалаа!

— Үгы би мэдэнэгээб, шинии байтапан унагалхи, мэнии тэргэ унагалһан байха.

Баодуунай ахайн унагынь абшоо. Баламджын гэртэнь хеэт-тёо Угытэй Баламджа углөөниинь тайшаа ноёндо ошобо. Гом-.добо. Тайшаа ноён:

-Үглеө хоюулаа ерэгты, — гэбэ.

Үглөоникнь баян Бардуунай угытэй Баламджа хоер хоюулаа ерэбэ.

— Энэ Баламджын байт ah а ни унага юундэ абаабши? —

гэбэ.

Бардуунай хэлэбэ: jjfjv]

— Үгээ, мэнни тэргэ унагалха байпан юумэ. Тэргым Н галуулаад ерээ, түлеэиһээ ерэхэдээ. Би тэргээ үхэдөө захяад угөөб: мэдэжэ ябаарай, тэргэм унагалха юм гээд. Мэнии тэргэ унагалаа. Би таняад абааб.

Тайшаа хэлэбэ:

— Би танда гурбан таабари үхэмнц. Тэрэ таабари хэи таанаб, тэрэтнай унагаа абаха. Үглөе ерээд намда хэлэхэт. Иимэнүүд таабари: нэгэниинь: дэлхэй дээрэ юун хурсаб? Хоёртхинь: дэлхэй дээрэ юун таргам? Гурбатхинь: дэлхэй дээ-рэ юун хурданби? Энээнээ таагаад ерэхэт. Үглөө үглөөгүүр ерэхэт.

Гэр гэртээ хариба хоюулаа. Баян Бардуунай гэртээ ошоод,

гурбан хүбүүдтээ хэлэбэ:

— Тайшаа ноён манда иимэ таабари үгөө, таахыемнай, тааг-

ты.

Ехэ хүбүүниинь:

— Би таагааб, — гэбэ, — Дэлхэй дээрэ юун хурсаб? Үгы, манайда тон хурса бриитэб бии, хүүнэй нэгэ ноопо' эрэ дээрынь табихада таһа отолдог юм. Энээнпээ хурса юума хаанаш байха угы.

Барандаа:

— Зүб даа, зүб даа.

Нэгэ таабари таагдаа. Хоёртхинь: дэлхэй дээрэ юун тар-

ганби гээ.

Дунда хүбүүниинь:

— Би таагааб, — гэнэ. — Үгы, манайда нэгэ тон тарган эмэ гахай бии. Ууса дээрээ һуугаад ябана, бодожо шадна үгы.

Энээнһээ тарган юума дэлхэй дээрэ үгы ондоо юума.

— Өө, зүб даа, таагдаа.

Гурбадахн таабаринь: дэлхэй дээрэ юун хурдам?

Бага хүбүүниинь хэлэнэ:

— Би таагааб. Үгы, манайда хүрин зээрдэ морин бии, тон хурдан, хүүни унаад ябахадань шэхээр шууяад һад. ти татана.

— Өе, зүб даа, зүб даа, таагдаа.

Таабаряа таажа дуудаад амарба. Үгытэй Баламджа гэртээ

ерээд ганса басагандаа хэлэбэ:

— Манда тайшаа ноён гурбан таабари үгөө, таахыемнай.

Хайшан гэжэ таахаб даа.

Тиихэдэнь басаганиинь хэлэбэ:

— Баабай, амаржа унтагты, би үглөө танай ошохо хэлээд үхэб, — гэбэ.

Баламджа амаржа унтаба. Үглөө эртэ бодобод. Басаганиинь баабайдаа хэлэжэ угэбэ:

— Дэлхэй дээрэ хурса юунби? Хаанай хуули зарлиг. Хосрт-

хины дэлхэй дээрэ юун тарганби? Дэлхэй тарган. i урбатхниь: дэлхэй дээрэ юун хурданбн? Хүүнэй һанаан хурдан.

Үглввннинь хоюулаа тайшаада ошобо. Баламджа Бардуунай

хоёр. Гайшаагайда ороод баян Бардуунай хоймортонь һууба, угытэй Баламджа үүдэндэнь согсойгоод үбдэг дээрэ Һууба; Тайшаа ноён һураба: щ

— Хэн таагааб таабаряа? — гэжэ.

— Ба таагааб, — гэбэ баян Бардуунай.

— Юун? — гэжэ тайшаа һураба.

— Дэлхэй дээрэ юун хурсаб гэхэдэ, манайда тон хурса бринтэб бия, тэрээнһээ Хурса юумэн дэлхэй дээрэ үгы. Хоёрт-хинь, дэлхэй дээрэ юун тарган бэ гэхэдэ, манайда нэгэ эмэ гахан бии, уусаа даахабэй, ууса дээрээ ябаха юм. Тэрээнһээ тарган юумэ дэлхэй дээрэ байха үгы. Гурбатхинь: дэлхэй дээрҮ юун хурдан бииб гэхэдэ, манайда нэгэ хурин зээрдэ бии, хүүнэй унаад ябахада шэхэн шууяха, һальти татаха юм. Тэрээнһээ хурдан юумэн дэлхэй дээрэ угы..

Тайшаа хэлэбэ:

— Шя Баламджа юун гэжэ таагаабши? Угытэй Баламджа хүл дээрээ бодоод хэлэбэ:

— Дэлхэй дээрэ юун хурсаб гэхэдэ, ноённ хуули, хаанн зарлиг. Хоёртхинь, дэлхэй дээрэ юун тарганби гэхэдэ, макай дэлхэй. Гурбатхинь, дэлхэй дээрэ юун хурданбн гэхэдэ, хуу-нэй һанаан хурдан, — гэбэ.

Тайшаа ноён хэлэбэ:

— Унаган угытэй Баламджынти, таабаряа таагаа Баламджа. Бардуунай, ши юуш таагаагүйш., Унагыень үгэ. Баламджа, углөө манайда ерэхэш. Морёор ерэккэйш, ябагаар ерэхкэйш, > харгыгаар ябаккэйш, хубсаһагүй ерэккэйш, хубсаһатай ерэккэйш, гуйлгагуй ерэккэйш, гуйлгатай ерэккэйш, только ерэһэн " байхаш манайда.

Үглвөниинь Баламджа ерэбэ. Ямаа унаад ерэбэ, харгын да- лай дээгүүр ерэбэ. Хубсаһатайш ерээгүй, хубсаһагүйш ерээгуй, загаһани гүльмөөр орёогоод ерээ. Гуйлгатай ерээгүй, гуйлгагүй 3 ерээгуй. Амида боро шубуу баряад ерээ. Шубуугаа тайшаада, үгэбэ. Тайшаае гартаа абамсаар, шубууниинь ннидтёо: Гуйл-гаш болбогүй, гуйлга үгыш болбогүй. Зай, дуудаба. Тайшаа ноён үшөө хэлэбэ:

— Углөө би танайда ошохоб. Эрэ үхэр һаагаад, эльгэн тараг буреэд байхаш.

Үглөөниинь тайшаа ноён ерэбэ. Баламджа орондоо унтажа хэбтэбэ. Тайшаа ноён газаань ерээд хайхирба. Баламджын басаган гарба.

— Баабайш хаанаб? Юундэ гарнагүйб?

— Үгэй, тайшаа ноён, — гэжэ басаган хэлэжэ байна, — Баабаймнай энэ һүни хүбүүлээд гараха ^аргагүй.

— Эрэ хун хайшан гээд хүбуүлхэб? — гэжэ тайшаа хэлэбэ. щ Тиихэдэнь басаган хэлэбэ:

46

Үгэй, та тайшаа ноён, юу хэлээбта? Эрэ үхэр һаажа,

эльгэн тараг бүрихэ гэжэ.

Тайшаа ноён ама үгэй байшана. Дуудаа. Үглөөниннь, хойто үдэрынь хоёр солдадые эльгээбэ.

— Ошогты Баламджында, ороод үзээд ерэгты, юу хэжэ

байнаб?

Хоёр солдат ерэбэ. Газаань байгаад морин дээрээ һуугаад

хайхирба:

— Морёо хаанһаа уяад орохобибди?

Басаган хэлэбэ:

— Саанатнай өбөл нажар хоёр байха, тэрээнһээ морёо

уяад орогты.

Хоёр солдат бэдэрбэ өбөл нажар хоёрые, юун гээшэ байха

юм хаб гэлсэбэ. Олоогүй. Ороош үгы гэдэргээ ошобо. Та'йшаМ

да хэлэбэ:

— Газаань байгаад морёо хаанһаа уяхабнбди гэһэмнай, саанатнай өбөл нажар хоёр байха, тэрээнһээ уяад орогты гээ. Бидэ олоогүйбда.

— Шарга тэргэ хоёр хэбтээ гү? — гэбэ тайшаа.

— Балархай шарга тэргэ хоёр хэбтэнэ һэн, бидэ мэдэнгүп хүрч ер'ээбди. \

Энэ Баламджын басагаар тайшаа ноён бэри хэжэ хүбүүгээ гэрлуүлжэ, угытэй Баламджатай худа ураг боложо жаргаба.


11. СЭСЭН БЭРИ


Урда сагта ганса хүбүүтэй убэгэн эмэгэн

хоёр һууһан юм гэхэ. Нэгэтэбэрии буул-

гажа хүбүүгээ гэр айл болгоод байтараа, нэгэ үглөөгүүр үбэгэ-нэй хониёо буртэхэдэн, нэгэ ямааниин угэй байба ха! Тиихэдэнь убэгЭн хүбүүнэйдээ ошожо, бэридээ хэлэнэ:

— Зай, бэри, нэгэ ямаамнай үгэй байна. Бэдэржэ ерэхэ болоо гээшэ гуш?

Бэрннь зай гэжэ ямаадаа бэдэрхээ ошобо ха. Тнин яба яба-һаар арай гэжэ олоходонь, ямааеын уһанай саада тээ, нэгэ мо-доной оёорто шоно эдижэрхиһэн байхадан, бэри. гэдэргээ шам-дуу ерэжэ, эсэгэдээ хэлэхэ гэхэдээ, түрэдэ Шоно, Уһан, Модой гэжэ нэрэтэй хүнүүдтэ мүргэһэн байһан аад. юунш гэжэ хэлэ-хэеэ ойлгожо ядаба. Байжа байтараа эсэгэдээ хэлэбэ:

— Аба. ойлгооройгты түрэдэ мүргэһэн зоноо нэрэлхэ арга угэй байна. Урадхалайсаана маардагымнай улидаг эдижэрхи-һэн байна, — гэбэ ха.

Тиин түүнһээ хойшо тэрэ бэри ехэ сэсэн бэри>гэжэ тоолог-доо һэн ха.


12. РЕБИИ ХААН


Ребии гэжэ хаан байгаа һэн. Арайш гэжэ хүбүүтэй болоходоо, эрьюу мунхаг хүбүү-тэй болоо һэн. Хаан түриим эжэлжэ шадахойм байна гэжэ, хари гүрэнһээ ханн нухэр бэдэржэ оложо ухиим хадаа гэжэ һа-нана. "Хари гурэн соо тиимэ ухааитай хүмнай олдожо ухэнь ямар бээ?" — гэжэ асууба. Тиигээд юугээ, өөрэёо албата зон соогоо бэдэрхэ гэхэдээ хайшан гэжэ сэсэн, ухаантай үсибүү бэ-дэрхэ бэлэй гэжэ.

Нэгэ талада гаа тэрэ хаанай гүрэн хадатай байһан, хада-яа урда талада гаа ехэ талатай байһан Зон гаа, албата ао-." ниин урда таладаа һуужа байһан. Хойто таладань хадаа юун байһан, талатай байһан, хүүгүй. Тэрэ хада дээрээ гаа ехэ олон юумэ панажа байжа хэбэ, юумэ болони хуу бүтээбэ, һонин хадаа музей гаргажа бэлдэбэ. Тиигээд түүнээ хэжэ дүүргээд лэ, албата зоноо нүүлгэхэ ара таладаа гэжэ тиижэ мэдээлгэнүү-дээ ябуулаа. Тэдэнь яба ябаһаар иүүжэ дуудаха болобо. Нүүл-гэ нүүлгэһээр нүүлгээд лэ, амитан нүүжэ дүүрээ гэжэ амьтанаа нүүһэн хойно (хаандаа) ерэжэ хэлэбэ. Ерэжэ хэлэхэдэнь: "Нэгэ хун юумэ хэлэжэ гараха хун угээмаа даа", — гэжэ һууна. Хада дороһоон гаа, дабаан дороһоон гаа хүн һээр һээр гэлдэбэ. Хүлеэгээд һууна юун гаршархиимааб гэжэ.

Нэгэ у б гон үхэрээ бухаяа унаһаи, нэгэ теэбээн үнеэгээ уна-һан гаршарбэ. Гаршэрхэдээ: "Хаан баабайн бүтээһэн юумэ гэжэ ехэ гоёымхиим даа", — гэжэ эхэ эсэгэ хоёрнии хаража байна. Басаган буруу дээрэһээ буугаагой, буруу дээрээ һуугаад лэ: "Хаан баабай панажа байжа хэһэншье һаа, пара наран хоёри бүтээгээгой һэнштаа, бодон бодон хэһэншье һаа, бодо ямаан хоёри бүтээгээ һэнштаа", — гэжэ. Иижэ хэлээд ябашоо.


Тиигээд хаан гараад хаража, мун пара наран хоёрынь у гээ

байба, Бодон гэжэ хэпэн бодо ямаан хоёрынь угээ.

• Зай, энэ хүни хойнопоон хаана ошожо бууба, ошшо үзээд ерэ, буупан газарынь мэдээд ерэ, — гэжэ нэгэ хууеэ ябуу-даа — Хаана гэр барааяа барьна, — гэжэ.

Теэд саада бнидээ гараад, нэгэ болдог дээрэ хашаа тулгаад урса гэр баряа гэн даа. Тэрэ болдогынь хадаа урдаа, убэр тала-' даа үлэһэтэй байпан, тэрэ үлэһэндэнь хашаад гэр баряа. Нөөхп: хүниинь ерээд хэлэнэ даа: "Тиимэ хун, тиимэ газарта бууба". — 1 гэжэ. Нэгэ хүү эльгээгээ манайда ер гэжэ, тэрэ үбгэниие ер гэ- J жэ: "Гутаһатай гэхэдэ гутаһагээ зангаар, дэгэлтэй гэхэдэ дэ-гэлгээ зангаар, малгайтай гэхэдэ малгайгээ зангаар, малгайгээ! гэхэдэ малгайтай зангаар, харгыгаар гэхэдэ угээ зангаар, хар-гыгээ гэхэдэ харгытай ерэ", — гэжэ. "Гутаһатай гэхэдэ гутлһа-гээ зангаар, дэгэлтэй гэхэдэ дЭгэлгээ зангаар. малгайтай гэхэдэ малгайгээ зангаар, малгайгээ гэхэдэ малгайтай зангаар, харгыгаар гэхэдэ угээ зангаар, харгыгээ гэхэдэ харгытай зангаар хайшан гэжэ ошохым гээшэм", — гэжэ убгэн хэлэнэ.

Гурба хоноод үбгэниинь, эсэгэнь түхеэржэ байна ябхаяа.1 Үхнниинь хэлэнэ: "Гуталаа таила, оймһоо үмдөөд яба. Дэгэ-лээ тайлаад, самсаараа яба. Малгайгаа абаад гаа, пулаад боо-гоод яба. Үрөөһэн хүлөө харгын гол соо гэшхээд, үрөөһэн хүл лөө харгын далан дээрэ гэшхээд. ябаарай. Хааиайдаа хурөөд'^ үрөөһэн хүлөө гэр соо гэшхээд, үрөөһэн хүлөө газаа гэшхээд, урөөһэн гараа досоо оруулаад, үрөөһэн гараа газаа байлгаадц "Хаан баабай, гэр бараанда ороходо болохо гү?" — гээрэй.

Тиигээд яахалаарнь нөөхи үбгэншни ошобо даа, үрөөһэн ху-' лөө харгын гол соо гэшхээд, үрөөһэн хүлөө харгын хүдөөдэ, гэшхэжэ. Ошоод лэ үрөөһэн гараа оруулаад, үрөөһэн гараа газаа байлгаад:

— Хаан баабай, гэр бараанда ороходо болохо гү? — гэжэ.

— Болохо, болохо, — гээд оруулаад лэ, дэгэл хубсаһа асар-жа үмэдхэжэ, олон зүйлын эдеэ асаржа табяад лэ:

— Ямар солотой, ямар табинтай, юун хүүмши? — гэжэ байгаад, — хүды хөөрхэн хүбүүтэй, хүды үритэйбши? — гэжэ байгаад, — хүбүүншни хүдытэйб, үхиншни хүдытэйб? — гэжэ by-раа.

— Хүбүүнгөйб, ганса үхитэйб, үхимни хадаа хорин гурба-тай боложо байна, — гэжэ.

Яаха арггой юумэ жэмэс табиж, а эдеэллээд: Гурба хоноод би ошохоб, — гэжэ, — нэгэ эрэ үхэри сүүгээр эльгэн тараг бү-реэд байгаарайш, үнэһээр дээһэ томоод байгаарайш, — гэжэ яаха арггой нөөхи юумэ хүүмэ, үзэм, гурим, арггой ехымэз ашажа үгөөд лэ*, дэгэл хубсаһа үмэдхөөд лэ, тэрээнһээ һуруу-' лаад ла хүргэжэ ошоо. Нэгэ мори худадаа юумэ ашахые үгөед лэ.

— Хари энэнь юум бэ даа, эдьхэш юумэ гү, хараадш һуу-хыемээ у гэнэ гу даа, иимыемээ үгөө,— гэжэ.

ш

— Энэш үзэм гээшэ, энэш гурим гээшэ, энэш үхэр гээшэ*

энэш шарба гээшэ, — гэжэ үхиниинь бултыень таняад ла, дэ* лээд ла. Тиигээд мүнөөхи үбгэншни гайхажал баяна, хайшан гэжэ эрэ үхэри сүү хаанаһаа оложо бэлдзхиим, увэһээр хайшан гээд аргамжа томохым. Тиигээд гурба хоног соо гайхажа байхадань, үхиниинь эсэгэдээ хэлэнэ: Хагда тээгээд ерэ, — r" v жэ. Хагдаа тээлгзжэ асараад лэ, тэрэнээ аргамжа зангаар хаг-даяа томожо ерээд лэ, хотогой модон дээрэ табяад ла, а'паа-гаадьхалаарнь, тэрэ хуурай хагданш a ha ад ла, үнэһэн томор-той ёһоороо байшаба модон Дээрэ. Тиигээд лэ эсэгэеэ ехэ ду-лаалаад лэ, Хэбтэ гэбэ орон дээрээ. Хэбтүүлээд, басаган байна. Хаан газаань ерээд нэгэ дуу гарана, нэгэ зарлигдаба. Үгэй, гар-нагээ. Хоёр зарлигдаба, гарнагээ. Гархадаа үрөөһэн гуталаа үмдэһэн, үрөөһэи хамсыгаа үмдэһэн, үрөөһэн гуталаа гартаа бариһан, пулаадаа гартаа бариһан — иижэ гараба.

— Яажа гарша байнабша? — гэнэ.

— Теэ, хаан баабайн ерээд гурба зарлигдасань, хубсалх^ аргамни, гуталаа үмдэхэ забни болоогээ. Гуталаа гартаа бари-һаар, дэгэлээ үмдэхэ забни болоогээ, дэгэлээ үрөөһэн хамсыгаа үмдөөд лэ гаршэрбэ гээшэб.

. — Баабайш бии гу?

— Бии.

— Үнэһөөр дээһэ томоод бай гээ һэмнайб, — гэнэ. Мүнөөхи хабтагай модон дээрэхи дээһээ гаргаад харуулна.

— Эрэ үхэри сүүгээр тараг хэ гээ һэмнэйб, — гэнэ.

— Баабайш юундэ гарнагээб? — гэнэ.

— Баабай нарайлхаа хэбтэшоо.

— Эрэ хүнһээ үсибүүн гархымаал? — гэнэ.

— Үгээ, хаан баабай, эрэ үхэри суугээр хаана тараг бүри-хынь хараһымт? — гэнэ.

Хаан юуш дуугараагүй хам, хаанаа теэд хорюулаа. '"Зай, энэ үхнбүүгээртнай бэри хэхэм", — гээд лэ хаан хүү эльгээгээ хиим даа.

Тэрэ хүниинь ерээд лэ:

— Үхибуугээртнай бэри хэхэм гэнэ гэжэ хэлэнэ, — адуу, ал-та юу абхым гэнэ, — гэжэ.

— Энэ гэрээрэм дуурэн лэ адуу мал, алта мүнгэ хаажа үгөөд лэ абыдтаа гэжэ хэлэ, — гэжэ басаганиинь заажа үгөө.

Гэрээрнь дуурэн адуу мал, алта мүнгэ асарха гэхэдэ, мү-нөөхи болдогоо иижэ ходоро малтаад, мали тороод байгкээ-мээр, мал ходоро гараад ябашхоор. Хэдыш алта мүнгэ ашажа ерээ һаань, ходо гараад ябашхоор, хэдыш алта' мунгэ ашажа ерээ һаань, ходо гараад болдоги саада биндэ гаршаһан хойноо юу.

Адуу асарба, малнууһии асарба даа, ходо гараад ябшна. Алта мүнгэ асарна даа, тэрэнь ходор гараад ла, теэд гурба хоёр асараад л а. Гурба асархадань дүүрээд: "Хаан баабайи

гурба адуу аса ржа ерэхэдэнь, дуурээгээ гэжэ яажа хэлэхэб

даа, дуурээ", — гэжэ хэлээ.

Басаганиинь мэдэжэ эсэгэдээ заажа байгаам даа. Бэриеэ буулгажа абаад ошодтёо. Абаашаад, хүбүүнтэеэ ондоо гэртэ гаргадгео.

Теэл хубуугээ дахуулаад нэгэтэ ябба хаан. "Морьноо tiyyfljj худэдгэ", — гэбэ хубуугээ. Гуйжэ буугаад, морьноо Һуул һэ-жэржэ байна. Тиихэдэнь хаан буужа, хубуугээ содьти ябашоо. Таагээд бархираад убгэниинь пуни ерэбэ.

— Хаан хун и хубуун. байгаад яахадаа иижэ ядабаш? — гэбэ.

— Морьни һуул худэлгэ гэхэдэнь. морьноо һуул һэжэржэ байхадам буугаад сохёо эсэгэмни, — гэнэ.

— Урдань ороод хатаргажа ябхаяа яана гээбш, морьнииш һуүл хүдэлхөөр.

Хойто үтлөөниинь баһа дахуулаад гарна. "Морьноо һүүл худэлгэ", — гэнэ эсэгэнь. Тннхэдэнь морёо хатаргана, урдань ороод. "Харгын суур та та", — гэбэ. Тиихэдэнь хубууннинь гуйжэ буугаад, харгын нэгэ суур таһар татажа абаад, тэрээиээЯ татажа байна. Тиихэдэнь эсэгэнь баһа буугаад, тэндэнь сохи-жо, сохижо хаядтиба.

Гүүнһээ хойдтээ дахуулаад гараба эсэгэнь хүбүүгээ. "Морьноо һүүл худэлгэ", — гэбэ, Тиихэдэнь урдань гараад морёо ха-таргаба. "Харгын суур тага", — гэбэ. Тиихэдэнь хубууннинь J дуулаба."

Тиигээд нэгэ гүрөөһэ аладтибад. Гурөөһэ алаад, хубуундээ хэлэнэ: "Модон тогоо, тогооло!" — гэжэ. Тиихэдэнь хүбүүниинь нэгэ модо та па сабшажа абаад ла, тогоо бөөрэнхэй сабшажа байна. Эсэгэнь баһа хүбүүгээ сохибо даа. Сохижо, сохижо хубуугээ хаядтёод, эсэгэнь арлнба. Бархирһаар хаанай хубуун хахад пуни гэртээ ерээ.

— Энэ юундэ бархираад — ерэбэш? — гэжэ һамганиинь һу-рана.

— Ь\оцон тогоо тогооло гэжэ хэлхэдэнь, нэгэ модо' тала сабшажа абаад, тогоо хэжэ ба'йхадам сохибо, — гэжэ хэлэнэ.

— Модо абаад шобхолоод, мяха шорлоод, галда шархаяа яана гээшэбщ, — гэжэ памганиинь хэлэнэ.

Хойто удэриинь үбгэн хүбүүгээ баһа дахуулаад гараба. "Морьноо һүул хүдэлгэ", — гэнэ эсэгэнь. Тиихэдэнь урдань ороод хатаргана. "Харгын суур тата", — гэнэ эсэгэнь. Хубууннинь дуулана. "Модон тогоо тогооло", — гэбэ. Шоро хэжэ шор-ложо, эсэгэдээ харуулба. Тиигээд гэр тзэшээ ябабад. Харгыгаар ябжа ябсараа, эсэгэнь харгын хамхуул хараад хэлэнэ: — Ошо, энээни нэрынь һураад ер, хаанаһаа ябанаш, хаана ошо-хошниб? — гэжэ. — һураад, намда мэдэжэ ерээгээ хадашни, тархииш таһар татахаб, — гэжэ эсэгэнь занаад, саашаа ябашоо. Тэрэ хуоуүмнай хойноһоонь ябаад ла һурана — Нэрэш хэн бэ, хаанаһаа ябанаш, хаана ошохошниб? — гэжэ. Тиихэдэнь дуулахаш юумэ угээ. һуража һуража, ядажа ядажа, тэрээкээ 4 тада дэгээдтёод, гэртээ хариба. Уйлаһаар гэртээ ерээ.

— Юундэ уйлаабши? — гэжэ һамганиинь һураба.

— Нэгэ харгыгаар хиидэжэ ябаһан юумэ хараад'эсзгэ&4Н лээ: "Ошо, энээни нэрэшни хэм гэжэ һураад ерэ, хаанаһаа ябаһым, хаана ошохым, хуу мэдээд ерэ, үгээ болшнн тархииш таһа сабшахам", — гэжэ баабай хэлээд, хуршэрээл даа, — гэжэ.

— Тэрэшни хаанамтеэ? — гэнэ һамганиинь.

— һуража ядаад, бута дээрээ үлгөөд ерээ һэм, — гэнэ тэ-рэнь. — Юундэ бута дээрээ орхёод ерээбши, намда асаржа ха-руулагкээ, — гэжэ һамганиинь хэлэнэ. Гараад тэрэ үрмэһэ ха-рахадань (нэгэ юумэ байгшэгээб даа, арбайжа һалхинда хиидэжэ ябагшагээб даа нэгэ тиимэ хамхуул). Тэрэ хамхуул хараад, памганиинь хэлэнэ: "Үриин һайнда түрөө һэм, үндэһэни мууда хатаа һэм гэжэ хэлэнэ гээрэйш, нюургээ хамхуулба гэжэ хэлээд, хиидтенэ һэн", — гэжэ эсэгэдээ хэлээрэй.

Тнигээд баабайдаа одьти хэлэһэниинь, эсэгэнь: "һэн", — гэжэ хэлээд лэ, гансаараа мордоод ло, үгээ, гурбан жэл соо угээ. Хаанаш яанаш ошоһойнь мэдэхым угээ. Гахай бодон хаанайда оччо тэндэ баригдаикю. Гахай бодон хаан тэрээпи арестован л жа^ тэндээ хар түмэр тэргэндэ хүлидтиһэн байгаа. Тэндээ хэбтэжэ байна…

Гурбан жэл болоһон хойно Гахай бодон хаанайхи сэрэ1 үү-һээ суглуулжа баяна. Тэргэндэ хүлеэтэй байһан хаан хэбтэжэ^ байсараа:

— Энэ юун сугларжа,^ сэрэгүүд сугларжа байнаб? — гэжэ

асууба.

— Саашаа һанаатайень алаад, наашаа һанаатайень эндэ абаад ерэгты, — гэжэ амьтани суглуулжа байнабди, — гэжэ Гахай бодон хаан хэлэнэ.

— Ай, жаалда, саарһа бүтээжэ үгээбэлни, гурбан хун ошо-бол мэндэжэ хүшэрхиим һэн даа, — гэнэ. Теэд гурбан жэл бо-лоһон хойно: "Ямар саарһа бэШэхэһэмши, бэшэ", — гэжэ тэрэ тэргэндэ уяатай хэбтэһэн хаанда хэлэнэд. Теэд бэшэхэ саарһа юумэ үгөө. Тэрэ хаан бэшэнэ: "Албата зон, мэндэ! Гахай бодон хаанай орон дээрэ ерээд, гурбан жэл шатар наада хэбэб. Ша-тар наада хээд, манай албата зони багтахаар нэгэ юумэ эди-бэб. ЭндэмнаЙ ехэ һайхан газар байна, эдьхэ эдеэниинь ехэ эл-бэг, юумэ хүүмэ ехэ, жэмэс юумэ элбэг байна. Барандаа нүү-жэ ерэгты энэ бэшэгыем абаад, эбэртзй ухэрнуудээ урайгаа туугаад, эбэргээ үхэрнүүдээ хойноо дахуулаад".

Тэрэ бэшэгынь абаад, албата зониинь хаанай зургаанда оруулаад суглаа хэбэд. Тиигээд хаанай зургаани улад хадаа үбэртэй малнууһаа нэгэ хашаан соо суглуулжа, үбэргээ малнуу-һаа нүгөө хаШаан соогоо суглуулжа байба. |

Тиигэжэ байхадань бэринь хэлэнэ:

— Эсэгэмнай ямар юумэ бэшээ һэм даа, намдаа узуулхэеэ яабат, — гэбэ. Тэрэ бэшэгынь бэрэдээ асараад үзуүлбэ даа. "Гэрым урда гурбан алтан уляаһан байха, — гэжэ бэшээ. — Тэрээ-ниим хадаа нэгээнь оройгоорнь rah а сабшаха, нэгээнь дун-дуурнь та ha сабшаха, нүгөөдынь доогуурнь таһа сабшаха: оро-niiiiM голгондо вандан хээтэй торгон байха. Вандан хээтэй торгые да аха гансал нэгэ хайша байха, тэрэ янгар хайша хул-вууртэм байха, тэрээгээрээ даахаш, — гэбэ. — Тулеэн дээрэм хухэ ту мэр муна они, тэрээнн тулеэн дээрэнь хаяхат, — гэбэ. — Адуун соомни нэгэ амагай сагаан байтаһан они, тэрээни адууи соонь хаяхат. Түүнэһээ бэшиимээ барнпнн асарха". Иижэ бэ-шэһэн байгаа эсэгэнь. Саашань иижэ бэшэһэн байгаа: "Ногоон торгон дэбисхэртэй байнаб, хухэ торгон хунжэлтэй байнаб, урдаа уһалууртай, жэмэс мунхэ эдеэ эдеэд яаха арггээ сэнгэжэ, шатар наада хэжэ байнаб. Энэ шатар наада эрьелдэмэ хухэ тумэр үргөөндэ эрьелдэжэ байгаад наадажа байнаб", — гэжэ.

"хухэ тумэр тэргэн доро баабаймнай хүлеэтэйм хинм даа", — гэбэ бэринь. — Эбэртэй үхэрнүүдээ урдаа туугтуй, эбэр-гээ үхэрнуүһээ хойноо дахуулагтуй гэхэмнай албата зоноймнай буутайнь урда ябаха, буугээнь хойно ябаха, — гэнэ. — Намайе гэнтэ ерэжэ дайлажа гаргыт гээхиимдаа, — гэжэ бэринь хэлэ- нэ — Битнай хара тумэр тэргэ дОро хулеэтэй хэбтэнэм, ургэл-жэ жэмэс эдеэн байна гэжэ, үргэлжэ хооһон тоотой хэотэнэб гэжэ бэшэнэхинм даа, — гэжэ бэрннь хэлэнэ. — Янгар хайша гэжэ намай хэлээхиим даа, хухэ тумэр муна гэжэ убгэниим хэ-,' лээхиим даа. Амагай сагаан байтаһан гэжэ эжыемнай хэлээхиим даа. Энэ эхыень асарагкээ, тэндэнь, газар дээрэнь улеэхэ гээхннм даа, — гэбэ бэрннь.

Теэд лэ албата зоноо мэтэрэ байлгажа, мүнөөхи гурбан хуу-гээ нэгээнь барьжа, тэндэнь алажа үһээень абаад: Нэгээнь газар дээрэнь ошожо үһөөень абаха гээхим даа, — гэжэ бэршпни албата зоноо командующинь, ноёншшь болоод, буутай уладаад урдань туугаад, буугээ уладаа хойноо дахуулаад ябаа, хүнэһэ хүшэеэ хойноо тээгээд. (Буунь бултандань хүрэгкээ байгаа).

Хоёрдохи хүүень газар тэгнэжэ ябаад таһа сабшажа уна- гааба. Гурбадахяннь гэртэнь хурэжэ ябаад таһа сабшаба. Тиигээд үдэр һүнеэр ошоод лэ, гэнтэ дайлаад лэ, Ребии хаанаа гаргажа абшаба даа.,


13. ШАБАР ТЗНЭГ ХҮБҮҮН


Уряа нэгэ ехэ баян* хүн байгаа, адуугаар| шье, алта мүнгөөршье. Ел — бэри турбаз дүрбэн хүү зардаг байгаа. Дайда далаяа хуу эзэлээд, гурбал дүрбэн хүлһэншэ ябаһан хүүдын үбэл нажир үбээ баянаа хү| дэмэшын захадан гаража ядажа байгаа һан. Тэрэ баян хүщ гансайхан 'хүбүүтэй, ганса хүбүүниин ехэ муу түрэһэн, шабай тэнэг байгаа. Адуу малаа эрьехэм гээд гараад, тоо томиргына газар дайдаяа ялга тохойёошье таниха үбээ хүбүүн. Үдэр бүри эсэгэн. хубуугээ һургаахаяа һайн морёо унажа, адууни газар дайдаяа эрьежэ ерэжэ, ходо хубуугээ гаргажа байгаа һан. Тэрэ хүбүуниин адуугаантье эрьеэ үбэйээр, нюдэниин хайшаа харам шаб, тэрээн тээшэ ябажа ябажа ерэгшэ һэн. Тиихэдэ тэрэ баян" хун хугшэтэёон хэлсэнэ: "Энэ хүбүүе хайшиинш гэжэ һургааха аргамнай үбээ, манн үхэмсэрэ хадаа эдэ адуу малымнай хулуу-шан хулуужа идехэ, шоно нохой бариха, алта мүнгээмнай хар-тан абаха, амитан мэхэлжэ абаха. Энэ хүбүүмнай мани үхэшөө хада иижэ зобожо тулижа хүндэ мэхэлүүлжэ, мани олоһон зөөри амитан зондо үрээдэлдэхэ байна. Энээндэ тиимэ һайн хүгшэ хани оложо үгөө хадамнай һайн байгаа. һайн хүгшэтэй болобол, тэрэ хүгшэниин зеөрэймнай үрээдэхэ үбээ, хубүуимнай зобоохо үбээ, хүдэлөөшье үбээ байг, идехэ, үмдэхэ алта мүнгэн зөөрэмнай болохо". Тиижэ баян хүн хүгшэтэёо хөөрэлдэбэ. Хүг|| шэнивн хэлэбэ:

— Абаса үгэсэёо гульдхажа, айл тийргэн дээгүүр ябайиЛ энэ хүбүүндээ таатай наатаймайи олохо ёһотоибди. Тиигээд ню-я дэндэ дулаахаи харагдаһан эхэ эсэгэтэйнь хэлсэжэ, адуу; алта | мүвгэ хайрл'ан үбээ һэнэгтэйдээ тиимэ арга бэдэрхэ хэрэгтэй.а

Тиихэдэн үбгэннин хэлнэ:

— Нээрээш хадаа ехэ зүбтэй хүүр хэлнэш, биш морёо эмээллэжэ, анл тннргэ зяйһууб даа.

66 И


Тиигээд баян хүн һайн хубсаһаа үмдэжэ, haft морёо эмээллэжэ, абаса үгзсэйео бэдэрхэеэ айл тииргэн дээр ябаиа. Нэгэ айлһаа гараад, хоёртьхн айлда ороно. Эгээн захын гэртэ бншяа-хан туртай хүнһээ бур-бур унин гаржайна. Газаан морёо уяжа турдан ороходонь, үбгэ һамган хоёр тогоогоо шабажа байна.

— Уу, ямар һайи айшан ерэбэр. түрүүнээ тогоо шабажа байнабди. Ямар золтой айшан ерэбэштаа, һуугты, һуугты. Хаа хүрхэеэ ябаабта, ямар айлайбта? — гэжэ һураба:

Баян хун хэлэбэ:

— Айл тииргэн дээгүүр абаса үгэсэёо суглуулжа ябаһиимаб

даа.

— Холын тииргэнһээ ябахымта, һуугты. тогоон гархан, — гэжэ тэрэ үбэгэн хэлнэ.

— Ямар пай айшан ерээбтэ, эстэр шарууһаа алаһымди, — гээд (һамганнин) мяха асаржа шанна.

Тиижэ байхадан газааһаа нэгэ залуухан басаган одироод: — Уу, айшан бии, — гээд мэндэшэлээд, эхэдээ хэлнэ: "Айшаа ндеэ-лэхэ хэрэгтэйма хиим". Тэрэ басаган гүйжэ байна, эхэн тогоогоо гаргаад остоол дээрээ табяад, тэрэ айшан да а дүүрэн хээд избаантайин барюулна. Баян хун тэрэ үбэгэ һамаган хоёртой арсиин уужа, мяхайн эдеэжэ, тэрэ баян хүни басагани ябажа байхадан хархадан, аймаштай сэбэр, нюдэндэ дулаахаар хара гдана. "Нээгүүр бэрэ хэһэн хүн муудаха үбээйма", — гэжэ шэбшэнэ. Тиигээд арсин дууһалдаатьхина. Баян хун халааһан сооһаан мүнгэ гаргаад үбэгэндэ үгэнэ:-Танаа хүндэлхэм, — гэжэ. Үбэгэн хэлнэ: —Ямар иимэ һайн айшамдаа, мунгэ үгэжэ байха.

Айлда ошоод, гурбан тогоони арен асарна. Нэгэ тогооноо үбгэндэ үгэнэ, хоёртьхн тогооноо арен бэеэрээн барина. Тиижэ тэрэ арсияа уужа пуухадаа, баян хүн хэлнэ:

— Битнай гансахан хүбүүтэйм, танай басаган гансахын? Гансахан! Иижэ худа оролсожо бэлэеэ андалдаа хада ямарби?

Тиихэдэн үбэгэн:

— Яахым! Иимэ хуугээр худа хээубээ яахым? — гэнэ.

һамаганиин хэлнэ:

— Гансахан басагаа хадамда үгэшхөөд. үнэһэндэ урьежэ,

тооһондо торьехамнай. Мани хэн хархым, хэн идеэлхым?

Тиигээд баян хун хэлэбэ:

— Худа айда болоһон хойноо хүргэн, басагантанай харал-даха хамаһалдахымоо даа. Адуу мал ухэб, алта мунгэ ухэлби, шэнэ байсан барижа үхэб, арбан табан толгой хонин адуу үхэб, дурбэ-табан толгой һааха үнеэ ухэб, хоёр-гурбан толгой хүллэхэ

мори үгүүжэм.

Тиихэдэн һамаганнин хэлнэ:

— Хамаһалдаха харалдаха хадатнай худа анда болхымаам

даа.

Баян хүн утаһан бэһэеэ тайлажа, үбээтэй хүндөө бэһалжэ үгэнэ. Үбээтэй хүн hyp бэһэеэ баян хүндэ бэһэлжэ үгэнэ. Баяи

5* 67

xvh-хүла оролсообди гэжэ мүнгэ гаргажа, үшөө арси табина. Арси уутаад, мориндоо һуужа ехэ һусеотоеор гэр тээшээ xa-i райлгана. Гэртээ ерээд, газаагаа одироһон биеэрээ, мори и дээ-j рэһээ буугааб гээд, һогтоод мухарижа унашаба.

— Энэ яагааб? Яаһан гайхаштайма, — гэжэ хүгшэннин xal раан шэрээи байна. Убэгэниин хэлнэ:

— Иимэ һайн ажал хэжэ байһан хойноо уугаа убээ яахымй Хугшэниин хараахаяа болижо, үбэгөө һугадажа байсанда!

абаашажа оробо. Байсанда а ороод, тэрэ баян хун хугшэндөө хэлнэ:

"һоннн бэритэй болообди, долоо хоноод хурим ерхыйма, хурЯ гээ бэлдэ". Тиижэ баян хун унтажа, хүгшэниин ехэ һүсижэ, уЯ тан хэбтэн убээ юу-хүүгээ бэлдэнэ. Шабар тэнэг хубууеэ ехэ һанхаар' хубсалуулжа, үһэ юуйин һамнажа, хунидли хун бола гоно. Долоон хоног соо арси тамси, мяха шулэ бэлдэнэ. Долоб. хоиоһон хойиа убээтэй хун арб а а тэргээ хуллэнэ, айлһаа нэгэ худэн хүн, үбэгэд, һамагадууһы абажа хурим ерэнэ. Хурим ep-j хэдэ, баян хун угтан абан байна. Баян хүн хүгшэнтэёон hyraj дажа байсангаа абаашажа ороно. Дурбэн хултэйдэ дуурэ юу-: мэ табина, олон хүлтэй остоол дээрэ у га а һайхымайе табина/ Бэрэеэ шабар тэнэг хүбүүтэеэ ехэ һайн таһалга соо түхэрөөк һайхан остоолдоо идеэлэгты гэжэ засиба. Долоон хоног соо ехз| зугаа хэбэ, найматьхи хоногтоо айшиһын гэр тээшээ бусах" болобо. Бусаха болоод байхадан, арбан табан толгой хони, дүрЗ бэн һааха үнеэ, гурбан мори хүлэһөөр угэнэ, гурбан хулуһөм шөөрөө үдэшүүлнэ. Табан-ёргоон уран дархани абажа, убээтэй хүндэ ехэ байсан барюулна. Нэгэ хоёр хүбүү абажа, убээтэй" хүндөө уряа хойно табина, адуу малый, таряа талхайн, убһэ; хоолиин бэлдүүлжэ, ехэ һайн ажалтай байна.

Үбээтэй хүни басаган баян хүни бэри боложо, худэмшэ юу хууиин хэжэ гуйжэ харайжа байна. Шабар тэнэг хубууниня адуугаа эрьехэм гэжэ тарана. Одироһон хойнон хүгшэниин һу-рана:

— Худэн толгой мори адуутайбта? Тиихэдэн хурайха болоһон хубууннинь хэлнэ:

— Мэдээ үбээб, тоогын олохо убээм.

— Худэн толгой хонин адуутайбта?

— Тэрээнииш бэрэ мэдэхэ убээм! Хонин адуу ябагшал даа, маиаймии, бэшиимии?

— Худэн толгой үхэр адууһатайбта? Худэн толгой ha аха унеэн бииб?

— Эхэмни унеэ асараад һаагшаал, тиигээд саашиин мэдэхэ убээм.

— Худы газар хахалжа, худы таряй таридагымта? Тиигээд хурайха болоһон хүбүүниин: — "Намһаа дайдымай

бу һура", — гээд газаашаа гарашана. Тиихэдэн тэрэ басаганиин шэбшэнэ: "Баян хүндэ ехэ шабар тэнэг хубуун бии гэжэ хэла сэгшаан. Өөрьёо- үе наһан соо энээнтэй зобохо болхымшииб!

даа, — гэжэ шэбшэнэ, ехэ уры дуры болоно. Амитани шог яая-дан, шорой тооһон болхом", — гэжэ ехэ гаихал гайхажа байна. Баян хүн хүгшэтэёон: "Иибэл хүбүүмнай һайн болохо", — хэжэ

ехэ һүсёотэй.

— Манн үхэшхада энэ ажал пуудалымнай, ажал адууйым-

най, алта мунгээмнай хэндэшкэ ухэ убээ, ехэ панн бэртэй болообди, — гэнэд. Иижэ нэгэтэ хүбүүниин хүгшэиһөөн һурана:

— Ямар иимэ баабайдаашье, маамадаашье айлшалжа ошохо

үбээмши? Намаяашье дахуулаад ошоо хадаа һаймаад.

Тэрэ хүгшэниин хэлнэ:

— Шамтай ошожо амитани шог наадан, шорой тоопон бол-

хомнии. Иимэ юушье мэдэхэ убээ хунээр ошхойм хадаа, ган-

саараан ошыш.

Тиигээд хэлхэлээрэн, хурайха хүбүүн эсэгэ, эхэдээ хэлнэ:

— Би хадамайдаа ошохом. Хугшэмни хэлээ ошохо хадаа ошыш гэжэ. Баян хун хугшэтэёон хэлсэбэ: "Энэ хүбүүмнай Ои-сяаха солоо орожо захалаа, бэрэмнай һургаагаабшиидаа".

Баян хун хубуундээ хэлэбэ: "Хүгшэнөө түрхэмдэ ошохо хадаа һайн морёо унажа, һайхан хубсаһаяа үмдэжэ ошхобоош-таа".

Баян хуни хубуун һайн морёо эмээллэжэ, һайхан хубсаһаа

үмдэнэ. Үдэшэжэ ябхадаа хэлнэ: (эсэгэ, эхэнь)

— Ши хадамайсияа танихиимииш?

— Үбээ.

— Харгыһын танихиимииш?

— Үбээ.

Тиихэдэн хүгшэниин хэлэбэ:

— Би харгыйыш заагаад үхэб, ши харгыһаан гараа үбээ залай ябахаш, ой тайга соо орохош, харгыһаан гаржа шоно нохойн хүнэһэн бу боло. Ойн захада гархада шэнэ байсан байха, тэндэ ороходош хадамайш тэндэ байха. Хадамшини: Хүри-гэн ерээ, — гээд хони алаха, хатуу арси табиха. Хонини мяха ехэ тэнэгээр идежэ гүдэһээ бү үбдэ, бисяахаар идеэрээш. Хатуу арсиин тэнэгээр уужа түнэжэ төөрижэ, ехэ муумайи бү хэ, ама хүрээд угөөрээш. Тиихэдэн тэрэн:

— Зяа, — гэнэ.

"Хүригэн хүбүүмнай, унта гэжэ оро заһажа үгэхэ, орондоо орходоо хубсаһаа хуу тайлаад, эбхээд унтаарайш. Ойлгоош?"

— Ойлгооб! — гэбэ.

Тиижэ тэрэ басаган хуряахаяа харгыдан оруулжа табина. Тэрэ шабар тэнэг харгыяараа һэрысэ хатаргажа ябана, тии тииһээр ой соо ороно. Хуни багташа убээ нараһад байна. Хар-гуЙ дээрэн аймаштай ехэ нараһан ургашоод байна. Нараһанда ерээд, тороод байшана. "Энэ нараһайе хайшан гээд гархымтеэ, хүгшэм харгыһаа гарха убээ гэжэ хэлээбойтеэ, харгыһаа гараа хадаа, тойрожо арлишаЬсыма", — гэнэ.

"Энэ нараһа өөдэ бэеэрээн абираад, морёо нараһан дээгүүр абаад буугмд, харгыдаа орохоб", — гэжэ шэбшэнэ Тиижэ бэ рээн яараһан өөдэ абнржа гарана. Нэгэ гэшүүһэнһээ таталдй на. хоёртьхн гэшүуһэнһээ таталдана, гурбатьхи гэшүүһэ тэбэ-рээд таталдана. Гурбатьхи гэшүүһэн даагаа убээ, хухаржа уяашана. Шабар тэнэг хубуун гэшууһээ тэбэрэһээр нарапан! уауурта укашана. "Иижэ нараһан дээрэһээ унажа үхкиимшии даа", — гээд нараһанаа гэшууһэ тэбэреэд хэбтэшэиэ. Ой соо] хоёр хуя модо отолжо байһымаад, үглөөнһаа абаад удчэ бол-| соро ходо морин байна хыйма. Тэрэ хоёр хубууд хэлсэнэ: Энэ] морян яахадаа эндэ байхым, али хулуушан хулуугаад ортиии кой, ошшо харайилаа.

Тэрэ хоёр хубуудн ерэхэдэ, аймаштай һайхан морин эмээл| юунннн баран мүнгулуулһэн, нараһани узуурта нэгэ залуухая хүбүүн нараһанн гэшүүһэ тэбэреэд, нюдээ ялайса хараад хэ0 |' тэнэ. Тэрэ хоёр хубууд hyp аба:

— Эндэ һэрүүндэ амаржа хэбтэбыш? Тэрэ хубуун хэлэбэ:

— Нараһан дээрэһээ унаад, үхэшөөд хэбтэнэбй. Тэрэ хоёр хубууд хэлэбэ:

— Үхэһэн хүн дуугарха убэйма, ши ухээ убээлши.

— Зяй, ухээ убээ хадаа бодохом, — гэжэ нараһанай гэшүү^ һэ хаяад бодоно.

— Нараһа өөдэ ендэ абиржа гараһымши? — гэнэ., Тиихэдэ тэрэ хүбүүн хэлнэ: \

— Хугшэмни засиһыма, харгыһаа бу гараарай гэжэ, ой cofi тойрожо шоно нохойда идюулхэш. Ерхэдэм, энэ нарапан иижэ! харгыдам ургашоод байгаал. Нарапан өөдэ гараад, морёо шэр-1 Жэ гаргаад, харгыдаа ороод ябаха панаатай байгаалби.

Хоёр хубууд хэлнэ:

— Морёо уна, биди харгыдаш оруулаад ухэбди.

Шабар тэнэг хубууе морёо унуулжа, нараһайн тойруулааш харгыдан оруулна.

— Хаа хүрхэеэ ябаһымштеэ?

— Хадамайдаа ошохоёо ябапым, — гэнэ. Тэрэ хубууд хэлнэ:

— Энэ ойнзахада гараадтибал үндэр һайхан байсан бай^ ха, хадамшини тэндыма? — гэнэ.

Шабар тэнэг хүбүүн харгыдаа орожо саашаа ябана. Яба яба? Ьаар, ойн захада гарна. Гархадан, үндэр шэнэ һайхан байсан' байна. Тэрээни хархаһаа хойшо, морёо сосёод хатаргаад яба* шанал даа. Хатаргаад ошходон, хадам баабайн газаагаа бай* на. "Үү, хүригэн хүбүүн ерээ", — гэжэ мореэн эмээлиин абажа нуга соогоо табяад, хуригэн хубуугээ хүтүлжэ шэнэ пайхай] байсандаа' ороно. Орходоһ, хадам эхэнь: Хүбүүмнай ерээ, — гэжэ дэгэл хубсаһайн тайлана, остоолдоо һуулгана. Хонёо ала-һымди гэжэ тарган мяхаа, хатуу арсяа табина.

— Түрүүнээ хуригэн хүбүүн, ерээш, арсиимнай уугыш, мяханмнан идииш, — гэнэ. Тиигээд арсяа хээд үгэиэ. Арсиин I

хүрээд:

— Битнай арен ууна үбээб, уугты! — гэнэ. Үбэгэн һамаган хоёр арсяа уунад.

— Арсиимнай уухашье үбээ хадаа мяхаймнай идеэгты, — гэнэ.,

Мяхайн хоёр гурба отолжо идеэд, садааб гэжэ остоолһоон гаршоо. Үбэгэ һамаган хоёр хэлэнэд: "Баян хүни хүбүүн зүһэ-нэймай идеэд, энэ мяхаймнай идеэн гэжэ һанаа үбээ, холоһоо ябаад, морин дээрэ шалааштаа".

Хадам эхэн оро заһажа үгэнэ. Хүригэн хүбүүн эхэһээ гара-һан бэедээ хүрсэ тарим бэеэрээ орон соон ороод хэбтэнэ. Тэдэ үбэгэ һамаган хоёр идеэлэжэ, арсяа уужа һууна. Хүгшэнөө за-хяаяар бисяахаар идеэлээд унталга соо ороод хэбтэхэдээ, гүдэһэ-ииии улдэшөөд байна. "Энэ хоёри унтахада, тэрэ мяхайн хулуу-жа идехиимал даа", — гэжэ шэбшэжэ хэбтэнэ. 'Үбэгэ һамаган хоёр арсяа уугаад, ороо заһажа орондоо ороод унтаналТэдээни унтаһан Хойно Шабар тэнэг хүбүүн бодоод, һүни хабхар бай-хада мяхаа табиһан газар тээшэ ошоно. Ошожо ябаһаар тол-гоёо айдуутай ехээр мүргэшкэнэ. Толгой уруун юума ехээр ад-харна. Гараараан баряад эльбэхэдэн, гартан бүтүү няалдана. Газаа гаржа аршахам гэжэ үүдэн тээшэн ябана. Газаа гараад хэрэнсээ дээрэн хархада, уйһан бортого соо хонини нооһои шэ-хээтэй байна. Тэрэ хонини нооһоор бэеэ аршана. Аршаад, һа-райн сагаанда гараад хархадан, хонини нооһон хуу баран ияал-1 даад хонинидли болошоод байна. Хадам баабайн ехэ ураи на-рин хун сабуу халаагаад, тайг дээрээ табиһан байгаа. Тэрэ сабуун толгой уруун адхаршаһан байгаа. Тэрэ нооһоор гарка арга убээ, хонин болооб гэжэ хотон соо хониһоор орожо хэбтэшэ-бэ. Хониһы тал дундан ороод хэбтэхэдэн, пуни тэни барагта хоёр паар морёор ехэ хобто тээгээд, тэрэ хадамайшин хониһы хулуухаяа хулуушад ерэнэд. Хотони хажууда мориһоо байл-гаад, үһээйин хуу татаад нэгэниин харайгаад ороно. Щабар тэнэг хүбүүни газартьхи хажуудаси хонеэн хаяад угэнэ, хоёрть-хиёо шабар тэнэги хаяад угэнэ, дурбэ-табаи хони хобто соо тээгээд хулуушад ябаатьхина. Дүрбэ-таба хониһы хоорондо Шабар тэнэг хүбүүн тээлгээд, хониди убэр туруундан гузээгээ ха-халхаяа һанана. Тиижэ байсараа үүр сайжа захалаадьхина. Үүр сайгаад захалхада, Шабар тэнэги хониһы байрын хажуу-гаар гүйлгэнэ, Шабар тэнэги хонид нуга соогоо байгаад Я ралдана. Тиихэдэ хобто соо байһан хонид баһа мяаралдана. Шабар тэнэг хүбүүн: "Би хонин болоһон хойноо мяарахам", — гэжэ ехэ муухайсаар шашхана. Тиихэдэ тэдэ хоёр хулуушад —. Хойноһоомнай хүд үлдэжэ ябана, — гэжэ хоёр морёо буулгаад, хобтоо хонитойи тэргэтэйи хаяад, тэрэ хоёр хулуушад морёо унаад, гуйлгэлдэжэ арилшанад.

Нара гархалаар Шабар тэнэг хүбүүни хүгшэниин хонеһоо адууһаа гарагкам гэжэ ошходон, дээрээ ехэ хобто тээЬэн тэргэ

туи дээрэ байна. "Энэ хобто соон юун бнимааб?" — гээд хаа

рахадан. өөһэнн хурайха — Шабар тэнэг дурбэ табан хонидь|

хоорондо ялайса хараад хэбтэнэ.

— Энэ иихэдээ яаһан хайшингһиимши, яахадаа энээн соо

ороһинмшн? — гэнэ. Тэрэ хурайхан хэлнэ:

— Бн хонин болоошииб, ши харгыһаа бу гара гээ хэнээш, шннингээ хуурээр нараһан дээрэ гараад үхээд, һөөршөө амида болоод ябахадам харгы дээрэм нарапан ургашоод байгаа. Үхэ-һниманем хоёр хубуун бодхоожо, нараһайм тойруулжа. харгы-дам оруулаа һан. Тиижэ харгыдаа орожо, хадамаидаа хүрэһым. Хадам баабайм газаагаа байжа, морээм нуга соогоо табяа һан. Байсандан ороходом, хадам эхэм хубсаһым тайлажа у л го© һэн: Остоолдоо һуулгажа тарга мяха, хатуу арси табяа һан. Шинии! хуурээр арснһаа ама хүрээ һэм, мяханһаа хоёр гурба ама ху-рээд, "садааб" гээд остоолһоо гаршоо һэм. Хадам эхэм унталга заһаад үгөө һэн. Унталгада орходоо, шинии хуурээр хубсапаа хуу тайлаад унтаа һам. Унталга соо ороод хэбтэхэдээ, гудэпэм үлдэшөөд байгаа һан. Унтаһан хойно мяхайн хулуужа идьхэм i гээд бодоод ябажа ябхадам, толгой уруум юума адхаршоодщ толгоёороон мүркэлөөрэм. Тэрэнээ арлигкам гээд газаа гарха-дам, хэрэнсээ дээрэн хонини нооһон байгаа һан, хонини нооһоор бэеэ арлигкадам, би хонин болшоод байгааб, тиигээд ороод хонеһоор хэбтэшооб. Хониһоор хэбтэжэ байхадам. хулуушад хулуугаад, наашиин асараа хиим.

Тиихэдэн хүгшэниин хэндэшье харуулан убээ, уһа халаажа нооһойн сюһажа гаргажа, бэшэ хубсаһаар хубсалуулаа пан.< Тинһэн хойноо хугшэниин эхэ эсэгэдээ хуу ильгээжэ: "Хуригэн; хүбүүйитнай газаа гархадан, хотон сооһоо танай хониһы хулуу| шан хулуужа, хубсаһа үмдэн убээ хулуушы хойноо гуйгээд, хр! ннһытнай эндэ абаа. Хуригэн хүбүүни хубсаһай мореэн абажа! хонеһоо абаашагты", — гэжэ засяа угэбэ. Тиижэ тэрэ хадаМ эхэ; хоёриин: "Хуригэмнай аймаштай бэрхыма даа", — гэжэ хүрн-j гэмнай хоноо убээ хадаа хүрэгэмнай хониһы нүсэгээр улдэжя ошожо хониһымнай абаа. Тиижэ хадам баабай хуригэнэй хуб-сапай, мореэн абаашажа ошоо һан.

Морэйн, хубсаһайн абаашажа, хониһоо асаржа ерээ һэн. Шабар тэнэг хубуун хугшэтэёон, хугшэниин ходо һургаажа, ажал — һуудалиин адуу малиин ходо харжа, тиижэ өөрьёо уй соо байлиима. Тэрэ Шабар тэнэгтэй зобожо тулижа байгаад, наһандаа һуугаа һан. Тэрэ ажал һуудалиин онтхо түүхэ болоо һан.


14. БУРУУША БОРБООН


Нэгэ угээтэй хунэй хубуун байгаа ха даа. Тиигээд тэрэ хүбүүниин баян хунэй басага абаа ха даа. Эсэгэн жаран ухэр унжэ басагандаа үгөө һэн. Тэрэ нухэрын залхуу юуш хэдэггуй, гансал хэбтэжэл байха эдеэд лэ, хүдэлмэри хэдэггүй. Үхэрнүүдээ алаад лэ эдеэд лэ хэбтэдэг байгаа. һамганиин үхэрэйнгөө уялгашын худал-дадаг байгаа һэн. Тиигээд лэ нухэрын жаран үхэрөө алажа эдежэ дууһаад ла, хооһон улэшэбэ.

Һамганиин нэгэтэ сууха соо шара тоһо хээд лэ, зунай гэртэ гурбан дүлиин дунда үнэһэн соо булажархёо ха./Заа, тиигээд нүхэртөө хэлэнэ: "Ошшо зуһаландаа үнэһэ асарал даа, юумээ угаахамни, юумээ, хубсаһаа угаахамни", — гэжэ нухэ-рөө үнэһэндэ эльгээбэ.

Нүхэршни памганайнгаа хуурээр ошшо үнэһэ һабардаха-даа, суухатай тоһо рлобо. Үнэһэтэеэ, тоһотоёо абаад, һүхюу юума гэртээ орожо ерэбэл даа.

— Биш иимэ олзотой ерэбэб, — гэжэ. һамганиин:

— Ябаһан хүн яһа зууха, хэбтэһэн хүн хээли алдаха, — гээд садтаран тоһоо эдюулбэ нүхэртөө.

— Иимэ һайншииш даа, — гэжэ байжа һүхёоно хаям даа тэрэ һамганшии нүхэрөө. Тиихэ бэрин нүхэршни сахюурта бууяа баряад гүйшэбэ даа, агнахамни гээд. Тужада тайга соо ороод ло, тэрэшни торшэбэ, гэрээ олохоёо болёод. Дэмээ ябажа байһаар ла, гурбан тээшээ нүхэтэй шонын нүхэ олобо. Тэ-рээни олоходоо, дулаа бэдэржэ хонохо һанаатай хүн шонойи нүхэн соо ороо хим. Тэндэн шонойн хүбүүд хэбтэжэ байгаа. Тэрэ хүбүүшын бариха һанаатай һөөршөа гараад, хубсаһаяа

тайлаад, хоёр нүхын бүглөөд, гурбатьха нүхөөрөө ороо өөһэ-

рвөн. Шонын хүбүүд салдаган хүни орохолоор шошоһон бэеэ-рзэ гүйлдэжэ гаршана. Хубсаһайн хуу тархидаа үлгээд гуйлдэ-шэбэ. Гүклдэжэ гаршана. Тэрэ хүбүүмнай салдагаар үлэшөө хним, юуш үбой. Эхэһээн гараһак нара-й хүбүүи шэнди болоод үлэшэнэ. Бодоод ло ябба даа тэрэшни. Дайдада гаршоо хиим, твөрөөд ябажа байһаар. Нэгэ талмайда гарахадаа, баян айл харажархёо. Үглөө үдэрын нэгэ айлай газаа хагдан соо орожо хоноо. Айлын нохойд ехэ хусаа. Хүнэй орожо ерэхэдэн нохойн хусаа гээб даа. Тиигээд лэ тэрэшни тэндээ үүр сайса хэбтэшөө.

Баян хунэй хулһэншэд үглөөгүүр бодоод неэгээ һаана. Тэ-. рэмнай намарай саг. Хүлһэншэдэй неэгээ һаажайхаДан (баян хун нэгэ басагатай байгаа) нэгэ басаган хадан торгон дэгэлтэй хотоной ара бийдэ ерээд лэ өөрынгөө хэрэгтэ һуужархиба, шээнэ. Тиигээд лэ нөөхимкай хагдан соо хаража хэбтэнэ. Үдэр болоходо баһа тархияа бултайлгаа гээб даа. Басаган бодоод нюһаа ниихэдээ, алтан бэһэлигээ дунда хургандан бай-пан нэшэжэрхибэ. Үглөвнэй наранай гарахада бэһэлигшни ялалзана хиим, ту я а сосёод ло. Тэрэ хүбүүмнай харажал хэбтэнэ хиим.

Хүлһэншэнүүд хүрэй сооһоон үхэрнүүдээ газаашан гаргаш-хана. — Үнеэдээ гаргаад хүлһэншэд гэртээ ороно. Тэрэ зуурта нэгэ унеэн хотоной хүрээ хабиржа байтараа аргаална. Хүбүүн хаража хэбтэнэ. Тээ нэгэ хэды болоод байхада, хүлһэншэ үхэрэй бааһа суглуулаад, хотонойгоо шэгшы руугша хэжэр-* хибэ. Хоёр нохой һүниндөө хусаһан, тэрэ хүбүү руу хараад ла байна.

— Юундэ энэ нохоймнай хусаба гээшэб? Мүнөө һууна, хараад һууна, хүрээ руу хараад ла байна. Эндэмнай юун бии болооб, — гээд баянай хүлһэншэдии ороходон.

— Намайе бу сохиитаа, би хүн гээшэб, — гэнэ хүбүүн.

— Юун хүн хаанаһаа ерээбши? — гээд һурана.

— Би Бурууша Борбоон гээшэб. Битнай төөрэһэн хүм, Бу-рууша Борбоон хүмби, суран нюсэгэн хүмби, — гэбэл даа.

Тиигээд лэ хүлһэншэнүүдиин абаашаба тэрээни, баян хун-дөө тушааба. Баян хүн тэрэнээ эдеэллээд, арууһан үмэдэ үмэд-хүүлээд, зархаяа малай гэр соо оруулаа. Хониной арууһан дэгэл соо хэбтэнэ тэрэшни.

Гэнтэ нугада хэбтэжэ байхадан, баянай хоёр хүлһэншэ орожо ерээд зугаална.

— Энэ баянаймнан басаган харанхалжа унашоо хиим.' һүнэһэниин убээ болшоо хиим. Лама бөөдөө мүргүүлжэ бай-на, хоног үнгэршөө.

— һүнэһэняин үбээ гэжэ бөөтэеэ, ламатаяа хэлсэнэ. Бэ-һэлнг соон һунэһэнинн байна ха. Тэрэ бэһэлигыи хааным ааб даа.

Хоёр хоноод байхадаа басаган бэрэ ехэ үбэшэн болшоод байна. — Бэрэ ехээр үбэдшэбэ, — гэжэ баһа хэлсэнэ.

Хэбтэжэ байһан хүбүүмнай:

— һүнэһээн бил олохо байнал би даа, — гэжэ шашаба тэрэ хүбүүнш.

Тинхэлээрэн хүлһэишэд баяндаа гүйлдэжэ орожо, энэ хү-

бүүмнай тиижэ хэлэнэ гэбэ. Баян хун гэргэтээгээ:

— Мүнөөхи Бурууша Борбоон юумэ мэдэхэ байха, — гэлсэ-жэ, хадаг барижа, хүбүүндээ мүргөө:

— Орыш, туһалыш, газаашалхаа болёобде. Хубсалуулжа тэрэнээ гэртээ оруулна хиим.

— Алтан бэһэлиг би хадаа олохол байнам, — гэжэ мүнөөхи хүмэршэии хэлэбэ.

Баян хүишни мүргөө 'хиим даа оложо үгыт гэжэ. Тинхэлээрэн бурханай һомо (зэн) эрэжэ абаад, тэрээндээ табан үн-гэйн хадаг уяжархиба. Тиигээд газаа хангай ехэ тогоо табюу-лаад, тэрээн соогоо дүүрсэ уһа хээд лэ халаагаа хиим. Тэрэ хүбүүншни тэрэ һомоо баряад ла, газаа гараад хаяа' хана тоншоо. Юуш мэдээгүйшэ болоод хоройн хажууда ошоод Ло, хорой тойроод ло зорюутан тоншоод ло байна. рЩ! Тоншоод ло:

— Энээни абагты! — гэнэ хүлһэншэдтэ.

Тэрэнээ аргалаа, хүрэһэн аргалаа халуун уһан соо хэбэ. Тэрэн хайлажа, биһэлиг гарша ерээб даа. Тиигээд лэ биһэлэ-

ги гарша ерэхэдэ, басаган һайн болооб даа.

Заа, тиигээд лэ:

— Би гэртээ харихам һамгандаа, төөриһэн хүмби, — гэнэ Бурууша Борбоон. Баян хүн хэдэн хоног соо гэртээ, ордон

соогоо хонуулаад, гоёор хубсалуулаад ла:

— Гэртэн хүргэжэ үгэгты! — гэбэ баян хүн хүлһэншэд-

төө.

— Заа, юу эрэхэбши, юун хэрэгтэйб? — гэжэ һураба бая-ниин Бурууша Борбоонһоо.

Эръгүүшни шалд гэбэ: i — Жаран үнеэнэй уялга хэрэгтэй. Эрэһын үгөөд, тэрэ хүбүүе гэртэн хүргэбэд даа. Гэртээ ерэхэдэн һамганиин-.

— Юу асараабши? Хаанаһаа ерээбши?

— Би төөрөөб, баян хүнэй хүлһэу1шэд иамайе хүргэж" ерээ, — гэнэ тэрэн.

Харан гэхэдэн жаран үхэрэй хооһон уялга байгаа ааб даа. Тэрэл эрэһэн юумэм, һамгандаа хөөрэжэ үгэбэ, иимэл үхэрэй уялга эрээ һэм гэжэ. Баянай басагани бэһэлнг оложо эдэгээ-һэнэз хуу хверэжэ байна.

Тиихэдэн һамганиин:

— Ямар тэнэг хүм бэ. Ноён юм гү? Хаан гу? Ямар хүи хадаа, иимэ тэнэг хүн байдагиим аал? Үхэр эрэхэдэн, уялга4 гэжэ ойлгоһон. Жаран үхэр эрэһэн байгаа ааб даа, жаран

уялгада уяха гэжэ.

6. Бурятские народные сказки 81

Тиигээд хулһэншэд тэхэржэ баяндаа ошшо хэлэбэ. Хул* һэншэдээ глвгэжэ хэлэхэдэн, баяншни памгантаяа жаран ухэр ндгажа абаад, хулһэншэдтээ туулгуулаад, паар морёор ходоо-; гоор бэлэг барижа ерээд, гуйна баяншни памгантаяа,

— Хайрлыт! — гэжэ Бурууша Борбооной һамганда мур-гэиэ.

— Гондол юумэ угээ, эбгэй хожом байебди, — гэлсээ. Жаран ухэрээ хорой соон хаагаад, паар морёо бэлэг баряад ла, гэртээ бусаба баяншни.


15. УХААТАЙ ЭХЭНЭР


Нэгэ залуу аад, ажилда маша залхуу хун айл зайжа ябадаг байба. Баян аад, ноён

нэгэ айлда байжа, бага сага ажал хэжэ байдаг байба. Нэгэ

уд эр тэрэ ноён:

— Ши залхуу хун тула, бидэнэй юумэ һайн гэдэг хэлсээд, хоол хубсаһаа абаад, али хэрэглэһэнээ абажа, манай хүбүүн

болоод байха гущ? — гэбэ.

— Зай, энэ ноён намайе миин байлгахагуй, зобоохо болобо

гээшэ, — гэжэ тэрэ хубуун бодоод:

— Би байхагүйб, ябахаби, өөрынгөө орон иютагаа һанана-

би, — гэбэ.

Тэрэ ноён хэлэбэ:

— Тиимэ бол, яба тургэн!

Ябаха болоходонь тэрэ ноёнтон нэгэ уран гуа хуухэнтэя һэн, тэрэ хүүхэн угытэй ядуу амитанние хаирладаг тула, тэрэ

ХҮН-3^ХшДиа: ямаРшье зееригуй амитан байнаЩШШ худалдажа, хубилгажа хоол, хубсаһан ^олгожояб аарайш — гэжэ өөрынгөө нэгэ унтэй шэжэр алтан ^""LJJ^g. рээнииень абаад, тэрэ ябаха дээрээ эсэгэ эхэВВИИ

— Зай, баяртай, бишьё ябабаб даа, харин ^г^ло^\ танай хүүхэн иимэ алтан бэһэлигээ намда бэлэг угэбэ, энээ ниие хоол, хубсаһан болгожо абахаб. чупя. жа.

Тиихэдэньтэрэ ноёнтон хуухэндээ маша ех► У>Р "лжа.

— Муу хунине мулталжа үгэжэ байһан энэ муу §Ш§ИИВ залхуу үлдэжэрхихэ ушартай гэлдээд. — ши дхин н 'яба. Өөр-хүниие хайралдаг тула, тэрээнэингээ гэри"


төв хабаатай хубсаһа, шэмэгүүдээ сүм аба, тиигээд ябагты

гэбэ.

Урая гуа хүүхэн уйлажа, уйдажа:

_ Намаие юундэ улдэбэт, шэмэггүйшье һаа, аба эжьш

дэргэдэ байхые хусэнэб, — гэхэдэнь болобогүй.

— Яба, яба, — гэжэ үлдэбэ.

— Тиимэ тула ябаха болобо бэзэбди, — гэжэ тэрэ хүнтэй хам та ябаба.

Нэгэ хото городто хүрөөд, нэгэ айлай гэртэ байба. Уран гуа памганиинь нэгэ бээлэй оёод:

— Ши энээниие наймаалаад ерэ, — гэжэ үбгэндөө угэбэ.

— Энэ хэдэн тухэриг хурэхэ бэ?

— Зуун тухэриг хурэхэ юм, — гэжэ һамган хэлэбэ.

Тэрэ хүн дэлгуур дээрэ наймаалжа ябатарань нэгэ баян купец хун: '

— Энээннишии хэн оёоб, хэды сэнтэйб? — гэбэ.

— Зуун тухэригтэ, — гэбэ.

— Намда үгэ, би абахам, мүнгөө үглөө үдэр ерэжэ аба-хаш, — гэбэ.

Тэрэ хубуун гэртээ ерэбэ. һамган бээлэй зааба. Тиигэжэ үгөө һэмби гэбэ.

— Би нэгэ оймоһо оёоби, энээниие мүн наймаалаад ерэ, — . гэжэ үглөө үдэрын угэнэ.

Мун дэлгүүр дээрэ гараад ябана, үнөөхи урда удэрэй купец ерээд:

в — ЭнэШни наймаа ту? — гэбэ.

— Тиимэ.

— Юу сэнтэй бэ?

— Зуун тухэригтэ юм.

— Намда угэ, би абахам, — гэжэ абаад, — мүн лэ үглөө

ерэжэ хамта хоёр зуун тухэриг абахаш, — гэбэ… Хүбүун хариба. һамган:

— Зай, — оймрһоо зааба. — Мун лэ тиигэжэ үгэбэб, — гэбэ. Үглөө үдэрын һамган нэгэ малгай оёод, мүн наймаалхын

үгэбэ. Үнөөхи дэлгүүр дээрэ ябатарань, урдын купец ерээд:

— Малгай юу сэнтэй бэ?

— Зуун тухэриг.

— Би абахаб. Үглөө ерэжэ, хамта гурбан зуун тухэриг $

абахаш, — гэбэ.

Хубуун гэртээ хариба. һамган:

— Зай, зааба малгай, мун лэ тиигэжэ угэбэби, — гэбэ. Yt-лөө үдэр мүнгөө абахын тула, үнөөхи купецэй гэртэ ошобо.

Купец:

— Мүнгэндэ ерэбэ гүш? — гэбэ.

— Тиибэ, — гэжэ хүбүүн хэлэбэ. Купец хэлэбэ:

"Гурбан зуун түхэригөө абаха гүш, а ли гурбан Һайн үгэ абаха гүш? Өерөө мэдээрэйш.

Хүбүүн хэлэбэ:

— Гурбан һайн үгыетнай абахамни.

— Зай, тиигэбэл дуула: нэгэдэх — холо газарта ябв-хадаа хооһон гэртэ хонолго болохо, ши гэртэ бү унта, газа" хоноорой; хоёрдохинь — харгы замда хүнэи гээжэ орхиһои юумэ байха, тэрээниие абаха хэрэггүй, орхёод тойрожо гараа-райш; гурбадахинь — уһагүй орондо дайралдахаш, үндэр ха-дын арада баруун зүгтэ хатаһаи жалгын эхиндэ иэгэ үзүүр-тэй гурбан ехэ уляаһан модоной дэргэдэ хабтагай хара шу-лууе хобхолжо малтахаш, доорһоонь ехэ булаг уһан гаржа, ба-руулжаа урдаха байха. Зай, энэ гурбан угэ ойлгожо абаба-гүш, яба тиигээд, — гэбэ.

Хүбүүн гэртээ ерэбэ. һамгаи асууба:

— Зай, мүнгөө абаба гүш?

— Гурбан зуун түхэригэй орондо гурбан һайн үгэ абаад

ерээби, — гэбэ.

— Зай, болоно даа, — гэбэ һамган.

Тэдэ хоюулан тэндээ байтараа, хүбүүн хэлэбэ:

— Бишни хүдөө холо ябажа, олзо звери оложо ерэхэ бэшэ-

гүб?

һамганиинь хэлэбэ:

— Шинии һайн дуран бэзэ, эрэ хүниие ябуулан хэлэхэ, эхэнэр хүниие зогсоон хэлэхэ гэдэг тула, яба.

Хүбүүн һамгаяа орхёод ябаба. Холын орондо ябажа ябана. Олхошье юумэ үгы, хооһон ябана. Нэгэ газарта зон таһархай холо байгаад, зуураа замда нэгэ эзэгүй хооһон гэртэ хоёр хүн хонохо гэжэ байна. Тэдэнтэй хамта тэрэ гэртэ хонохо болобо. Унтаха гэжэ байтараа, үнөөхи купецэй хэлэһэн угэ һанаан-♦ даа оруулаад:

— Би гэртэ унтахагүй, газаа унтахаби, — гэжэ газаа хоно-66. Тэрэ һүни гэрэй дээдэ хушилта унажа, тэрэ хүнуүд да-руулжа үхэһэн байба. Тэрэ саашаа ябаба. Олоной зам харгыгаар ябатарнь, хүнэй гээһэн нэгэ абдар ханза хэбтэбэ. Тэрээ-ниие абаха гэжэ. байтараа, үнөөхи купецэй хэлэһэн үгэ һа-наад, абангүй орхёод ябаба. Нэгэ хото газарта хүрэбэ. Тэндэ хүрөөд ябатараа, үнвөхи замда хэбтэгшэ абдар ханзые нэгэ хүн олоод ерэһэнь, тэрэ хотоной нэгэ ехэ баян хунэй гэртэ дээрмэ орожо, ехэ юумэ абаһан хулгайшан гээжэ орхитюн байгаад, тэрэ хүниие барижа:

— Ши хулууһан байба гээшэш, хамта хулууһан иүхэдөе-оложо үг, — гэжэ хатуу саазада оруулба.

Мүн тэндэһээ хүдөө холо газар хэсэжэ ябана. Нэгэ булгэм олон хотон айлнууд ган халуунда уһагүй, маша бэрхэтэжз" байна. Тэндэ ябатараа үнөөхи купедэй хэлэһэн үгэ һанаанда" оруулаад, зүүн зүгтэ нэгэ үндэр хадын байхые хараад, тэрээ-* нэй хойно нэгэ жалга харагдана. Тэрэ хүбүүн хэлэбэ:

— Би уһа бэдэрээд үзэхэ байнаби. Тэндэхи улад зон бүгэдэ баярлажа:

тев хабаатай хубсаһа, шэмэгүүдээ сүм аба, тиигээд ябагты

гэбз.

Урая гуа хүүхэн уйлажа. уйдажа:

Намайе юундэ үлдэбэт, шэмэггүйшье һаа, аба эжын

дэргэдэ байхые хүсэнэб, — гэхэдэнь болобогүй.

— Яба, яба — гэжэ үлдэбэ.

— Тшшэ тула ябаха болобо бэззбди, — гэжэ тэрэ хүнтэй хамта ябаба.

Нэгэ хото городто хүрөөд, нэгэ айдай гэртэ байба. Уран гуз һамганшшь нэгэ бээлэй оёод:

— Ши энээниие наймаалаад ерэ, — гэжэ үбгэндөө үгэбэ.

— Энэ хэдэн тухэриг хүрэхэ бэ?

— Зуун тухэриг хурэхэ юм, — гэжэ һамган хэлэбэ. *

Тэрэ хун дэлгүүр дээрэ наймаалжа ябатарань нэгэ баян купен хун:

— Энээниишни хэн оёоб, хэды сэнтэйб? — гэбэ.

— Зуун тухэригтэ, — гэбэ.

— Намда үгэ, би абахам, мүнгөө үглөө үдэр ерэжэ абахаш, — гэбэ.

Тэрэ хубуун гэртээ ерэбэ. һамган бээлэй зааба. Тиигэжэ угөө һэмби гэбэ.

— Би нэгэ оймоһо оёоби, энээниие мун наймаалаад ерэ, — . гэжэ үглөө үдэрын угэнэ.

Мун дэлгүүр дээрэ гараад ябана, үнөөхи урда удэрэй купец ерээд:

— Энэ шин найма а ту? — гэбэ.

— Тиимэ.

— Юу сэнтэй бэ?

— Зуун тухэригтэ юм.

— Намда үгэ, би абахам, — гэжэ абаад, — мүн лэ үглоө ерэжэ хамта хоёр зуун тухэриг абахаш, — гэбэ.

Хүбүүн хариба. һамган:

— Зай, — оймрһоо зааба. — Мун лэ тиигэжэ үгэбэб, — гэбэ. Үглөө үдэрын һамган нэгэ малгай оёод, мүн наймаалхын

угэбэ. Үиөөхи дэлгуүр дээрэ ябатарань, урдын купец ерээд:

— Малгай юу сэнтэй бэ?

— Зуун тухэриг.

— Би абахаб. Үглөө ерэжэ, хамта гурбан зуун тухэриг абахаш, — гэбэ.

Хүбүүн гэртээ хариба. һамган:

— Зай, зааба малгай, мүи лэ тиигэжэ угэбэби, — гэбэ. Yf-леө үдэр мүнгөө абахын тула, үнөөхи купецэй гэртэ ошобо.

Купец:

— Мүнгэндэ ерэбэ гүш? — гэбэ.

— Тиибэ, — гэжэ хүбүүн хэлэбэ. Купец хэлэбэ:

— Гурбан зуун түхэригөө абаха гүш, а ли гуроан пайн үгэ абаха гүш? Өерөе мэдээрэйш. ЦЦ

Хубуун хэлэбэ:

— Гурбан һайн үгыетнай абахамии.

— Зай, тиигэбэл дуула: нэгэдвхннь — холо газарта яба-хадаа хооһон гэртэ хонолго болохо, ши гэртэ бу унта, газа" хоноорон; хоёрдохинь — харгы замда хунэй гээжэ орхиһои юумэ байха, тэрээниие абаха хэрэггуй, орхёод тойрожо гараа-райш; гурбадахинь — уһагүй орондо дайралдахаш, үндэр ха-дын а рада баруун зүгтэ хатаһан жалгын эхиндэ нэгэ үэүүр-тэй гурбан ехэ уляапан модоной дэргэдэ хабтагай хара шу-лууе хобхолжо малтахаш, доорһоонь ехэ булаг уһаи гаржа, 6а-руулжаа урдаха байха. Зай, энэ гурбан И ойлгожо абаба" гүш, яба тиигээд, — гэбэ.

Хүбүүн гэртээ ерэбэ. һамгаи асууба*.

— Зай, мүнгөө абаба гүш?

— Гурбан зуун түхэригэй орондо гурбан һаин үгэ абаад

ерээби, — гэбэ.

— Зай, болоно даа, — гэбэ һамгаи.

Тэдэ хоюулан тэндээ байтараа, хүбүүн хэлэбэ:

— бишни хүдөө холо ябажа, олзо звери оложо ерэхэ бэшэ-

гүб?

һамгаииинь хэлэбэ:

— Шинии һайн дуран бэзэ, эрэ хүниие ябуулан хэлэхэ^ эхэнэр хүниие зогсоон хэлэхэ гэдэг тула, яба.

Хүбүүн һамгаяа орхёод ябаба. Холын орондо ябажа ябана. Олхошье юумэ үгы, хооһон ябана. Нэгэ газарта зон таһархай холо байгаад, зуураа замда нэгэ эээгүй хооһон гэртэ хоёр хун хонохо гэжэ байна. Тэдэнтэй хамта тэрэ гэртэ хонохо болобо. Унтаха гэжэ байтараа, үнөөхн купецэй хэлэһэн үгэ һанаак-* даа оруулаад:

— Би гэртэ унтахагүй, газаа унтахаби, — гэжэ газаа хбно-66. Тэрэ һүни гэрэй дээдэ хушилта унажа, тэрэ хүнүүд да-руулжа үхэһэн байба. Тэрэ саашаа ябаба. Олоной зам харгыгаар ябатарнь, хүнэй гээһэн нэгэ абдар ханэа хэбтэбэ. Тэрээ*. ниие абаха гэжэ. байтараа, үнөехи купецэй хэлэпэн угэ һа-иаад, абангүй орхёод ябаба. Нэгэ хото газарта хүрэбэ. Тэндв хүреөд ябатараа, үцөөхи замда хэбтэгшэ абдар ханзые нэгэ хүн олоод ерэһэнь, тэрэ хотоной нэгэ ехэ баян хүнэй гэртэ-дээрмэ орожо, ехэ юумэ абаһан хулгайшан гээжэ орхипон байгаад, тэрэ хүииие барижа:

— Ши хулуупан байба гээшэш, хамта хулууһаи нүхэдөе* оложо үг, — гэжэ хатуу сааза да оруулба.

Мүн тэндэһээ хүдеө холо газар хэсэжэ ябана. Нэгэ бүлгэм олон хотон айлнууд ган халуунда уһагүй, маша бэрхэтэжэ" байна. Тэндэ ябатараа үнөөхн купе, цэй хэлэпэн үгэ һанаандав оруулаад, зүүн зүгтэ нэгэ үидэр хадын байхые хараад, тэрээ-иэй хойно нэгэ жалга харагдана. Тэрэ хүбүүн хэлэбэ:

— Би уһа бэд. эрээд үзэхэ байнаби. Тэндэхи улад зон бүгэдэ баярлажа:

— Vha оложо угэбэлтнай, ашыень харюулхабди, — гэлдэбэ. _ Газар мадтзха зэбсэг абагты, — гэжэ олон хүнтэй тэрэ хүбүүн хадын арада ошожо, жалгын эхнндэ бэдэрхэдэнь, нэгэ үзүүртэй гурбан томонууд уляаһа модонууд ба хабтагар 'хара шулуунууд байба.

— Тэрэ шулуунуудые малтажа хобоологты, — гэбэ. Олон хун малтажа, хобоолходонь, шулуун доороһоонь маша һайхан гуягалаг уһан гаража урдаба, таһалдахагүй булаг боложо, тэндэхи айлнуудта хундэтэй амитан боложо олон хоног байгаад, ябаха болобо. Тэрэ айлнууд һайн мори ба хуб-саһа хоол, алта мүнгэ түрүүтэйе ехые үгэжэ мордуулба.

Хубуун яба ябаһаар, тэдэнэй үгэһэн хэрэгсэлнүүдые сүм эднжэ дууһаад, морёо тураажа, ябажа шадахагуй болоходонь, нэгэ һайн хүрзэ, һүхөөр агсаба. Тэрэ һүхэеэ мүн худалдажа, муу хэрэггүй болоходонь, нэгэ бүлюугээр агсаба. Тэрэ бүлюу-гээ барижа ябаад. зон таһархай холо газар үлэсхэлэн болоод, нэгэ сөөрэм нуурта олон нугаһанай һуухые үзөөд, тэдэндэ ошожо тэрэ бүлюугээ шэдээд, шэнгээгээд, юушьегүй хооһон, набтагар хубсаһатай үнөөхи өорынгөө анха байгша городто ерэбэ. Үнөөхн анханай танил баян наймаагаа үгэгшэ купецэй гэртэ орожо, амар сайн хүргэбэ.

— Сайн, сайн, — гэбэ. — Яаһан үнн болобо, ямар ябажа ерэбэш, — гэбэ.

Хүбүүн хэлэбэ:

— Танай хэлэһэн сайн %үгэнүүдээр табан жэлдэ ябахадад, мэндэ сайхан бусажа ерэбэби.

— Хэр зэргэ олзо олобош, анханһаа эхилэи мүнөө хүрэтэр ябадалаа хэлэ даа, сайн ярилдая, — гэбэ купец.

Болһон ябадалаа ба бүрин ушарнуудаа хүбүүн сум хэлэбэ. Купец хэлэбэ:

— Шинии гэргэн һайн байна, шамайгаа олзо бэдэржэ ошо-. пои тула ехэ олзотой, зөөритэй ерэхэ гэжэ хүлеэжэ байна. Ши болбол табан жэлдэ ябаад, нэгэшье олоһон юумэгүй, хахар-хай, набтархай, гуйраншан мэтэ хоопон ерэхэдэшнн шамайе гэртээшье оруулхагүй, хараагаад лэ үлдэхэ ёһотой даа.

— Минни һамган хараахагүй, нэгэшье муу угэ намда хэ-лэхэгуй, — гэжэ хүбуүн хэлэбэ.

Купец:

— Юундэ хараахагүй бэ, боосолдое. Би газаа гушан тэргэ бараа асараад байнам, энээниие сүм табинаби, гурбан ехэ б. ай-дал гэрнүүдтэйби, тэдэнэй нэгыень табихаби, ши тэрэ памгаяа таби. Бүхы ябадалаа сүм хэлэхэш. Би шамтай ошолдохоби. һамганайшни ша-мда зэмэ үгэ эсэ хэлэбэл, хэлэпэн юумэеэ бү-рин шамда үгэхэби. Ябадалыешни багашье буруу дээрэ үзэ-жэ, һамганайшни шамайе хараагаа һаа, ши һамгаяа намда ал-дахаш. Эрхэ бэшэ шамайе харааха даа. Намгаяа үгэхэ үгыб гэжэ бү хэлэ, эрхэгүй алдахаш, — гэбэ. Хүбүүн зүбшөөжэ:

— Минии һамган хараахагүй, өөрынгөө хэлэһэниие дутуу-

8ъ |


к

гүй сүм үгэхэт, — гэбэ. Тиигээд олон хүндэ гэршэлүүлээд, пец хүбүүн хоёр тэрэ хүбүүнэй һамганай байрада ошобо

һамганиинь:

— Ерэбэ гүш? һайн ябаба гүш? — гэбэ.

— һайн, һайн.

Амар сайнуудаа хэлэлсээд, өөрынгөө табан жэлдэ ябаһан ябадалнуудаа һамгандаа хэлэнэ. Олон айлнуудһаа ехэ юумэ (мори, хубсаһа) абаһан ба тэрээнээ үгы болгоһоноо сүм ШЯ лэжэ, эгээл һүүлэй бүлюу болгооһоноо, уһ.а руу шэдээд, уһаи-

да хаяжа орхиһоноо хэлэбэ. Тиихэдэнь һамган:

— Тэрэ маша зүб даа, амиды ябахада хоолһоо үлүү юун бэлэй. Хоолойн тулада унаса шадалгүй яаха бэ. һайн ябажа

ерэбэш даа, һайн даа, — гэбэ.

Купец:,

— Ай даа, ямар һайхан эхэнэр байдаг гээшэ бэ! Өөрынгөө хэлэһэн гушан тэри*э бараа, нэгэ ехэ гэр байратаяа таанарта үгөөд. бүришье нэмэри үгэхэби, — гэжэ сүм үгэбэ.

Тэрэ хүбүүн һамгантаяа купецэй үгэһэн байра дээрэ орожо, дутамаггүй зөөритэй айл боложо, жарган һууһан юм гэдэг.


16. ШАДАМАР ХҮГШЭН


Нэгэ, залуу хүбүүн ябажа ябаад, гэрлээд, багатай. болоод байба. Хугшэниинь: "Гаража шэнэ газар хахалыш, таряалжа хоолойёо тэжээил", — гээ. Хээрэ гаража, шэнэ газар хахалжа байхадань, аизаһан доро-һоонь сагаан мунгэн бутаржа гараба. Ехэ мунгэ олоод, мэшээг-тэ хээд: "Энэ мунгэн шиигтэйм, хунээр хубаахамни", — гэжэ тэрэнээ мориндоо тээгээд, хубааха ху бэдэржэ ябахадань, гуу-ранша золгобр. "Энэ мунгэ газарһаа олооб, шиигтэймэ, хубааха ху бэдэржэ ябанаб, энээни хубаая", — гэбэ.

— Эй, нээрээшье, шиигтэймэ, хубаая, хубаая, — гэбэ тэрэнь. Хоорондоо табяад, гуураншань хубааба. Өертөө ехээр

абаад ла, олоһон хүндээ бишайхаар үгэжэ захалба.

— Яахай намдаа бишайхаар үгэнэш? — гэбэ.

— Тиигээ пааш бэри үхэбэйб, — гээд, барни хамаад гуураншань ябашаба. Гэртээ ожиржо, хүгшэндээ хэлэнэ:

— Сагаан мүнгэ, ехэ мүнгэ олооД шиигтэй гэжэ гууранша-тай хубаахамни гэжэ хэлэһэм, гууранша намда бишайхай үгөөд, өөртөө ехээр абаа. Яахадаа тиинэбшэ? гэхэдэм "шамда бэшэ үхэбэйб гээд, барни абаад ябашоо".

— Эй, түнэ, шамай түнһэн! Гарыш шуумгай, морёо хүл-лыш! Хайшаа ошооб тэрэшни? — гэбэ хугшэниинь.

— Тиишэ ошоһиимал даа, — гэхэдэнь, бишайхай багаяа үр-гөөд, тэргэндээ һуугаад хойнһооиь үлдээд ошобо. Хүсөед:

— Ай, нохой, үбэгэн, гуураншалжа олоһоншнн ехиимэл бай-гаабооби, энэ тэргэндэ һуугыт манаар, — гэбэ. һуулгаад ябаад-тиба.

— Һамгатайемаиш? — гээд һурана.

— Үбэй, гансаарайем, — гэбэ.

Гэрлэхэдэмнай яахым, энэ хоёр баабайбэй, зобожо яба-

хымдии, — гэбэ.

— Юугаараан тэжээхэбтеэ? — гэбэ.

Гуураншалжа олпонши ехым байгаа бэзэ, бишни баһа

худэлхэб, — гэбэ. Тиигээд гэрлэхэ болоод, хонохоёо нэгэ хүнээ-

Тираншалжа олоһоншни бии байха, арси асархашааб, ууитгеэ, — гэбэ. Тиигээд тэрэнь ошоод, арси асараад ууна. Ухтаад.'тэрэ хугшөө: Нэрэш'хэм? — гэбэ.

_ Муудэр гарһиимаб, муухай нэрэтээмэб, — гээд, нэрээ хэл-

жэ угэнэбэн.

— Хайшан гээд хамта ябахымди нэрээ мэдэлсэнбэй, хэлыш нэрээ, — гэнэ.

— Баахашан гэжэ нэрэтэйемэб, — гэжэ хэлэбэ.

— Хубуунэйшяи нэрэ хэм? — гэбэ.

— Баһа муухайема. Шээхэшэн гэжэ нэрэтэйема, — гэбэ.

— Энэ олоһон зөөриёо һайса хадалгажа унтаилтеэ, — гээд, шпмпп ябагаар ябаһан хун эсээш, бишни хадалгаад, баряад ун-таһууб гээд, мэшээгынь абаадтиба. Тэрэнэй унтаһан хойно мо-риёо хүллөөд, хубуугээ, мэшЭэгээ, абаад, гуйлгэжэ ябашаба. һунн һэрээд: "Баахашан, Шээхэшэн хаанабта? — гээд, тэдэ-нээ хаасирна. Гэрэй эжэн һэрээд: Газаа гар! — гээд улдэжэ гаргашхаба. Тэрэ хугшэниинь гэртээ ерээд, мүнгөө асараад, "унеэе бэдэрыш, унеэтэй болоил", — гээд, мунгэ угэжэ хуряа-хаяа эльгээбэ. Тэрэнь унеэ абахаяа бэдэрээд ябажа ябана. Тиижэ ябасарань нэгэ хуни обиньень дурэжэ байна.

"һальсини буугаа һаа, һайса дүрэхэемһэн. Бороони ороо һаа, баран дүрэхэемһэн", — гэбэ.

— Ямар хара һанаатай хүмш! — гээд сосижо, сосижо та-бишхабад тэрэ хуни.

Гэртээ ерээд: "Зай юу олообши?" — гэхэдэнь.

— Нэгэ хуни обиньень дүрэжэ байгаа һэн, хэды болсо дурэжэ байхимтеэ гээд, һальсини буугаа һаа һайса дүрэхэемһэн, бороони ороо һаа баран дүрэхэемһэн гэжэ хэлэхэдэмни, намайё сосижо табишхоол, хара һанаатай хүмш гээд сохёол, — гэбэ.

— Эй, түнэ, шамай түнһэн! Уһа адхахаяа яагаабши, — гэбэЦ Тиигээд хойто үглөөниннь унеэеэ бэдэрхэеэ ошобо: Ябажа яба-хадань, нэгэ хүнээсн гахай алаад, "хуухалжа байба. "Эй, энэ хайран гахай, бороон орог" гэжэ байгаад, уһа. адхана тэрэ га-' хай дээрэнь. "Энэ ямар иимэ хара һанаатай хүмш", — гээд тэ-рээни баряад, сохижо, сохижо табишхана.

Гэртээ ерэбэ. "Зай, юу олообши?" — гэхэдэнь.

— Хунэй гахай хуухалжа байхадань, уһа абаад дээрэнь ад-хахадам, баряад сохижо, сохижо табишхоолтеэ, — гэнэ.

— Эй, тунэ, шамай тунһэн! һайса дүрэг, арюуханаар дүрэг, — гэжэ байгаад, галиинь заһаха байгааш, — гэнэ.

Хойто үдэрынь баһа ошобо үнеэеэ бэдэрхэеэ. Нэгэ хунэй ту-|; ра дурэжэ байна. "һайса дүрэг, арюуханаар дүрэг", — гэжэ айгаад галынь заһана. "Ямар хара һанаатай хүмши", — гээд баряад. сохижо, сохижо табишхана баһа.

Зай, юу хараба, юу үзэбэш? — гэнэ хүгшэниинь гэртээ ерэхэдэнь. "Нэгэ хүнэй турань дүрэжэ байһииема, ошоод пайса АҮРЭГ> арюуханаар дүрэг гээд, галынь заһахадамии, хара һанаатай хүмш гээд, сохижо, сохижо табишхоол", — гэнэ.

— Шамаяаш алдагдаа, — гэжэ бэеэрээн унеэеэ бэдэржэ

0щобо хүгшэниииь. Н^гэ хүн хүгшэтэеэ, хүбүүтэеэ унеэеэ хотой дээрээ гаргахаяа үргэжэ даажа ядажа байна. Эиээнээ яахай

иижэ байиат? — гэхэдэнь.

— Үбһөө дуудашхообди. Энэ хотон дээрэси иогоогоо идэг

гэжэ гаргажа байнабди, — гэбэ.

I — Ли, галда даа, ехэ бэрхым хадаа. Иигэжэ зобожо бай-

хая а орондо, иамда "үиеэгээ худалдашхатиайб, — гэбэ.

|.— Абыштаа, — гэбэ.

— Юу эрэхэемта? — гэбэ.

— Гурбан елдэ тугалнуудынь елтэй болгоОгоод ло үгөад

байхаш, — гэхэдэнь, тиигүүжэм гээд, үнеэинь абаба… Ел болоод,

ту галда а тэрэ хүнйинь ерэнэ.

— Үнсэшни тугаллабэй, — гэнэ.

Хойто елдэнь тугалдаа ерэхэдэнь, "бөө беөлүүлээд мүнсэ

үгэшхөөб", — гэбэ.

Үнсэииинь ел бэрэ тугалладаг байгаа, тугалынь ел болохо-лооронь, алажа эдээд лэ байгаа.

Гурбадьха елдээ ерэхэдэнь, баһа тугаллаабэй, тугаллахабэй үнеэгээрээ мэхэлээш гээд, тииһээр ажа яргажа һууна мүнөө болсоp.


17. НА РАН СЭСЭГ


Урда хада Наран Гэрэлтэ гэжэ нэрэтэй хун Һ уужа ^ байга а. Тэрэ хун үзэсхэлэнтэ һайхан Наран Сэсэг гэжэ нэрэтэй басагатай һэн ха.

Тугэд лама тэрэ басагые гэргэн болгожо абаха һанаатай,' ямарханшье арга мэхээр угэ хууртээ оруулжа ядаба. Тиигэжэ байтараа энэ басагые убшэн тахалаар даража, һүулдэнь гэргэн болгожо абаха байна гэжэ тэрэ лама бодоод, нэгэ Һ амба айда Наран Сэсэгтэ хоротой эм дом хуртөөжэрхибэ ха. Басага-найнгаа убдэхэдэ, мунөө хун тэрэ тугэд ламые гэртээ залажа асарба.

— Энэ басагыетнай хара лусад хаан нэхэлтэ хэжэ байһан байна. Хэрбээ баса га а пайн дураараа тиишэиь задало табяа-. гуй һаатнай, ами бэеэ алдаха болоно. Тэндэ ошоод байхадаа золтой һаа, элүүр энхэ бэедээ орожо, эжы абадаа бусажа. шье болохо, — гэжэ абарал буулгаба.

— Ай, бурхан! Яагаашье хатуу шанга эрилтэ байба гээ-' шэб! һайн һайхан харгы замыень заажа хайрлыт, — гэжэ убгэн һамган хоёр уйдан гашуудан байжа гуйна.

Уһа саһанай шэмэлжэ орохогүй, хунэй багтаад һуумаар модон хайрсаг дархашуулда хуүлэбэ. Тэрээндэнь хунэй амис-; халаад һууха заахан нүхэ гаргуулба. Үмдэжэ ябаха гоё гоё хубсаһыень, зуужэ ябаха зүүбшыень, эдеэ хоолһоо эхилээд, тэрэ хайрсаг соонь хуулэнэ. Наран Сэсэг басаган хайрсагта орохо дээрээ иигэжэ хэлэбэ:

— Намда бэшэ ондоо юумэн хэрэггуй, ганса гуриг шара нохойемнн хани болгон угэгты.

Басаганай эрилтые ханган, гуриг шара нохойень хайрсаг соонь хэжэ угөөд, хайрсагыень хадааһаар хадажархиба. — Уһан мурэниие угсэн ошоод, энэ хайрсагаа мурэнэй зулхэдэ (мурэ-яэй гол тала) оруулаад табижархёорой, — гэжэ тугэд лама аба- I

9$

рал буулгаад, мордоод ябашаба. Үбгэн һамган хоёр уйлан дуу-лан байжа, түгэд ламын захиралтаар хайрсагаа абаашажа, уһа

мурэндэ табижархиба.

Тугэд лама мурэниие уруудан, моринойнгоо шадал соо гуйлгэжэ гэртээ ерээд, өөрынгөө долоон шабинарта:

— Нэгэ модон хайрсаг дээрэһээ урдажа ерэхэ байха. Тэрэнние болгоомжотойхоноор хүдөөдэ татажа абаад, хайрсагаа нээн хаангуйгөөр, тэрэ зандань асараад, бурханаймни шэрээ-гэй урда зохид гэхээр табижархёоройгты, — гэжэ захяад ябашаба.

Хухэ буха унаһан хонишон хубуун уһа мурэнэй захаар ябажа ябана ха. Тиигэжэ ябаһаар харан гэхэдэнь, модон хайрсаг иишэ тиишээ хэлбэлзэн, мурэнэй зүлхөөр урдажа ябана. Энэ юун урдажа ябаха бэлэй гэжэ тэрэ хубуун гайхаһандаа хубсаһа хунараа тайлаад, тамара тамарһаар хайрсагта хүрэ-жэ ороод, тэрэнээ хүдөөдэ татажа гаргана. Энээн соо юун байдаг юм ааб гэжэ һонирхоод, тумэр гадаһаараа хайрсагай хабхаг гасажа байгаад нээнэ. Тэндэһээнь гоё һайхан Наран Сэсэг басаган гаража ерэнэ.

— Хажуудахи гуриг шара нохойем бү гарга. Тэрээнһээ бэ-шыень хуу гаргажархи, — гэбэ Наран Сэсэг басаган.

Хонишон хүбүүн басаганай үгэ хуурээр гуриг шара нохой-һоо бэшыень хуу гаргажархёод, хайрсагаа байраарнь хадаад, уһа уруу тулхижэрхииэ.

Мүнөө хубуун хухэ бухаяа унажа ябаад, Наран Сэсэг ба-сагаа хойноо һундалдуулаад, гэрхэн тээшээ һайбарлуулба. Тиигэжэ ябаха зуураа Наран Сэсэг басаган:

— Шимнн ямар ажал хэдэгбши? — гэжэ асууба.

— Би гу? Газарай мэхээр, һараана малтажа, ами хоолоо залгажа ябагшаб, — гэжэ харюусаба.

— Үшөө юу хэгшэбши?

— Үшөө гу? Баян хунэй хони ямаадые манагшаб, — гэбэ. Тэрэ хоёр тиигэжэ хөөрэлдэжэ ябаһаар, урсахан гэртэ ерэжэ буубад ха. Гэр соонь хунэй харал узэлгуй онги обоо, уодэг-сөө бог шорой. Наран Сэсэг басаган гэр соохииень өөдэнь татажа, бог һагыень дууһан сэбэрлээд, хунэй һуумаар болгобо.

Уһа мурэн дээрэ тугэд ламын долоон шабинарай тодожо байха уедэ, мурэн дээгүүр нэгэ модон хайрсаг хөөбэлзэн урдажа ерэбэ.

— Энэл байба алтай, — гэжэ дуугаралдаад, тугэд ламын долоон шабинар тэрэ хайрсагые гохо дэгээгээр догоодожо, худое тээшэнь гаргаба. Энэ хайрсаг соонь юун лэ байба ааб гэжэ һонирхон, долоон шабинар тэрэ хайрсагаа дурбэн тээ-һээнь тэлээд ошожо, тугэд ламынгаа бурханай шэрээгэй урда табижархибад.

Тугэд лама гэртээ оромсоороо:

— Зай, асараал һаа болоо! Хайрсагаа нээгээ баряа, эбдээ-

гуй юм бэзэт?

v

— үгы даа, тэрэл зандань асараалдн даа, — гэбэд. _ Зай, долоон шабинарнн.' Долоон даба а дабасараа ябаад* хоноод упжөел, бусажа ерээрэйгтылши, — гэжэ тугэд лама ша-бинартаа захнрба.

Долоон шабинар гаража ошобод. Тэдэнэйнгээ ябамсаар, гэрэ лама Наран Сэсэг абхайгаа гаргажа, инагай ябадал хөв-' рэлдэхэ байна гэжэ бодоод, мэгдэн байжа хайрсагаа задал ба.

Нараа Сэсэг басаганайнь орондо хайрсаг сооһоонь гуриг шара нохой шудэ амаа ирзайлгаһаар гаража ерээд, түгэд лащ мын тубэнгииень тапа хазаад, алажархпба.

Хойто углөөгуурнь тугэд ламын долоон шабинарай ерээд, уудэ татан орохотой хамта, гуриг шара нохой rah ар химэлээд, лолоолуулыень унагаажархиба.

Хонишон хүбүүн һамганайнгаа һайханда ажал хүдэлмэЯ реэшье мартажархёод, памгаа хараад лэ һуужа байна.

— Убгэн, эдихэ хоол хогшолнойшье дуулажа байна. Шим-нн гаража, мэхээр малтажа асарал даа, — гэбэ Наран Сэсэщ Убгэниинь урдалаань хараад, дуу шуушье гараигүй һууна. Тии-хэдэнь Наран Сэсэг уйһэн дээрэ өөрынгөө дурсые аб адлихай наар зураад угэнэ.

Лунев хубуун хухэ бухаяа унаад, һамганайнгаа тэрэ дурсые урдаа баряад, хээрэ гараад ябажа ябана ха. Гэнтэ хара палхин буугаад, һамганайнгаа дүрсые һалхинда хиидхэжэр-хвбэ. Хонишон хубуун уйлаһаар дуулалаар урсахан гэргэм ерэжэ, тэрэ ушараа һамгандаа дууһан хэлэжэ угэбэ.

— Эй даа, бидэ хоёрой сугтаа һуухамнай бэрхэ болобо;1 гээшэ. Хари гурэнэй хаан намайешни һураглаһаар уни удаа-най агша. Тэрэ дурсыемни оложо абаал һаа, халуун мүрөөрни? хайжа, хүйтэн мүрөөрни гэтэжэ ерэхэл байха. Ерээл һаань бидэ хоёр урдаһаань юугээрээ тулахабибди? Шнмнн ори гаи-, са тумэр гадаһатайш. Бишни зүү хурабшатайхан һуунаб, — л гэжэ хоюулаа хүзүүдэлдэжэ һуугаад, өөдөө хаража энеэлдэ-жэ, уруугаа хаража уйлалдажа һууха зуураа, намайешни баряад абажа ябашоо һаань, шимни нэгэ жэл болоһон хойпо миниингээ һураг суугаар, хойноһоомни ошооройш, — гэжэ Наран Сэсэг памганиинь иигэжэ захиба. — Энэ бэһэлигыем зүу-1 жэ ябаарай. Минии ошопон газарта хүрэжэ ошоол паа, энэ бэһэлигээрээ намда тэмдэг угөөрэй, — гэжэ бэһэлигээ бэлэг бол- j гон бариба.

Тэрээяһээ хойшо нэгэ хэдэн үдэр үнгэрбэ. Үбгэ һамган хоёрой yfi хай болон һуужа байха уедэнь, нэгэ үглөөгүүр һо-вин хубсаһатай хүнүүд үээгдөөд, Наран Сэсэг басагые хара хусөөр баряад ябашабад ха.

Хонишон хүбүүн үдэршье һүнишье уйлажа ябана. Он жэл уягэргеөд, болзоото жэлынь тохёолдобо. Тэрэ хубуун хухэ 1 бухаяа унаад, памгаа һурагшалан ябашаба.

Олон хоног ошожол байна, хүбүүн яба ябаһаар ябана, ошо ошоһоор ошоно. Тиигэжэ тала хээрээр тэнэжэ мунажа ябахадань, харгы зам дээрэйь онги набта хубсаһатай хаанай адуу-шан ябажа ябана.

— Зай, эалуу хубуун, хаанаһаа хаЫаа эорнжо ябаабшн? Бухыншни туруун холын аянда ябаһандал үзэгдэбэл, — гэжэ тэрэ үбгэн адуушан һуран байба.

— Урдань хада Наран Сэсэг һамгатай һуугаа һэм. Тэрэ һамгыем хариин гурэнэй хаан буляажа абашоо һэн. Түхэреэн жэл болоод, миниингээ хойноһоо ерээрэйш гэжэ һамгамни за-хяа бэлэй. Хаана, алишье тубидэ байһыень һайн лабяаагүй аад, зобожо тулижа ябаналби, — гэбэ. Үбгэн адуушан дуугай шагнажа байһанаа:

— Зай, даа! Залуу хүбүүн, яагаашье бэрхэ газарта зори-бош. Бидэ хоёрпоо болохо хүнуүд тэрэ хаанай ордоной газаа гэшхээгуй юмэл. Хайшан гэжэ һамгантайгаа уулзажа шада-хабши даа. Би тэрэ хаанайшни адуушан гээшэб. Харуул хай-галнуудынь хуниие туһэр табидаггүй агша. Тиигэбэшье нэгэ ухаан байжа болохо. Хаамнай гоё һайхаи, сэсэ мэргэн хатан-тай болоо гэлсэгшэ. Тэрэл танай һамган байжа магад. Үхэр-шэн, хонишоной гэр бараанда орожо, уйдхар гашуудалаа хөө-рэнэ гэжэ манай үхэршэн, хонишон һамгад, бэреэд хөөрэгшэ. Тэдэ хонишон* һамгадаар танай ерэһые һамгандатнай тэмдэг үгөө һаа, угэжэ боломоор байна, — гэжэ һанаа зобонгёор хөөрэбэ. "Урда хойнонь намайе үзөө хараашьегүй аад, намда һанаагаа зобохо яагаашье зохнд абарн зантай убгэн бэ", — гэжэ ехэ баясана.

— Үбгэн баабай, холын нютагһаа ябаһан аянай. хүндэ тиигэжэ туһалалсажа үзыт! Хэрбээ миниингээ хойноһоо ерэг-шэ болоо һаа, ерэһэнээ- мэдүүлжэ, энэ алтан бэһэлигээрни тэмдэг үгөөрэйш гэжэ намдаа бэлэглээ һэн. Нэгэ аргыень оложо, энэ бэһэлиг һамгандамчи дамжуулаарайт, — гэжэ хонишон хубуун бэһэлигээ хурганһаан мулталжа, үбгэидэ үгэбэ.

— Залуу хүбүүн, бү һанаашарха. Заал һаа захяаетнай дүүргэжэ үзэхэб, — гэжэ үбгэн хэлээд, тэрэ бэһэлигыень юу-мэндэ боожо, үбэртэлжэрхёод — зай, уулзатараа баяртай! — гээд, адуун һүрэгэйнгоө хойноһоо ошобо.

Эсэһэн сусаһан хухэ бухаяа ногоондо табижархёод, мүиөв хүбүүи тохомоо дэрлээд унташаба.

Хаанай адууша үбгэн харанхы болоодүйдэ адуун һүрэгөө туугаад, отог байра тээшээ болобо. Тиигэжэ ябахадань, хаанай ордоной хашаагай газаагуур үзэсхэлэнтэ һайхан эхэиэр сэнгэжэ ябана хэбэртэй. Мүнөөхи Наран Сэсэг хатан байба алтай гэжэ үбгэн бодоод, алтан бэһэлигээ альган дээрээ эр-гээшүүлэн ялалзуулна. Тэрэ эхэнэр ябажа ябаһанаа гэнтэ зог татан, үбгэн тээшэ дулааханаар хараад:

— Үбгэн, яагаашье гоё бэһэлигтэй гээшэбта, — гэжэ дуу-гарба.


_ Хатан абган, хулисэгты намайе! Гоёшоогоо паатнаЙ, тан

да бэлэглэхэдэ яахаб? — гэбэ.

— Удоадэ болохо гу?

— Болохо, болохо, — гэбэ.

"Амиды мэндэ ябаа йаа, минии нухэр энэ уедэ эндэ узэгч дэжэшье болохо байгаа. Яагаа минии хургандаа зуужэ ябагша бэһэлиг шэнгиб", — гэжэ һанаад, убгэндэ дутэлжэ ошомсоя роо бэһэлигээ таняад:

— Иимэ гоё бэһэлиг хаанаһаа абаабта? — гэжэ зүрхөө ху "дэлүүлэи hyp аба.]

— Холын орон нютагһаа ерэһэн нэгэ залуу хубуунэй. Энщ бэһэлчгэй азэниинь байгаа һаа, намтай уулззг лэ гэжэ зачла хургөөрэй гээ һэн, — гэбэ.

— Хаана байнаб?

— Тала хээрын ногоондо хухэ бухаяа бэлшээжэ байна һэн.

— Зай, убгэн, би танине һайн таниха байхаб. Танда ехэта баясанаб. Тара хунтнан минии дугын хун болохо юм. Углов! гуур гуйранша янзаар ерэжэ, минии һуужа байһан гэрэй сон-; хо доогуур ябаха гэжэ захяа хүргөөрэйт. Танай бэлэгтэ минии.! харюу болог! — гэжэ адхаар дуурэн алта убгэнэй альган дээ-

• рэ табяад саашаа ябана.

— Хатан абгай, һайн бзлэйт! Ута наһа наһалжа, удааня жаргалые эдлээрэйт. Танай захяае заал лаа хургэхэб, — гэжэ \ адууша убгэн хойноһоонь хараад гээгдэхэ зуураа, — буян хэ-: шагһээн хуртөөхэ яагаашье һайхан һанаатай хуухэн гээшэб, — I гэжэ наһаараа иимэ үнэ ехэтэ бэлэг нюдэ амандаашье хараа-1 гуй юумэ хаража, зүрхэниинь баяраар халина.

Хонишон хубуун углөө үдэрнь һамганайнгаа захяае адуя шан үбгэнһөө дуулахадаа бодоод, бодоһоноо һуугаад, һууһа-наа мэдэнэгүй. Хухэ бухаяа унаад, хаанай ордон тээшэ һай^ барлуулба. Хаанай ордоной сонхо доогуур гуйраншалжа ябана. Хүлеэжэ байһан памганиинь сонхоор хараад, үбгэндөо тэмдэг үгөөд:

— Сонхо доромнай хүн байнал! — гэжэ хаандаа хандаба. Хаан ошожо хараад:

— Яагаашье зудэг. хун гээшэб! Түргэн эндэһээ зайлаха''. гэхэ байна, — гэбэ.

— Тиигэжэ яажа болохоб! Дэлхэй дээрэ ямаршье хүн ябаха юм бэзэ. Гуйранша хунэй урмыень х-ухалангуй, шадаал һаа урижа, сагаа ногоо барижа гаргаха гэһэн хуушанай еЫЩ до бии агша. Нэгэ зуһэм хилээмэ, нэгэ балга сай хайрлаба гуш? — гэжэ Наран Сэсэг эрхэһэншэг болоод, буруу хараад, сонходо зогсоно. Хатанаа ехэтэ муудуулжархиба гүб гэжэ па-наад:

— Зай, хатамни, уряа һаа ури даа. Шиниимни дураар болог даа, — гэжэ хаан дуугарба.

Наран Сэсэг мэхэеэ гарган, наахануур хаандаа баярлапан-дал боложо, сонхоор хараад үбгэндөө:

— Манайда орожо гарагты, — гэбэ.

Хонишон хубуун хаанай мүнгэн сэргын узуурта хухэ бухаяа байлгажархёод, хаанайда орожо ерэмсээрээ, амар мэндэ хүргөөд, үүдэн талада һуушаба.

Наран Сэсэг алта мүнгэн шэрээгээ татажа хүндэлнэ. Тии-хэ зуураа олон юумэ хөөрэлдэнэ. Хаан һууһанаа тэрэиһээ жэрхээд, ондоо таһагта орошоно. Тиигээд хонишон хүбүүнэйгарахатайнь хамта хаан таһаг сооһоон гаража ерээд:

— Ши намтай түхэреэн жэл соо сугтаа һуужа байха зуураа, нэгэшье угэ хөөрэлдэдэггүй аад, мүнөө орожо ерэһэн гуй-раншан хүнөөр ямар халуунаар хөөрэлдэбэш? — гэжэ муулар пайлараа хэлэбэ.

— Бишни һайхан хүндэ дурладаггүй, иимэл муухай ху-нуудтэ дуратай агшаб, — гэбэ. Хаан бодолгото болон һууһаар хэлэбэ:

— Али бишни муухай хун болохомни гу?

— Тиигээ һаа бури зохид һэн.

— Энэ хунэй муу хубсапые эрижэ, намда абажа угыш даа.

— Болохол даа, — гээд Наран Сэсэг өөрынгөө убгэнэй хубсапые дуупан абажа, хаандаа үмэдхөөгөөд, түмэр гада-һыень бүһэдэн һуйбадаад, хүхэ буха унуулаад:

— Гурбан үдэршын газарта ябаад ерыш даа. Ямархан болоод ерэнэ аабши, — гэбэ.

Хаанайнгаа гаража ошоһон хойно Наран Сэсэг арад зоной дунда түргэн иимэ удхатай зар тарааба. "Зуун урда зүгһөө хүнэй харал үзэлгүй ехэ муухай хүн хаан ордондомнай добто-лон ерэхЭнь. Тэрэниие хараһан газартаа алажархигты", — гэһэн хаанай зугһөө захиралта гаргаба. Хоёр хулдай баатарнуудта нүхэ малтуулжа, ноёд түшэмэдтөө үхэрэй зэргын хоёр шулуу асаруулба.

Гурбадахи хоногойнгоо болзорто хүнэй танимаар бэшэ, харал үзэлгүй муухай болошоод, хаан хүхэ буха унанхай, тумэр гадаһа бүһэдөө һуйбаданхай юумэ зүүн урда зүгһөө ерэжэ ябана ха. Хаанайнгаа дүтэлжэ ерэмсээр баатарнууд, тү-шэмэд ноёд тэрэнээ танингүй, нухэ уруу тулхижэ — унагаагаад, шорой дээрэнь обойсо хаяад, үхэрэй зэргын эльгэн хара шу-луугаар даражархиба. Дарагдашагүй дайгаа дарабабди гэжэ хаанай түшэмэд ноёд гэр буреэ тарабад ха.

Хонишон хүбүүн үзэсхэлэнтэ һайхан Наран Сэсэг һамган-тайгаа нютагаа бусажа ерээд, сэнгэлиг хүхюун һуугаа һэи ха.


18. САРАН-ГЭРЭЛ


Урдань хада нэгэ һууринда үбгэн һам-ган хоёр байһан юм ха, Тэрэ айлайхи Саран-Гэрэл гэжэ басагатай байба. Тэрэ басаганиинь үгөөр хэлэшэгүй сэбэр һайхан шарайтай, сэсэн ухаатай байһан юм

гэхэ.

Нэгэтэ тэдэнэй нютагта холын дасанһаа нэгэ баян лама ерэбэ. Саран-Гэрэл басагые хараһаар һайхашаажа, һамган болгожо абаха гэжэ шиидэбэ ха. Басагые арга мэхээрээ угэ-дөө оруулха гэжэ хэды оролдобошье һаань, Сараи-Гэрэл огто таһа арсажархиба. Һайнаар хэлэжэ ядахадаа, лама басаганда хоротой эм угэбэ.

Саран-Гэрэл тэрэ эмыень абахаяа арсаба. Лама басагые ондоогоор хорлохо гэжэ сэдьхээд, гэртэнь ерэжэ, эдидэг эдеэн-дэнь хоро хэжэрхибэ. Басаган тэрээиһээнь боложо, хүндөөр үбшэлбэ.

Хорон сэдьхэлтэй байһыень мэдээгүй байһан гэртэхнннинь басагаяа эмшэлүүлхэ гэжэ тэрэл ламада абаашаба. Лама шоогоо орхижо, хонхоёо хонгиргожо, дамаарияа наяргаһанайн-

гаа һүүлээр:

— Басагыетнай уһанай эээн Лусууд хаан эреэ. Хэрбээ тэ-рээндэ эльгээгүй һаашни, басаганшни үни болонгүй үхэшэхэеэ байна. Эльгээгээ һаашни, эдэгэжэ гэртээ бусажа ерэхэ, — гэжэ

номнобо.

— Ай, бурхан, ямар аймшагтай юумые хэлэнэ гээшэбта. ламбагай. Лусууд хаанда ошохо харгыень заажа угыт, — гэжэ үбгэн һамган хоёр гуйба.

— Заажа угэнэ; бэзэб, — гэжэ мэхэшэ лама баярлан хэлэбэ. — Ехэ хайрсаг дархалагты. Тэрээн соо басагантнай ороод,

уһан соо тамархадаа, Лусууд хаанда һаадгүй хүрэжэ ошохо.

Эсэгэнь ехэ хайрсаг дархалба. Басаганай амяа бүтэшэхэ-гүйнь тулада дээдэ хажуудань забһар нухэ улөөбэ, Саран-Гэрэл тэрээн соонь гульдиржа ороод хэлэбэ:

— Харгын хани боложо ябалсахынь тулада шара нохойем угэгты, намда бэшэ юуншье хэрэггуй. Эсэгэнь шара нохойгоо томо хайрсаг соогоо хээд, амһарыень бүхөөр хадаба.

— Энээнээ горхоной эрьедэ абаашаад, уһан соо хаяжар-хёоройгты, — гэжэ лама захиран хэлээд, гаража ошобо.

Лама морёор горхоной эрье дээгуүр хатаргаһаар гэртээ ерэжэ, хубарагуудтаа захирба:

— Таанар уһанай эрьедэ ошогты. Удангуй нэгэ хайрсаг! уһанда урдажа ерэхэ. Тэрэнние уһан сооһоо абажа, намда аса-рагты. Хабхагыень тайлангуй асараад, бурханай шэрээ доро табижархёоррйгты.

Энэ уедэнь нэгэ залуу хубуун мори унаад горхоной эрье-' g дэ мал адуулжа ябаба. Гэнтэ харан гэхэдэнь, нэгэ ехэ хайрсаг уһанда урдажа ябаба. Малшан хубуун хубсаһаа таила- 1 һаар у ha ойможо, тэрэ хайрсаг абажа, эрьедэ гаргаба. Хабхагыень тайлажа харахаданъ, Саран-Гэрэл басаган гаража ерэбэ.

— Энээн сооһоомни хэрэгтэй юумэнуудыем гаргыш даа. ^ Гансал энэ шара нохойем бу гаргаарай, — гэжэ басаган да-рууханаар хэлэбэ.

Хубуун хэрэгтэй юумыень гаргаад, шара нохойень зосоонь J үлөөгөөд, хайрсагайнь хабхаг бүхөөр хадажа, уһанда урда-хуулба.

Хоюулан мориндоо һундалдаад, хүбуүнэй гэртэнь ошобод. Саран-Гэрэл малшан хүбүүнһээ иигэжэ асууба:

— Ши хэн гэжэ нэрэтэйбшй?

— Би баянай ухэр адуулдаг Бадма гэжэ нэрэтэй угытэй J үнэшэн хүбүүмби. Таладахи тибһэ, гүбһэ малтажа эдижэ, үл } залгаад ябадагби, — гэжэ хүбүүн харюусаба.

Удангүй тэдэнэр хүбүүнэй гэртэнь хүрэжэ ерэбэ. Саран-Гэрэл гэртэ ороһоор үнишье болонгүй, зосоохииень өөдэ татажа, шала сонхыень угаажа сэбэрлэбэ.

Үнөөхи хубарагууд уһанай эрьедэ гүйлдэжэ ошоод, хайр-сагай урдажа ерэхые хүлеэжэ һуубад. Удаигүй тэрэ хайрсаг урдажа ерэбэ. Хубарагууд уһа ойможо, тэрээниие абаад,'эрьедэ гаргаба. Хубарагууд хайрсагыень тэлэжэ, ламынгаа гэртэ асаржа, бурханайнь шэрээ доро табижархнбад. Лама газаа-һаа орожо ерэһээр асууба:

— Тэрэ хайрсаг асараа гут? Амһарыень тайлаагүй аабзат?

— Ламбагай, танай хэлээшээр амһарыень тайлангуй аса-раабди, — гэжэ хубарагууд нэгэ доро харюусаба д.

— Зай, минии үнэн сэхэ шабинар, мүнөө гэртээ амархаяа ошогты. Тиигээд үглвөгүүр эртэ ерээрэйгты, — гэбэ лама. Хубарагууд бултадаа гэртээ харибад.

но

Лама гансааран үлэжэ, хунэй угыдэ Саран-Гэрэлтэй xet-рэлдэхэ гэжэ бодоод, хайрсагай хабхаг хангялжа тзйлаба. Тэрэ уедэнь. хайрсаг coohoo томо шара нохой гаража, ламын хоолойдонь аһашаба. Үглөөниинь'хубарагууд ерэхэдээ, ламын* гаа харааеньшье харабагуй.

Малшан хүбүүн Бадма Саран-Гэрэл басаган хоёр айл боложо, урсахан гэртэ ажана тайбан һуудаг болобо. Тэдэиэй амгалан һайн һуужа байтарнь, Халбай-баян хаан Саран-Гэ-рэлые һамган болгохоёо һанаба гэһэн hypar суу тараба.

— Бидэ иихадээ яаха болобо гээшэбибди. Яагаад хэрзэгы шэрүүн хаанһаа бэеэ абарха зонбибди? Шамда ташуурһаа бэшэ юумэн үгы, харин намда зүүнһээ бэшэ юумэн үгы. Хаан маниие зобоохонь лэ гээшэ, — гэжэ Саран-Гэрэл уйлан хэлэбэ. Хурганһаан сэнхир хүхэ шулуутай алтан бэһэлигээ мултал-жа, үбгэндөө үгөөд хэлэбэ:

— Бари, энээниие зүү. Хээээшье бндэ хоёр уулзахал бай-хабди.

Үглөөниинь Бадмын газаа зэбсэгтэй хэдэн хүнүүд ерэжэ, Саран-Гэрэлые хүсөөр абаад ябашаба. Бадма гансааран улэ-жэ, хэдэн хоног соо уйдаба, гашуудаба. Нэгэ һарын үнгэрэм-сөөр Бадма һамгаяа бэдэрхэеэ гараба. Уһа голые гаталжа, ой тайгые үнгэрһөөр ябатарнь, хубсаһаниинь хахаржа, гу-талайнь ула соорожо һалаба. Хахархай хубсапаар, ула соор-хой гуталаар хуйтэн бороо, нойтон доро ябаһаар байтарнь хэдэн- h'apa үнгэрбэ. һангирхай хубсаһа үмдэһэн адуушан убгэн нэгэтэ Бадматай уулзаба. Болоһон ушараа, уйдхартай бай-далаа хүбүүн үбгэндэ хөөрэжэ үгэбэ. Үбгэн һайтар шагнажа үзөөд хэлэбэ:….

— Зэ, хүбуүн, хаанай ордондо нэгэшье угытэй хүн ороогүй юм лэ. Харуулшад шамайе ордондо оруулхагүйл. Хэрбээ һамгантаяа уулэахаяа хусэбэл, ордөнойнь сонхын хажууда байгаарай. һамгаяа харабал, һэмээхэн зангаарай, тиигээлһаа, уулзажа болохош. Бадма баярлажа,4 сэнхир хухэ шулуутай бэ-һэлигээ мул та л жа, үбгэндэ үгөөд хэлэбэ:

— Та, энэ бэһэлигыемни һамгандам угыта, һамгамни ойл-гоно бэзэ.

Адуушан үбгэн моридоо боро хараанай ушвө болоогүйдэ хорёодонь оруулба. Хаанай ордоной хажууда Саран-Гэрэлэй ябахые хараһаар танижа, бэһэлигыень абажа үгэбэ. Саран-Гэрэл сэнхир хүхэ шулуутай алтан бэтшигээ хараһаар танн-

жархиба.

— Шинии нүхэр Бадма энэ бэһэлиг һамгандам үгөөрэй гэжэ захяа һэн, — гэбэ үбгэн адуушан.

— Хэрбээ үбгэнтЭйм уулзаа һаа, муу хубсаһа үмдөвд, ордоной сонхын хажууда ерээд, байхаш гээрэйгты, — гэжэ Саран-Гэрэл захяад, адуушан убгэндэ нэгэ хэды мүигэн моне-тэнүүдые угэбэ.

Алууш" убгэн хүбүүнтэй хээрэ уулзаад, Саран-Гэрэлэй за-хмһые хэлэбэ. Хубуун баярлахын ехээр баярлаба, үглөөниинь Бадма муу хубсаһаараа хаанай ордоной сонхын хажууда ерээд байба. Саран-Гэрэл Бадмые хараһаар, дурагүйлхэһэн хаанда иигэжэ хэлэбэ:

— Сонхымнан хажууда нэгэ хун ерээд байнал.

Хаан сонходоо ошожо харал а ар:

— Пуу, юун гэһэн муухай, хахархай хубсаһатай гуйран-шан ерээд байна гээшэб! Энээниие энэ гэһээр улдэгты гэжэ харуулшадтаа хэлэхэмни, — гэжэ хаан жэрхэнгеэр хэлэбэ.

— Тиигэжэ огто болохогуй бшуу, — гэжэ Саран-Гэрэл бурууша а и хэлэбэ. — Тулюур ядуу, угытэй зонние доромжолжо болохогуй гэжэ арад зоной хэлсэхые дуулаа бэзэш. Тэрэнние оруулжа эдеэлуулхэ хэрэгтэй. Ши али нэгэ балга сай, нэгэ жажала хнлээмэ тэрээнһээ харамнана гээшэ гуш? — гэбэ Саран-Гэрэл.

Хаан хэды дурагүйлхэбэшье зүбшөөбэ.

— Зай, шинии хэлэшээр болог лэ даа.

Саран-Гэрэл хубууе ордондоо оруулба. Бадма ордондонь орожо мэндэшэлээд, үүдэнэйнь боһого дээрэ һууба. Саран-. Гэрэл тэрээндэ урин налгайгаар хандажа, столдо һуухыень v, уряба, сай хэжэ, табаг табижа Бадмые хундэлбэ. Хаан һан-гирхай хубсаһатай хубууе харахаяа жэрхэһэндээ, ондоо та-һалга соогоо ороод һууба. Саран-Гэрэл Бадматаяа уни удаан энэ тэрэ юумые хөөрэлдэбэ. Хубуунэй гаража ошоһоной һүул-дэ хаан Саран-Гэрэлһээ гомдонгёор асууба:

— Ши хэдэн пара соо намтай хөөрэлдөөгуй юумэеэ энэ муухай гуйраншан хубуунтэй яатараа хөөрэлдэбэ гээшэбши? Ши тэрэнэй юуень һайхашаана, дурлана гээшэбши? (Юундэнь).

— Би иимэ муухай, хахархай хубсаһатай гуйраншан хунууд-тэ угаа дуратайб. Шиниишье иимэ хубсаһа умдөө һаа дурла- хаб, — гэбэ Саран-Гэрэл.

— һангирхай муухай хубсаһа үмдөө һаамни, үнэхөөрөө дурлаха гуш? — гэбэ хаан.

— Дурлаягуй одОо яахабиб? — гэжэ Саран-Гэрэл хэлээд, бутуухэн миһэд гэбэ.

— Тиибэл энэ хунэй хубсаһа эрижэ абажа намда үгыш. Би тэрэнииень умдэпүулби, — гэбэ хаан. Саран-Гэрэл зүбшөө-жэ, убгэнэйнгео хахархай хубсаһа эрижэ абажа, хаанда үм-дэхуулбэ. Нэгэ хара хүрин cap ногтолжо, өөртэнь унуулаад: '<

— Ши энэ сараараа ой соогуур гурбан хоног соо гүйлгөөд ерэ. Тиихэдээ ямархан болоод ерэгшэ аабши, шамдаа хэды ехээр дурлаха аабиб? — гээд, Саран-Гэрэл бүтүүхэн энеэб-хвлбэ.

Хаанай хара хурин cap унажа ошохотой сасуу, Саран-Гэрэл, хун зовдо иигэжэ соносхобо:

— Гурбан хоногой үнгэрхэдэ, нэгэ хара хурин cap унаһан муухай хубсаһатай гуйраншан ерэхэ. Тэрэ хадаа хун зондо '


хохидол. зоболон асарха, халдабаритай үбшэ тарааха. Хш тэрэнние аланаб, тэрэ хүн шагналда хуртэ. хэ.

Хаанай баатарнууд гүнээгы ехэ иүхэ малтаба. Томо щу-луунуудые нүхэдэйнгеө хажууда зөөбэ. Гурбав хоногой унгэр-хэдэ, хара хүрин cap уяаһан, һангирхай хубсаһатай хаая ерэбэ. Тэрэнние баатарнууд нүхэ уруу түлхижэ унагаагаад, дээ-рэһээнь шоройгоор булаба. Үшөө дээрэһээнь томо шулуугаар дараба.

Саран-Гэрэл Бадма хоёр нютагтаа бусажа, тэндээ ажана

тайбан жаргажа' һуудаг болобо.


19. БУДАМШУУ ДАА


Будамшуу даа арбан зургаан напатайдаа богдые бодхожо сагаалхаб гэжэ олон хун

дээр боосоо хээд, олбог хэжэ абаад богдын дэргэдэ оробо. Оро-ходон олон нухэд богдые бараалхажа байба. Богдо пуудал дээ рээ һуугаад ла олон зониие бараалхажа пууна. Арбан зургаа наһатай Будамшуу даа олбог барижа богдын дэргэдэ ошоод:

— Та өөдөө нэгэ заа ундыжэ хайралыт; энэ олбог дорот-най хэжэ ухэмни, — гэбэ.

Үндэгэд гэхэтэйн хамта:

— Мэндэ амдар! — гэжэ сагаалжархиба.

Тиигээд тэрэ олон нухэдһөө боосоо абажа эдибэ. Дахижа богдын баншууе залажа асархамнай. гэжэ олон нухэдеер боо-солдобо. Зээгэн малгай үмэдөөд богдын дэргэдэ ороод, малгайгаа абангуй богдын дэргэдэ бодоод байна. Богдо хэлэбэ:

— Хубуун, яагаа гоё малгайтайбши даа. Юунэй арпаар

хэгдэһэн малгай бэ?

— Зээгэнэй арпаар хэгдэпэн малгай даа, — гэбэ.

— Малгайгаа агсахамнай гу? — гэжэ богдо хэлэбэ

— Алин бэ танай малгай? л u Хажуудаа байһан муу баншуу малгайе^аажа утэбэ. Арбан

зургаан наһатай Будамшуу даа:

— Болхол даа, дарихал даа. Танай малгай мууш бол орей-донь ошорлоо байха, ҺДрабшадань санзайлаа байха. минии малгай гоё гээшэш бол ондоо юушгуи — гэжэ Н зээгэн малгаяа угэжэрхёод, баншуу малгайень үмэдөөд гэртээ ерэбэ.

Богдын баншиие залажа шадабал гэжэ олон нүхэдпөө боосоо эдйбэ Дахин би богдые нохой шэнгеэр^^хуулжа ша-Дахаб гэжэ боосолдобо. Шадахагүйш гэжзfeffj Ш нүхэдүүд. Боосолдоһон нүхэдеө абаад богдындо ошобо


— Зай, гаанар уудэндэ шагнаад байгаарайгты. Би богдын дэргэдэ ороод, богдые нохой шингеэр хусуулхыемни шагнагты,

Будамшуу даа богдын дэргэдэ оробо. Ороод богдотой дэлхэй дээгүүрхи алн амиганай ябадалы хөөрэлдэн ярилдан байна.

— Гол голой нохойн дуун ондоо гу? — гэжэ богдоһоо асууба. — Минин ябаһан газарта нохой хусахадаа "һа-һу-һуу" гэжэ. хусадаг. Онаоогоор хайшанш гэжэ хусадаг юм.

Богдо хэлэбэ:

— Шиниил ябапан газарта нэгэ янзаар хусаа бэзэ даа. Тинтэжэш хусаха нохой байдаг юм. Зарим голой нохой "һүн-һун" гэжэш хусаха. Тиимэ дээрэһээн гол голой нохойн дуун ондоо юм, гэжэ хзлсэлэг юм.

Тэрэ гэпээр Будамшуу даа газаа гаржа ерээд, богдые нохой-шолуулан хусуулхаб гэжэ таанартай боосолдоо бэлэйлби. Ху-суулаалби даа, дуулаа гут. Тиигээд боосоо абжа эдибэ.

Богдодо нохойн хур гари эдюулхэб гэжэ б ah а боосолдобо. Гэрээн шингй аднлихан эм бай дате мэдээд, тэрэ нохойн хур баапы абжа ошобо богдындо. — Би нэгэ иимэ эм асарбаб. Энэмни пайн эм гу, али бишэ гу? — гэжэ богдодо угэбэ. Богдо хобхолжо амталжа, узэбэ… Богдодо эдюулбэб гэжэ бапа боосоо эдибэ. Бапа нэгэ баян айлда ошожо үбһэ эрибэ. — Танай газар дээрэ ошожо, зуун нэгэ бухал хэжэ ухэб, — гэбэ. г

Баян хун ехэ баярлажа, зуун бухал болгоод аб'хаб гэжэ нэгэ бухал убһэ угэбэ. Зунай халуун болжо, сабшаланай һайн урга-жа^ байхын уедэ, хун зоной үбһэндөө орохоһоо урда, баян ай: лайнгаа газар дээрэ ошожо, нэгэ һайн бухал убһэ сабшажа табиба. Олон зон үбһэндөө орожо, үбһэ хуряалгын дуурэхэ болтор Будамшуу даа дахин ерээгуй. Баян" айлай эзэн Будамшуу даада:

— Хабарай хабшуу сагта нэгэ бухал үбһэ абһан бэлэйшн. Газар дүүшэ дээрэмни ерэжэ, зуун нэгэ бухал хэжэ ухэ хэлсээтэй бэлэйш. Үбһэмни хагдархаяа байнал, ерэжэ зуун нэгэ> бухал убһэймни хэжэ угыш, — гэбэ.

Будамшуу даа хэлэбэ:

— Та юун гэжэ хэлэжэ байнабта? Танһаа би нэгэл бухал абаа хамнайб. Зун нэгэ бухал үбһэ хэжэ ухэб гэжэ хэлсээ хамнайбди. Би хэлсэһэн ёһоор болбоб, зун нэгэ бухал газар дээрэтнай "хэжэ үгөө хамнайби. Зуун' нэгэ бухал хэжэ ухэб гэжэ би хэлээгуйб. Та хазагай буруу юумэ ойлгожо, буруу юумэ хэлэжэ байнат.

Баян хун юуш хэлэхэ аргагуй Будамшуугын хэлэпэн угэдэ боогдоод улэшэбэ.

Баһа нэгэ баян хунэй шар үхэшэбэ. Будамшуу даа тарган пайн шарын үХэһэн байхын хараад:

— Үхэһэн шарынгаа мяхые иамда уг. Би шамда гурбан буруу ухэб.

118

Баян хун үхэһэн шарынгаа мяхаар гурбан буруу абхадамни гэмгуй байна даа гэжэ һанаба. Будамшуу даа шарынь мяха асаржа эдижэрхибэ. Баян хун гурбан буруугаа нэхэжэ оробо.

— Би олон зоной дунда тэрэ буруудаа ухэб, — гэжэ Будамшуу даа хэлэбэ. Олон зониие суглуулаад:

— Энэ баянай шарын ухэхэдэ гурбан буруу ухэб гэжэ шарынь мяха асараа пэм. Энэ баянай тарган шар үхэшэхэдөө тэрэ буруу. Үхэһэн шарынгаа мяха угэдэг хоёр буруу. Тууниие хуулида мэдэгдээ бол гурбан буруу. Зай, би энэ гурбан буруу хэлэжэ үгэбэб.

Баян хун юуш хэлэхэ аргагуй шарынгаа мяха эдюулээд һалаба.

Б ah а нэгэ 'баян лаабхадаа наймаа хэжэ байба. Будамшуу даа удэр бури базаарта ошожо харадаг байба. Нэгэ мүнгэнэй юумэ абадаггуй байба. Тэрэ базаарһаа баян базаартай хун

хэлэбэ:

— Ши минии базаарта удэр болгон юундэ ерээд байнаш? Олон нухэды юумэ абшал байхы харана бэзэш. Ши нэгэш мунгэнэйхии абхагуй аад, ходо ерээд байдагши. Али шинии

абха юумэ минии базаарта байнагуй гу?

Будамшуу даа хэлэбэ:

— Минии абха юум шинии базаарта байнагуй.

Базаарай эзэн хэлэбэ:

— Ши бу худалаар хэлэ. Минии базаарта хунэй хоёр мон-согор нюдэнһөө бишэ юуш байха. Ши намтай боосолдохо

гуш?

— Боосолдохоб! — гэбэ.

— Минии абха юумы байгаагүй һаа, ши юу табихабши?

— Энэ байһан базаарынгаа юумые хуу табихаб.

— Ши юу табихабши, байгаа юм хада?

— Мун энэ шинии базаары зэргын юумэ хуу табихаб.

— Зай, юун шамда хэрэгтэйб?

— Самса хэхэ сагаан хэлин абаад ерэ, — гэбэ. Тахюурын бүреэ хэхэ шурэ абаад ерэ гэбэ. Табаг хэхэ танаса асар

(эренэ.)

Тэрэ базаарта алинш байбагуй. Хэдэн ябажа харахадаа Будамшуу даа тэрэ гурбан лабтай угэй хадаа гэжэ мэдээд лэ, бишэ юумэ гуйсэд-бии ха гэжэ һанаба. Тэрэ базаарын бараа боосоогоор хуу эдижэрхибэ. Тэрэ уедэ оросой хаанпаа генераал гэхэ мэтэ ноён ерээд, буддын шажанай тухай хөөрэл-дэхэ саг болобо. Тиихэдэ орос хэлэ мэдэхэ хун байхагуй байба, буряадай дунда.

Будамшуу даа гээшэ перевоодолжо шадаха байба. Хөөрэл-дэжэ ябха зуураа оросын "даа, даа* гэхэдэнь, намда "даа" нэрэ угэбэ гээшэ энэ ноён, Будамшуу даа гэлсэжэ байха бол-бот гэбэ. Тиигээд Будамшуу даа гэжэ нэрэтэй болһон байна.


20. БУДАМШУУ


Нэгэ Будамшуу гэжэ хубуун байгаа. Тэрэ хадаа поопуудаар заклад-спор хээ. Нэг-

тэ баян хунэй хажууда модо нухэ уруу хээд Будамшуу һууна.

Гэр сооһоо баян хунгаржа ерээд хэлнэ:

— Эндэ юу хэжэ байнаш? I %.

— Би хадаа Садатар хооллуул гэжэ нэрэтэй хубуумбн. Энэ нухэн уруу нэгэ шара унэгэн ороо. Тэрээниие хаагаад баи-

НаМБаян хун ехээр баярлан хусинэ. Тиижэ байтарни Будамшуу хэлнэ хаанда: "Ши энээнииемни хаагаад бай. Би танда оржо уха уухамни. Энэ унэгэн танай болог". fi _ Заа бай-

Ба'ян хун унэгэндэнь хДВИ^антай удаан хам! — гэбэ. Будамшуу гэртэнь ВШШЩЩщШ хубууе хөөрэлдэбэ. Баян хун УЛа||ЩШН Газааси баянай оогол-дуудаба: "Садатар хооллуул, Щ1 ЦЦ гээш9б? Са-хые һамганиинь дуулаад гайхаоа. цц юундэ хооллуулха датар хооллуул гэжэ. Энэ үгээтэи ү "Садатар хооллуул, гэнэ гээшэб?" Баян хун дасин ЩШШ эдеэлуулхэ болоол ерыш!" һамганиинь гайхажа ШЩ§Й даа", — гээд ехээр эдеэ хоол таоижау' аа эдеЭлбэ.

Будамшуу хубуун сэсэн ухаагаараа сад


21. БУДАМШУУ ДАА ПОП ХОЁР


Будамшуу даа: — Юун тогтоол *— Буря ад хунэй

буряады

удамшуу даагай нэгэ сэлеэнидэ ябажа оаихада хуулиин тогтоол — гараба гэлсэбэ.


гарааб?|§ гэжЩрсууба. ухэхэдэ буряад ламаараа хүдөөлүүлжэ,

эөри буряадтаа шингэжэ байна. Манай хуули засаг ээшэмнай оросшш гарта болоһон хойно, орол, ламаар хүдвв-

луулхэ ёһотой. Эндэһээ хойшо буряады;^^^^И хүдөөлүүлжэ байха епотой, — гэжэ *УУ*™"г^л1Л(: ханраад: байба. Тиихэдэ тэрэ Будамшуу ШШН тнигээд саашань "Нэгэ хүниие энэ хуулиин еһоорН^^НЩШбШ би энэ тогтоолын ёһоор хҮд^^Ү^^эбэ0шГБолюүлжа шада-гэбэ. Сэсэн Будамшуу даа зуб хэлээ гээшНИШ Та Н9ГЭ хал байгаа гээшэ гэжэ "ЯН болопон хойно нэгэ бага. байгыт даа. Хүнэй үхэхэ ЩЩ х" улиин тогтоолын ёһоор хүн үхэнэ аабза. Тэрэ үхэһэн хүнииещ танда найда.

хүдөөлүүлээд, бишэ саашынь болюулжа ү

набди, — гэбэд. м~гч ех9 баян айлын эзэн

Тиижэ байтараа тэрэ нютагта нэгэ щ малтуулба.

ухэшэбэ. Будамшуу нэгэ ехэ на* баян ^дбэ гэжэ

Поопые залахаяа ошобо. Буряадын и үхөө щ хада

мэдүүлхэдэ, баян поп ерэхэ болоба d у |||| Будамшуу

ехэ юумэ абха бэзэб гэжэ. Үхэпэн, ү $щ дэ9р абаад

даа олон зонтой, пооптойгоо|Н Щ дээрэ ном уншажа

ошобо. Пооп улаан хэрээсэеэ баряад, ү гараад^ үхэһэн

байхадань, Будамшуу Щ НИ поопоо тэрэ нухэ уруунь

хүниигээ наян сажан хаяпанаа пүү |

түлхижэ унагааба. БудамшЦдаа олон нүхэдевр |

— Шорой хаягты! — г рой хаюулжа, поопые үхэһэн хүнтэй хамтаруулжа дээрэһээк шорой хаяжа алажархиба.

— Зай, бидэ энэ баян хунэй орой хадаа зөөрнинь поопын гэр хотынхидтэнь абаашажа үхэ ёһотой байнабди.

Будамшуу даа олон хүниие абаад, орой хахад зөөриинь гэр; хотондохидтэнь абаашажа угэбэ.

— Поопнай яаһан бэ? — гэжэ асуулсажа байба.

— Хүдөөлуүлээбди, — гэбэ.

— Поопымнай юундэ хүдөөлүүлжэ орхибо гээшэбта?

— Буряадуудын үхэхэдэ пооптойгоор хүдөөлүүлхэ гэһэн хуулиин тогтоол гараһан байна. Тэрэ тогтоолын ёһоор хүдөө-лүүлэлсэхэ болообди. Тиигээд үхэһэн хунөөр хамта худөө-лүүлһэн байнабди, — гэбэ. Тиихэлээр тэрэ айл тэрэ гэһээр хуули засагта мэдуулбэ. Будамшуу даа олон нухэд зондоо хэлэбэ: Энээн тухай ехэ зарга болхо. Тиихэдэ таанар угэеэ нэгэсуулжэ, алдуу солюу үтэйгөөр минии хэлэһэнэй ёһоор хэлээд байгаа — райгты, — гэбэ. Хуули засаг татуулба тэдэниие.

— Таанар юундэ поопые абаашажа үхэһэн хунеөр сугтань хэжэ алабат? — гэбэ.

— Буряадын үхэхэдэ пооптойгоор хүдөөлүүлхэ гэжэ хуулиин тогтоол гараһан байнал. Биде тогтоолой ёһоор хүдөөлүү-лээбди.

— Эндэһээ хойшо буряадын ухэхэдэ таанар пооптойгоор хүдөелүүлхэ гэжэ хуулиин тогтоол гараһан юм гээд лэ хунэй! үхэхын тоогоор ло поопые абаашажа, нүхэ руу хэжэ алажа байхатнай?

— Конээшно! Рааз хуулиин гараһан хойно, поопые абаа-шаад булалсажал байха ёһотойбди, хуулиин тогтоолой ёһоор ябадаг болоһон хойноо, тогтоолһоо гадуур бидэ хаана ошохо бэлэйбди. Хүнэй үхэхэ мүнхэ, үхэхын тоогоор тэрэ noon гээшэн хэр олон байжа ухэ юм бэ? — гэжэ Будамшуу даа хэлэбэ.

Тэрээни дахажа ябаһан нүхэдүүд Будамшуу даагай хэлэ-1 һэнэй ёһоор үгэеэ нэгэсүүлжэ, булта адлихан хэлээд. байна. | Тиихэдэнь хуули засаг буряадын тэнэг мунхаг барагдаха юм, бишэ даа гэжэ: "Эндэһээ хойшо поопые бү абаашагты. Хунэй ухэхэдэ хүнтэйгеер худөөлуүлдэг гут? Дахижал поопые бу абаашагты", — гэбэ.

Тиигээд поопоор хүдөөлүүлхээ болиһон байба.


22. БУДАМШУУ ДАА


Будамшуу даагай сэсэн хун гэжэ хун зон дуулаһан байгаад, туршажа үээхын тү-

лөө төөлэи табижа үхэ болобо, хажуудань хабшажа мяха угэигөөр, Будамшуу даа төөлэйеын хүндэдэг ёһоор хүндөөд, за-лаха ёпоор болгоод, баруун гараараа барижа абаад, зуун гараа һарбайлгажа баряад:

Май! — гэжэ гартаа үгөөд, — би аянай хунби. Энэ төө-лэйгөө хундэ залажа угөөд, хооһоор хонохо аргамгуй, хажуудань хабшаа мяхаш угэй юм байна даа. Нэгэ гарһаан нүгөө гартаа залаба гээшэб, — гэжэ хэлээд, төөлэйеын хуу мулжэжэ эдижэрхибэ. Тэрэ айл юуш гэжэ хэлэхэ аргагуй байба.

Бапа нэгэ нухэртэй нэгэ айлда оробо. Тиихэдэ табагта ехэ тарган мяха шанажа, нухэртэйдэнь нэгэ табагта мяха табижа угэбэ. Будамшуу даа нүгөө нүхэрэйнгөө дээдэ захадань һууба. Тэрэ нүхэртэйгөө хутагаа гаргаад, заахан тэрэ мяханһаань эдижэ байтараа, Будамшуу даа хутагаа нугалжа, саашань хармаандаа хээд, пулаадаа гаргажа амаа аршаад, табагтай мяхаа саашань тулхибэ. Доодо тээнь һууһан нүхэр мяха эдихэ хэмш үгэй дураниинь хүрэһэн аад, дээдэ талый хүнэйнгөө эдихээ болиходо, дурагуйхэн хутагаа нугалжа саашань хиижэ, пулаадаа абжа амаа аршаад, табагтай мяхаа заахан саашань тулхибэ. Будамшуу даа тиихэдэнь: "Али бишни шамаяа эдихэ юм гу гэжэ һанаад, шинии эдихээ болёо юм хада би эдихэм-ни", — гээд дахин хутагаа гаргажа ерээд, хуу эдижэрхибэ. Доодо тээнь һууһан нүхэр хооһоор һуушаба.


23. ХОЛЬШОР ХҮБҮҮН


Урай, урай Хольшор хубуун ябана. Тиижэ ябажа ябахадань, нэгэ баян хун

золголдоно. Золгоод хэлэнэ:

— Хольшор хубуун, хольшороо хэллаа, — гэнэ.

— Хольшороо хэлхымаад ла, хольшороо гэртээ марташ-хоод ерээльби, хольшороо асархым мориёо угыштаа, — гэнэ* Баян хун унажа ябаһан мориёо угэнэ. Баян хуни морейн абаад, унаһамээрээн:

— Хольшороо асархам, — гээд гэр тээшээ ябажа ябана. Ябажа ябаад, нэгэ хунээдэ ороно. Баян хуни хугшэн ган-саараан пуужа байна.

'— Энэ Хольшор хубуун, хаанаһаа ябаабши? — гэжэ һурана.

— Танһаа би мунгэ эрэжэ ерээльби, — гэжэ Хольшор хубуун хэлэнэ.

— Юун мунгэ манһаа эрээбши, танда үрэ угээ байһиим-

нээбди, — гэнэ.

— Танай урагтнай эльгээгээл морёо угэжэ, — гэнэ. — Үнт-хээбэй хадаа харыштеэ, энэ газаатнай байнал, — гэнэ.

Тэрэ баян хуни хугшэнн шагаабараараа харангэйнь, абгайн

морин уяатай байна. Хольшор хубуун:

— Тэрэ морёо таниништеэ? — гэнэ. Баян хуни хугшэн:

— Абгаймни моринал даа, — гэнэ.

— Абгайяа мори танижа байһан хойноо, мүнгөө үхееб-таа, — гэнэ. v

Тэрэ баян хуни хугшэн бутуу тэбэргэ мунгэ угэнэ. Хольшор хубуун тэрэ мунгэйн абаад, морин дээрэ һуугаад ябана. Ябажа


9*

191 ябахадан гурбан морёор тургуубай эд бараа тээгээд ябана.

Тэрэ тургуубайе харпан бьеэрээн Хольшор хүбүүн гээшэ, эбМв сооһоон мүнгөө абаад, морьноо һүүл доро хээд орьтино. Туя

гуубайтай золголдоно. Золголдоод тургуубайһаан һурана:

— Юу наймаалжа ябанат? Тэрэн хэлэнэ:

— Хундэ хэрэгтэй юумэ хуу баран биимал даа.

— Тэдээнээ намда харуулагтыл даа, — гэнэ. ТургуубаЙн хойто сүндүүгээ неэгээд харуулна.

— Энэ эдтнай хүдээтыйм? — гэжэ һурана.

— Энэмнай эды, тэдэмнай тэды сэнтэйма, — гэнэ тург^Щ байн.

Хольшор хубуун халааһаа һабардажа үзээд:

— Ай удха шудха, мүнгөө гэртээ марташхоод ерээпэмбйуИ гэнэ — Байс моримни мунгэ гаргкиимһан, — гэнэ.

Морёо махмал мннаагараан шэб байса сосёотьно.' Морин собхорһон бэеэрэн алта мүнгөө гаргаатьна. Тэрэ тургуубай-' пууд ехээр гайхашхоод байна. Тэрэ мүнгөөрөө эд бараа абана. Тиижэ байхадань тургуубай тэрэ мориндон ехэ хорхойтооЦ

— Энэ морёо намда ухэшаам, энэ тээбэри тбваариим абыш, — гэнэ.

— Айл нохой хэлшэбэйми хэлэбэш. Энэ морёо юугаарш андалдахахоймидьби даа, — гэжэ Хольшор хубуун хэлэнэ.

Тиихэдэн тэрэ тургуубайн хэлэнэ.

— Юуш һаа андалдаил даа, — гэжэ.

Андалдана. Гурбан эд барааинь абаад, мунгэ гаргадаг мШ риёо угэнэ. Тургуубай тэрэ морёо унаад ябана. Гэртээ ошожоЯ тургуубай хүгшэндөө хэлэнэ:

— Ухэсөө алта мунгөөр дутхабойбдил даа. Бишни алтщ мунго гаргадаг моритой болоод байнальби. Тургуубай муда гэндөө ехэ хэрэгтэй болоод, мориёо шахамал минаагаараан* сосёод, сосьходон нэгэ хоёр мунгэ гаргана. Тэрэ мунгеереен юу хуу абанад. Тэрэ тургуубай алта мүнгэндэ һанаашархаяа болёод, ехэ баяртай байжа байна. Хольшор хубуун гурбан боозо эд бараагаа абаашажа, хугш'э хубуугээ хубсалуулна.

Нэгэтэ Хольшор хубуун хээрэ гархадаа, хоёр гурбан халаа-са абаад, эбэртээ хээд гарана. Гарһан бэеэрэн, халаасаяа нухэн соо хээд, хотогой модо баряад, харгүй дээрэ һуужа һууна.

Нэгэ хун гурбан тээбэрээр сагаан талха тээгээд, городто орожо ябана.

— Хольшор хубуун, эндэ юундэ һуугаабши? — гэнэ. Хольшор хубүүн хэлэнэ:

— Энэ нүхэн сооһоо хэлеэмэ халааса бэлэн болоод гархы-мал. Энээнээ гэртээ абаашаха һанаатай һууиальби.

Баян хун;

— Юугаа хэлэжэ тунэнэш, — гэнэ.

132

— Үншхээбэй хадаа энэ хотогой модоороон татаад абһууль-

бидаа, — гэнэ.

Баян хүнэй хаража байса хотогой модоо хээд, халааса

татаад абана. Тэрэ баян хун угаа ехээр гайхана.

— Хэнш хуни татаад абахада абагтхы даа? — гэжэ һуранга:

— Юундэ абагтахбой һаам, — гэнэ Хольшор хубуун. Баян хүни татаад үзэхэдэн, нэгэ халааса гарана. Баян

хун ехээр гайхажа, Хольшор хүбүүндэ Хэлэнэ:

— Энэ гурбан тээбэри талхайм абыш, намдаа энээнээ үгыш! Хольшор хүбүүш

— Юугаарш андалдахабой байһиимильби даа, шамдаа гэжэ үгэхэмаам даа, — гэжэ ухэ болно.

Тиижэ Хольшор хүбүүн гурбан тээбэри талха гэртээ асаржа угэнэ. Ехэ үнэр баян болоод байна, юугаарш дутахаяа болёод. Тиижэ гэртээ байжа байхадан, тэрэ тургуубайнь морин мүнгөө гаргахаяа болёод, Хольшор хүбүүн мэхэлээ гэжэ тэрэнээ бэдэржэ, алаха мни гэжэ ябана. Хольшор хүбүүн тэрээниии мэдээд, нэгэ хара хониёо алаад, шуһайнь хото соонь шудхаад, эзыеэ сээжэдэн уяад орьтино. Дээрһээн хубсалуулаад, хүгшэн-дөо хэлэнэ — тургуубайн озирходо эдеэ юу хүүгээш баряабэй байгаарайш. Тиихэдэшни: "Хүгшэн эдеэгээ барииш", — гэхэдэм-ни, үхэһэн уруудһиимайе айлшан болгогшош гээд хараагаарайш. Тиихэдэш бишни хотьгоёо баряад хотон ташааш хадхахаб, тнихэдэм гэдэргээ тангайд гээд унаарайш. Унаһан хойнош, "ухэһэни бодхохо, үбээрһэни баяжуулха шахамал минаамни хаанам" — гээд баруун ханадаа үлгээтэй байһан минаагаа абаад шамаяа сосьходомни, һуг харайгаад бодооройш, — гэнэ.

Тиижэ һуухадан тургуубай ороод ерэнэ. Хольшор хүбүүн:

— Уу, айлшан ерээ, наашаан, наашаан, — гээд, остоолдоо абаашажа һуулгана.

Тургуубай хэлэнэ:

— Хольшор хубуун гээшэ намаяа мэхэлбэлши, — гэнэ.

Хольшор хүбүүн:

— Шамайе мэхэлпэнээш мэднэбэйльби, — гэжэ хэлэнэ,—

айлшан ерээһиим. Эдеэгээ барииш!

Хугшэниин:

— Үхэһэн уруудһымайе ходо айлшан болгогшош, — гэнэ.

— Харыш, энэ үхэһэн эзые, — гэһэн бэеэрээ хотьгоёо баряад, ошоод эзые хадхаадтина. Тэрэ хототой шуһа хадхахадан бүтүү тэрсэрсэ адхарна, хугшэниин тад гүдэргээ тангагад гээд унаадтина. Тэрэ тургуубай ухаа алдашхоод һууна. Хольшор хүбүүн:

— Энэ ууртай эзыеэ алашхоольби, — гэнэ. Үхэһэни бодхоо-хо, үбээрһэни баяжуулха шахамал минаймни хаанам гээд, баруун ханаһаан үлгээтэй байһиимайе һарбагад гэжэ абаад, хугшөө хоёр-гурба аряад соснно. Хугшэниин һуг харайгаад

бодотьно.

Тургуубай угаа ехээр гайхашоод һууна.

— Хольшор хубуун, — гэнэ, — эд бараагаар яахамниб, энэ ммнаагаа намдаа ухэшнихаяа даа. Тиигээд урэ ялабеэр зуб-шэлтхэмнайшиил даа, — гэнэ. %

Хольшор хубуун:

— Лмалшабоймайе амалбалштаа, — гэнэ. — Шамда а гэжъ угэхымаам даа.

Тэрэ минайинь абажа, тургуубай гэртээ арлина. Арлихадан гургуубайнда айлшан ерээд пууна. Ороод хугшэндөө хэлэнэ;

— Эдеэ шангалаад бэлдэ.

— Бэлэн эдеэн убээ, — гэнэ.

— Харыш энээни, хундэ ёртогод гэхын, — гэнэ. Хотьгоёо барнжа ошоод, эзыеэ хадхаад алашхана.

— Үбөөрһэни баяжуулха, ухэһэни бодхоохо мина а мни хаанам? — гээд, тургуубай ухэһэн эзыеэ бутуу сосино.

Үхэһэн эзы сосиш, бу сосиш бодхобой байнышни даа. Тэрэ-айлшаниин тургуубай тунээ гэжэ ноёд хатадта хэлэнэ. Тэдэн ерээд, тургуубайе нухэн турмэд'э хаажа, Хольшор хубуундэ; мэхэлэгдэжэ, уедээ зобо зобоһоор үхэһэн байна. Хольшор ху-. буун тиимэ бая ноёһые өөрнөө эрдэмээр, шадамараар дараһая) байна. Туүнһээ хойшо Хольшор хубуун ажа яргажа пууна^


24. АЛЯА ШАРА ДААБУУ


Урда сагта аляа Шара Даабуу гэжэ ал-дартай, тоомгүй хухюу, шадал зөөри үгэй — иимэ нэгэ хүн байһан юм.

Нэгзтэ тэндэхи баян айлда баяд ноёд сугларжа сайлалгаЗ хэжэ байхадан, Шара Даабуу орожо ерээд, гэрэй эзэндэ хэлэнэ;

— Би эдэ ноёдтой юу-хээ дуу гаралсаха һаналтай һэмби. Ороходо болохо гу? — гээд ноёдой байпан газарта ороод:

— Зай, һайнууд гут? — гэхэдэн нэгэ ноён:

— һайн! һайн) — гэбэ.

Тиин һуужа байтараа Шара Даабуугай гаража ерэхэдэн, гэрэй эзэн:

Ноёдтой юу хөөрэлдэбэш? — гэбэ Шара Даабуу:

— Ноёдтой энэ тэрэ һонин хөөрэлдэжэ һууһанаа гаража ерээб, — гэхэдэн гэрэй эзэн:

in Худ^лааР бу хэлэ, шамайе ноёд тоохо юм гу? — гэхэдэн. Шара Даабуу:

һамбэ Т Юу. хэлээ^ гэжэ хэлэнэш, юундэ намайе тоохо угэй rwnvo< Рээ э байтагай би тэдэнииешни нохой болгожо ху-уулхао, — гэбэ.

Гэрэй эзэн:

тлги^."^°^дые нох°и болгожо хусуулаа һаашни, би шамда нэгэ Шап "л13 Мүнгэ Ү"бГ-гэбэ

— зй? УУ эубшөобэ, ноёндо гуйжэ ороод хэлэнэ:

аи, ноёд би таанадта дэлхэй дээрэ үзэгдеө угэй пайхан

асаржа ухэмни. Ноен һураба:

— пайхан дуутай нохойшни хайшан гэжэ хусадаг юм бэ?


Даабуу нохойшолон муухайгаар хусажа угэбэ. Тиихэдэн ноён:

— Ээ, һайханаар хусадаг нохойшни иимэ байдаг угээ юм. һайхан дуу гээшэн иимэ юума гээд: һүб! пүб(— гэжэ нохойшолон хусаба.4

Тиихэдэн Шара Даабуу гаража ерээд, гэрэй эзэндэ:

— Ноёдой нохойшолон хусахые дуулба угта? — гээд нэгэ туулмаг алта мунгыень абапан юума гэхэ.

Шара Даабуу хэлэбэ: — Ноёдые хусуулхашни юум даа, тэдэниишни б… барижа шадахаб. Гэрэй эзэн:

— Худалаар бу хэлэ! Тиигээ һаашни, би шамда гурбан

туулмаг алта мунгэ ухэб, — гэбэ.

Шара Даабуу:

— Зай, тиигээ һаа, үглөө дасанда ошожо бишни олон зоной хаража байхада танда харуулхаб, — гээд үглөөниинь хоюу" лаа дасанда ошоходон ехэ хурал болжо, ноёд һайд сугларһаи ехэ мүргэл болжо байба. Гэнтэ харахадан үнөөхи ноёдиин дасангай гэшхуур дээрэ мургэжэ тонгошожо байхадан, Шара Даабуу гэнтэ гуйжэ ошоод ноёной б… адхажархихадан, ноён ехэ сухалдаад, Шара Даабууе түрмэдэ абаашуулба һанха. һүүлдэ хуралай тараһан хойно ноён Шара Даабууе асаража хэлэбэ:

— Энэ яндан угэйтэй Даабуу хүүе баһаха болоо гуш?

Эндэш нюргайш сохихом!

Тиихэдэн Шара Даабуу доро унажа, гуйн һүгэдэн иигэжэ

хэлэбэ:

— Ноён ахай, хайралагты, би дээдэ ехэ тэнгэринэри х… баряа *һаа баяжахаш гэһэн хотогто ламын абаралтай пэм. Тиигээд тэнгэридэ бэдирхэ гэхэдээ олонош үгэйб, ямарш юума байхы мэдэнэш үгээб. Тиихэдэ, ноён ахай, танине тэнгэри бур-ханһаа дутуу угы гэжэ һанаһандаа иимэ юумэ хэбэ гээшэб. Үгэйтэй яндан намайе хүлисэжэ хайрлыт, — гэжэ гуйхадан, ноён тэнгэриһээ өөрэ угы гүүлһэндээ, баяртай хэбэртэй ехэрхэн татажа:

— Зай, тиигээ һаа, арилдаа саашаа! — гэһэн юм.

Тиин Шара Даабуу үнөөхи хүүнһээ мун алта мүнгые ехээр абаба. Тэрэ хун хэлэнэ:

— Ши яаһан айха угэй һүрхэй хун гээшэбши? Хайшан гээд түрмэһээ мултарба гээшэбши? — гэхэдэн Аляа Шара Даабуу;

— Энэшни бараг даа, би эдээндэшни нохойн баапа' эдюул-жэ шадахаб, — гедэдэн тэрэ хун:

— Ноёндо нохойн бааһа эдюулээ һааш, шамда хахад зев* риёо ухэб, — гэбэ. Тиижэ хэлсээ хэһэнээ һүүлээр Шара Даабуу сагаан болшоһон нохойн бааһые таһа нюхаад, бисииханаар саарһанда боожо, тэрэ ноёндо хоюулаа ошожо иигэжэ хэлэбэ:

ЕВ

Танай аша ту da ар мүкоө болходо зөөритэйхэн болжб^ ехэ баяртай ябанаб. Тиигээд энэ дэлхэйдэ хомор үнэтэ сэнтээ габжаа гээшые оложо асарааб. Энэмни үнэхөөрөө габжад гээшэ гу, али бэшэ гу. Амасажа хайралхые гойнам, — гээд нохой нгоо бааһые ухэдэн, ноён боолтыень тайлажа, бааханаар хургандаа халта амталан үзэжэ "габжаа" гээшэ үнэн гү даа, али бишэ гу, би ехэ танина угыб, хадагалжа ябахадаа, — гээд гэдэргэн үгэһэн юм гэхэ.

Тиин Аляа Шара Даабуу өөрээнгөө үргэ аманай хурсада/; тэрэ баянии таһа мэхэлжэ, хахад зөөринн абаһан юума һан ха.


25. БАЛАН СЭНГЭ


Балан Сэнгэ гэжэ ехэ ухаатай хун бии байгаа. Тэрэ ехэ угытэй, а яга а үбэртэ-лэнхэй. айл зайжа ябадаг байгаа. Уриснын сайнда туреэ сэм Үндэгнэй мууда хобхороо сэм Убхэр улаан хонхор хаана байна, — гэжэ ябадаг сэн.

Үбэртэлсэн аягаиь ехэ томо, нэгэ айлда ор. он гэхэдэнь, сай аягалжа байсан эхэнэр хэлэбэ: "Ямар ехэ аягатайбте?" Тиихэ дэиь Балан Сэнгэ хэлэбэ: Я

Галын захайн хуниие

гомодхуулдаг, Ганса намайе баярлуулдаг аяга гээшэ.

Нэгэтэ Балан Сэнгэ ламые гурба дахин мэхэлхэб гэжэ боосолдоо: амбанай б… барихаб, нохой шэнгеэр хусуулхаб, нохойн бааса эдюулхэб. Боосолдосон хунуудынь дахасалдаад ябана гэхэ. Балан Сэнгэ нохойн баас хатаагаад, убэртэлэнхэй ябана. Нэгэ айлда найр болобо гэхэ, хун зон ехэ олон. Амбан газаа гараад шээжэ байна. Тиихэдэнь Балан Сэнгэ гуйжэ ошоод, б… бажуужархиба. Амбан ехэ уурлаба, галзуурхаш бо лосон тухай.

Тиихэдэнь Балан Сэнгэ амбанда хэлэнэ: "Би Богдоос тэн-гэриин б… бариха мундэлтэй хум. Теэд тэнгэридэ би яажа хурэхэбиб. Танаа тэнгэри шэнги санажа байсан дээрээс иимэ ушар болобо". Өөрын тухайдаа иимэ угэнуудые шагнахадаа, аибая ехэ баярлажа, уурлахаяа болёо гэхэ. Иигэжэ Балан Сэнгэ иЭгэдэхн боосоогоо абаа. Тиигээд амбанаас асууба:

— Та, мэдэхэ ёстойт, сайн нохой муу нохой хоёрой хусаха да ялгаатайем гу? — гэжэ. Амбан;


— Илгаатай даа, муу нохой "һаав-һаав" гэжэ, сайн нохой "уув-уув" гэжэ хусадаг, — гэбэ. Иигэжэ хоёрдохи боосоогоо

абаа. Тиигээд мүнөохи убэртэлсэн нохойн хатасан баас гаргажа, амбандаа хэлэбэ: "Би энэ гаржаамын сайн мууень мэдэжэ ядааб, энээниие илгаруулжа угыт. Тиихэдэнь тэрэнь ам-талжа узэбэ. Иигэжэ Балан Сэнгэ гурбадахи боосоогоо абаа.


26. ХУРМАСТАШНИ ГЭЭШЭБ


Урда сагта нэгэ хомхой хобдог/баян ажа"һууһан гэхэ. Тэрэ барлаг зарасанартаа хатуу зэбүүнээр хандажа, улэн хооһоор байлгадаг байгаа ха. Тиигэжэ тэдэнэрээ хашажа байһанаа айл тосхондо, хүн зондо эли гаргахагүй, мэдуүлхэгүй гэжэ ехэ оролдодог байгаа. Нюу нюутараа нюрганай забһараар, хабша хабшатараа хабһанай забһараар гэдэгтэл, энэ муухай хэрэгынь арад зондо дуулдаба. Арад зоной дунда хурса нюдэтэй, һонор шэхэтэй хунууд олон ха юм. Ухаа һайнтай, ульгам хэлэтэйшье хунууд олон.

Нэгэтэ ехэ ноён ерэхэнь гэһэн һураг суу дуулаһан баян ухаа мэдээ алдажа, тэрэ ерэжэ ябаа ноёной нюдэ далдалуулхак хашалан зоболон хэжэ байһанаа элируулхэгүй гэжэ бодоод, барлагуудаа холын бэлшээридэ гаргаад, аймхай дуугайнуу-дыень нэгэ заа һэнэгтэйхэнээр хубсалуулжа, эдеэ хоолыень нэгэ бага һайжаруулба. Уур сухалаа нэгэ заа хуряаба. Юушье мэдэхэгуй зарасанарынь ехэ хухижэ, дуутай зугаатай боло-бод ха.

Уданшьегуй ээргэшээ гурбан моритой, уран гоёор хэһэн дүрбэн мөөртэй тэргэтэй, ялагар медальтай, ямба ехэтэй ноён гурбан хонхо ханхинуулпаар баянай газаа хурэжэ ерэбэл даа-

Баян эзэн айлшанаа альган дээрээ үргэхэһөө наагуур дээрэ доронь орожо, дохин байжа амаршалба. Тэргэһээнь буул* гажа, тээг жуузада һуулгаад, шиираг шамбай тургзн дүрбэД'] хүбүүдээр тэлүүлэн, ноёниие гэр тээшээ залажа ябана. Тиигэжэ ябахадаа баян ноёной хойнонь орожо: "Бараг һууна гут? Хатуу дэншээ бэшэ гу?" — гэжэ һурасагаан ябана. Томоотой янзаар сэлдыжэ һууһан ноён гэнтэ гэдэгэд гээд, муухайгаар хэшхараад, жууза дээрэһээ мухарин унашаба.

— Юун болобо гээшэб? — гэжэ мэгдэһэн тэбдэһэн баян һу-

144


1

бвө тоөреод, һурөө дарагдаад, һунһөө зайлашан алдаба. Уна-

һан ноеноо хүлыень тэбэрижэ таалан байба.

Ушарынь юуб гэхэдэ, баянай буруудые хаража ябаһан барлаг баахан хүбүүн ноёной тэлүүлжэ ябаһан жууза доро шур" гажа ороод, дороһоонь шобхо модоор ноёной хондолой руунь

хадхажархиһан байгаа.

Тэрэ һүбэлгэн барлаг хүбүүе тэндэнь барижа:

— Ubi г аз ар а й хара бэдьхэ! Хаанаһаа гаража ерээд, иимэ муухай, аюултай ааша гаргабаш? Нюрганайнгаа арһа шулуу-лаадүйдөө һалахагүйш. Газарай габаһаа гараһан гай! — гэжэ баян эзэн шүдөө зуун, үһыень зулгаажа оробо.

— Баян баабай! Үгыемни шагнажа ерээд, зэмэлхэ хадаа ээмэлыт! — гэбэ.

— Юу хэлэхээ ^анаабши, хэлэ! — гэжэ һая хул дээрээ бо-дожо ябаһан ноён һураба.

ШЩ: Хурмастые, сошооһон хүн баяжадаг юм гэжэ дуулаалби. Теэд талаан боложо, хурмастые харахадаа тон ехээр баярлажа сошооболби. Та, үндэр ехэ хурмаста, хайрада үршөөгыт! — гэжэ барлаг хүбүун. ноёной урдапаа мэхэтэйхэнээр хараад, дохиго* нон байба.

Ямба ехэтэй, ялагар медальтай ноён "хурмаста" рүүлэһэн-дээ уур сухалаа таража, жууза дээрээ лаб забилан һууха зуураа:

— Зуб даа, би хурмасташни гээшэб! — гэжэ томоотой бү-дүүн хоолойгоор хүбүүндэ хэлэбэ.

Хажуудаа байһан һүбөө төөриһэн баянда хандан хэлэбэ:

— Энээхэн хубууе зэмэлхэ хэрэггүй. Энээндэ нэгэ һэеы гэр, хоёр һаамхай үнеэ, үшөө гурба-дүрбэн хони, унаха мори үгөөд табп, — гэжэ захйрба.

— Эдэ бүгэдөө хурмаста тэнгэриһээ үршвогдзбэ гэжэ ойл-Тоорой, — гэжэ ноён барлаг хүбүүндэ хандаба.

Баянай досоо хэды хара буубашье ноёной захиралтые яаха-шье аргагүй дүүргээ һзн. "Газарай габаһаа гараһан гай гарза болобо", — гэжэ һамгандаа шэбэд гээд, шэг шарайгаа хубнлч ган шомшорбо. Тиигээд ноёной хажууда нэгэшье хуни не дүтэ-лүүлбэгүй.


27. БАЛДАН СЭНГЭ


Урдань нэгэ нютагта баабайн хүбүүн Бал-дан Сэнгэ бараг мэхэтэй хүбүүн байгаа

һэн гэдэг. Балдан Сэнгэ хаанашье ябахадаа, ямаршье сэсэн ухаатай хун и не өөрынгөө унэгэн мэхэдээ оруулдаг байлан юм. Тиимэһээ оршон тойрон байгаа олон нютагуудта баабайн хүбүүн Балдан Сэнгэ "унэгэн мэхэтэ" гэж^э суурхаһан юм гэдэг. Теэд нэгэтэ Балдан Сэнгэ муу сагаан мориёо унаад, ехэ яаралтай гүйлгэжэ ябахадань, нэгэ эхэнэр тархи дээрээ табан тамгын тогоо үргөөд ябатараа:

— Эй, Балдан Сэнгэ, намайе мэхэлхэ үгылши, — гэжэ хаш-хархадань,

Балдан Сэнгэ: |ff

— Шамайе мэхэлхэһээ байтагай тэнгэридэ түймэр гараад, тон сүлөөгүй зониие зарлажа яаралай ехэ яаралтай ябанаб,—

гэбэ ха.

•"Тэрэ эхэнэр:

— Алим, алим? — гээд, өөдөө тэнгэри хараха зуураа тогоо-гоо хаха алдаһан байгаа.

Баһа нэгэтэ Балдан Сэнгэ нуурай эрьедэ "бэеэ заһаад", Щабааһан дээрээ малгайгаа табяад, нуурай боро шабараар "уха хэжэ байтарань хоёр наранай хоорондо түбиие гурба той-родог төөнтэй халюун моритой Тарган Тарба гэжэ алдартай хҮн хажуудань туласа ерээд:

' Балдан Сэнгэ, Балдан СэнгЭ, намайе мэхэлыш, — гэбэ. Yrbi даа, би мүнөө мэхэлжэ шадахагүй байнаб, мэхэлдэг номоо гэртээ мартаад, — гэбэ.

Мэхэлдэг номоо гэрһээ асараад, намайе туршал даа, — Д. нүгөөдэхинь һалаха һандахаар бэшэ байна.

Үгы даа, гэрни холо, сүлөөшье үгы байнаб, — гэнэ.


— Минин морёор ошоод асарыш, би хүлеэгээд байһууб,—

гэбэ., и /_1

— Зай, яахаб, тингэоэл тшшуу, юрэл энэ малгай дором алтан шубуун бии юм, бу гаргаарай. Хэрбээ үзэхэеэ һанабал, доогуурань "гараа хээд, баряад узээрэй. Теэд намайе хулезжэ ' ядабал энэ бухым унаад, урагшаа, хаража ум гэжэ сохёод, хойшоо хаража хом гэжэ сохёод ябаарай, — гээд Балдан Сэнгэ тэрэ хунэйнгөө мориинь унаад, арилшоо пэн.

Мунөөхи Тарбамнай хулеэжэл байба. Нэгэ саг, хоёр саг… табан, зургаан саг болобо. Үдэшын боро хараан болобо ха даа. Мүнөөхи Балдан Сэнгэ байхагуй. Теэд Тарбын хулеэжэ тэсэхэ аргань һалажал байһан хэбэртэй. Малгай дорохи алтан \ шубууе һонирхоно. Гараа хээд баряад узэхэ гэжэ шиидэбэ.

һэмээхэн малгай доогуурань гараа хэхэньш тэрэ нялдагар] юумэн баригдажа:

— Ай халаг! Яяр мэхэшэ Балдан Сэнгэ мэхэлбэл ха, — гээд, шабар бухаяа унаад, урагшаа ум гэжэ сохиходонь, уусань сумэршэбэ, хойшоо хаража хом гэжэ сохиходонъ, сээжэнь ха-харшаба..

Иижэ Тарба мэхэлэгдэшэһэн юм гэдэг. Бараг нэгэ удэр Балдан Сэнгэ аминай хэрэгээр ара худөө- I гөөр ябажа ябахадань, Зуудай баян зургаан зуугаад хониёо туугаад, зуһалан зөөжэ ябаа бэлэй. Мун тэрэ:

— Балдан Сэнгэ! Балдан Сэнгэ! Ши одоо намайе орой-доошье мэхэлхэгуйш! — гэжэ бардам хоолойгоор бард байса ': хашхарба.

Балдан Сэнгэ:

— Мэхэлхэһээ байха, шамда шабааһаа барюулжархихаб,^- * гээд, туранхай сагаан мориёо турьяса ташуурдаад, табижа ябашаба.

Тээ губээн саана далда ороод, гуталаа тайлаад, үрвөһэн гуталдаа зада будаад, Зудаан зуһаланай харгы дээрэ хаяад, I саашаа ябаба. Теэд хахад модо тухай ябаад, нүгөөдэ сабхяа тайлаад, сэбэрхэнээр хаяба. Харгы уруу ябажа ябаһан Зуудай баян хонидоо туужа ябатараа харан гэхэдэнь харгы дээрэнь урөөһэн сабхи. хуу зууралдашалан хэбтэбэ. Зуудай баян зог татажа хараад, абаха гэхэдэнь, аргагуй муухай, хоёрдохёор" я урөөһэн гутал байба, Тиихэдэнь:

— Энээгээр юу хэхэбиб, — гээд, саашаа замаа ургэлжэлбэ

ха.

Тиин гэһээнь, тээ саана ошоходонь, нүгөодэ сабхинь тон сэбэрхэн зангаараа хэбтэжэ байба гэхэ.

— Эй, мүнөөхи сабхинайм урөөһэн ёһодоо мун лэ байна, — гээд Зуудай тэрэ сабхяа абаад, соохор мэдээндээ суха-рин гэдэргээ табишаба. Мүнөөхи муухай сабхяа абаад, Мойһо-тын голдо ошожо угаажа ороһонюм гэхэ.

'Баян Зуудай Балдан Сэнгын "бүшмэгые" бариһаниинь үнэш болобо бэзэ.

ш

Нэгэтэ Балдан Сэнгэ муу сагаан мориёо худалдажа, заахан эд зөөритэй болохо гэжэ бодобо ха. Тиин моринойнгоо оиЬо уруу мунгэн аягаяа хээд, унаад Доодо голдо һуудаг долоон наймаашадайда ошоһон юм. Сэргэндэнь мориёо уяад, гэртэ

ороходонь:

— Эй, Балдан Сэнгэ, Балдан Сэнгэ, хаанаһаа ерэбэш? Ямар һонинтойбши, — гэлдэи, долоон наймаашад дугташан байжа асуунад,

— һониишье угы даа, хуушаараан байнабди. Тааиад хэр

байнабта, ажал худэлмэритнай хэр зэргэ ябажа байнаб? — гэхэ зуураа, — наймаа аралжаа бэдэржэ, иарин сагаагшанаа худалдажа орхёошье һаа, я аха юм гэжэ ябаһан хүм даа, — : гэбэ.

— Зай, зай, мориндоо юу сэн эринэш? — гэлдэи, бэе бэеэ турин, долоон наймаашад эбдүүсэн асууба.

— Морим ехэл үнэтэй юм даа. Таанад магад, абаха үгы бэшэ гүт даа, — гэжэ Балдан Сэнгэ намдуу даруу янзатайгаар, гартам орохол бэшэ аабты гэжэ дотороо бодон хэлэбэ.

.—. Мориниин муу юумэн шэнгеэр харагда^нал, яахадаа тиимэ унэтэй байгаа юм? — гэлдэбэ.

— Шарай муутайшье ha а, шанар һайтай гэһэнэй ёһоор, минии морин ha pa бүхэндэ мунгэн аягаар шабааһалдаг юм даа, — гэжэ Балдан Сэнгэ бардам янзаар маһалзан хөөрэжэ һуугаа гэхэ.,

v;— haa, haa, haa! Мүнгэн аягаар шабааһалха морин гэжэ юун байха юм, — гэлдэн долоон наймаашад шоглопон хэбэртэй шанга шангаар энеэлдэнэд.

— Мүнөөшье мунгэн а яга гаргаха дутэлһэн байха. Ямар удэр бэ? Бабан гараг гү? ТаанадаЙ харапаар байтар тймгатаи сагаан аяга тас гэжэ унахал байха. Газаа гараад харая, — гээд Балдан Сэнгэ шиидэнгеэр хэлэбэ.

Тиигээд Балдан Сэнгэ түруулээд, хойноһоонь долоон наймаашад даха ад гаража, муу сагаан морииень тойроод хаража байтарань, харин һүулээ ургэжэ, шабааһалха зуурандань үнэ-хөөрөө мүнгэн аяга бултайжа шабааһанаарынь унажа ерэбэ ха.

— Үү, нээрээ мүнгэн аяга гаргабал, яагаа жэгтэй узэсхэ-лэнгэй юм гээшэб, ямар һбнин морин гээшэб? — гэлдэн долоон наймаашад дугташан байбад.

— Гадуур сэн эрихэш угыб даа, гурбан унеэ, гунан cap, гурбан мянган тухэриг угэбэлтнай, морёо үхэдөөшье болохо юм ааб даа, — гэжэ Балдан Сэнгэ балайщ ядамаггүйгөөр хэлэбэ. 53

Долоон наймаашадай эриһэн сэнгынь аргагуй ухэ болохо-

лонь, Балдан Сэнгэ:

— Энэ аягаяа намда үгыт даа, таанарта һара бүри гара-

жал байха ха юм, — гэхэдэнь. Долоон наймаашад:

— Абыш, абыш, — гэлдэн, дуратайхан угэбэ.

Мунгэн аягаяа үбэртэлөөд, гурбан унеэгээ, гунан сараа туугаад, гурбан мянгаяа хармаанлаад, Балдан Сэнгэ баяртай-хан һэм гэжэ бардамаар гэшхэлэжэ, гэртээ ерээ бэлэй Долоон наймаашан долоо пара хулеэбэ. Муу сагаан морин мун-гэн аягаар шабааһалха юумэ угы, харин муудажа туража эхнлээ һэн ха.

Тиин долоон наймаашад:

— Балдан Сэнгэ мэхэлээ байна. Ошожо үгэһэн юумээ бу* ляажа асарая, Балдан Сэнгые зада сохие, — гэжэ хеорэлдэбэ,

Тэдэниие тухеэрэжэ байна гэжэ Балдан Сэнгэ дуулаад, бапа нэгэ арга мэхэ бодожо эхилбэ. Теэд уудэнэйнгээ хажууда нэгэ ташуур улгвод Балдан Сэнгэ һамгандаа иигэжэ хэлэбэ:

— Ши хотоодо соо хониной шуһа шудхаад, пуга дороо хабшуулаад, уран дээрээ үбдөөшэ болоод, хэбтээрэй. Би долоон наймаашадай ерэхэдэ, бодыш гэхэб, ши бу бодоорой. Тиихэ-дэшни һуга дорохи хототой шуһыеш тумэр шороор сумэ хад-хахаб. Тиихэдэм, ши ухөөшэ болоод хэбтэхэш. Би тэрэ ташуу-раар; "Үхэһэн хуниие бодхоохо ташуур, угытэй хуниие баяжуулха ташуур", — гэжэ байжа сохихоб, теэд хэды сохиһон хойном бодохош — гэбэ ха.

Уданшьегуй долоон наймаашад орожо ёрэбэ даа. Балдан Сэнгэ:

— һуугыт, һуугыт, һайн нүхэдни, хаанаһаа ерэбэт, — гэнэ.

— Бидэ шамтай хэрэгтэй ерээбди, — гэнэ долоон наймаашад ууртайханаар үгүүлбэд.

Балдан Сэнгэ уран дээрэ хэбтэжэ байһан Балма һамгандаа:

— Бодыш, пайн нухэдни ерээл, сай шаныш, — гэбэ. һамганиинь:

— Би үбшэлөөб, бодохо аргамгуй, — гэжэ харюусаба,

— Бодо гэнэб! — гэжэ Балдан Сэнгэ дахин ба дата ад, һам-гаяа татаба, ядахадаа сухалаа хурэн шэрэмэй хажууда бай-һан тумэр шоро абаһан бэеэрээ һамганайнгаа улаан Ьуга уруу сумэ хадхахадань, щупан соргоор гараһан шэнги орьёлжо, памганиинь ухэшэбэ.

Тиихэдэнь Балдан Сэнгэ уудэнэйнгээ хажууда байпан ута ташуур абаад:

— Үхэһэн хуниие амидаруулха ташуур, угытэй хуниие баяжуулха ташуур, — гэжэ байгаад һамгаяа сохижол-сохижол байба.

Тииһээр байтарынь һамганиинь ами орожо, харин бодожо ерэбэ. Долоон наймаашад гайхахын ехээр гайхажа, Балдан

Сэнгэһээ асууба:

— Энэш ямар аймшагтай ташуур гээшэб? Энээнээ манда

худалдыш, — гэлдэбэ.

Тэдэнэр тур(ууи мэхэлуулээшэеэ гол таһа мартажархёо.

Балдан Сэнгэ:

— Энэш ехэл унэтэй ташуур даа, худалдахаяаш мэдэнэ-гуйб, эрихэ сэнгээш олохом бэрхэтэй, — гэбэ.

150

— Юу эрихэбши, эриһэн сэигыш үгэхэб гэлдэн долооя наймаашад бэе бэеэ үрдилдэн байба.

— Үгы даа, энэ ташуураа ямаршье сэнгээр үгэхөөр бэшэ ха даа, — гэжэ Балдан Сэнгэ үшөөл тумархаһан янзатай хэлэбэ.

— Худалдыш даа, худалдыш, юун хэрэгтэйб? Хэрэгтэй юумыш хуу үгэхэбди, — гэлдэн долоон наймаашад һалахаар

бэшэ байба.,

Балдан Сэнгэ унэгэн мэхэеэ гаргажа:

— Зай, теэд яахаб даа, һайн нүхэд байнат, нэгэдхеэр, тон таанадта хэрэгтэй юм һаань, үгэхэл болоо гээшэ бэзэб даа, дүнжэн үнеэн, дүнэн cap, дүрбэн мянган түхэриг үгэбэлтнай, ташуураа үхэл гүб даа, — гэбэ ха.

Долоон наймаашад эриһэн сэнгынь дары Балдан Сэнгэдэ асаржа үгөөд, ташуурынь абаад, гэртээ тэдэ тон яаралтай хухюутэй харибад. Хариһан бэеэрээ өөһэдынгөө долоон һамга-дые алаад, мунөөхи ташуураараа налижал гарабад.

— Үхэһэн хүниие амидыруулха ташуур, угытэй хуниие баяжуулха ташуур, бодыш гэнэб, — гэжэ байжа сохиходонь, нэгэнииншье бодобогуй.

Бүхэлн үдэртөө тэдэн сохёод, ядаад хөөрэлдэбэ:

— Одоол, муугай муу мухар хара мэхэшэн — Балдан Сэнгэ, ошожо шорондо һуулгажа алая, — гэлсээд, шамдуу яаралтай ябахаяа түхеэрбэд. Балдан Сэнгэ тэдэниие баһа ерэхэнь гэжэ дуулаад, баһа нэгэ арга мэхэ бодобо даа. Өөртөө нэ^э хуурсаг дархалаад, тэрэнэйнгээ хабхагта долоон нүхэ хэбэ. Нүхэн бү-ридэнь түмэр ута шоронуудые бэлдэбэ.

һүүлээрнь Балдан Сэнгэ һамгандаа иигэжэ хэлэһэн байгаа:

— Би хуурсаг соо ороод үхэһэн шэнги болоод хэбтэхэб, ши наймаашадай ерэхэдэ, гэртээ уйлажа, гашуудажа һуугаа-рай. "Юун болооб?" — гээ һаань; "Балдан Сэнгэмнай үсэгэл-дэр үхэшөө" гээрэй, — гэбэ.

Уданшьегуй долоон наймаашад Балдан Сэнгындэ ороод ерэбэ ха. jig

— Юун болооб? Балдан Сэнгэ хаанаб? — гэжэ асууба. Балдан Сэнгын һамган бархиража, пугщаран:

— Балдан Сэнгэмнай үсэгэлдэр наһа барашоол даа, — гэбэ.

— Аа, үхөө бы? Үхэһэн бэень хаанаб? — гэжэ долоон наймаашад асууба.

— Газаа, сарай доро байна, — гэжэ памганиинь харюусаба.

— Үнэн гу, али бэшэ гү, ошожо харая, — гэлдэн долоон наймаашад сарай доро оробод.

Тиихэдэнь тэндэ хуурсаг байба.

— Яагаа аятай юум, ухэпэн бэен дээрэнь (шабааһалжа) һуужа абая, — гэлдээд һуубад. Тиимсээрэнь Балдан Сэнгэ долоон шороороо гэнтэ дороһоонь хадхажархиба.

1SI

— Балдан Сэнгэ үхэхэдөөш хоротой, амидыдааш хоротой, — . гэлдэн долоон наймаашад гэдэргээ харангуй гэртээ гуйлдэжз арнлшоо һэн гэдэг. %М


28. СЭСЭН БАЛДАН


Ннэгэтэ нэгэ нютагай арад зон булта суг-ларжа, ахамад ноёд түрүүтэй хаан ноёо

олонод. Тэдэ сугларагшад өөһэдынгөө дундаһаа халзан ма-лаан толгойтой Тархаалжаниие олобод. Тэрэ ноён хаании оложо байха уедэ табан напатай заахан хубуун намайе ноён болгогты гэжэ. байжа уладай дундуур гуйбэ.

Нэгэтэ заахан Балдан хубуун хаан ноёнһоон һураба:

— Зай, намайе өөрынгөө тулөө хаан ноён болгыт.

— Ши энэ олон илааһанай хааниинь боло. Зай, гу? Нэгэтэ Балдан хубуун газаагуур бургааһаар мори хэжэ

наадажа ябаба. Хаанай хажууда ерэхэдэнь, малаан толгой) дээрэнь нэгэ ехэ илааһан һууба. Хубуун тэрэ бургаапаараа шарбадажархиба ха. Хаан ухаа мэдээ алдаад, харан гэпэниинь табатай Балдан хүбүүн хойнонь байба.

— Зай, ши иихэдээ яана гээшэбши? Ерэ нааШаа үтэр т\р-гэн!

— Хаан ноён, би илааһанай зэмэ гаргажа ябанаб. энэ м>у илааһан ямар хадаа ноён хаанай толгой дээрэ njvxa оолоои. Намайе ноён болгоо бэлэйт. — ояячян Н л Хаан яахашье аргаяа үгыдэ үгэшье ^^^^^Н 6ҮҮН бургааһаа унаад, барижа ябаһан бургаапаараа тэрэшье газарта һууһан илааһа алана. һамган хүбүү

Хэдэн жэлэй үнгэрЪэн хойно нэгэ ЩШШН гаргаба. Бага хатаниинь үхибүү НШШЦЩ хаан һуужа байтараа хүбүүнэйнгээ табатай

"aha бараба. Хоёр һамгадай хооР0^Л^яаҮдалгаһаа гара-"лдаан болобо. Арсалдаан хадаа Ц°у хатамайнгаа һан юм. Буляалдажал байна бага хатаниинь ехэ хҮ°үүе.

Эдэ хоёр унэн сэхэеэ олохоо хаан ноёндо дуулгаба. Хаан унэн сэхынъ олохынгоо урда бодолгото болон хэдэн удэр һууба;-Тннгэжэ һуутараа һанана: "Урай сагта нэгэ заахан Балдан хубууе би илааһанай ноён болгоо бэлэЙб. Тэрэ хубуун ехэ боложо, ухаатаяшье хүбүүн болоо ёһотой".

Худөөгөөр ябатараа тэрэ хубуугээ танижа1 хөөрэлдэбэ. — Намда мэнэ гэпээр хоёр һамгад хубуугээ буляалдажа ерэхэ. ХэнэДншье хубуун юм, бу мэдэе. Хайшан гэжэ эхэнь шиш гэжэ унэн сэхээр хэлэхэ юм. Ши минии түлвө ошожо шуужэ угэл даа. Эрэһэн юумышни угэхэб, — гэбэ хаан. — Болохол байна, үглөөдэр ошохоб, — гээд улэбэ. Үглөөдэрынь хаанайда Балдан ерэбэ. Удангуй хоёр арсал-дааша һамгад табатай хубуугээ дунда а хүтэлеөд хаанайда оробо.

Хаанай хубсаһа умдэһэн Балдан ехэ гэгшын ноён мэтэ

һууба.

— Ундэр ехэ хаан ноён, энэ минии хүбүүн байгаа юм, — гэжэ бага хатан хэлэбэ.

Нүгөөдэнь: "Энэшни худалаар хэлэжэ байна. Гансахашье ухибуу гаргаагуй юм".

Хаан болоһон Балдан нэгэ зарсадаа һэлмымии абаад ерэ гэбэ. Удангуй һэлмэнь асарагдажа, Балдан хоёр һамгадые дахуулаад, газаа гараба.

— Таанар хоюулан энэ хубууе гаргаа хадаа хубаажа абаг-ты. Би энэ һэлмээр орой руунь таһа хаха сабшахам. Хоёр гарһаань шангаар хоёр тээшэнь татагты, — гэбэ. Зүүн гарынь баряад байһан эхэнэр һэлмээ далайхатайнь сасуу нюураа ад-хаад унашаба, харин нүгөө эхэнэрынь баряад лэ байна.

Балдан хубуүн (Хоёр эхэнэрээ хүбүүтэйнь гэртээ оруулжа, улад зоной урда үнэн сэхыень оложо, тайлбарилан хэлэбэ: — Би эдэ хоёр эхэнэрһээ түрэһэн эхынь олооб. Хүнэй тү-рэһэн эхэ ямар гоё сэдьхэлтэй гээшэб. Мүнөө хүбүүнэйнгээ алуулхаа байхада, уруугаа хаража сэдьхэлээ харанхыдахада 1 унабал. Харин гаргаагуй эхэнэртэ юун бэ? ШоНо һанаа ha* наалжа, шулуун зүрхэ зүрхэлжэ, алахынь хүлеэжэ байбал.

Тиихэдэнь улад зон гайхабад. Балдан хүбүүнэй ухаатай сэсэниие гайхабад.

Ехэ эхэнэр баярлахын ехээр баярлажа, хубуугээ дахуулаад гэртээ ошобо.


29. АРҺАН ГАЛЗУУ


Нэгэн хун гэрхэлэмни гэжэ Далайн урда оиидэ гаража, хадам басага хэлсэжэ

юпэн хоног соо ехэ зугаа хэжэ, найман хоног соо найо зугаа

хэжэ ерэхэдэнь, аньеэ хаан Арпан Галзуу гээшэ алда болохо

аматай, аршан болохо побойтой газаань ерэжэ:. — Энэ дэлхэйн ехэ суглаанһаа тапарабаш, зальгихамни ' шамайе, — гэжэ, алда амаа арһайлгажа, аршан болохо һобойёо

ирзайлгажа байхадань, мүнөөхи хун хэлэбэ:

— Ай, нохой, Богдодо баригдааЛьби.

— Богдошни юум? — гэбэ. ШЩ

— Тэһэлигээ хүшэтэйма, тэрээндэ ехэ баригдаальби, ехэ

булигдаальби, — гэнэ.

. — Юум тэрэ Богдошни? Хааным? — гэнэ.

— Хүү эльгээхэмни, малгаар ерыттаа, — гэжэ гуниба. Гурбан боошхо бэлдээд, түмэр шудэр хүүлээд, түмэр бор-

хобшо хүүлээд, хүлеэжэ байна.

Малгаарынь (Арһан Галзуу) ерээд:

— Хаанам тэрэ Богдош? — гэжэ пураба.

— Энээн соо — гээд, (боошхоёо) оёорынь хуулаад, спир-тэеэ табяад үгэбэ. I

Арһан Галзуу ерээд, боошхо руунь харахадань, өөһэнэй һүүдэрынь харагдаба тэрээнь соонь. |

— Богдо энэ һууналдаа, — гэжэ заахадань, зальгижа оробо

тэрэ спиртынь. Хуу уугаад:

— Али хаанам (Богдошни)? — гэнэ> "",'""wa "гэ-к — Энээн соо һууна, — гэжэ хоёртьхи боошхоёо хуулажаүгэ бэ, Гурбатьхи боошхоёо хуулажа угэбэ. Тэрэнь гурбатьхи боош

хоео бараибэй унашаба. и тапХИиень борхобшолоод,

Унахалаарань, борхобшоео абажа тарх|№ ^Үлынь шүдэрлоөд хөөрсэ, |ВПШН§|§|Н гол Үхэхэеэ һанасарань сохижо, сохижо орхнбо.^1урот °Р°0Д, хүдэлхэш аргань үбэй, бодохош аргань убэй.

|Ж 1G1

Бурятские народные сказки

— Энэ яабабннб иихэдээ? — гэжэ һурана.

— Богдо танине нишхөөл даа, — гэбэ.

— Богдоёо хүүрээр ябаарайлштаа, Вогдотоёо хамта ябаа-райтга, табюулыштаа намайе, — гэжэ хэлэнэ.

Борхобшоёо, шудэрээ тайлажа, тэрэнээ мулталба. Тиигээд Арпан Галзуу собоорто ерээд монахуудта хэлэбэ:

— Гурба хоноод ерэхэб. Тэнгэриин мэшэн хэдэн ааб, хуу тоолоод байхат, ойндоо юу һанаабиб, тэрэнние хуу таахат, — гэбэ.

Арлнһан хойнонь, монахууд гараад мэшэ тоолоно. Хайшань гэжэ тооложо аргаяа я даба (мэшэды тооложо хэн захад-ханьби). Тиихэдэнь нэгэ монаха бэрхэ хун байгаад, архинша болоод, архи уугаад ла, үлдүүлһэн байгаа. Үлдүүлээд, тээр-мэдэ мельник болоод һууна. Ядаһан бэеэрээ (монахууд) тэрэ мельнигтэ ху эльгээжэ асаруулбад. Мельник ерээд:

— Намайе яаха гээбтэ? — гэнэ.

— Хаан орожо ерээд, тиижэ хэлэжэ гараал, тэньерын мушэ хайшан гэжэ тоолохо бэлээбди? — гэжэ һурабад.

Зуруулаабэй ехэ кэнигэ асаруулаад, тэрэ кэниигдээ бутуу ноймор заха зүүрбэеэр хоёр хоносор тоо зура зураһаар з аха дань гараба.

Мельник хун муухан Хубсаһагай, (муухай) шарайтай, пан-дархай хуртөөмхотой, хуу талхан болошоһон, дээгүүрээ мона-хын хубсаһа дабхар үмэдөөд, тарсияа бүгэлөөд, тэрэ кэнигэеэ; гартаа баряад һууна. Хаан орожо ерэбэ.

— Тэньерын мушэн хэдэм, тоолойт?

— Тоолоо, — гэнзд.

— Хэдэн гэжэ тоолообта? — гэхэдэнь.

— Энэ, — гэжэ кэнигэеэ гаргажа дэлгэжэ угэбэ.

— Энэ иихэдээ юу зурыымта? Бүтүү заха зуурбэй, хайшан гэжэ тоолохым, иимиимэйтнэй, — гэнэ.

— Буруу гээ хадаа, мүнөө үдэшэ гараад, тоолоод үзэгты, энээндэ эрэд тудаха, — гэбэ.

Хааниинь тэрээндэнь торошно.

— Ойндоо юу һанаабиб, таагайт? — гэнэ.

— Таагааб, — гэнэ "монахань". — Та намайе монах гэжэ һа-наныт? — гэжэ һурана.

— Тиинэ, — гэбэ.

— Би мельнигэльби, — гээд монахынхияа (хубсаһыень) тайлажа хаяад, һандархай хүртөөмхэтэй, сагаан талхан боло-шоһон мельник байба.


30. НЯД-НЯД


Нэгэ баян хүүндэ бишяахан хүбүүн хонь-харажайнабшидаа, тиигээд хорин

хонин убэй болшоно. Тиихэдэн хэлээ:

— Хониһы хараа убэйт? — гээд нэгэ үбгэнһөө.

Аа, хорин сагаан* хонин баруун жалгайн толгойдо байна

һэнээ, — гэнэ.

— Мэни хонид, — гээд гуйшэнэ. Ошоод абаад ерэнэ.

Тиихэдэ тэрэ убгэниин хэлэнэ:

— Үбэй болхобэй түлөө "няд-няд" гээтьха. Тиихэдэ ябажа

шадахаяа болёотьхо. "Сообор-сообор" гэтьхэдэш баран па-

лаад арлиха.

Тиихэдээ тэрэ хубуун наадахаяа һанаад, "няд-няд" гээд пуха няалдуулшхоод байгаабшидаа хонёо. Хонипын муураа. Тарган хонидтэй байгаа баян хун. Тарган хонёо алхам гээд,

алхадан хонин муу байшоо., 1

— Юундэ хонинш. муудааб? — гээд- пурна, — пайса хара,-

гэнэ.

Төрэнһээ хойшо пайса хараад байгаа. Ш Тиигээд баян хуни памганиин убэднэ. лүүлнэ. Бөөлүүлхэдэн:

— Няд-няд, — гэшхэнэ. Баран няалдашана, худэлхэёо болишоо.

— Юун болооб, хун болооб? Ошоод. лама тэрэ хубуундэ. """п* гэшхэнэ. Бапа няал-

Лама асаржа угэнэ. Ламайе Щ^^^Ш Дашхана. Бөөшкэ няалдаад, ламашкэ нядлдаад. Амьтан-зоноо асар, — гэнэ sY^Y"^

Бее асараад

ОӨӨ-

асара, — гэнэ

Ошоод асарна. Барни "няд-няд" гэшхэнэ. Баран няалдащ. кэнэ. Ябажа ядаад, баран баи^ооб? Ямар һониимээ болш0. -Энэ юун 00Лн00"'эҮүбгэн ожирнэ, тэрэ пургаагаашан.

Н°СГ9Э*э б'ишиаханхубуунпээ болжо байна, — гэнэ тэрэш.

— Бишяахан хүбүүе аргадагты! — гэнэ.

^Би^нсэеэ абаһани барни үхэб!

Ламан: —*s

_ Би олоһоноо хуу үхэб, — гэнэ.

Баянхүүниин: Щ

7ий!эД" б>"*" ВДР-ьтиба.

Тиигээд үнеэтэй, моритой, мүнгэтэи болоод, тэрэ хүбүүн баяжишаба.


31. НЯ-НЯ ХҮ6ҮҮН


райхада унэшэн урөөһэн хубуун байна. Эхэ, эсэгэһээн табатайдаа таһаршаһан байна. Табатайһаа хойшо нэгэ баян хундэ уубэй худэлгэдэг байна. Долоотой болохоһоон хойшо бури баян хундэ хониһнищ харана. Юһэн елдэ харахадаа, нэгэш хони ухуулээбэй, нэгэш хурьга ухуулээбэй байна.

, Нэгэтэ тиижэ ябажа ябахадань, гурбан хоног соо забхан болоно. Тэрэ забханда хорин табан хоннһнин лалажа бойбол-шоно. Тэрэ хубуун гурба хоноги дотор соо бэдэржэ оложо ядажа ябахадаа, удэр, пуни уйлажа, дуулжа ябана. "Бишай-ханпаан эхэ, эсэгэһээн таһаршаһиим, энэ баян хундЗ иижэ ухэсээ зобожо, наһаа бархымаам даа" гэжэ уйлажа ябана.

, — Миниидэр хун хорин табан толгой хаанапаа олохо бэ-лээои, — гэнэ. Тиижэ ябажа ябаад, абар табар хупан соогуур] яоахадань, нэгэ сагаан толгойтой убэгэн хун тармуури эшэ отолжо гультхажа һууна. Тэрэ убгэн хараад:

Яахадаа иижэ уйлжа дуулжа ябанабши, — гэнэ. Тиихэ-Дэньтэрэ хубуун хэлэбэ:

һиим ~йлаабэй яахымби. Эхэ, эсэгэһээн унэшэ-урөоһэн таһарш-м. знэ баян хундэ юһэн ел соо хониһиинь харахадаа, нэ-

хоио °НИ үхуУлээб9Й "нэгэш хони бойболгообойм. Энэ гурбан

жа б йа° ехэ забхан-задан болоод, хорин табан толгойм Ьала-

Эиэй -00л' ТэРээни миниидэ хун уе соогоо тулхимииб?

даа — И Хундэ зоб° зобоһоор тули-тулиһаар наһаа бархымаам ' PH3, Тиихэдэн тэрэ убэгэн тэрэ хубууе хайрлажа: ~ ^Убуүн, ехэ бу һанаашарха, — гэнэ. — Хорин табан хо-

хонһ холбо° ялгайн толгойдо бэлшэжэ байна, — гэнэ. Тэрэ.

дэх л абаашааД ниилуулхэдэшни хайш хайшаа һалаад гуйл-3 0иизэ- Гуйлдэхэдэи, хусэжэ ядахадаа "ня-ня" гээрээлаа,—

гэиэ. — Тиихэдэшни газартаа няалдаха бэзэ. Тэдэнээ бодхоод, идеэллэхэдээ "сообор, сообор" гээрээлаа, — гэнэ. — Тиихэдэшни

бодоод бэлшэхэ, — гэнэ.

Үнэшэн хубуун убгэнэй хуурээр холбоо ялгайн толгойдо ошоходон, хорин табан хониниинь бэлшэжэ ябана. Тэрэ хо-ниһоо абаашажа нүгөө хониһоороо ниилуүлнэ. Тэдэнь ниилхэш бэшэ, убээш бэшэ. Хайш хайшаа һалажа гуйлдэнэ. Тэрэ хубуун хоннһоо хойноһоо уйлажа дуулажа ябаад суглуулжа ядажа ябана. Тиижэ ябахадаа, тэрэ убгэнэй хуур. ойндоо шэбшэнэ. Тиижэ ябажа ябаһаар, хониһоо хусэжэ ядаад "ня-ня" гэнэ. Хониһиинь баран хэбтэ хэбтэһээр газартаа няалдашана. Ошоод нэгэ хоёрынь татаад үзэн гэһээнь, бухэ байна. Халуудаад, модони һүүдэртэ ороод унташана. Бодоходонь хониһиинь баран хэбтэнэ.

Бодоод, тэрэ хониһоо "сообор, сообор" гэхэдэнь, хониһиинь бодоод хуу бэлшэжэ ябана. Тэрээнһээ хойшо үнэшэн хүбүүн дуратайдаа хониһоо газартаа няалгашхоод, наадахадаа наа-даад, унтахадаа унтаад ябана. Ехэ амар болоод ябана. Нэгэтэ хониһоо туугаад, голдоо озирходонь баян хүниин хэлэнэ:

— Энтьхэ малаан толгойтой хонимнай угаа ехээр тарга-лааһиим, нажари халуунда үбшэн ерэжэ муудаханьһиим, — гэнэ. — Тэрээнээ энэ таргандань алажа эдье.

Тэрэ хүбүүниин малаан толгойтой хониёо абаашажа ороно.

Баян хүнэйнь алаха*да, ялайхаш' үүхэн үбэй байна. Баян хун тэрэ унэшэн үрөөһэн хүбүүгээ угаа ехээр хашана, хараана: "Нэгэш толгой хони үхүүлшхөө хадаа намда үедөө хүдэлхэш, хониһоо хээрэ абаашаад, идеэлээбэй хаанаш" — гэнэ. "Нажари һайн ногоондо хонид яахадаа муудхиим?" — гэнэ.

Тэрээнһээ хойшо үнэшэн хүбүүн хониһоо Каира харадаг болоно. Нэгэтэ, хониһоо туугаад голдоо озирходон, баян хүниин хэлэнэ:

— Ошолаа хүбүүн, эндэси найжа баабайдаа ошоод ерлаа, — гэнэ. Тэрэ хүбүүн:

— Хүни үлдэһэн даарһаниш мэдхэбэй, энэ баян хүн намай тушаабар зараха, амаруулхабэй, — гэнэ. Ехэ дурта дурабьеэр

ошоно.

Найжа баабайдаа ошоходон, тэрэнь гэртээ һууна.

— Тани эжэмнай ерхэ гэжэ хэлээл, — гэнэ. Тэрэ бөө хүн, баян хуни хатуу арсиинь, тарган мяхайнь эдьхэм гэжэ, ехэ һусөөтьеэр ерэбэ. Ерээд, баян хүнээдэ ороходон, баян хүни хугшэн орон дээрээ хэбтээд, бүтуү ёолжо, ёкшожо хэбтэнэ. Баян хүн боөдөө хэлэбэ:

— Хүгшэм ойрной эбэшэнтэй болоол, хаража үгыт. Тэрэ бөень үүхэ харахадаа:

— Үтэр шангалыш, — гэнэ — Нэгэ дурбэ-табан тогоонн архи бии? Ехэ бурхан эрээтэй болоол, — гэнэ.

Баян хүндэ арсиш, мяханш бии байна. Гурбан туйсэ соо дүүрэн архи асараад табина. Баян хун алаапси дээрэ хуле© забалжа һууба, гурбан түйсэ арсиһаан бөөдеө хээд угэнэ. Беөнь шагаабартаа байгаад, тагшатай арсияа баряад, "сэк!" — гэжэ байгаад, арсияа хаяжа байна.

Тиихэдээ тэрэ унэшэн хүбүүн хаяадань һуугаад, хара хэлеэ-мэ, хара у па уужа һууна. Тиижэ һуухадаа шэбшэнэ: "Хониһин "ня-ня" гэхэдэ газарта няалдана һиим. Энэ бөөинь, эжээ, баян хуни хүгшэ "ня-ня" гэхэдэ неужэль няалдахабоймааб", — гэнэ. Тиижэ һуухадаа, аман соогоо: "Бөөнь шагаабартаа няалда, — гэнэ, — баян хуииииь гурбан түйсэ арсияа тэбэрһээр алаапси-даа няалда, — гэнэ, — баян хүни хугшэн орондоо няалда", — гэнэ. Тиихэдэнь бөөнь шагаабартаа тагшаяа барьһаар няал-дашана. Баян хүниинь гурбан түйсэ арсияа тэбэрһээр алаапси-даа няалдашана. Хугшэниинь ёолжо хэбтэпээр ороидоо няал-дашана. Тэрэ баян хүн бөөдөө хэлэнэ:

— Али, найжа баабай, ягаабши? Юундаа дурдахаа бөөлэ-хэеэ больбобши? Тиихэдэнь беень хэлэнэ:

— Ямар хубилһан ебэлһэн бурхандаа дуһаагаабди? һарюу дурдашхобь, ягааби? Шагаабартаа хүдэлхэеө больсоороо няал-дашоольбй, — гэнэ.

Баян хун и инь хугшэн хэлэнэ: — 'Щ

— Найжа баабай, намаяа абарха гэжэ һанаһам, намаяа алахашни? Орондоо хүдэлхөө больсоороо н я алда шоо льб и, — гэнэ.

Баян хүниинь хэлэнэ:

— Иихэдэй арга һубэмнай хайшааимтеэ? Тиихэдэн найжан хэлэнэ:

' Бишни юуш хэхэ арга бойльби, эндэ ехэ лама бии гэхы, луулааһам. Энэ хүбүүгээ лама асархынь эльгээлаа, — гэнэ.77-.. Тэрэ ерэжэ мани гаргахаабии, ном уншажа, тэрэнһээ наагуур шүүбэри үбэй байна, — гэнэ. Баян хүн тэрэ хүбүүгээ хэлэнэ:

— Үтэр шангалаад, һайн мориёо һайхан тэргэндээ хүллөөд… тэрэ- ламада ошоод ерлаа, — гэнэ. Тэрэ хүбүүн һайн морийн барьжа, һайхан тэргэидэн хүллэнэ. "Хэрьби тани, — гэнэ, — урайниинь намайе бишайхандам ехэ хараагшаһан. һайса няал-даад байг", — гэнэ.

Тиижэ мэндээбьеэр, аальхаиаар ламада ошоно. Ошоод ламада хэлэнэ:

Тани эжэмнай ерэхэ гэжэ хэлээл. — Тэрэ лама баян хуни хатуу арсиин, тарган мяхайн, тоһо торгойн абахамни гээд, ехэ һүсёотьеэр ерэбэ. Ламаяа тээгээд, тэрэ баян хундэ асаржа ерэнэ. Турдан орходон, боен шагаабартаа няалдашоод байна, эзынв орондоо няалдашоод хэбтэнэ. Ламаяа оромсоорон тэрэ бөөн хэлэнэ:

— Би буруу дурдажа байһаар, иижэ няалдашоод байнабди. Намяа гаргыш, — гэнэ. Тиихэдэнь ламан остоолдон пуугаад ехэ номоо дуудажа захална. Тэрэ хүбүүн морёо буулгажа турдв орходон, эжэниии хэлэнэ:

— Хатуу арси, тарган мяха асараад, ламахайдаа таби.

Тэрэ хүбүүн эжэни орондо эжэн болоод, сулюуса юу хүүииь абаад, эдихэ уухамайн табихадаа, тоһо, мяханһаань эднжэ

үзээд, табяад байна. Лама хүн тоһо мяханда ехэ дуратай байна. Номоо номшожо һуухадаа, хорхойёо барижа ядаад, то* һайнь олоошкоор удхаад, эдижэ һууна. Тиихэдэ тэрэ хүбүүи:

— Энэ Ламайень баһа няалгашхаһан хун яахамааб? — гэнэ. "Ня-ня" гээд хэлэхэдэн, ламан" остоолдоо һуугаад, олоош-коёо амандаа барьһаар, остоолдоо няалдашана, хүдэлхэёо больсоо. Найжа баабайн хэлэнэ:

— Энэ ламахай яахадаа номоо номошхоёо большхообта? Тэрэ ламан хэлэнэ: Щ

— Ямар хубилһан ебилһэн бурхандаа д. уһааһиимта? — гэнэ. — Бишни хүдэлхэёо большоод, няалдашоольби, — гэнэ. — Тиихэдээ арга һүбүэмнай хайшааем — гэнэ.

Ту\"хэдэн бөөн ХЭЛЭНЭ".

— Айл тииргэн дээрэси амитанаа гультхаад, манаа тата-хадаа хуу татахоймай? — гэнэ. Тэрэ баян хүн тэрэ хүбүүндээ

хэлэнэ:

— Баян ноёнһоо гультхаад асарлаа, манаа хуу татахынь

эндэһээ.

Тэрэ хүбүүн баян ноёдтон ошоод хэлэнэ:

— Бөөмнай шагаабартаа няалдашаба, ламахаймнай остоолдоо няалдашаба, эжэмнай гурбан түйсэ арсияа тэбэрһээр няал-дашоо, — гэнэ. — Манда ошыт, тани ерэхэ гээл, — гэнэ.

Айл тииргэнийнь амьтан ехэ һонирхожо, бая-ноёшуулын хуу барандаа гульдажа ерэнэ. Гульдаад ерэхэдэн тэдэн баран няалдашаһиим байна. Зариманиин бөөеы татана, эхэнэрнүү-диин эзыинь татана, бая-ноёһиии ламайн татана. Хойн хойно-һоон татажа байхадан, тэрэ хүбүүи-. "Энэ бая-ноёһиин барни няалгашхада яахым" — гээд, "ня-ня" гээд барниин няалгаш-хана. Тэдэн хойн хойноһоон байгаад, барандаа няалдашана. Долоо хрноги дотор соо уйлахаһиин уйлажа, бөөлэхэһиин бөө-лэжэ байна.

— Ямар юум айн эайда ерэжэ эндэ няалдабабди, — гэлдэнэ.

Тиижэ байхадаа нэгэ баян хүниин хэлэнэ:

— Эндэ ехэ үзэмэршэ биимһэн. Тэрээни асаржа үзэл үзүү* лээ хада яахааб? Энэ хүбүүгээ эльгээлаа, — гэнэ. Баян хүн тэрэ

хүбүүгээ:

— Ошо, үзэмэршэ хү абаад ер! — гэнэ. Тэрэ хүбүүн үзэ-мэршэдэн ошоно.

— Хэрби тани! Энэ. бая-ноёшуул, — гэнэ. — Урайниин баабай иибием урай хойноо зара зараһаар алһантнай' болоо, — гэнэ. — һайса няалдаад байгш, — гэнэ.

Үзэмэршэдээ ошожо, үзэмэршэёо асаржа ерэнэ. Тэндэ няал-дажа байһан амитад үзэмэршэ һамгандаа: "Шангалаад үзэл үзыш!" — гэжэ уйлан байнад. "Ямар бурханһаа болоо гээ-шэбди", — гэлдэнэ. Үзэмэршэ һамганиин үзэлээ үзэжэ һууха-дань., тэрэ хүбүүниин баһа аман соогоо "ня-ня" гэжэ гүбэиээд,

үзэмэршэиим няалгашхоод орьтнно. Тэрэ узэмэршэ һамганиин

тэрэ бая-ноёшуулда, ламадаа, бөөдөө хэлэнэ:,

— Мннинтнай юуш хэхэ аргамни үбэйл, хүүр хэлэхэеэ бо-лисороо эндэтнаи няалдашоольби, — гэнэ. Тиижэ байхадан, аха заха үбэгэн хулдама сагаан толгойтой, хуһан сагаан һорьбо^

той үбгэн хүн:

— Энэ хүбүүгзэ бая-ноёдууд, бөөнүүд, ламанууд муулуул-һимннт, яалимта? — гэнэ — Энэ хүбүундэ мүргэгты, шургаг-ты! — гэнэ. Бая-ноёһнин / адуу мал үгэхэ боложо, бөө ламан урданһаа эдеһэн алта мүнгөө үгэхэ боложо, тэрэ баян хуииин мори унеэнһээн үгэхэ болоно.

Тэрэ хүбүүн газаа гаража "сообор, сообор" — гэжэ, тэрэ амьтаяиин няалдахаяа болижо, тэрэ хүбүүндээ адуу мал үгэнэ. Баяшуул ноешуул лама, бөөнүүд болобол тэрээнһээ хойшо гэрэ Хүбүуе иуушалхаяа болибо. Тэрэ хүбүүн "Ня-ня" гэжэ нэрэтэй боложо, баян хүндэ хүдэлхэеэ болижо, өөрөео нютаг-та ошожо, лайн ажалтай боложо һуугаа даа, — гэнэ.


32. УХААТАЙ МЭХЭТЭЙ ХҮБҮҮНЭЙ ХААН БОЛОҺОН ТУХАЙ


Нэгэ хун угытэй ганса эхэтэй, ганса ямаа-

тай, залхуу, шадабари багатай байгаа

пэн ха. Тиигээд хоолойгоо тэжээхэнь бэрхэтэй боложо, "Байза, хайшан гэжэ бэеэ, эжыгээ тэжээхэ гээшэбиб? — гэжэ һанана. — Худэлмэри хэжэ шадахагуйб, нэгэ баяниие мэхэлхэ юумэ байна, — гэжэ бодобо.

Тиигээд ганса ямаагаа хүтэлөөд, эжыгээ дахуулаад, нэгэ ехэ город ошобо ха. Тэндэ баян аад, хулууша хун байба ха. Тэрэ хумнай баянтай уулзажа остолоово хэе гэжэ хэлсээ хэбэ ха. Бухы хэрэгтэй зөөри баянһаа эрижэ абаба. Анханпаа хойшо тэрэ хун баян хүүе айлгаха һанаатай байгаа пэн ха. ТэрЪ баянай остолооводо орходонь, үнөөхи хуниинь ханзаяа неэжэ хаажа байба ха. Тэрэ хулууша баян энэ ханза соо элдэбын юумэн, мунгэн бии ха гэжэ һанана. Тэрэ хүн нэгэ хүүе хүлһэл-жэ абаба ха.

Хулууша баян һүни болоходо ерээд, гэрын соолоод, ханзадан орожо байтарын, тэр үнөөхи хүлһэлжэ абаһан хүнтэеэ бари-

жархиба ха. I

— Минин зөөриие хулуужа байгааш, би шамайе түрмэдэ

үхэмни! — гэхэдэнь: л Ш1

— Намайе табиита, би мянган түхэриг үхэб, — гэоэ^ Тиихэдэнь тэрэ мүнгыень абаад, тэрэ |Ш§||Ш

ха. Тиигээд һанана: "Бишье эндэ. остолоовоШ" болёоб. хүнтэйшье үһээдэ оробоб, ондоо газарта ошохо юм

үбЭ Мүнгэеэ эбэртэлээд, ямаагаа хутэлввД эжыгээ ^аранхы һүни хүнэй хараагуйдэ ябм пэн ябатараа, хонохо сагынь ерэнэ ха. Тиигээд шшвш н

12. Бурятские народные сказки

Лолой гэжэ баяй бии, тэрэ шаман ' хонуулхаДаа болохо гэжэ хунһээ дуулаба. "Ямаандаа хоёр-гурба зоос эдюулжэ, тэрэ

баяннне мэхэлхэ юм байна", — гэжэ бодоно. Тэрэ яйлда ерэжэ хоноходонь:

— Энэ юун ямаагаа хутэлоэбши? — гэнэ ха. Тнихэдэнь:"

— Бэеһээ өөригуй һанаад ябадаг ори ганса ямаамни. гээ-шэл даа, — гэнэ.

Углөвгуур тэрэ ямаанайнгаа баахада, хоёр гурба зоосойнгоо гарахада, тэрэ баянайнгаа хараһаар байтар хоноһонойнгоо ту-, лее угэнэ ха. Тэрэ баяииииь:

— Энэтнай иихэдээ алга мунгөөр баадаг юм гу?

— Баахадаашье ганса алтаар баагаа юм ааб даа. Харин мунөө тарни уншаагүй байһан дээрэһээ багаар \бааба гээшэ, — гэбэ ха.

Баян хун: 9

— Энэ ямаагаа намда худалдыш? — гэнэ.

— Үгы юу хэлээ гээшэбши?! Энээнээ худал да а һаа, би эднхэ хооллохо юумэ угы болошохолби. Шамда туһалхын тула табак зууятухэригөөрүгөө һаа үгэһүүлби даа, — гэнэ ха. Тиигэ-жэ /гзрэ баян ямаагыень. абаха i болоно ха.

& Тарни. уншаад лэ гэдэһыш* эльбээрэй, тиихэдэшнил алтаар' бааха байха,~-:гэнэ… Тиигаэд; эжыгээ хутэлөөд мунгөө абаад, нэгэ город" орожо ерэбэ ха. |Йл

Тэрэ городой базаар дээгуур ябажа ябахадань, баян хун худалдажа абаһан ямаагаа хэды гэдэһынь эльбэхэдэнь, тэрэ ямааининь үхэшэбэ ха. Хороо бусалһандаа энэ город соогуур ябаа гээбы гэжэ город ошожо бэдэрбэ ха. Тиигээд городой уйлсэдэ уулзана ха. Тэрэ баян тэрэ хүүе барижа хаанда абаа-шажа тушааба. Хаан:

— Шн, еөрөо энээнээ һунаа, — гэнэ ха. Тэрэ баян "яаха болоо гээшэбиб?" — гэжэ һанана. Тиигэжэ

ябатараа м. эшээг соо хээд лэ уда уруу хаяжархяха байна гэжэ бодоно. Мэшээгтэ хээд лэ ябана ха. Тиигээд лэ шээһэнэйнгээ хүрэхэдэ, тэрэ хунэйнгөө тархи дээгүур шээжэрхибэ. Тнихэдэнь:

— Намайе мэхэлжэ энэ мэшээг соо һуулгаһан а ад, ушөө тархи дзэгүүрни бааха, шээхэшнибы! — гэнэ.

Упаниинь ехэ холо байгаа ха. Унданайнгаа хүрэхэдэ түрүун ошожо уһа уужархёод ерэхэ юм байна гээд, мэшээгтэй хунээ орхёод, уһанда ошоно ха. Тнихэ үедэнь тэрэ багаар уха а муу-тайхан мал адуулһан хун ябаба ха. Тэрэнэй харан гэһээнь, нэгэ мэшээгтэй юумэнэй байхада барижа үзэбэ ха. Үзэхэдэнь, хун һууһан хэбэртэй болоно ха.

— Ши эндэ юу хэжэ йууна гээшэбши? — гэнэ ха. Тияхэдэяь:

— Намайе хаан боло гэнэ, харин би лама болохомяи тэхэ-

дэмнп мэшээг соо хээд байна, — гэнэ.

— Яагаа хун гээшэбши? Хаан болоходо юун пайн юм гээ-

шэб! — гэнэ.

— Үгы даа, би лама болохоб, харин энээн соо ороһон хүя тэрэ бэеэрээ хаан болошохо юм. Ши хаан болохо дуратай паа, энээн соо орыш. Эзэнэйм ерээгүйдэ намайе тайлаад лэ энээн соо оро, — гэнэ.

Тэрэ үхэршэн тайлэжа өөрөө ороно ха. Тэрэ хун гараад, — хул гарыень уяба ха. Өөрөө нэгэ ехэ модон дээрэ гаража һууба. Абажа ябаһан хүнүүдынь амараад, уһа уугаад ерэхэдээ:

— Энэмнай яагаа хүнгэн болошобоб, — гэнэ ха нэгэниинь. Тиихэдэнь нүгөөдэнь:

— Амараад ерэхэдэм хүнгэн шэнги болоод байгаа ааб

даа, — гэнэ ха.

Тиигээд тэрэнээ абаашажа уһа уруу хаяжархина. Тэрэ хүн модонһоо буугаад саашаа ябана ха. Эжыдээ ерээд, "эндэ байха аргамни болёо гээшэ, ондоо газарта ошожо байха бо-лооб" гэжэ бодоно. ТЛшгээд эхэеэ хүтэлөөд, ой соогуур ябана ха.

Тиигэжэ ябатараа баахалдайтай уулзаба ха. Тэрэ хүмнай шадалтай солбон болоод ябаа ха тиихэ сагта. Баахалдайн гуйжэ ерэхэдэ, хоер шэхэнһээн аһалдаад, ехээр носолдобо ха. Тиигээд хоюулан эсээ ха. Носолдожо байхадан алтан зоосоо хээд ябаһан юумэниин хахаржа, алтан зоосуушын иишэ тии-шээ сасаршана ха. Ошохо гэжэ ябаһан городойнь хаанай хү-бүүн ондоо городто ошожо хаан болохо байгаа. Тэрэ хаанай хүбүүн һүүлшынхиеэ гэжэ агнуурида гараад ябажа ябана.

Тэрэ хүүе хараад:

— Шн юу хэжэ байна гээшэбши, — гэхэдэнь, тэрэ хүн амаа хүдэлгэжэ юумэ уншаһан хэбэртэй байгаа һэн ха. Тиихэдэнь:

— Би хаан хүнэй хүбүүн гээшэб, ши юундэ дуугарнагуйб-

ши? — гэнэ.

— Ши хадаа намда һаалта хэбэ гээшэш. Би хадаа энэ баа-халдайгаар эдеэ тэнгэри бисалгажа байгаа гээшэб. Тиихэдэм алта мүнгөөр бороо орохо юм. Харыш, ганса алта мунгэн хэб-

тэнэ бэшэ гү? — гэнэ.

— Ши намда энээнээ угыш даа, — S гэхэдэнь:

— Та намда энээнэйм түлөө юу үхэбтэ? — гэнэ.

Тиихэдэнь:

— Би алта зөөри абажа ябанагүйб, мори, ном годли, хуб-саһым абахаш, ши хадаа ондоо баахалдай оложо, тэнгэри би-

салгана бэзэш, — гэнэ. Тиихэдэнь:

— Би ондоо тэнгэри ондоо баахалдайгаар бисалгуулхал юм бэзэб, абахал болоо гүүбши, — гэнэ.?Ш/|

Тэрэ хүбүүч юумээ үгөөд, баахалдайень абана. Тиихэдэнь тэрэ хүн хубсаһын абаад, алтан зоосуудаа түүжэ абаад, гуйжэ ябашоо һзн ха. Эхэтзеэ уулзаад, үиөөхи хубсапа, мори, номо паадзгыиь хадагалаад байна. Тиигэхэ уедэнь унөөхи баахал? дайн хаанай хубуу динлэжэ эдеэд ябашана ха. Тэрэ хун тиихэдэнь гэрэ хубуунэй хубсаһа умдоөд, мориин унаад, үнөөх" баянайдаа гуйлгэжэ ошоно.

— Шн ухее бэшэ паалши? Яагаа гоё болоод. ерээбши! — гэнэ.

Тиихэдэнь:

— Шн намда ехэ ту]?а хээлши, упанай Лусан хаанда ошооб, тэндэ намайе ехэ пайн а ар угтаад, иимэ гоёор хубсалуулаа! Тиихэдэн би шинии тула хургэһэндэшни харюуень угэхвв ерээб, — гэнэ. Я

— ХаШая гэжэ тэрэ хаанда ошодог юм? — гэжэ һурана ха, — Минии ошохо арга бии гу? — гэхэдэн:

— Юуень ошожо яда а х'умши, Мэшээг соо ороходошни, би уһа уруу абаашажа хаяхаб. Тиигээд абаашаад хаяба упа уруу- "

Тиигээд тэрэ хубуунэй эсэгэдэн ошобо.

— Зай, юундэ, хаанапаа ерээбши? — гэхэдэн.

— Би тэрэ танай хубуунэй хаан боложо ошоһон газарһаа ерээб. Танай хубуундэ зон дурагуй байгаа юм гу, тэрэ танай хубууе алаа. Тиихэдэн би хундэ харуулангуй хубсапа, мори, номо һаадагынь абаад ерээб, — гээд тэрэ юумын асаржа угэ-.:, иэ ха.

Эсэгэн тэдэнээ харахадаа ухаа алдаад лэ:

— Хайшан гэжэ хороо абаха болоо гээшэб? Ши ехэ ухаатай хун хэбэртэйш, намда тупалалсыш! — гэнэ.

— Болоно ааб даа, шадахысаа туһалхал аабзаб даа.

— Яаха гээшэбибди? — гэнэ хаан.

— Би хараад ерэһүу, хэр ехэ хусэтэй байнаб, — гэнэ. Ерээд:

— Засагыншье һула, мунөо Ороо һаа болохоор байна, — гэнэ. Нэгэ һүии хунэй мэдээгуйдэ ошожо, тэрэ гурэниие угы

хэбэ.

Хаан убгэржэ, тэрэ хүуе хубуунһээ вөрэгүй һанадаг байгаа. Тиигээд:

— Минни хубуунэй орондо хаан боложо һуугыштаа, — гэнэ. Тэрэ сагһаа хойшо тэрэ хун тэрэ гурэнэй хаан боложо

һуугаа пэн ха.


33. УНЖААХАН ХҮБҮҮН


Мориной шэнээн тэхэтэй, үхэрэй шэнээн хусатай, ухэрэй шэнээн хусаяа унаад, мориной шэнээн тэхэеэ хүтэлөөд, зуһаландаа нүүжэ ябана. Тиижэ ябажа ябахадаа, Унжаахан хүбүүн гээшэ дуу зугаа барижа ябана. Хартагай хаани урайгуур дуулажа, зугаалажа ябана. Хартагай хаани эгээн бага хатан гаширээд:

— Ямар дууша, домогши хүбүүмши? — гэнэ. Тиихэдэн Унжаахан хүбүүн хэлэнэ:.

— Дуун хоолойдоо, дольёон далайдаамообии. Тиихэдэн Хартагай хаани бага хатан хэлэнэ:

— Ямар иимэ бэштэй бэшээри хүбүумш.

— Бэшэг хабтагайда, бэлгэн бэлуудээдиимооби, — гэнэ Унжаахан.

Тиихэдэн тэрэ бага хатан хэлэнэ:

— Ямар өөрсэ, урал аман хүбүүмтеэ, яажа ундэр Тэньер бута нэрьеэбоймааб.

Тиихэдэн Унжаахан хубуун хэлэнэ:

— Үреөһэн унэшэн Унжаахан хүбүүнһээ ундэр Тэньери юу эрэжэ нэрьехиим? Үндэри эрээ хадаа, Хартагай хаани еөриин нэрьехиимхим.

Тиихэдэн Хартагай хаани хатан Унжаахан хубууе урай хойно зарсадаа абаашуулаад, хара Буурайн толгойдо нухэн турмэ соо хаашхана. Хартагай хаан үглөөни үдэн шара на-раида сагаан мунгэн байшан сооһоон гасиржа, бурьяжайһаи булаг дээрэ ошожо, нюур гараа угаана.


Альганай шэнээн нюдээрээн алтан ехэ дайдые эрьюулэн шэртэн байжа харана. Тиигээд сагаан мунгэн байшандаа гарана. Ороод ехэ хатанһаа һурана:

— Хара Буурайн толгойдо, харлаһан бүрлэһэн юум? Ехэ хатаниинь хэлэнэ:


184

— Мэдээбойб, дунда хатанш юугаа абаашша хаашхооб*. Дунда хатандаа орожо һурана. Дунда хатаниинь хэлэнэ:

— Би юуш абаашажа хаагаабойльбн. Бага хатанш юугааиг

абаашажа хаагааб.

Бага хатанһаа Орожо һурана:

— Хара Буурайн толгойдо харлаһан бүрлэһэн юум?

Бага хатаниинь хэлэнэ:

— Өрөөһөн унэшэн Унжаахан хүбүү абаашажа хаашхооб.

Намай хараагаа һиим, — гэнэ. Хартагай хаан ехэ уурлажа: —' Минии хатайе харааха юун байһним? — гэнэ. Хара Буурайн толгойдо гаража, өрөөһөн Унжаахан хүбүү

асаржа ерэнэ.

Унжаахан хүбүүн ерэжэ, Хартагай хаани урай мүргэн,

шурган байна. Хартагай хаан хэлэнэ:

— Зай, Унжаахан хүбүүн, бага хатайем яахай хараагааб-

ши?

— Айл нохой, хаан баабай, бага хатайш бэрэ хараагаабойль-би, — гэнэ. — Мориной шэнээн тэхэеэ унаад, үхэрэй шэнээн" хусаяа хүтэлөөд тани урайгуур зуһаландаа нүүжэ ябахадаа, дуу зугааяа баряад ябааһам, — гэнэ. — Тиихэдэмни бага хатан-щни гашираад: "Ямар дууша домогшо хүбүүмши", — гэжэ хэлээ һэн. Тиихэдэн. би хэлээһэм: "Дуун хоолойдоо, дольёон да-ландаамооби", — гэжэ хэлээһэм. Тиихэдэм: "Ямар иимэ бэштэй бэшээри хүбүүмш", — гэжэ хараагаа һэн. Тиихэдэн би: "Бэшэг хабтагайда, бэлгэн бэлуудээдиимооби", — гэжэ хэлэз" һэм. Тиихэдэм: "Ямар иимэ үргэ аман хүбүүмш, — гэжэ хэлээд, үндэр тэнгэри яажа энээни бута нэрьеэбоймааб", — гэжэ хэлээ-һэн. Тиихэдэн би хэлээ һэм: "Үндэри эрээ хадаа, Хартагай хаани үндэр хада нэрьехиима. Үндэри эрээ хадаа, Хартагай хаани бэеэриин нэрьехиимхим", — гэжэ хэлээ һэм. Тиихэдэмни бага хатаншни, Хара Буурайн толгойдо абаашажа нухэн түр-мэдэ хаашхоо пэн", — гэнэ.

Бага хатаа татуулажа асараад, Хартагай хаан бага хата-наа… хониһии харуур хэшхэнэ. Үрөөһэн унэшэн Унжаахан хүбүүгээр хүбүү хэнэ, Хартагай хаани үхэһэн хойно хаа орожо, убээтэй ядуу амитанда ехэ тупа хүргэжэ байна.


34. УХААТАЙ МОРИШОН


Орхимжото ламын омогорхожо байһан үе пэн ха. Нэгэ нютагай дасан дуганда яаха аргагуй сэсэ мэргэн гурбан ехэ ламанар һуужа байдар юм гэжэ холын газар суурхажа байба ха. Тэдэнэр болбол "бүтүүе задалха, бэрхые тааха" — иимэ шадалтай "сэсэ мэр-гэшуул" гэжэ олон зоной дунда тунхаг тараба.

— Тэрэ гурбан суута ламанарай сэсэ мэргыень туршажа үзөө haa, ехэ һонирхолтой байгаа ха, — гэжэ холо хүдөө-.нютаг яуудалтай, буурал толгойтой бодомжотойхон убгэн дутэ шадар һууһан айлнуудтаа хөөрэбэ.

— Ламанарай сэсэ мэргые туршажа байһаар өөһэдөө тур-шалганда бу ороёл, — гэжэ эарим хунууд хорино.

— Мүнөө дээрээ тэрэмнайшье мэдэгдэнэгуй. Хэмнай хэнээ туршанаб, хожомынь, дуулдана бэзэ, — гэжэ мүнөө убгэн хөө-(рэбэ.

"Сагаалганай үеэр манай нютагта — айлшаар морилыт" — гэһэн уряал тэрэ гурбан ламанарта ерэбэ ха.

Гурбан ламанар тиимэ хундэтэй уряал абаад байба, тии-хэлээр тэдэнэй нэгэниинь миһэд гээд, иигэжэ хэлэбэ:

— Урюулха пайхан, улдуулхэ муухай агша. Уряалай ерэ-һэн дээрэһээ ошохол болоо бэшэ губди? Тиигээд бэшэн тээшээ хараад һууна.

— Муншье тиимэ байна, Арад зоной дунда абарал буул-гажа, зөөри суглуулангаа ошолтой гу гэжэ һанагдана, — гэжэ удаа тээ һууһан лама хэлэбэ.

— Ябаһан хун яһа зууха, хэбтэһэн хун хээли аллаха гэ-һэишүу маани мэгзэм уншажа, мяханайшье з. уйл хаража, эреэн гэдэһээ эльбэһэмнай болоо бэшэ юм гу? — гэжэ адаг тээ һууһан ламань дуугарба. Тиигээд гурбан ламанар хүхиһэн-дөө эльгэнэйнпэз эгшэтэр энеэлдэжэ һуубад ха.


Тэрэ гурбанай уряалда оШохо уень тохёолдожо ерэбэ. Дасан дуганда дүтэ шадар һуудаг хүдөө малшанай арбаи зур-гаатай хүбүүе моришон болгожо абдад, "сэсэ мэргэн" гэгдэ-һэн тэрэ гурбан ламанар ехэ ямбатайгаар аян замдаа мордо-

бод ха.

Тиигэжэ ябаха зуураа гурбан ламанар өөһэд хоорондоо хү-хюугээр хөөрэлдэжэ эхилбэд. Томоотой ехэ хүнүүд юу хөөрэл-дэгшэ ааб гэжэ һонирхон, моришон хүбүүн шэхээ табяад, үлэ мэдэгшэ брлон шагнаад пууна.

' Тэдэнь хөөрэлдэн гэхэдээ ^хаана бүхэли эрьеын тарган мяха дууһан эдеэд, гэдэһээрээ үбшэрхэһэнөө, худал үгөөр хуу-ража, хүдөө зонһоо үргэл абаһанаа, һалхин һамуу ябадалайн-гаа тухай дууһан хөөрэлдэ хйөрэлдэһөөр, хурэхэ газартаа хү-рэн дүхэн ерэбэд ха.

"һаЙн эрэ ябаһан үзэһэнөө, муу эрэ эдиһэн ууһанаа хөөрэ-дэг бэлэй гү? Тэрээнһээ үльгэртэй эдэ гурбан "сэсэ мэргэндэ" тоотой ламанар иимэхэн биратай байба алтай?" — гэжэ моришон хүбүүн тэдэнэй хөөрэлдөөе голобошье, хүн зоной дукда хэлэндээ хэлүүлгэтэй, амандаа аагтай байгаал юм бэзэ гэжэ һанана.

Хүдөө нютагай зон буурал толгойтой бодомжотойхон үбгэи турүутэйгээ хольш сууда гараһан "сэсэ мэргэн" гурбан ехэ ламанарые хундэтэй дээрэ хүлеэжэ, айлшадай бууха гэртэ

угтабад ха.

Гурбан ехэ ламанарай гэртэ оромсоор, олбог талбаг дээрэ һуулгаба. Тэдэнэртэй сугтань моришон хубууе һуулгаба.

— Моришон хүнэй һуури модон дээрэ юм гэжэ хэлсэгшэ, — гээд, дээдэ гар тээ һууһан бүдүүн хара лама хоолойгоо шахан дуугараад, моришон хүбүүн тээшэ хилайн, хилайн хараба. Тиигэмсээр моришон хүбүун һууриһаан һуга харайн бодоно:

— Залуу хүбуүн, һуугты, һуугты һууридаа! — гэжэ хэлэһэ-нэйнгээ удаа дээдэ тээ һууһан ламада убгэн һүгэдэн:

— Ламхай, хүлисэгты намайе! Манай нютагай эсэгэ үбгын заншалда ехэ, багашье айлшадые илгадгуй сугтань нэгэ хүн-дэдэ һуулгадаг агша, — гэбэ.

— "Гол голой нохойн дуун ондо ондоо" гэһэн үльгэр жэ-шээтэй болоно гу даа? — гэжэ мунөө будүүн хара лама ёгто-лон энеэбэ.

— Тиимэшүу болохонь гү даа, "зан зандаа зохнд, залаа малгайдаа тааруу", — гэжэ урданай хуушан угэ хууртэ бии

агша.

— Хуущанайхииешье хэрэглээд яахамнайб. Хурмаста тэн-гэрн мэдэжэл байгаа-юм бэзэ, — гэжэ тэрэ лама харюусаба.

— Тиямэншье тиимэ, ламхай! "Хуушан угэ хүүртэ худал угы, худагай оёорто загаһан угы юм", — гэжэ дуулбарида бии

агша.

— Танилсаһаар таталдаха, харалсаһаар хазалдаха боло-

\TV7" " — у

хомнай гү, үбгэн? — гэжэ мүнөө лама ехэлигээр дуугараад мэхэр мэхэр гэжэ һуугаад, мэхэтэйхэнээр энеэсэгээбэ.

— Үээлсэһөөр үһэ зүһөө таталсаха гэжэ юун байхаб. Ламхай, тиигэжэ муу бү һанагты! Тиигэбэшье хуушан үгэ хубсаһа ландаадаг юм гэлсэгшэ. Та, айлшадайнгаа үүдэ орожо ерэһээр, уран наринаар үгэеэ зохёон хэлэхэдэтнай, урмашан байһаар* мунхаг үбгэн би үгын хошоодо үгэлжэрхибэ хаб. Хүндэтэ лам-хайнар, "сэсэ мэргээрээ" холын сууда суурхажа байһан хадаа намшуу шалиг иимэ үбгэжөөлнүүдые олонто хараһан байхат. Тиимэһээ минии харюу үгэһэн үгэдэ сошохогүй гэжэ ехэтэ най-данаб, — гэжэ мэхэтэйхэнээр' хэлэхэ зуураа, эрьен туһан хой-шоо хараад, сошормогоор дуугарна: "Үгы, битнай яажа бай-набиб! Эй, тэндэ яаһан бэ? Айлшадтаа сай сагаа аягалыт!.. Зай, һуун байсараа хөөрэлдүүжэмди…", — гээд удаань убгэн хойшоо ходорон гараба.

— Яагаашье үргэ аман, үүргэнэ долоогоно хэлэтэй убгэн-тэй дайралдашабиб! Байзалши даа, хүлеэжэ бү яда! Хушууеш-ни хумижархихал байхаб, — гэжэ бүдүүн хара лама зэбүүрхэн һууба,

— Иигээд лэ сэсэ мэргэшүүлнай эхилбэ гү даа? Үбгэмнай яагша ааб? — гэжэ хүдөө нютагай зон һанаа зобонги бай-бад ха.

Сай аягалхынь урда тээ тиимэ нэгэ нэгэ томо эрхинүүдые айлшадтаа тарааба ха. Эгээн дээдэ захада һууһан ламань. маани татан һуухаар намда үгөө байна гэжэ ойлгоод, маани татажа эхилбэ. Удаа тээ һууһан лама эрхииень хүзүүндээ зүүг-шэ бэлэй гү гэжэ һанаад, гүлдэгэд гэжэ хүзүүндээ гүлдэжэр-хибэ. Адаг тээ һууһан гурбадахи ламань юушье мэдэжэ ядапан-даа эрхииень үбэртэлжэрхёод һууба. Эгээ доодо тээ һууһанё моришон хүбүүн эрхииень абаад, шэрээ дээрэ аятайханаар* сахаригтуулаад табиба.

Тэрэнэй-һүүлээр сай орожо ерэбэ. Орожо ерэхэдээ, аяга-нуудынь һууригүй, шоб шобхо оёортойнууд байба. "Халхай, халхай" гэжэ гарнуудаа халаан һуугаад, нэгэ нэгэ аяга сай(арайхан гэжэ бараад, садаашьегүй haa, садаашан боложо, аягануудаа шэрээ дээрэнь хүмэрюулжэрхибэ. Тэрэ бүгэдые* хаража байһан бодолготойхонүбгэн:

— ЛамХайнар, сай бариит! Яагаа зааха… — гэжэ зорюута; гасаалан дуугарба.

— Садаа, садаа, гэртээ эдеэлһээр ябаа һэмди, — гэжэ гурбан ламанар зэргэ дуугарба.

— Харгы замай утые дабажа ерэһзн хадаа, нэгэ бага дунда-ороо бэзэт, — хойшоо эрьен хаража: — Эй, айлшадтаа сайз аягалыт, — гэбэ үбгэн.

Эгээн доодо заха баряад һууһан моришон хүбүүн һууригүй; аягыень эрхи соогоо зохидоор табижа һуугаад, садатараа сай-лажа, аягыень гэдэргэнь бусааба.

Тэрэнэй һүүлдэ ёһотой һууритай аягануудта сай хэжэ, гур


бан ламанарые сайлуулба. Тэрэ гурбан "сэсэ мэргэшүүл" yjtafi-жа сайжа һуугаад, сайень ууһан байба… ♦

Тиигэһээр байсар үдэшын мяхан хоол орохо болобо тэжэ шэрээ заһагдаба.

"Зай, баһа юун гээшэнь орожо ерэгшэ ааб" гэжэ ламанарай һанаашархан һуутарнь, эмээл хазаартай наадаихай морид шэрээ дээрэ' табигдаба ха. Тэрэнэй хажуугаар халбага таба-гу. уд табигдаба.

Нэгэ нэгэ моридые айлшадай урда табяад: — Айлшад, мяха хоол баригты, — гэжэ эдеэ хоол табигша хун хэлээд гараба.

"Энэмнай бапа юунэй ураа шэжэ гээшэб?" гэжэ гурбан ламанар гайхахыса гайхажа хараад һууба. Тиигэжэ һууһаар эгээн дээдэ захада һууһан бүдүүн хара лама мориие шэхэн дэзрэпээнь баригша бэлэй гү гэжэ шэхэдээд, баруун шэхыень отолжо абаад, хүртэжэрхибэ ха. Тэрэнь гурил байшаба. "Яагаа жэгтэй мяхан хоол гээшэб!" гэжэ гайхаба.

Удаа тээ һууһан лама, мориие хазаарлахадаа, уралһаань углагша бэлэй гү гэжэ һанаад, нааданхай мориной дээдэ ура-лые хобхо татажа, бапа гурил эдижэрхибэ. Бэшэнээ һажаа-гаад, гурбадахи лама доодо уралыень хобхо татаад, баһа гурил эдижэрхибэ. "Мяхан хоол гээшэнь гурил байба алтай", — гэжэ гурбан ламанар гомо һүрэшэбэ (муулаха, урмаа хухар-ха).

Арбан зургаатай моришон хүбүүн ооглобо:

— Табаг табигша хэн бэ?

— Би байнаб, — гэжэ, хуМ ерэбэ.

— Морин болбол дааритаи бэзэ?

— Дааритаи, дааритаи, — гэбэ.

— Эмээл тохомыень абахада болохо гү?

— Болоно, болоно!

Арбан зугЗгаатай хүбүүн эмээл тохомыень буруу тээшэнь пэхэжэрхибэ. Тэрэ мориной нюрган дээрэнь халбагын багта-хаар нүхэн гаража ерэбэ. Нүхөөрнь сабха халбагаар худха-

хадань, ёһотой мяхан хоол тэндэһээ гаража ерэбэ.

Моришон хүбүүн мяхан хоолыень садатараа эдеэд, эмээл

тохомыень байрадань тохоод, ооглобо:

— Табаг табигша хэн бэ?

Табаг табигша хунэй ерэхэлээр: — Табагаа хуряагты! —

гэжэ бусааба.

Гурбан "сэсэ мэргэшүүл" хараһаар хараад, хооһоор һууша-ба. һүүлдэнь тэрэ гурбан ламанарта ёпотой мяха табижа хоол-

луулба ха.

Тэдэ ламанар хоножо үнжэбэ. Хойто үглөөгүүр тэдэнэрые нютагай үзэсхэлэнгэй газарта уриба. Үзэсхэлэигэй газарта ошохо дээрэнь, мүиөө убгэн — Зай, ламхайнар, манай нютаг тохыемнай, нуга таляан дайдыемнай харыт! Тэндэ холоһоо ерэһэн айлшан бии юм, тэрэмнай үгэ дуугүй байдаг заншалтай

агша. Taps айлшантаймнай мэндэ амарые хэлсээрэйт. Магад, таанартай дууга ра лсажашье болохо, — гэбэ.

Гурбан ламанарай тэрэ газарые дууһыень хара ад бусажа ябахадань, мүнөө хэлэгшэ айлшаниинь харгы зам дээрэ байба. Гурбан ламанар яаха аргагүй болон байжа мэндэшэлбэд. Тэ-рзнь угэ дуугүй мүн ёһоороо байба. "Хүнтэй амар мэндэ хэл-сэхэгуй, яагаа бэеэ дээрэ тоолоһон айлшан гээшэб!" — гэжэ ламанар ззбүүрхэзд үнгэрбзд ха. Моришон хүбүүн ябадал дундаа хилам гэжэ хараад үнгэрбэ. Бодолтойхон үбгэн айлша-даа угтан гараад, асууба:

— Зай, хүндэтэ айлшад, хэр һонирхожо ерэбэт?

— Ехэ гоё байна даа! — гэжэ ламанар харюусаба.

— Тэрэ манай айлшантай уулзажа бараалхаба гүт?

— Уулзахыншье уулзабабди, теэд үгэ дуугүй байбал. Моришон хүбүүн үгэ хүүрыень тодожо абаад, хэлэбэ:

— Уулзаа, уулзаа, бага зэргэ ярилдааб.

— Зай, юу хөөрэжэ байнаб?

— Тэрэ айлшан намарай һарын эсэстэ, үбэлэй һарын эхин багаар дээрэ холоһоо дэбхэржэ бууһанаа хөөрэнэ. Тиигээд одоо дулаан боложо, һөөргөө бусаха саг дүтэлжэ байна гэнэ. бэлэй — гэжэ моришон хүбүүн харюусаба.

— Зүб, зуб! — гэжэ үбгэн хэлэбэ.

Мүиөө үгэ дуугардаггүй айлшан гээшэнь хун шэнгеэр аятай зохидоор хубсалуулһан саһан хун байшоо. "Сэсэ мэргэндэ" тоотой гурбан ламанар хүн зоной дунда наадан болОжо, үгэ дуушьегүй, үргэл мүргэлшьегүй мордобод ха. Тэдэнэй мордо-һои хойно бодомжотойхон үбгэн залуу хүбүүдтэ һайн хурдан моридые унуулаад, иигэжэ захиба:

— Тэрэ гурбан ламанарые хусеөд, зүүн гар талаарнь үнгэр-"э, урдуурнь гараха зуураа, холо ойро хоёр хэды шэнээн зайтайб? гэжэ асуугаарайгты, — гэбэ.

Залуу хүбүүн ламанарай зүүн rap талыень барижа үнгэ-рөөд мүрыень отолоод гараха зуураа:

— Холо ойро хоёрой талань хэды шэнээн зайтайб? — гэжэ һураба. Гурбан ламанар үгэ дуугүй байжа үгэбэ.

— Альга дарама зайтай! — гэжэ моришон хүбүүн. харюу үгэбэ.

Залуу хүбүүдэйнгээ бусажа ерэхэдэнь, ямар харюу үгэбэб гэжэ үбгэн асууба.

— Гурбан ламанар амандаа аагаһа замбаа үмхэһэн шэнги дуугай үисэрбэ. Харин залуу моришон хүб(үүниинь "альга дарама зайтай" гэжэ харюусаба.

— Тон зуб харюу! Тон зүб харюу! — гэжэ үбгэнэй хэлэхэ-дэнь, хун зон зүбшөөбэ.

— Заа, холын сууда "сэсэ мэргэн" гэжэ суурхаһан дасан дуганай гурбан ламанарые урихыеншье урибабди. Сэсэ мэр-гыень туршахыса туршаба гээшэбди. Энээн тухайда хэн юу хэлэхэб? — гэжэ үбгэн асууба.

— Арбан сагаан хонимнай ахаргүй арюухан, айлшаар ерэ-Ъэн ламанар харюугүй амархан, — гэжэ. нэгэ ётто үгэтэй хүнэй дуугархадань, тэндэ байгшад гэрэйнгээ доһолтор энеэлдэн,

шаг шууяан- болошобо.

— Зүб гэбэл з<үб\ "Тарган морин һайнда тоотой, ноед ламанар сэсэндэ тоотой агша". Манай таамаг хүндэ ёһые хэн хүн тааба гээшэб? "Сэсэ мэргэндэ" тоотой дасан дуганай бүдүун хара ламанар гү, а ли тала хүдөө нютагай арбан зургаан ва< һатай моришон хүбүүн гү? — гэжэ айл тииргэиэй аха заха буурал толгонтой, бодомжотойхон үбгэн таанар бүгэдэндэ иимэ асуудал табижа байна.


35. ХАБШАГ НОРБО


Хабшаг Норбо гэгшэ хууртэ бэрхэ, улаан хэлэтэ хуниие урдаа оруулхагүй хүн гэжэ олоной дунда суутай байба ха. Ойро шадар тэрээнтэй шашал-даха хунэй угы болоходонь, үбэр дүшэн юһэн хушуунда ошожо, амбанараар сэсэ буляалдахам гэжэ ябашаба гэхэ.

Аян замда ябаһаар байтараа, үбэр душэн юлэн хушуунда духэжэ ошобо. Хоёр модо гартаа баряад, амбанай хаалгын уудэндэ зогсобо. Амбаниие дайраха сэдьхэлтэй: нохойн хусаад гуйжэ ерэмсээр, нэгэ модоо аман соонь хээд, нугөөдэ модоороо сохижо ганЛчнуулжа ябаад, амбанай гэр тойрон гүйбэ ха.

Тиигээд Хабшаг Норбо мур дээрэхи ургэбшэеэ абажа, амбанай гэр дээрэ "нярд" гэтэр абяатайгаар хаяжархиба. Гэртэ ороод, мэндэ зугаагуй, баруун тээ байлан тушэлгэтэй шэрээ дээрэ һуушаба. "Намайе доромжолбо" гэжэ һанаад, амбан ха-раалаар "угтаба:

— Нохой юундэ сохёобши?

— Зугөөр би Шагжаа бандиин һахилтай хунби, нохой сохи-ходо бараг юм бэзэ, — гэжэ лама бэшэшье һаа, зорюута дуугарба.

— Гэр дээрэ юу хаяабши?

*- Гэлэн ламын нюрганда ябаһан юумые гэр дээрэ хаяхада яалай.

— Лама, хаанаһаабши?

— Би Даа хуреэнһээб.

— Даа хуреэншни хаана юм?4

— Далан дабаанай саана, долоон уулын эрмэгтэ.

— Тэрэшни хаана юм?

— Ундыхэдөө ши харахагүйш, ургэхэдөө би даахагуйб.

— Энэ юун дээрэ луунаш? — гэжэ тушэлгэтэй шэрээгээ зааба.


— Таб гэжэ һуудаг, тангад ямаанай нооһон.

— Энэ юун дээрэ hyyrfaui? — гэжэ түшэлгэтэй шэрээгээ

заана.

— Далан хониной даахи, дайдын хандагайн сэМгэн, түб

хүндэ зорюулһан түшэлгэ гээшэ.

— Урда тээшни юун бэ? — гэжэ шэрээ заажа һурана.

— Ун aha н модоной хатангир орбон ааб даа.

— Яахадаа?

— Ши юу ярнжа байнаш! Хахалхада зартагай болодог юи,

харуулдахада сэбэр болодог юм. һэтэлхэдэ һиилэбэри гарадаг

юм. Зүйхэдэ шэрээ болодог юм, — гэбэ.

Амбан үгэдэнь тороод, улагашан һууһаар, һамган тээшээ хилам гэжэ Хараад:

— Минии дэнзэтэй малгайе абажа үгэлши, — гэбэ. Тиигээд

малгайнгаа дэнзын шүрэ харуулаад:

— Энэ юун бэ? — гэжэ асууба.

— Улаан шэлээр минии урда орохомни Тээ гүш? Ярнха саг болоо haa, би яринаа, — гэбэ.

Тиигэжэ бодомжогуйгөөр дуугархадань, амбанай һамган сухалаа хүрэн:

— Амбанай урдаһаа ама юундэ гарабаш? — гэбэ.

— Гэргэн аа! Зугөөр, зугөөр! Шамаар турэ барюулха гэжэ абаа бэшэ, харин түлыеш абаха гэжэ абаһан байгаа бэзэ, — гэжэ Хабшаг Норбын дуугархада, амбан хэлэхэ үгэгүй болохо-доо, амаа ехээр ангайн энеэгээд, Хабшаг Норбые хундэлхын ехээр хүндэлжэ, үдэшөө гэхэ.

Хабшаг Норбо нэгэ хоноходоо нэгэ амбаниие торгобоб гэжэ урмашаад, хоёрдохи амбанайда ошобо ха. Амбанай һамган уг-тан гараад:

— Манай тэмээн ботоголоод байна. Хүл сзэртэй, — гэжэ хо-

рибо ха.

— Бурханай шаби ботогонһоо доро болоо гу? — гээд, Хабшаг Норбо гэртэнь орохоор тэгүүлнэ. Хурдан хурса үгэтэй хүн энээн тойромнай бии болоо гэжэ дуулапан хадаа амбан уулза-хагүйе бодоод:

— Манайхи хүл сээртэйбди, — гээд урдаһаань түлхинэ ха. Хабшаг Норбо үүдэнэйнь богоһо дээрэ хэбтээд:

— Сээргүй сээжэ гэртэ байг, сээрТэй хул газаа байг, — гэжэ дуугархадань, амбан яахашье аргагуй болоходоо, оруулха баа-тай болобо. Хабшаг Норбо ороһоор сэхэ амбанай ямбата шэрээ дээрэ һуушаба. Амбан ябан һуужа:

— Ноён, шамда хэн һуудал угөөб? — гэбэ.

— Зон үгэһэн юм! — гээд — Танда нохой луудал хэн үгэһэн ааб? — гэжэ асуухадань, амбан угэ дуугуй Хабшаг Нодбодо тороод һуужа үгэбэ.

Хабшаг Норбо арад зоной дундаһаа гараһан хүбүүн хадаа амбан ноёд, ламанарые хурдан хурса угөөрөө торгоожо, хүн зоной дунда хундэтэй ямбатай ябаһан юм гэхэ.


36. ХОЁР СЭСЭШҮҮЛ


Далайн урда биидэ Хори до нэгэ Бажага Сэсэн гэжэ ябаһан байгаа. Далайн хой-то биидэ ошшо сэсэ буляалдахам гэжэ түхөөроө ха. Ябха дээ-рэн эхэн: "Сагаа дуһаажа уужа, баруун талдаа һуужа ябыш-таа", — гэбэ. Тиихэдэн сагаа дуһаажа уугаад, баруун талдаа һуүна. Эхэн ябха тээшэн урөөр зарга хэлээем ха. Эхэдээ хэл-һэн хуурын дуулаад:

— Нэгэ тогоони архида һогтохоб гэжэ һаннабойб, нэгэ ху-ни хүүртэ боогдохоб гэжэ паннабойб, — гэжэ Бажага Сэсэн хэл-нэ ха. Ц

Тиихэдэн эхэн:

— Ехэ хэлэнхаар, ехээ үнхэг гэһымбой даа, ендэшхэ ехэ ама хэлэшхэбаабштаа, — гэжэ хэлээ.

Гараад далайн хойто биидэ ябхаараа ошоо гэхэ. Далайн хойто биидэ ябахадаа, пеэрбэ захайн Яйлда захайн гэри газаа ошобо. Ошоод, газаан морёо уяха хүрээ хабшалгашха үбаэ. Хаанаа морёо уяхым, хаб харанхыдаашхэ эндэ ерэбэ губ гэжэ гайхажа хаража байна. Тнижэ байхадан нэгэ басаган га-шараа.

— Еидэ байшээбтэ, орыт, — гэнэ.

— Орхош хэрэг үбээ Ьан даа, уһа уугаа болоо һаа упан байхы? — гэжэ һурна.,

— Байха, орыт, — гэбэ.

— Орходоо морёо хаана уяхыб? — гэжэ һурба. Тиихэдэн:

— Саантнай убэл зун хоер байгаа, тэндэһээ уягты, — гээд ор'жо арлишаба.

Тиихэдэн үбэл зунхоёри хаанһаа, юунһаан уяхым гэжэ, тэрэ хоерын хааным гэжэ гайхажа баһаа байшаба. Гайхажа хараа-шалжа байһаар харашхэбэ. Хархадан, шарга тэргэ хоер байна ха.

"Ай, энээнээ убэл зун хоёр гээгшэм", — н гэжэ һая ойлгожо, тэндһээн морёо уяад ороо.

Ороод, ундаа харяагаад, гараад ябаа ха саашаа. Ябажа ябахадаа нэгэ айли газаагуур гархадан, нэгэ хүгшэи үнеэгээ һаажа

һууна.

Хажуудан ошоод*.

— Үнеэн һүтэй болог1 — гэжэ дуугарба.

— Үрөөр болог! — гэбэ.

Харжа байхадан тэрэ хүгшэниин хупайхан дал дээрээ түгдэ

һүршэһэн, тэрэн далбайжа харатдажа байтаа. Тэрээни адаг-

лажа, һонжожо, тэрэ хүгшэнһөөн:

— Хай, суурхай харагша үнеэ бэдэржэ ябһымһан, хараа

үбэйт? — гэжэ һурна.

Тэрэ хүгшэниин таагаад, намайе бэеым бэеһээм һурба, адаг-лаба, һонжобо гэжэ:

— Харааһам, мэнэ һая хойшо гарна һан, хойноһоон хүхэ буха дахажа гарна бэлэй. Үнэдхэм гэжэ хамар дээрээ шээлгэ-жэ, хоншоор дээрээ баалгажа гарна бэлэйл, — гэбэ.

Тиихэдэн Бажага Сэсэн тороод, хүүр хэлхэ хүүрээ олжо ядаад, абжэбээ арлишээ. Тиихэдээ шэбшэжэ ябана зуураа: "Маамамин ехэ ама хэлэбэш гэһэниин тудаба ха. Энэ ээыдэ тор-ходоо, үнээрээшхэ хамар дээрээ бааЛгаһантай адли, торон торон гэжэ эзы хүндэ торшобоб", — гэжэ саашаа ошобо.

Үнгэйн голи үхэжэ ябахадан, Хурсангайли хойкхоно үёогэнэ гэжэ нэрэтэй ганса модон һуудаг байгаа. Тэрэ үёогэнээе үсхэ гэжэ харгаяһаан гаржа Бажага Сэсэн ябаа ха. Тиихэдэн саан-һаан өөһэнидли эмээл морьтой хүн ержэ ябба. Үёогнээн хажуу-дэ хоюулан ушараа ха. Ушараад ла бэе бэеэ "хэн гээшэбшэ" | тэжэ һуралсана. һуралсахадаа, нэгэниин Далайн урда биитъхэ Бажага Сэсэн болобо, нүгөөдэн Далайн хойто бэеын арын хара ашабгаһан Баалхан Сэсэн болобо.

Хоер сэсэшүүл тэндээ сэсээ буляалдаба. Тиихэдээ абхан адли, зэбхэн зэргэ, бэе бэеэ эһэ торгобо. Моринһоон бу^'жа бай-жа зугаалба. Зугаалжа, зугаалжа үнгэрхэдөө дэлхэйн хүн хааным гэжэ һуралсажа, тиихэдэн Бажага Сэсэн хэлэхэдээ: "Нара гарха зүгтэ" — гэбэ. Баалхан Сэсэниин: "Нара орхо зүгтэ", — тээд хоюулан буляалдашаба. Тиигээд буляалдажа байхадан хэншхэ альниин зүб, альниин бурууб гэжэ илгаха хүн үбээ, тэ-дээндлн мэдэхэшхэ хүн үбээ. Тиигээд хуюуландаа Турайн сүүд-тэ үгэе гэжэ зүбшээд ха.

Турайн сүүһы ноёд харжа пуухадаа "ааалхан Сэсэн үнтэёо хэлээ, Бажага Сэсэн буруу хэлээ" гэжэ өөрьёо хүбүүе худлаар хэлэбэ, буруу гэжэ хэлхэеэ ая үбээ гэжэ, дэлхэйн хүн нара орхо зүгтымэ гэжэ буруу эршыдлээ ха. Баалхан Сэсэн үнээрээ зүб ойлгоһым байна, дэлхэйн хүн нарани орхо зүгтымэ гэжэ тэрэ сэ-Сэшүүлдэ сүүһы ноёд дуулгаа. Тиихэдэн Бажага Сэсэн сүүһы ноёд худалаар сүүд хээ гээд сүүһы эгээ ехэ ноёндо:

— Мэдээбээ бэшэ мэдээш, ойлгообээ бэшэ ойлгоош, тэрэ мэ-дэжэ байгаад худалаар хэлэһэндээ юушбээ, аша гушабээ хо" соржо, үүдээ Xjaaxaui, — гэжэ хараашхээ.

Тэрэн үнтэёо хооһон байшһыма гээд даа тэрэ хун.

Тиихһээ хойшо сууһы забһарта сууһы ноёдһоо болхо гэршэш болһон хун худлаар хэлхэбээема гэжэ хэлүулһымэ.

Бажага Сэсэн буляалдаад, тиигээд зарьма газарын тороод, торохо газараа суудтэ худлаар хэлуулээд, зуб байгаад худал' гуулээд, ехэ урайгшабээ, гомдолтой гэртээ. харяа гэхыма.


37. ХАРААД ҺУУГААРАЙ


Амбан ноён дүтынгөө нэгэ угытэй айлай арбан гурбатай хубууе моришон болгожо абаад, холо газар нютагжаһан ураг эльгэндээ аилшаар мор-обо гэжэ.

Тэдэ хоёрой харгы замдаа эдсэлхэ сагынь боложо. бурьялан урдажа байгаа горхоной эрьедэ буугаад. тэндээ эдеэ хоолоо бэлдэхэ гэжэ шиидэбэд ха.

Амбан ноён сумаагаа уудалан, эрье хоннной ууса, можо гэхэ мзтын тарган мяха хонхон тогоондоо хэсэгээгээд:

— Бя дутын айлда орожо. айраг амсаад ерэһүү даа. Ши минии ерэтэр тогоотой мяха пгулэеэ хараад һуугаарай, — гэжэ захяад ябашана.

Тинн ноёной ябахатай сасуу томо хара нохой ерээд, үнэрдэя байһаар, тогоон соохи уусыень зуугаад ябашаба. Тэрэ хүбүүн һууряһаа хүдэлэнгүй, үнөөхнл газартаа һуужал һууба. Тэрэ үеэр амбан ноён ама халамгай ерээд, тогоон соохи мяха шүлэеэ худхасагаан байтараа, эрьеынгээ уусые угылөөд:

Уусамни яаһан бэ? — гэжэ асууха мүртөө хүбүүн тээшэ шэрүүнээр хараад зогсобо.

— Тан шэнги томоһоо томо хара нохой уусыетнай зуугаад ябашана һэи. Тээ тэрэ горхоной саада эрьедэ гараад, мяхаяа зубаржа хэбтэнэ, — гэбэ.

" сГЫ' би шамайе хараад һуугаарай гээ һэм шууб! vt,7анда хаРажал һууһанаа хэлэнэб. *

TamvvnaiiL??*'" ^ара 5оймог шамайе даа! — гээд, амбаь ноён ташуурайнгаа эшэһээ баряадхина…

пгт" с огоотой мяхаа хараад һуугаарай гэжэ та хэлэ; гут. ьи харажал һуугаалби даа. Ноёнхай, намһаа ум хэоэ гээшэбта, — гэжэ һанаа амархан харюусаба ха

э бэшэ һэн PK>ycaSa хГӨӨ Юу нэ"

Мүнвө ноён баряад банһан ташуураа гам, "ье амандаа аагтай, хэлэндээ хэдүүлгэтэй"!? ид, М: "Яагаа-S бабнб!>-гэжэ бодоод, угэ wS^S^/^^

дээрээ гозуули шэнгеэр зогсошоһои юм гэжэr^caSf' Щ


38. АРГАТА ХҮШЭТЭ ХОЁР


С,агай сагта, сахилзаании хүхэдэ, caapiha-най нимэгэндэ, саазанай сулада һан ха. Аргата Хүшэтэ хоёр байһан юум.

Аргатан алаг эрэзн сартай, ахайтай һан ха. Хүшэтэн хурин эрш сартай, эхэнэр угэй гансаараа банһан юум.

Аргата нэгэтэ тулээндэ ошожо ябатараа, нэгэ үхэһэн гу-рөөһэнэй хэбтэхэдэ гэртээ асаржа, арапиинь хуулаад, мяхайнь шанаад, һамгантаяа хоюулаа эдижэ һууба. Хүшэтэ орожо ерээд:

— Таанаднай мнха хаанаһаа абаба гээшэбта? — .гэбэ. Аргата хэлэба:

— Алаг эреэн сарни үхэшөө пан даа. Тиихэдэн араһуйень бутүүгээр үбшөөд, үбэһэ шорой дүүрэтэр хээд, хүйтэ модоной хүртэр, нойто модоной нортор сохиходомни, сарни һөөргөө амдниршоо һан. Тиигээд еарайнгаа миха эдижэ һуунабда. Үни-яэй тияхэ ёһотой юума байгаа, мэдээ үгэй байгдаһан байна, — гэбэ.

Тыхэдэн Хушэтэ ехэ гайхажа, гэртээ харяа, хүрин эрээн сараа алаад, араһуйень бүтүүгээр үбшэжэ, михайн абаад,< арһан соон үбэһэ шорой хээд, хэдыш сохиходон, cap (эодобо үгэй.

— Хайран ганса сарымни Аргата арга мэхээ гаргажа алуул-жархиба, — гэжэ ехэ сухалдажа, Аргатуйнда ошожо, Аргатаяа тархиигиннь хойшон харуулжа нюрган дээрээ үргэлөөд, ойдо абаашажа шатаажа алахвмни гээд үргэлөөд ябатарань, Хү-шэтынгөө арада ябаһан хэтые Аргата абажа, газарта хая-жархиһан гэхэ. Тиин Хүшэтэ Аргатаяа ой абаашажа модондо хулижэ, түлеэ суглуулажа, шатааха гээд хэтээ носооХо гэхэдэн, хэтэн үгэй байгаад, хэтэеэ бэдэрхэ гэжэ Хушэтэ ошобо ха.

Арратуйн шатаагдаха гэжэ модондо хулеэтэй байхадан, нэгэ адуу тууһан соохор азаргатай, үрөөһэн нюдэ һохор хүн ерээд:

— Ши юундз эндэ хүлигдэһэн юушин хун гээшэбши? — гэхэдэн, Аргата хэлэбэ:


208

— Би үрөөһэн нюдэ, гаргүй байһанаа энэ модондо хүлюу-лээд, эндэ хоёр хоногто байгаад, энэ модоной шуупэ шимэ унэртэн нюдэтэй, гартай болоод гэртэһээ хүнэй ерэхые хүлеэжэ

байнаб, — гэбэ.

Тиихэдэн тэрэ хүн:

— Би үрөөһэн нюдэгүй хүмби, намайе хүлииш! — гэбэ. Тиин ҮАргата тэрэ хүндэ хүлилтээ тайлуулжа, өөрынгөө

байрада ү^өөхи хүүгээ таһа хүлижэрхёод:

— Зай, иигээд хоёр хоногто байхаш, хоёр" хоноһон хойно би ерэжэ табихаби. Энэ тэрэ хүнуүд ерээд, элдэб юумэ хэжэ болохо. Юума дуу гараха хэрэг үгэй, — гээд Аргата соохор азаргадан мордожо, юһэн адууень туугаад ябашаһан юума гэхэ.

Аргатын ошоһоной һүүлээр Хүшэтэ ерээд, ойлгон үгээгвер модондо хүлеэтэй байһан хүүе хэлэ хэлэтэрна галдажархёод, Аргатынгаа гэртэ ошожо, памаганаарань хэтэдээ хамтаржа һууха гэжэ хэлсэжэ, сарынгаа миха шанажа эдижэ Һуутаран Аргата соохор азарга унаһан, юһэн адуу тууһан орожо ерэхэ? дэн, ехэ гайхалдан, шатаагдаһан хүмнай хайшан гэжэ амидыр-жа, энэ олон адуу туугаад1 ерэбэ гээшэб гэжэ гайхажа байхадан, Аргата ерээд хэлэбэ:

— Зай, инаг нүхэр Хүшэтэмни, шиимни хэдыш тэнэг һаа, намдаа нэгэ ехэ туһа хүргэбэш, һяйн даа. Шиннн намайе шатаахадаш, у та а дамжажа тэнгэридэ гараад ябатарнн, хур-маста тэнгэри хубүудтээ зоериёо хубаажа байгаад, намда юһэн адуу, нэгэ азарга хүртөөбэ. Мүнөө үхэр, хонидоо хубаагаа уды байна. Хэрэгтэй һаа ши түргөөр ошииш! 11 гэбз.

Тиихэдэн Хүшэтэ ехэ баярлан зубшөөжэ:

— Хайшан гэжэ биш тэнгэридэ гараха гээшэбиб? — гэхэдэн Аргата хэлэбэ:

— Гаража ядаха юума байха үгэй. Бишнн шамайгаа ойдо абаашаад галдахаб. Тиихэдэм утаа дамжаад ла тарана бэ-зэш, — гэхэдэн:

— Зай, тиигэбэл ошоёо, — гээд хоюулаа ойдо ошожо, Аргата Хушэтэёо модондо таһа хулижэрхёод галдаба.

Хушэтэеэ алажархёод, гэртээ ерэжэ, адууһа малаар олон боложо, һамганаараа сэнгэн жарган һууһан юума һан гэхэ.


39. ХҮШТЭЙ БАШТАЙ ХОЕР


Хуштэй хушээрээ юумэ хэдэг байха. Баш-тай ехэ шадамар, юумэ эблүүлжэ урин

нарин. Хуштэйн хушээрээ hap соо нэгэ тэргэ хэдэг. Баштай ехэ шадамар, пургаар убээ аад ла, hap соо арбан шарга хэдэг, юу- юу хээд, ходо худалдажа мунгэн болгожо байха. Хуштэй нэгэтэ Баштайяа хара панажа, Баштайяа айлда ошопон хойно хэпэк шарга, тэргэйн таһара шабшаад, газаан дургэшхэнэ. Баштайн айлһаа ерээд байхадан, шарга, тэргэн ганса хара хөө болоод байна. Баштайн хугшэн хэлэнэ: "Хуштэй ерээд энээниишни гал-дашкоо, би гаража хэлэхиимаад айгааб, — гэнэ. — Би нэгэшье хүүр хэлээ үбээб".

Тэрэ хара хөөгөө гульдхаад, утархай мэшээг болгоод, унам-хай ухэрээ асараад, хүгшэндөө хэлэнэ.\ "Би энэ хөөгөө. абаашажа гоород орохом", — гэнэ.

Тиихэдэн утархай мэшээг хөөгөө тэбэрэн, үхэрөө унаад гоород орохом гэжэ ябанал даа. Харгуй дээрэн Хартагай хаан, °аян хаан хүн байна.

Хартагай хаани гурбан басаган байсанаа хаяада һуужа зина. Баштай тэдээни харана. Тэдэн пурана:

Г" Баштай, хайша ошохошом?

Баштай хэлнэ: [

— Гоород орхомни.::ш

Энэ мэшээг соо юугаа хэһиимши?

— Мүнгэмни.

гэн^~ Энэ мүнгөө харуулагтылаа, ямар ехэ мүнгэтэймтеэ,—

Баштай:

— ХойштыЛаа, хаани басагыһии хархадаа хара хөө болош-

Иима. Хара хөө болгошхоод, юу намда мүнгэ үхыминт?

4 tftfl


Теэд хаанн басагад мэшээгын задалуулаад: "Мүнгэ үхэб-Дн", — гэнэ. Мэшээгын тайлаад харахадан, хара хөө байна. Басагад:

.— Мүнгэн бэшэ хөө хним, — гэнэд. Баштан хэлэнэ:

— Хари, танда хэлээһннмшииб, хаанн басагаһы хархада хара хөө болдоты. ма, би нихэдээ яахым? — гэнэ.

— Теэ баабайдатанай орожо хэлэхэмнил даа. Тиихэдэн хаанн гурбан басагад аргадана:

— Ай, нохой, баабайдамнай бү хэлыттаа, худы хөө болооб, тинмэ мунгэ хээд ухэбдн, дарханда абаашажа атхагты, — гзбэд.

Баштан хөөгөө дарханда абаашажа үгөед, гурбан басагад" та мэшээгээ барюулаад табина. Гурбан басагад мэшээг соо хөө худы байгааб, түды мунгэ хээд үгэнэ.

Баштай тэрэ мүнгэйн абаад, гоородто ороод, үхэрээ унаад, даажа ядасаран юума абаад, гэр тээшээ бусана. Гэртээ ерээд, үхэрээ табишхоод, юу хүү абаһанаа, мүнгөе хүгшэтэёо турдаа абаашана. Мүнгөө тоолохымаад, шадал үбээ байна. Хүгшөө Хүштэйдээ эльгээнэ, шоод асархын. Хүгшэниин Хүштэйдэ ошоод шоод эрэнэ. Хүштэйн һурана:

— Шооһоор яахымта? Хүгшэниин хэлнэ:

— Баштай гоородһоо юу хүү абаад, мүнгөө тоолохоёо тии-гээ яагааб, — гэнэ.

Тэрэ хүгшэниин Хүштэйһээ шоод абаад ерэнэ. Баштай тэрэ мүнгөө таар дээрэ адхаад, шооһоороон тооложо һууна. Тиижэ һуухадан Хүштэй одироно. Баштай хэлнэ:

— Ямар ши һайн һанаатай хүмши, арбан шаргайм, арбан тэргээм отолоод түлеэхимши, тэргэ, шаргайм дүргөөд, хөө болгоод орчоо хэнэйш. Тэрэ хөөёо гульдхаад, мэшээг соо хээд, үхэрээ унаад, үхэр дээрээ хөөгөө тээгээд ябаһымилби, хаани бартаада ошоод; — хара хөө хэн абахаби? — гэхэдэм, хаан хара хөөеы абаад, мүнгэ хэжэ үгөөл даа.

Тиихэдэн Хүштэй хэлнэ:

— Хэнши хүни ошоохада үхы даа? Баштай:

— Үгөө үбээ яахам!

Хүштэй: v

— Байза, бишини гурбан мэшээг хөө абаашахам, — гээд "Баштайһаан гүйгээд гаража, гэртээ ошобд хүшээрээк шарга, тэргээ сабшаад, дээрэн ехэ юумэ хээд, тэргээ галдана. Гал-даад, хара хөө болгоод байхадан, хоёр мэшээг болоно. Хүштэй хүгшэндөө хэлээд, хоёр мэшээгээ тээгээд: — хаанайда ошо-хом,~ гэжэ ябашаба. Тиигээд хаанайда хүрэнэ. Хүрхэдэн, һүни болоод байна. Үхэрээ, хаани бартаада байАгаад, бартааһиин хонсиргоно:

— Хара хөө хэн абахаб, хаани мүнгэ хэн үхэб? — гажэ

һүсирнэ.

Тиигээд хаани харуулшад хаанда хэлнэ:

— Тиижэ һүсиржэ байна бартаадамнай, тэрээии хайшая

гэхым? — гэнэ.

Хаан харуурнуудтаа хэлнэ:

— X ней ни абаашаад дарханда атхуулагты, сосёод, өеһэни

үхэртэн һуулгаад табигты, — гэнэ.

Хаани харууршад гараад, ХүштэЙн хоёр мэшээгын үргүү-лээд, дарханда абаашаад, хөөйин атхуулна. Атхуулаад, биеэ-рын сосёод, ухэр дээрэн һуулгаад табина. Хойноһоон тэдэн һүсирэлдоод болёо. Хүштэй гэртээ ехэ уурлажа ерэнэ. "Баш-тайн ерэһээр алахаб", — гэбэ. Гэртээ ороо убээ ябаад, Баштай-да харайгаад ороно. Харайгаад орходон, Баштай гэртээ үбээ, хүгшэниин байна.

— Баштан хаанаб? — гэнэ.

— Айлда ошоо.

В — Үхэһэн Баштай намайи мэхэлээ, хаани харуурнуудта сосюулааб, хара хөөгөө мүнгэн болгоо үбээб, Баштайн үбээ хада шамайи алахам, — гээд хүхэйин суу барижа, тарсиин суу сосижо алашхана.

Тиигээд Хүштэй гэртээ ерэнэ.

Баштайн айлһаа ерхэдэн, хүгшэниин үхэшөөд хэбтэиэ. "Эиэ үхэһэн хүгшиим алаашиидаа", — гэжэ шэбшэнэ. Тэрэ үхэһэн хүгшөө шуһа нюдэйн угаажа, 1 т'айн хубсаһа үмдхүүлээд, үхэрээ асараад, үхэр дээрээ һуулгаад, үхэһэн хүгшөө уряагаа тэбэ-реэд ябана. Хаани хажуугаар ябажа ябана. Хаани хажуугаар ябажа ябхадан, хаани гурбан басагад газаагаа байЬиимаад:

— Юу, Баштай, хаана ошхошим, бай харайил!

— Үхэр минии үргэдэгиима.

Тиисэрэ хаани басагад дарбаганалдаад, барандаа гүйлдээд ерэнэ. Гүйлдээд ерэхэдэн, Баштай халааһан сооһоо шүбэгэ гаргаад, үхэрээ шүбэгөөр хадхана. Үхэр хадхуулхадаа орси-роод бүтүү гүйнэ. Үхэһэн хүгшэниин түс гэжэ унна. Тиигээд үхэрээ баряад ядаан гэжэ абахадан, изын үхэшөөд хэбтэнэ.

— Би танда хэлээ һимшииб, үхэр минии ургэдэгиима (гэжэ. Үхэр дээрэһээ унаад изым үхэшөе хиим. Иихэдээ хайшан гэхиим. Баабайдатанай орожо хэлэхэм, — гэнэ.~ Үхэр дээрэһээ уНаад изым үхэшөө хиим.

Тиигээд Баштай хаанда ороно: "Хаан баабай, хүгшэнтэеэ үЬсэрээ унаад орожо ябапым гурбан басагадчииа гүйжэ ошоод хажуудан, үхэрым үргээгээд, изыйим үхэр дээрэһээ унагаагаа, изым үхэшөөл", — гэбэ.

Хаан ехэ уурлажа, гурбан басагадаа татуулажа асаруулна.

— Энээни үхэрын яахай үргээгээт, изыйин яа. хай алаат?

— Иимэ ехэ муухайма болохон, нэрээм нэхээдэ дарахан, солойм шоройдо дарахатанай. Энээни дээр^роро гаргаха үбээ, хүгшэйн хэмтэ газарта хүргээд, нэгэн танай хугшэниин бо-логты!

Тиигээд Баштай хүгшөө хэмтэ газарта хүргэжэ, хаани нэгэ басагайе асаржа гэртээ ерэбэ. Гэртээ ерээд байхадан, Хуштэй

одирно.

— Уй, иимэ пайхан хугшэ хааналаа олоош? — гэнэ. Тиихэдэн хэлнэ:

— Үхэһэн хүгшөө абаашаад, хаани бартаада хашхарааб: "Үхэһэн хугшэ хэн абахаб, амида басагаа хэн үхэб!" — гэжэ. Хаан үхэһэн хүгшым абаад, амида басагаа үгэбэл.

Тиихэдэ Хуштэй хэлнэ:

— Хэншье хүндэ ошоходо үхыдаа?

— Үхыма байгаабооб даа.

Хуштэй гүйжэ ошоод гэртээ: "Хаани басагаар хүгшэ. хэхэм", — гэжэ изыгээ сосижо алашхобо. Иэыгээ алаад, ухэр дээрээ тээгээд, хабхар болжо байхада хаани бартаада һүсирнэ:

— Хаан, үхэһэн изыйим абыш, амида басагаа угыш.'

Хаан тэрээни дуулаад, харуурнуудтаа хэлнэ: "Үхэһэн изыеы хадалгаад, өөһэни һайса сосёод, гэртэн ильгээгты".

Тэрэ хаани харуурнууд хүгшэйн хадалгуулаад, япалаар со-сино. Сосёод, үхэртэн һуулгаад табина. Хүштэй ехэ уурлажа ерэнэ. "Баштайн ошопоор алахам, хааниин басагатай гэрлэ-хэб", — гэнэ. Хүштэй гэртээ хүрэһэн биеэрээ Баштайда гүйгээд ороно. Ороходон, Баштай гэртээ һууна.

— Үхэһэн шамай, ходо мэхэлжэ гохолжо байхаш. Хүшээ-рэн шаргайм барни галдуулаад, изыйим алуулаад, хаани ха-руурнуудта яһала сосюулуулаад, хойштоо шамайи алахам, — гэбэ.

Баштайяа мэшээг соо хээд, далайда үргэжэ ябашана. Далай дээрэ ошоһонгайн далай хүрөөд, суулга убээ байба. Баштайяа далайн мүлэһэн дээрэ хаяшхоод, һүхэдээ, согдодоо гэртээ ерэнэ. Тиижэ байсан хаанн суулга суулааша ерэнэ, ерхэдэн мэшээг хэбтэнэ.

— Энэ мэшээг соо юун бииб? — гээд хүдэлгээд үзэнэ. Хү-дэлгзхэдэн хүн дуугарна.

— Энээн соо ендэ ороһиимши? — гэнэ. Тиихэдэн Баштай хэлнэ:

— Далайн докторто эмнуулэжэ байнам. Үрөөһэн нюдэм, үрөөһэн гарни муума. Үтэр шангалаад мэшээгым тайлыш!

Хаани суулга суулааша мэшээгиин тайлана. Баштай мэшээг сооһаан гатирна. Нюдэниин анилдаһыма, Һайн болоо, гарын эдэгээ.

Хаани суулга суулааша үрөөһэн хулиин муу байна.

— Хэншье хүн цигээд идэхкиидаа?

— Идэхкэ! — гэнэ, |с;^Ь Хаани суулга суулааша:

— Намаяа оруулыш! — гэбэ.

Баштай тиихэдэ мэшээг. соо хээд, дээрэһээн Оүхөөр уяад

ортино.

— Хун ерхэ, суулга суулаха, бай, бу дуугара! Шамайе мэшээгтэйн үргөөд, суулга соо дурээд абаха, бэри бу дуу

гараарайши.

Баштай тэрээнээ хэшхэпэн биеэрээ бэшэ харгуйгаар ороод, хаан басагандаа адуу мал туужа ерэнэ. Туугаад гэртээ ерээд, хурээ соо хаагаад байна. Хуштэй ошоһон бэеэрээ далайн суулга ехээр суулаад, Баштай эндэ хэбтэнэ гэпэн биеэрээ баряад, суулга соо дүрээд абана.

— Намайе шаргаһаам һалгаагааш, одоошье алахам шамайи, — гэнэ.

— Би Баштай бэшэб, хаани суулга суулаашаб!

— Худалаар бу хэлэ, баһал мэхэлэхэшэни!

Тиихэдэ тэрэни суулга руу хээд, саашиин тульхэшхэнэ. Хуштэй суулга соо хээд алашхана.

4 — Одоошье хойто Баштайи алабаб, хүгшэйн абахаб, — гэбэ. Дуу барижа гэр тээшээ ерэбэ. Гэртээ ерэжэ ябахадан адуу

мал аймаштай олон Хаалгатай байба.

Энэ адуу мал хаанаһаа ерэһым, асаржа хааха гээд, Баш-тайнда гүйгээд ороно. Ороходон, Баштай хүгшэтэёон һуугаад

идеэлэжэ, арсяа уужа һууна. Хүштэй ороод хэлнэ:

— Уй, шамайи суулган. соо хээ хэнээб, хайшин гээд ерээш?

Баштай хэлнэ:

— Ямар иимэ бурхан һанаатай хүүмши, ходо һаймайи хэжэ

байха. Ши намайи суулган соо хээһэнши?

— Хээ пэм.

— Би далайн оёорто ороод ябажа ябхадам, Уһан Лубсан

хаани гурбан хүбүүд өөрсэлөөд, энэ адуу мал манда зоси гаргажа үгөө. Энэ адуу малаа һая асараад, пая ерээд пуунам.

Хүштэй һурна:

— Нээрэй? v^jS

— Нээрээбообдаа! \

— Хэнши хуни ороод урээ хада үхый?

— Үхэ. Үшөө үлүү үхэ. Баштай хэлнэ:

— Намайи суулган соо абаашажа хыш гэнэ.

Баштай: "суулгаа ехээр суулаад, суулган соо гүйгээд оро-химбооби. У|дан Лубсан хаан намда зоси ухэ бииздаа", — гээрэй. Хуштэй гэртээ орон биеэрээ һөөршөө тэхэржэ далай дээр ороно. Далайн суулга ехээр суулаад: "Уһан Лубсан хаанн гурбан хүбүүн өөрсэлөө гэжэ хэлээ, зоси адуу мал асархам", — гэжэ суулга руу харайгаад орожо, тиигээд напаа барана даа.

Баштай гээшэ хаанай басагатай һуужа, адуу малаа үтхөө-жэ, Хуштэй наһаа баража, Баштай шадамараар ажа яргажа пууна.


40. ДОЛООН ХОЖОГОР, НЭГЭ МОЖОГОР


Эртын урла сагта болоһон юм. Нэгэ ню-тагта долоон Хожогор, нэгэ Можогор хамта найман хүбүүн ехэ уран дархан байһан юм. Нэгэ Можогор хубүүниинь долоон Хожогорһоо бури улуу*уран дархан, угэ Хэлэндэ хурса байһан юм. Тиигээд Можогор гансаараа ехэл олон тэргэ дархалжа хэпэн байба. Тиигээд долоон Хожогор ерэжэ, ' Можогортоо ехэ олон тэргэ дархалһандань хардаба.

Нэгэтэ һүни долоон Хожогор Можогоройнгоо хэһэн тэргыен галдаба. Можогорой үглөөгүүр харан гэхэдэнь, бүхы тэргэ-дынь галданхай байба. Тиигээд Можогор үни удаан бодонгуй, эдэл долоон Хожогор галдаба гэжэ бодобо. Можогор нэгэ шэнэ мэшээпэ галдаһан нүүрһэеэ мэшээглээд, foe һайхан хуб-саһаяа үмдөөд, морйёо эмээллэжэ, үнэһэеэ абаад, хаанай уруу мордобо ха.

Хаан баабайн газаа хурэжэ ерээд, морйёо уяад, мэшээгтээ үнэһэеэ абаад, хаанай ордон уруу гэшхэлбэ ха. Хаанай тушэ-мэл газаа ябажа:

— Зээ, Можогор, хаанапаа ябажа байнаш, юу абажа яба-наш? — гэжэ һураба ха.

— Хаан баабайдаа 'албаяа тушаахаяа ерээб, — гэбэ. — Тиибэл орогты, орогты, — гэжэ хэлэбэ ха.

Можогор мэшээгтэй юумэеэ гэрэй хаяада орхёод, гэртэнь оробо.

Халзан хаан хатантаяа шэрээ дээрээ һуужа байба. Можогор орожо, хаан баабайда ехээр мүргэжэ оробо. Хаан баабай асууба:

— Зээ, Можогор, хаанапаа ерэбэш?

— Гэртэһээ ерэбэб, хаан баабай, албаяа, алта мунгэеэ өөрынгөө гараар тушаахаяа ерэбэ гээшэлби даа.


— Ха, ха, Можогор дээшээ һуугыш.

Тиихэдэнь Можогор:

— Хаан баабай, алтаяа үүдэнэй хажууда орхёод ерэбэб,

угы болошохогүй гү? — гэжэ hyp аба.

— Минин газааһаа хэн абаха һэм, — гэжэ хаан ехээр хү-хижэ энеэбэ ха.

• — һуу, наашаа, Можогор, сай уугыш. Можогор ехэ яарахаяа болижо, лаб ехээр хеөрэжэ оробо. Хаан ехээр хашхаржа, барлагуудтаа эдеэ хоол асархые за-хирба. Эдеэ хоол асаржа, Можогорые ехээр хүндэлбэ ха. Тиигээд саг үнгэргэжэ, Можогор ехэ худал хуурмагые хөөрэ-жэ, хаанаа ехээр хүхирөөбэ ха. Можогор ехэ удаан эдеэ хоол барижа, үдын наран үнгэржэ, орой боложо захалба.

— Зээ, хаан баабай, битнай тандаа албаяа, алта мүнгөө еврынгөө гараар бариха гэһэн хүмби, — гээд газаа гараба ха.

— Газаа гараад, мэшээгтэй алтаяа абан гэхэдэм, хара нүүрһз хэһэн байбал, — гэжэ Можогор халаг хухы хааидаа оробо ха.

Хаан баабайн:

— Газаа хулгай худал болхым гэжэ юрдөө һанаба үгылби, юун бузар зүдэр юумэн гээшэб. Хүн амнтанай дуулдаа үзэгдев угы юун болобо гээшэб, алта мүнгыен абаад, хара нүүрһэ хэһэн байбал'. — гэбэ..

— Зай, Можогор, хүн зондо бү хэлцш. Хариин хаан дуу-лаа хадаа эшхэбтэр зүдэр юумэн болохол! Шамдаа нэгэ мэшээг алта хэжэ үхэб, — гэбэ.

Хаан баабай нэгэ мэшээг алта мүнгэ хэжэ үгэжэ, Можо-гороо мордуулба ха. Можогор гэртээ нэгэ мэшээг алта мүнгэ-тэй хүхюун ерэбэ. Тиигээд долоон Хожогор Можогоройдо орожо ерэбэ.

— Зай, Можогор, энэ ехэ алта мүнгэ хаакаһаа асарбаш?

Можогор хэлэбэ:

— Хаан баабайда тэргын хара нүүрһэн ехэ; үнэтэй сэдпэи байна. Нэгэ мэшээг күүрһэ абаад, нэгэ мэшээг алта мүнгз хэжэ үгэбэ, — гэбэ Можогор. — Харагты, узэпы, — гэжэ харда?

ж а ехэ хүхюун байба.

Долоон' Хожогор дуулаад, гэртээ урнлдажа ябажа ерэбэ ха. Долоон Хожогор тэрэ һүниндөө хэһэн тэргэеэ галдаба ха. Үглөөгүүр долоон Хожогор нэгэ нэгэ мэшээгтээ нүүрһэеэ хэжэ,

хаанай уруу гэшхэлбэ ха. Хаан баабайнда орожо:

— Нэгэ мэшээг' нүүрһыемнай абажа, нэгэ мэшээг алта

мунгэ үгыт, — гэбэ.

Хаан баабай ехээр уурлажа:

— Хара хүйхэрнүүд, хаанапаа хулгайшад ерэбэт, хүнэй дуулдаа үзэгдөөгүй юумэ хөөрэжэ байнат! — гэжэ үхэһөв HWr; гуур сохижо намнаба ха. Тиигээд долоон — Хожогор "Можогор мании мэхэлбэ" гэжэ ехэ ууртай, сухалтай гэртээ ерэбэ.

Долоон Хожогор нэгэтэ;һүнн Можогоройнгоо ганса улаак

тэмээгынь ерэжэ алаба. Можогорой үглөөгүүр харан гэхэдэнь,

Ганса улаан тэмээнь ухэшеед хэбтэбэ.

Можогор үни удаан бодонгуй, тэмээнэйнгээ шуһыень абаба. Можогор мориёо эмээллэжэ, шуһаяа абаад мордобо. Тиигээд Можогор хаанай эхи заха үгы тэмээн дэ ошожо, табан улаан тэмээень шуһаараа улаан халзан болгобо. Тиигээд хаанай адуу-шанда ошоод:

— Минни табан улаан халзан тэмээн танай һүрэгтэ ябана угы ха гү? — гэжэ асууба.

— Ямар шинии табан улаан халзан тэмээн ябадаг юм? — гэжэ хаанай адуушан Можргорые улдэбэ.

Хаан баабайда Можогор дахин ерэбэ. Хаан баабайнда орожо, Можогор худал үнэниие хөөрэжэ ехэ хухюулбэ ха.

— Минии табан улаан халзан тэмээн танай һүрэгтэ оро-һоор унн болоо. Танай адуушан угэнэ угыл, ямар бузар зудэр юм гээшэб. Энэ олон тэмээтэй аад, минии табан улаан тэмээё дараха гэбэл.

Халзан хаан баабай:

— Табан улаан халзан тэмээн байбал угэгты, — гэжэ за-хнрба.

Харахадань табан улаан тэмээниинь байба. Можогор табан улаан тэмээгээ туужа ехэ хухюутэй ерэбэ. Долоон Хожогор Можогорһоо ерэжэ асууба:

— Ши энэ табан улаан тэмээ хаанаһаа асарбаш?

— Үхэһэн тэмээнэй шуһан ехэ унэтэй боложо, нэгэ үхэһэн тэмээнэй шуһанда табан улаан тэмээ угэбэл.,

Долоон Хожогор тэрэ һүниндөө нэгэ нэгэ тэмээнүүдээ- алаба. Үглөөгүүр бодожо, тэмээнэйнгээ шуһа абаад, хаанай уруу гэшхэлбэ. Хаанайда ошожо: "Нэгэ тэмээнэймни шуһа абажа, табан улаан тэмээ үгыт", — гэжэ хаанда сохюулаад бусаба.

Бусажа ерээд, долоон Хожогор Можогоройнгоо паМгыень алаха гэлсэбэ. Тэрэ үдэшэндөө долоон Хожогор ерэжэ, Можогоройнгоо һамгыень алаад, гэртэнь тушуулээд ябашаба. Можогорой газаа гарахадань, памганиинь үхэшөөд хэбтэбэ. Можогор унн удаан бодонгуй, гоё һайханаар хубсалуулжа, нэгэ дошхон тэмээндэ унуулаад, өөрөө нэгэ тэмээ унажа, хаанай уруу мордобо.

Хаанай ордоной захада ошоходонь, хаанай хоёр нохой дошхон тэмээень үргөөжэ, һамгыень унагаажа, өөрөө Можогор уналсаба. Тиихэдэнь хун зон ехээр сугларжа, Можогор арай гэжэ мэдээ орожо хаанай уруу ошобо.

— Зай, хаан баабай, хоёр толгой боложо хун болоһоор хани нүхэрөө асаржа мүргүүлхэ хүсэлэнтэй ерэһэн аад лэ, иимэ оһол болобо.

Хаан ехээр мэгдэжэ хэлэбэ:

— Хун зондо бү дуулгаарай, хариин хаан дуулаа хадаа эшхэбтэр болохо. Би гурбан басагадтайб, нэгэ басагаяа ухэб.

Хаан баабай- басагаяа олон адуу малтайн хүргэжэ үгэбэ.

Долоон Хожогор хараад, дахин Можогоройдо ерэжэ, Ш гайхажа тагнаба. Долоон Хожогор Можогорые алаха гэжэ шии. дэбэ. Ехэ пайн хайрсаг бэлдэжэ хээд, Можогороо баряад

хайрсагта хээд, упа уруу түлхижэ орхибо.

Упанда урдажа ябахадань, нэгэ хаанай адуушан бүгтэр убгэн тэрэ хайрсагые гаргаба. Гаргаад узэхэдэнь, Можогор гаража ерэбэ. Можогор адуушанда ехэ баярые хүргэжэ, хонн-дыень туулсаад хаанайда ерэбэ. Долоон Хожогор харажар-хёод, Можогоройдо дахин ерэбэ.

— Бидэ шамайе упа уруу түлхеэ һэмди, хаанаһаа гаража ерэбэш?;

— Уһанай хаан гээшэ аргагуй баян ха юм, ямар ехэ туһа

хүргэжэ намайгаа урдахуулба гээшэбтэ, — гэбэ.

Долоон Хожогор ехээр гайхажа — Намайе, намайе урда-

хуулыш, — гэбэд.

Тиихэдэнь Можогор хэлэбэ:

— Таанад вөһэдөө хайрсагаа хэгты, би урадхуулхыень

мэдэхэб.

Долоон Хожогор үглөөгүүр нэгэ нэгэ хайрсаг асарба. Можогор бултыень хадаад урадхуулба.

Тэрэзнпээ хойшо Можогор дайсанаа даража, жаргажа

һууба.


41. АРГАШХАН ХҮШЭХЭН ХОЕР


Урай, урай Аргашхан Хушэхэи хоёр, ябажа ябана. Аргашханиинь сэсэн аад ла

хушэбэй. Хушэхэниинь хуштэйд лэ тэнэг. Аргашханиинь аргал аргалапаар арбан тэргэ хэнэ. Хушэхэниин хушэл-хушэлиээр гансахан тэргэ хэнэ.

Хушэхэниин Аргашхандаа ерээд, арбан тэргээнь хараад, хардаа унаад, арбан тэргээн бала дэбпэшхэнэ. Тиихэлээрэн Аргашханиинь арбан тэргээ галдаад, арбан мэшээк хөө тээгээд, үхэрөө хүллөөд, хоёр үбдэгтөө шүбгэеэ хадхаад, хаани шагаабар доогуур ябана. Хаани долоон басагад гүйгөөд га-сирна. I

— Аргашхан, Аргашхан, юугаа наймалаабш? — гэнэ. Аргашхан хэлэнэ:, I I Ш

— Айл нохойл, үхэриимни бу үргээгты! Үргээбэл, арбан мэшээк) алта торгойм адхашхат, — гэнэ. "а,"эаи-

— Арбан мэшээк алта-торгойш адхаа хадаа рбан мэшээк алта-торгоо хэжэ угэхэбди, — гэжэ ябаад гуйлдэАрмшаим урдаһаа" гүйлдэнэ. Тиихэлээрэн АргашханBttM гэёо абаад, ухэрээ ууса рууяь х "Ш£ К^ЩШЩ сиржо гүйнэ. Аргашхан тэрэ памаанда Щ лта. адхатьхана газарта. "Айл нохойл харыт! АрбанШ "П торгойм хөө уйгааг болгошхоболта".-гэнэ gg* Щ долоон басаган Аргашханда арбан мэшээк | |

""Арбан мэшээк алта-торго(ВШИ ЛИ ерээд, байхадан, Хушэхэи ерээд: "Хайшан цд шээк алта-торго асараабши?" В^на ^ Щ абаад> хаани — Арбан тэргээ галдаад, ароан щ хэн абахаб,

шагаабар доогуур ябааһам. Ароан щ ябаапам. Тиихэдэм арбан мэшээк алта-торго хэн у шш

fe"

хаани басагад гуйжэ гасирээд, "бидэ абахабди, бидэ абахаб-ди" гээд, хеенм абаад, арбан мэшээк алта-торго хэжэ үгөө һэн,

Хушэхэн тэрээниинь дуулаад, гэртээ ошоод, гансахан тэргээ бала дэбһээд, галдаад, нэгэ мэшээк соогоо хээд, ээм дээрээ ургеед, хаани шагаабар доогуур ябана: "Нэгэ мэшээк хөө хэн абахаб, нэгэ мэшээк алта-торго хэн үхэ ааб?" — гэнэ.

Хаанн долоон басагад гуйжэ гасирээд: "Мэшээк хөөнш хэн' абахым, мэшээк алта-торго хэн үхым", — гээд, сосижо, сосижо табина.

Хушэхэн ехэ уурлажа ерэнэ Аргашхандаа. Гүйжэ ороод, Аргашханаа һамгайе алашхана. Аргашхан айжа хорголһоноо гасирээд, үхэрөө хуллөөд үхэһэн эзыеэ тээгээд, хоёр үбдэгтөө шүбгэ хадхаад, хаани хажуугаар ябана. Хаани долоон басагад гүйлдөөд гасирна.

— Аргашхан, Аргашхан, юугаар баршаалаабши? — гэлдэнэ.

— Айл, нохойл! Үхэриим үргээжэ, абхайим алабат!

— Үхэрииш үргээжэ алаахадамнай, долоон басаганһаа һайхынь шэлэжэ абаарайш, — гэнэд.

Тиихэлээрэн Аргашхан хоёр шүбгэёо абаад, үхэрөө ууса руун хадхана. Үхэр орсироод, шошоод гүйшэнэ. Үхэрөө гүй-хэлээр, Аргашхан үхэһэн эзыеэ түльхээд унгаагаатьхаба. "Хари хэлээһэмнээб. даа, танда, — гэнэ, — ^ абхайемни алахат гэжэ, аб-хайемни алашхаба шиидтаа".

Долоон басагад хүүртээ торжо, долоон басагад сооһоон һаихаинь шэлжэ Аргашханда эзы хэжэ үгэбэ. Аргашхан хаани һайхан басагаар һамга хэжэ гэртээ асарба.

Хушэхэн Аргашхандаа ерэбэ. "Хайшан гээд иимэ һайхан эзытэй болообши?" — гэнэ.

— Эзыем алаахамнээш, тэрээнээ тээгээд, хаани хажуугаар: "ухэһэн эзы хэн абахаб, һайхан басагаа хэн үгэхэб?" гээ Һэм, — гэнэ..

Хаани долоон басагад гүйлдэжэ ябаад:

— Үхэһэн эзыеэ үгыщтаа, һайхан басага бидэ үгэхэбди гэлдэнэ. Тиигээд һайхан эзытэй болоод ерээльбидаа, — гэнэ.

Хушэхэн тэрээни дуулаад, гэртээ гүйжэ ороод, өөрьёо эзые сосижо алашхана. "Үхэһэн эзые хэн абахаб, һайхан басагаа хэн ухэ ааб?" — гэнэ.

Хаани ёргоон басагад гүйлдэжэ гасирээд: "Үхэһэн эзыиш хэн абахым, һайхан басагаа хэн үхым!" — гээд, сосижо, сосижо табишхана.

Хушэхэн Аргашхандаа ехэ уурлажа ерээд, Аргашханаа ба-ряад, хээрэ абаадажа ехэ нарһанда хоёр гарһаань баряад, хоёр тээшэнь татаад, үлгэшхөөд озирно.

Аргашхани үлгүүлээд гурба хоноод байхадань, зүүн урай-һаа ехэ хүпеэс (тургуубай) гурбан тэргээр бараа тээжэ ерэбэ. Тэрэ Аргашхани уяатай нарһан дор озироод өөдөө харана. Тиихэдээ Аргашханһаа һурана:

• АЙл нохой, яагаабши, юундэ эндэ үлгэлдээбши?. — Нюргаа гажаһиимаад, хэр эдэгкимааб гэжэ байиальби,—

ГЭНЭ: ^|

— Хэрэбтеэ? — гэнэ тургуубайн.

Хэр яма'рааш мэдэнэбэйб, биш^йха дээрэ болообиб яа-

гааби, ажаглахадамни.

— АЙл нохой, Аргашхан, Аргашхан, бишни ехэ нюурга

эбшэн хүн эльби, намайяа байлгыштаа, — гэнэ.

— Үшөө иижэ байхамнн хадаа, үшөө һайн болохынь,—

гэнэ. Тиихэдэн тургуубай хэлэнэ: щМ

— Намайяа хайрлыштаа, юуш эрээ хадаш, юуш үгэхэльби

даа, — гэнэ. Тиихэдэн:

— Зай, хайрлахиимааб даа, нэгэ үдэр һүни хоёр соо үлэг-каа биб, — гэнэ.

— Зай, зай, — гэжэ тэрэнь шургаба. Аргашханаа гаража тайлаба. Тайлуулжа буугаад, тургуубайяа өврэёо байраһаа дорошог уяба. Тургуубайяа доронь гал табяад, хуһан хүрзэ хээд, хойшон хиидхээд, уляаһан хүрзэ хээд урайкшаи хиидхзэд, гурбан тээбэри бараа дээрэнь һуугаад, нэгэ морёойн боожол-?жо, хоёр морёойн хүтэлжэ, гурбан тээбэри бараатай боложо, Аргашхан ожирно.

Хүшэхэн гудрээд ерэнэ: "Би шамай нарһанда үлгээһэмнэйб, хайшан гээд иимииматай болоод ознрообши?" ^ гэнэ. Тиихэдэн Аргашханиинь хэлэнэ:

— Шинии галдаһан уняар Тэньертэ гараад, Тэньери хүүд

зөөриһөөн зөөжэ гаргажа үгөө,— гэнэ.

— Мүнөө дууһайдаа? — гэнэ Хүшэхэн.

— Юу хэлээбши, мүнөө дуудха гэжэ!

— Намаяа абаадалаа, намаяа абаадалаа, — гэнэ Хүшэчэн. Дурта дурабьеэр Хүшэхэнээ хүүртэ ороно.

Хүшэхэнээ абаашажа тэрэ иарһандаа уяна. Тэндээ. гараха-дань, тургуубай үнэр танар бээ хуу уйгааг болшоод байна. Тиигээд, Атргашхан гараад, тэрэ нарһандаа уяад ла, дорон гал түлеэд, Хүшэхэнээ галдаад, хуһан хүрзэ хээд хойшон хиидхээд, уляаһан хүрзэ хээд урайкшаи хиидхээд озироо даа гэртээ. Гэртээ озиржо хаани һайхан басагаар эзы хэжэ, гурбан тээбэри эд бараатай боложо; арбан мэшээк алта-торготой боложо, ажа яргаба.


42. ШАДАМАР ШАЛХАГАР ХОЁР


ОҺойн голдо юм гү, али Эдэйн голдо гү. * ' ттт ЬҮ мЭДэе! Тэдэ нютагуудай нэгэндэ Шадамар барлаг Шалхагар баян гэжэ хоёр айлайхи һууһан гэхЭ. Эдэ хоёр айл хоорондоо ехэшье холо бэшэ һуудаг байгаа. Шадамар барлагайхи газаагаа ган гэхэ нохойгуй, газар гэш-хэхэ малгуй юм Һэн ха. Гээшье паа тэрэ хун уран гоё угэтэй, хурдан хурса ухаатай, һүбэлгэн бодолтой, хухюу зантай, шии-раг задарюун бэетэй байһан гэхэ. Тиихэдэ Шалхагар баян гээшэнь тоогуй олон малтай, тоог дуурэн таряатай аад, абаха эдихын хойноһоо хомхой 'хобдог, алибухы юумэндэ атаар-хуу хэнтэг, зузаан мяхатай, зоболго бэетэй хун байгаа тэл-сэхэ.

Нэгэтэ Шадамар барлаг Шалхагар баянайда орошобо. Хоймортоо забилжа һуугаад, табагаар дүүрэн тарган. мяха табюулһан баян хүлһэ һалһан болотороо мяхаяа хүлхэн, жаб-жаараа тоһо өөхэ бушхуулан байба. Шадамар барлагые хара-

һаар:

— Ээ, тоймог, хаанаһаа ерэбэбши. Шамайе ехэ мэхэшэ хүн гэжэ дуулааб. Намайе мэхэлжэ шадаа һааш, тэошээр дүүрэн мяха шанажа эдюулхэб, — гэбэ. йШШ

— Зүб лэ даа, мэхэтэйл байхаб. Танай хэлээшые зубшее-иэб, — гээд дохихо зуураа, — харин мэхэеэ гэртээ мартаад яба-наб. Абаад ерэхыемни морйёо хайралыт, — гэлэи.

— Яаха һэм, ошоод ерэ. иНяҺан Шадамар ПТялуягяп Ляянай хуодан жороо мори унапан щш шалхагар оаянаи ЩЩН Ш| МОрёор ошоо хадаа,

барлаг хаба соонь ЦНдабаагаар УДахагүй ерэхэ байха гээд баян хүлеэнэ ЩШ ш

— Уһа уруу хаяһан шулуун шэнги ошонгоо ошолдоо. нэгэ, хоер, гурбан "^ногхүлеэбдҮгыл гээ^^үгы эм99Ллүүлжэ унаад.

Гайхашаагаа барапан оаян шщ

233

Шадамар барлагайда ошобо. Орон гэһээнь урдаа обоо собое* мяха уурал һаарал һабһатар табяад, барлаг дуугархашье су-аоөгуй эдижэ һууба.

— Иихэдээ яаһан шолмобши. Юундэ тонилонгоо тонил-шообши, морям яаһам? — гэжэ ами арпан да а бүтэһэн баян абяа гаража ядан хашхарба.

— Намайе мэхэлэ гээ пэмнайт. Мэхэлээлби 'даа. Моринт-най уусэ болоо. Мяхыень эдижэ һуунаб, — гэбэ.

— Муухай хооһон, хобдог хубхай яидан. Тэрээнлээ дээрэ"; шамда юун байха пэм, — гэжэ Шалхагар баян сухал дундаа газаа гуйжэ гараад, барлагай гэртэ гал аһаагаад ябашаба.

Галдуулпан гэрэй һуурида ганса унэһэнһээ ондоо юушье-гуй. Шадамар барлаг дүрэһэц гэрэйнгээ үнэһэ суглуулжа, гулам соо хээд, Хартагай хаанайда ошобо ха.

Хартагай хаанай хэрэмэй гаэаагуур ту лам үргэлһэн хунэй ябажа ябахые хараһан хаанай басагад ордонһоо гүйлдэжэ гараад, Шадамар барлагые тойрошобо.

— Гулам соотнай юун бэ? Харуулыт, — гэлдээд һалана һан> данагуй.

— Хараад яахатнайб. Энээн соотнай эшэгы гэр ни юумэл. ~ Тулам соо эшэгы гэр хайшан гээд багтаха юм? — Хаанай гайхалдзһан басагад харуулхые бүри ехээр гуйба.

— Иара бороо, хүйтэн халуунһаа бэеэ халхалха — һанаха-байха ганса гэрни юм. Хэрбээ таанад шэнги пара, наран шэнги пайхан дангинарта харуулаа паам, гэрни үнэһэн болошохол.

һара, наран шэнги һайханаа мэдэхые хусэпэн хаанай басагад хамсы шуурэн:

— Заалһаа харуула. Гэрэйш унэпэн болоо паань, абамнай шэнэ гэр шамда табюулжа угэхэ, — гэлдэбэ.

Туламай амһар тайлан сасуунь хаанай басагад урдилдэн байжа харабад. Тулам соо унэлэнлээ ондоо юушьегуй.

— Бидэнэр үиэхөөрөө һайхан дангинар байгаа, байнабди, — гэлдэһэн басагад хаан аба да а хандажа, Шадамар барлагта шэнэ гэр табюулжа үгүүлбэ гэхэ.

Гэргүй болоһон барлаг юугээ хэжэ байна ааб гэжэ Шалхагар баянай эрьежэ ерэхэдэ, Шадамар барлаг шэб шэнЪхэн сагаан гэртэ орошоод үрхөөрнь уулэ тулама утаан пуунаг-тажа байна ха. Ороходонь Шадамар барлаг бандаб дээрээ дабшалаад, бапал мяха эдижэ пуугаа пэн. Шалхагар баян гайхаһандаа амаа ангайгаад уудэндэ зогсошобо.

— Гэрым галдажа, намда һайн юумэ хээш даа. Үнэһынь суглуулжа, Хартагай хаанайда ошожо, хамуурһан бужуурлан малынь үнэһөөр угаажа эдэгээгээб. Үбшэн малынь үшөө олон. Энэ гэрээ галдаад бапа дахин ошохо болоо хаб. Тиигээ haa бури ехэ, бури гоё гэртэй болохо байнаб, — гээд миһэлзэбэ.

Шалхагар баян шамдан гаража, гэр тээшээ тургэхэн гуйл-гөө. Нэгэ гэрээ галдаад үнэһыень тулам соо хээд, Хартагай хаанайда ошожо:

— Хаан баабай! Малтнай тахалтаа гэжэ дуулаад, аргалха,

тупалхаяа ерэбэ гээшэлби, — гэбэ ха. Хартагай хаан ехээр су-

халдажа:

— Толгойгүй той мог! Мал айм үбшэи тахалда дайралдахые

зүгнөо гүш. Энэ муу ёротодо хуули үзүүлэгты, — гээд сагдаа-нартаа зах'ирба.

Шалхагар баян арай шамай амитай голтой юумэ тэргээ ерэбэ. Хойто үдэрынь Шалхагар баян хоёр барлагаа дахуулаад, Шадамар барлагые барижа, гар, хүлынь хүлюулээд, тулам соо хүүлээд:

— Зай, иихэдээ гартам ороош, һабарһаам мултархаа бо-лёог… Шамайе галдахам, — гэнэ.

— Зүб даа, баян баабай, — гэжэ тулам сооһоо. дуугарба. — Бнш онготой хүн гээшэб. Гурбан харгын бэлшэр дээрэ абаа-аиаад, арса жодоо тулнжэ галдаарай, — гээ.

Шадамар барлагые гурбан харгын бэлшэр дээрэ абаашажа, туламтай барлагые үндэр шэнэһэндэ үлгөө һэн. Барлагууд-тэйгаа хамта арса жодоо бэдэржэ, холын тайгын гүн руу арилба.

Шуһан зээрдэ моритой, шунха мүнгэн эмээлтэй, үрөөһэн нюдэтэй хүн харгыгаар ябажа ябатараа, модондо үлгөөтэй туламтай юумэ харажархиба ха. "Ямар амитан туламаа эндэ * — үлгөө юм", — гэжэ дуугарба.

— Нюдөө аргалуулжа һуунаб. Дайнда ябатараа хоёр ню-дэгүй болоод, эндэ һууһаар гурба хонобоб. Нэгэ нюдэндэм хараа ороо. Үшөө гурбан хоног хэбтээ һаа, нүгөө нюдэм хара-лаг болохо, — гэжэ Шадамар барлаг дуугарба..

— Тингээ haa, ши гурбан хоног соо амара. Орондоо намайе оруула, — гэжэ үрөөһэн нюдэтэ гуйба.

— Аргам үгы. Үрөөһэн нюдөөр юу харахабши. Харюулжа;ял5апан малаа алдажархёо һаа яахабшн, — гэжэ Шадамар барлаг нэгэ нюдөө аняад, нүгөөдөөрөө хараад хэлэбэ.

— Хүбүүн, хүбүүн! Ши малшан, би хаан. Хэмнай нюдэтэй "ябаa haa дээрэ гэжэ һананаш. Би шамда унажа ябапан морёо, үмдэжэ ябаһан хубсаһаяа үгэһүү. Намаяал эндээ һуулга, — гэбэ хаш. Арсажа байһан шэнги болоод, Шадамар барлаг мо-донһоо буулгуулжа, туламһаа гаргуулаад, хаанине хүлижэ, тулам руу хэжэ, модондо шагтагалжархёод, хубсаһыень үмдэ-*бэ, морииень унаба. "Баяртай" гЭжэ хэлээд, гэртээ харишоо.

Арса, жодоо асаруулһан Шалхагар баян шэнэһэнэй узуур-та түүдэг табиба ха. "Яагаабта, болиит. Би хаан хүн гээшэлби", — гэжэ тулам соо хашхарба.

— Үхэ саашаа, шамда мэхэлүүлһэм хүрөө,—тээд Шалха-тар баян барлагуудтайгаа арилшоо.

Одоош Шадамар барлагһаа үһөөгөө абааб. Энээнһээ хойшо. тэрэнэй мэхэдэ орохоёо болёоб гэһэн баян барлагай гэр асар-хаяа хоёр тэмээгээр тэдэнэй руу ошоо һэн гэхэ.

Шадамар барлагай газаа ошон гэхэдэнь, сэргэдэнь хадамал табло хазааргай, хажа мүнгэн эмээлтэй, шуһа улаац эээрд" моряк уиатай бай лай.

Гайхаһаар гэртэяь орожо ерэхэдэнь, Шадамар барлаг хам-6.1 торгом хубсаһа умдөвд, ташаалдажа һуугаа һэн ха. Баян n I угэеэ оложо ядан, уүдэндэиь байжа байжа:

— гурбан хартыш бэлшэр дээрэ шамайе шатаага*а пэмнайб. Нихэдэ" юугээ хаража байнабиб, — гэбэ.

— Арса жодоогой аднс ехэ. Тэрэнэй хусэндэ тэнгэридэ дэг-дэм. ошон гэЬээм ехын найр и ладан боложо байбал даа. Сэгээн Сэбдэг тэнгэриин Сэсэн гоохон басаганнинь убгэмнф-боло пал. холонхой гарымни барин гэхэдээ холодошоо. "Доодо тубидэтнай холоогүй зеелэн гартай хүн бии гү гээ һэн". 'Тиихэдэнь танннгаал заажа үгөөб. һайн моря угэжэ, гоёор хубса-луулаад, наашам эльгээбэл. Ошохол болоо гээшэт, — гэбэ.

Шадамар барлаг Шалхагар баянаа шатаажа, огторгойдо. тургөвгөед, орон нютагтаа амар жаргал тогтоогоо һэн ха.


43. АРНАЙ


Арнай ябана. Алаг моритэй, алган шар-гатай, алтан малгайтай, алтан дүгээтэй. Алаг мориндоо пуугаад, дуулжа ябна: "Алаг моритэйб, алтан шаргатайб, алтан малгайтайб, алтан дугээтэйб", — гээд. Тиижэ ябсаран нэгэ хун ушараад:

— Хэмши? — гэнэ.

— Нэрэеэ марташхээльби, — гэнэ. — Нэрымни хэлыш, алтан шаргаа ухэб, — гэжэ.

— Арнайш, — гээд, шаргайн абаад ябашана. Дугыгоо, морёо баряад ябжа ябна. Дахяад ушарна.

— Нэр'эш хэм? — гэнэ хун.

— Нэрэеэ марташхээльби! Нэрэйм хэлыш! — гэнэ.

— Арнайш! — гээд, алаг морииен абаад арилшана. Бала нэгэ хун ушарна:

— Хэмши? — гэнэ.

— Марташхээб нэрэеэ. Нэрэйм хэлыш! — гэнэ.

— Арнайш! — гээд, алтан душен абаад арилшана. Послед* ни алтан малгайтай ябжа ябна.

— Нэрэш хэм? — гээд дахяад хун ушараад һурна,

— Марташхээб нэрэеэ, — гэнэ. — Нэрэймни хэлыш! Алтан малгайяа ухэб! — гэнэ.

Алтан малгайин абаад арлишана. Юушье убэй болоод ябжа ябана. Нэгэ добуун дээрэ хубхай дала олоод убэртөө хэнэ. Нэгэ хүүнэйдэ хонохоёо орно. ~ Хонуулыт, — гэжэ.

— Хоныштаа!

— Мяхандатнай мяха хэхэдэ баабэй? — гэнэ. Мяханиин бусалжайна тогоои соо.

— Баабэй л даа! — гэнэ.

— Мяхантнай мяхаймни эдехэ бэй? — гэнэ.


— Мяхан мяхаа эдихымаал? Мяхан мяхаа эдеэ хадан, хара

донитэймди, тэрэ хара хонёо үгүүжэмдн. — гэнэ.

һэмээхэнээр хубхай далаяа шүлэн соон хээтьхэиэ. Абаха-

даа:

— Өө, мяханш Арнайн мяха эдншхөел! — гэнэ.

— Яһан гарба! — гэнэ.

Хара хонииен абаад арилшана. Хара хонёо хүтлөөд ябжа

ябна. Нэгэ хүүнэйдэ ошоно:

— Хонеоротной хонёо хаахыб?

— Хаагыштаа, — гэнэ.

— Хонидтнай хониим эдехэбэй? — гэнэ.

— Хонёд хонёо эдишхыймаал? Эдеэ хадан арбан хара хониим абаарай, — : гэнэ.^

Хонёо хаагаатьхана. һүни бодоод гараад, хонёо алаад иооһо-шуурһын үбэр хударын хуу будаад ожирнэ. Үглөө бодоод:

— Арнайн хони эдишхөөл хонидтнай, — гэбэ. Арбан хониин абаад арилшана.

Теэд нэгэ хүнэйдэ орбо. Үхэһэн эзы олоод боори, дээрһээ. Үхэһэн эзыгээ үүдэндэ түшүүлшхээд, ороод:

— Хүгшэмни хэрүүима, уһа эржайна, — гэнэ. — Уһа үгыт1 Хоёр басаганиин абаад гарба уһа.

— Байһаар хүгшэймни алхабэй бииза, эдэшнн? — гэнэ.

— Хүү алаашабэйма, мэни басагад, — гэнэ. — Алаа хадан, хоёр басагаймни абаашаад арил! — гэбэ.

— Арнайн хугшэн уһа уугыш! — гээд, түлхинэ. Унашана.

— Ээ, Арнайн хугшэн унашаба! — гэнэ.

— Ээ, хүгшэйм алаатьхабат! — гээд, хоёр басагаһын абаад

арилшана.

Хоёр басагайн абаашаад, хүгшэ хээд байна. Тиигээд, далан улаан үхэр харжайна нэгэ хун. Далан улаан үхэр харжай-хадан, "мэнии гээд буляалдахамнн> гэнэ хоёр хүгшэндөө. Нэгэ хүгшөө модони узуурта һуулгана, нүгаөдэ хүгшөе модонн оройдо гаргана.

"Хэнэйб?" — гэхэдэ, "бурханһаа һуралсаи" — гэхэб. "Минин" гээд далан улаан үхэры туухаб. Тиихэдэмни "мэни" гээд {тэрэ хүн) баһа үлдэхэ. Тиихэдэн "Дээдын бурханһаа һурал-саи" гэхэб. Модони оройдо Һууһан хүгшэндөө (хэлэбэ): "һү-сэрхэш Арнайн!" гээд. Доодын бурханһаа һуралсахада, баһа "Арнайн" — гээд һүсэрхэш гэнэ.

Тиигээд хугшэниин "Арнайн, Арнайн"! гэшхөөдаа, һүснр-хэдэн. Буруудаа туу-тууһаар, туу-тууһаар "доодын бурханһаа һуралсаи" — гэбэ. Доодын бурхан сэдэ хэнэйб?" — гээд һүсир-хэдэн:

— Арнайн, Арнайн! — гэбэ.

Далан улаан үхэрһы абаад ябашана. Тяигээд, хүрэнгэ ба-

W. Буряг" кие народные сказки

241

ряад, арши гаргаад, уужайна далан улаан үхэртэй болшоһои хүн. һоггоод дуулна:

Длаг моритой, алтан шаргатай яоаапам,

Нэрэеэ мартаад, хуу үгөөһэм!

Хубхай далаараан нэгэ хонитой болооһом,

Үхэһэн эзыерээн амьда хоёр эзытэй болооһом.

Далан улаан үхэрые буляалдаад абаапам! — гээд.


44. ЗОЛ ШОР ХОЕР


Урайхада нэгэ ехэ баян хүн байна. Тэрэ баян хүндэ нэгэ үбээтэй хүн хүдэлнэ юһэн ёлсоо. Юһэн ёлсоо хүдэлөөд байхадаа, ходо үрэдэ ороод байна. Үси хүбүүһээ тэжээхэеэ болишоод байна. Ган гэхэ нохой үбэй, газар гэшхэхэ адуу үбэй хүн байна. Нэгэтэ тэрэ үбээтэй хүн баян хүүнэй таряаинь хадажа байхадаа, пүни һарайн сагаанда баян хүнэй газар дээгүүр хоёр бишайхан хүбүүд гээрһэн хооломсоһиин түүгээд, боодолгодон хабшуулжа ябана.

Тиихэдэ тэрэ үбээтэй хүн тэрэ хоёр хүбүүе угаа ехээр гай-хана. Өөһэни мүр дээр гээрэһэн холомсодиин түүгээд, өөһэни бооһон боодолгодон хабшуулажа ябана.

Тиихэдэ тэрэ хүн бухаллаһан бухалдаа хороод, һуужа байна. Тэрэ хоёр бишайхан хүбүүд өөһэни хажууда хооломсоёо түү-түүһээр ерэнэ. Өөһэни хорголоод һууһан бухалда ерэхэдэн, хорголжо һууһан хүн тэрэ хоёр бишайхан хүбүүһиин баряад* тина. "Энэ юудэбтэ? Хүнии гээһэн хооломсые түүгээд, бухал-дам хабшуулажа ябаха". Тиихэдэнь тэрэ хоёр хүбүүниин хэлэнэ:

— Ьндэ баян хүни Золынабди, гээһэн унагааһан, бойбол-гопынь ходо гультахажа ябаашимди, — гэнэ.

Тиихэдэн тэрэ үбээТэй хүн: Vft-~"*HaMAa Зол биимии, минии Зол хааным? — гээд тэрэ

диии ^5Й?Н ^ҮТшэ ^энһээн баряад үктээйэ. Тэдэ хүбүү-динн үоээтэй хүндэ хэлэнэ:

— Шамда Зол үбэйма, шамда Шор байхыма.

— Тэрэ Шорһоон би хайшша һалхиимби? — гэжэ һүрна Тиихэдэн тэрэ хоёриин хэлэнэ:


— Энэ баян хүнэй таряйинь ЙШ JS шөө тээгээд, городто ороо һааш, т1нЭнДвд- Ш хүг-малтахадашни нэгэ хүндэ сэнтэйГшулүүн ^"^*^

Тэрэ шулуугаа абаад, тиимэ ехэ "ЩИ Я! гараха чадашпи, тэндэ шинии Зол харЩх! Та**"ьтанда |Щ рөөд газаа гараад байхадашни, Шоршни~с^~~Ш И?аад уилажа һууха Тэрэ Шороо барк! Иш1^@Ш Ш тээ хүни ябахабой. газарта зоогоЬ халаа. Ш Ш һалахаш. ^ хадаа' тиибэл Шорһоон

Тэрэ хоер хүбүүнһээн хүүри""аб хойшо тэрэ үбээтэй хүн баян хүнэй таряаин ИЯРИ абаад, баян хүнтеэн хараалдана. Тэрээнһээ хойшо городто түхөөрнэ. Хүнһээ хоёр мориНИН Т дүРрбэ хүбүүһээ һүни түхеергэжэ W.^^^ гаад үүдээ хүшөөд байхадан, тур соон юумэ ВЯ

багайндлиима. "Энэ хэн уилахиимтеэ. — гээд, турдаа ороно Ороходон соол дээрэн зай бишайхан һая гарһан багайндлиима улаахан нүсэгыма уйлажа һууна.

— Энэ юумшэ, соол дээрэ һуугаад уйлаха? — гээд һурана Тиихэдэнь тэрэ хүбүүн хэлэнэ:

f— Би шинии Шо'роб — гэнэ, — биш шамһаан һалхабойб, — гээд аһалдан байна. Тэрэ үбээтэй хүн яахынш бэеһээн Шороо һалгааха аргань үбэй болоод байна. Тэрэ Шороо хэлэнэ:

— Шамана тээгээд ябахадамни амитан зон гайхахал. Энэ үбээтэй хүн Шороо тээгээд ябана гээд неэлдэхэл, — гэнэ. Тэрэ

Шороо хэлэнэ:

— Шиим боошхо соо һуу, биш хабхагаар хушаад, хэндэ1Н харууланбьеэр ябахаб, — гэнэ. Тиихэдэн Шор хүүртэнь орожо, боошхо соон ороод һууна. Тиигээд тэрэ хүн тэргэ дээрээ пуужа городто ороно. Городто хурэхэ болоод ябахадан, үүр сайгаад захална. Нэгэ эгсэ хадын хормойдо ошоод, хабтагай-хан шулууни хажууда ошоод, боошхоёо бүгэлэгдэхээр нүхэ малтаад, Шороо боошхотоёо тэрэ нүхэн руугаа хээд, ЩЩ шоройгоорон хушаад, хабтагай шулуу дээрэһээнь табяад саа-шаа ябана даа. Яба ябаһаар городто ШэШШШШ Дээрэ ороод байхадан нэгэ ехэ баян хун бэдэржэ ябана/ Тэрэ баян хүүтэй хэлсэжэ болоно. Тэрэ үбээтэй хүн. хүгшэ Щ тажа захална. Хүгшэтэеэн нэгэ һара соо мщшш бэрэ хүрэнэбэй. Тиижэ ҺУУхадаа, нэгэ һүнидг здюю "Ямар иимэ хубилһиимтеэ, энэ хэлсэһэн хүШШ хайшша ДУУДахамнайл, — гэлдэнэ — ЭндэПээ са б ГЭЛСэнэ. аргаяа олхобди, хүбүүһээ хайшша яя* ШШ шулуун Н

Хойто үдэриинь малтахадан аямаш орои.

Рана. Тэрэ шулуугаа хэндэш харууланбье р у Г°0Д. хадалгаад байна. Нэгэтэ баэаарьаа 'олдоно. Тэрэ П [архадан нэгэ аймаштаяар |1ЩН "Урана: "рЭу харанаш. юу үзэнэш?"

Тиихэдэн тэрэ убээтэй хун хэлэнэ:

— Тэрэ һоньхон шулуу олоольби, тэрээнним ошожо узыш, — гэнэ. Һүраһан хун тэрэ шулууинь узэнэ. Узэхэдэнь хундэ сэн-тэй. драгоценна шулуун байна. Тэрэ һураһан хүн шулууень абажа, өөһэни нэрэ солыень мэдэжэ, дээшэн мэдүүлнэ. Дээдэ ноён болбол тэрээни олоһон шулуугаар тэндэнь тиимэ приискэ бодхооно. Тэрээнһээ хойшо тэрэ убээтэй хун нэрэтэй солотой боложо, хубуу басагаһаа һургаажа, унэр баян боложо байна. Урайнинн өөһэни хүлһэншэ заража байһан баян хүниин дуулаад: "Намда хүлһэншэ ябажа байһан хун хайшша нэрэтэй солотой боложо байнаб? — гэжэ ехэ гайхана. — Тэрэ хунтэй орожо золголдохом", — гэжэ баян хун городто ороно. Городто ороод, тэрэ хүлһэншэ ябажа байһан хуугээ бэдэрээд олон о. Олоходон, тэрэ убээтэй хуниинь хэлшэ хэбэрбьеэр баяжаад, шулуун тур барюулаад, хэдэ хэдэн таһалга соо ороод һуу-. жайна. Тэрэ баян хуугээ хараад:

—. У-у, би танайда урайниин ябажа байгаа һэмнайб, наа-шаа ерэжэ һуугтын! — гэнэ. Тэрэ баян хуугээ хүидэлнэ. хү-' шэлнэ даа. Арсиинь эдижэ һуухадаа баян хүн үбээтэи хүнһээн I Ьураиа:

— Хайшша иижэ баяжаабши? Намда хэлэжэ* үгыш, — гэнэ. Тэрэ хун хэлэжэ угэнэ:

— Шамда таряа хаджайхадамни, хоёр бишайхан хубуун тээһэн хооломсоһиим түүгээд, боодолгодо бухалда хабшуулжа В ябһнимал, — гэнэ. — Тэрэ хоёр хүбүүһии баряад: "Юумтэ? — гэжэ һурахадамни, — баян хүни Золби", — гээд хэлһиимэл. Намда Зол үбэймии? гээд сосиходомни, шинии Зол үбэимэл гэжэ хэлһиимэл гээ пэн. Шамда Шор байна ганса гэжэ хэлээ һэн. Шорһоон хайшан гээд лалхым хуу хэлэжэ үгөө һэн. Город-то һунеэр түхеэрөөд ябахаяа 'байхадаадни, Шоршни тур соогоо уйлажа һууха гэжэ хэлэһымал гэнэ. Тэрэ Шороо баряад, боошхо соо хээд, гоороһиин (городой) хойто хадада зоогоод ерэхэ-һээн хойшо ехэ баяжаальби, — гэнэ.

Тиихэдэ баян хун убээтэй хундэ ехэ харатай байна. "Байс городпоо гарахадаа тэрэ Шориин гаргаад эльгээхэльби", — гэжэ шэбшэжэ һууна. Тиигээд шамдан мэндэн тэрэ баян хун тэидэһээн гаража ябахаяа байхадаа:

— Шороо хаана зооһиимш? — гэжэ убээтэй хунһээн һураба. "Үбээтэй хүнинн Шороо зооһон газараа хэлэжэ үгэнэ. Тэрэ баян хун гоороһиин хойто хадада гасиржа, хабтагайхан шулууень абажа хаяжа, газариин малтажа боошхын гаргана. Гаргаад, боошхин а^мһар неэхэдэн, Шорон тэндэ һууна.

— Ошииш, эжэншни угаа ехээр баяжаад байнал, — : гэнэ. Тэрэ Шорон:

— Бн эжэндээ ошохобойб, — гэнэ. — Намай нэгэ тээ абаа-шаад, баһа иижэ зобоохо, — гэнэ. — Би шамһаан һалахойб, — гээд баян хуни тэргэндэн аһалдаад ерэлсэнэ. Баян хун тэрээн- һээн хойшо болбол олоһон зөөриинь Шориин үрээдэжэ захалиа.

Золиин тэрэниинь эблүүлжэ ядана.

Өөрэйн үе соо Зол Шор хоёриин нэгэниииь үрээдэжэ, нэгэ-ниинь эблүүлжэ ядажа байна. Тэрэ убээтэй хук тэрээнһээ хойшо нэрэтэй солотой боложо, хүбүүдиин һуража, хаа хаана та-нюулжа, тэрэ газартань өөһэни нэрээр тиимэ приискэ,' тиимэ забууд (завод), пабрик (фабрика) болобо.


45. БАЯНИ ТОГООШОН


Урайниинь нэгэ ехэ баян хүн һуудаг байгаа, ехэ олон адуутай, ехэ олон албатай. Газаа осоогуур ябхада, ганса үнеэшын мөөрөөн, хонишын маараан. Баян хүн, урдани баяд ехэ хатуу, харуу, юрдөө бар-лагуудаа доромжолхо, сохихо, налиха муугаар эдеэллэхэ. Шалд гэһэн угаадаһа сагаадаһаа хэжэ үгөөд: "Талии сашаа, хүдмэреэ хэ", — гэхэ. Тэрэ баянда нэгэ тогоошо хүбүүн ябаа.

Өөрөө эдьхэ ууха юумэ шанажа, шаража ябахаад ла, нэгэш үбрэг сүбрэг амандаа оруулжа шадахагой. Нэгэтэ мяха шанажа байпаар, амандаа нэгэ үмхэ мяха хээд, тэрээнээ түлөө голоо таһа сохюулаа. Тэрээнһээн хойшо тогоон дээрээ байхадаа амааш неэхэеэ айдаг болоо. Нэгэтэ тэрэ баяндан айшан ерээ.

Тэрэ айшандаа мүнөохи баямнай адуу гаргаба гээшэ. Тэ-рээнэй мяха ехэ гэгшын тогоон соо, шанажа байна тэрэ тогоо-шонь. Ходо үлэн ябаһан тогоошын шүлһэн ехээр гоожоно. Эжэнээ нюдөө дальдарха хоорондо мяхаа худхааша болоод, хитайн абаад үбэр руугаа хээд, тогоошон газаа гаршаба даа. Газаа тэрэ хитаяа эдеэд, һөөргөө гэртэ ороходонь, мүнөө айшаар ерэһэн баян һурана: "Газаа ямар байнаб?" — гэжэ.

Тиихэдэнь мүнөөхи тогоошомнай сэбэрхэнээр харюүсаад байба гэхэ: — Газаамнай, юрэдөө:

пара сагаан,

Ьайд сэсэн,

Хита халуун,

Хинай тэнэг, — гэжэ.

Ьайд сэсэн гэхэдээ мүнөөхи айшан хүүгээ хэлэбэ гээшааб-даа, намайе хита абаад гарахымни ха, раад, эжэндэмни хэлэбэ-гүяш гэжэ. "Хинай тэнэг" гэхэдээ өөрынгөө эжэниие хэлэбэ.


46. ХИИНАЙ БАРЛАГ


Урда сагта набтаршаг аад, пахалюун, шамбайшаг бэетэй, ажал хүдэлмэридэ атаржаһан Хиинай гэгшэ нэгэ баян хунэй барлаг болон уе наһаараа ябаһан юм.

Мүнөө баянай хатуу хатабай Ханда Хиинай барлагаа га-заашалжа, эдеэнһээ илгажа, үлөөдэһэ дутаадаһа түлхижэ үгөед, хана хаяагаа хайра гамгүйгөөр нэшэн, өөрынгөө уур-хайда оро сараагүй орошодог б&йба гэхэ.

Хиинай барлагай хооһон гэдэһэниинь хододоо хуршаганан, элдэб үнгөөр абяа гарадаг байбашье һаа, хүн зондо хэлэнгүй, "үбэр бэедэм үбшэн, ара таладам альбан шүдхэр эшээлбэ" гэһэн бодолдо хатажа, уруу дуруухан ябаба.

> Нэгэтэ, гани һарын галзуу эдеэнэй дэлбэрэн байхьш урда тээхэнэ, эзэнэйнгээ эдеэнэй гэрэй үүдэ сэлин ороходонь, хатуу харуу Ханда угтан:

— Ажал хүдэлмэреэ хаяжархёод, яагаа эртэ ерэбэ гээшэбши?! — гэжэ зэмэлбэ.

— Хулисэгты, хатабай! Үдэрэй хүдэлмэри үлүүлэн хэгдэбэ гү гэжэ һананам, — гээд һүхын эшэдэ суухаршапан альгаа дэл-гэн зогсоно.

Юу хэһэндээ янгарханаш, — гэжэ шэхэндэ шэрүунээр ярд байсара абяа гараба.

— Хоёр сажан шэнэһэн түлеэ таталяагүй табижархёод, орожо ерэбэлби, — гэжэ Хиинай барлаг хэлэбэ.

— Тэрээхэн хүдэлмэреэрээ хизаарлахам гэхэ һэдэлгэтЭй гүш? Үглөөнэй уураг шараг наранһаа үдэшын үлэн наран хүрэтэр хүдэлмэрилхэ баатай бэшэ юм гүш, — гээд харуу хатуу Ханда һамган хандаганан, шадар һууһан айл тээшээ алхалба.

"Ээх даа! Эдэнэрэй хүдэлмэриие хэды ехээр хэбэшье, заха

552

зайдань гараха бэшэш, ело шэнги садаха сайхагүй хомхой амитан байна гээшэ" гэжэ уйдхар гашуудалда дарагдан байха уедэнь, дүрбэн ханатай булгааһанай үрхэ тооноор утаа буш-хан, эдеэ хоолой хуншуухан, амталиг үнэр мүнөө хүбүүиэй хамар сорьён хангалтана.

"Одоо даа, эдеэнһээнь хожомдонгүй, амтата хоолдонь хун шэнги һуулсажа, тэжэгэрхэн гэдэһээ эльбэжэ абаха болобол-тойб!" гэжэ хүхеэд, булгааһанай үүдэ татан ороходонь, хонхои тогоон соо адуунай арьбантаһаа эхилэзд, арья-барья мяхан бусалан, шүлэниинь халюуран байба. Тэндэ хэншьегүй хэбэр-тэй.

Үлэн хооһон ябаһан хүбүүн эжэ эхигүй шүлһөө залгяад, модон шанагаар тогоон соохи шүлэ' худхан хуйман байха үедэнь, адууний хята шанага соонь оногдошобо.

"Байза, энээхэнһээ ама хүрөөд үзэхэдэ яалтайб" гэжэ бодоод, тэрэнээ абажа байха үедэнь газаа гэшхүүр дээрэ хүнэй ерэжэ ябаһан абяанай дуулдахада, тэрэ хүбүүн тэбдэһэндээ ойлгомторгүй, халуун хятаяа үбэртэлжэрхибэ ха.

Айлай аха заха убгэн хажуудаа нэгэ хүнтэй орожо ерээд, амар мэндэеэ андалдан байха зуураа, Хиинай хүбүүнэй энгэр бэеэ тэбэрин, буршышоод байхыень адаглаад:

—. Хиинай, наран буртагта һууба т\, али арюунда гү, газаа гараад, тэнгэриин зүһэ шарайе хаража ерэл даа, — гэбэ.

Хунэй хэлэхэ, нохойн хусаха хаанаб гэжэ боцо'юн тэрэ хүбүүн газаа гараад: "Харуу хатуу һамганай харамнаһыень хара нохой эдиг!" — гэжэ хятаяа нохойдо хаяжархёод, бул-гааһанда орохотойгоо сасуу:

— Сэлмэг тэнгэри сиидын байна, сэсэ мэргэн үбгэд сэгтэй угэ хэлэбэ. Хята халуун, Хиинай тэнэг байна, — гэжэ оньһо-тойгоор хэлээд, тэрэ үбгэниие тэнсэлгүй ехээр гайхуулаа һэи.


47. ХҮЛҺЭНШЭ ХҮН


Урдын урда сагта нэгэ баян хун байгаад, хүлһэншэеэ ехээр хашадаг байгаа юм

ха. Нэгэтэл үһөөгөө абахал байхаб гэжэ тэрэ хүлһэншэ сулее газарые хулеэн ябадаг байгаа.

Нэгэтэ тэрэ баян хун нэгэ айлда айлшаар ошобо. Иишэ тиишээ ябахадаа, хүлһэншэеэ абаад ябадаг байгаа. Нэгэ бу-хэли үдэр шахуу ябажа, арай гэжэ тэрэ айлдаа хүрөө. Морёо буулгамсаараа, хүлһэнщэнь гэртэ орожо хэлэбэ:

— Миний эзэн хадаа оло дахи хэлүүлхэ дурагуй юм, үдэ-элэн таанар эдеэлхэдээ — нэгэ үлүу үгэ, бү хэлэзрэйгты, оло — -м rivnmiihe хэдэрлэшэхэ байха.

t->," nine


эдеэлээгүй ябаһан баян хүнэи ШУШИ Эдеэгээшье гаргажа. шан хун хадаа мэдэгдүүлхэгүиуриба. Нагая баян хүниие эдеэлыт гэжэ "рэ аила "хам?аД?

хэлээд, дахин хэлэбэгүй. Баян хүн то йгээр хҮлеэн

даа" гэжэрхёод, дахин ^ЩК Дабтабагүй Хүлһэн-һууба. Гэрэй эзэдэй нэгэнииншье да с аба хэбэр

зоболон гээшэб гэжэ мэдэ^ болоо юм һэн гэлсэгшэ.


48. ҮГЫТЭЙ XYH


Эртэ урда сагта нэгэ угытэй убгэн байгаа. Энэ убгэндэ ганса нэгэ хүбүүн

байгаа. Үбгэн наһа барахадаа хүбүүндээ баруун урдахи хадыя саана бү гараарай гэжэ захиба.

Хүбүүн нэгэ хэды жэл үнгэрһэн хойно агнажа ябатараа тэрэ хадын саана гарашаба. Гарахадань нэгэ багахан балгааһан байба. Тиигээд хүбүүн гэртээ ерэбэ, Харин шэрээ дээрэнь элдэб гоё эдеэн бэлдээтэй, юумэнь эбтэйгээр хуряалтатай байба. Хүбүүн эдеэень эдижэрхёод гайхажа һууба.

Хойто үдэрынь ерэхэдэнь, баһа эдеэн бэлдээтэй байба. Гурбадахи үдэртөө хүбүүн эртээр агнууриһаа бусажа ерээд, га-заагаа хоргодоод һууба. Хүбүүнэй һуухада нэгэ ехэ пайхан басаган ерээд, эдеэ хоол бэлдэжэ оробо. Хүбүүн басаганай гэртэ ороходонь, гэртээ орожо ерээд, басагантаи хөөрэлдэ-

бЭДБасаган ехэ сошобошье', хүбүүнтэй хөөрэлдэжэ, һамганшни

болохоб гэжэ үгэеэ үгэбэ. — ПоЛап Тэоэ нюта-

Эдэ хоёр гэрлэжэ нэгэ нютагта ^^%^боЪбо. гайнь зон хүбүүнэй һамга ехэ һайхашаажа |Щ Басаганай уһандаа ерэхэ бүринь ш ШШШ гэртээ ерэжэ,

Тэрэ лама басаганда ехэ дурлаһан байбаЦЦ Щ Щ Үбгэндөө лама дурлаба, үдэртөө уулзахаяа |

гэжэ хэлэнэ.

Үбгэниинь: үулзахадаа һайнаар илдам

"— Ламатайгаа уулзаад бай. иРагуугаар хөөрэлдөөрэй, — гэбэ. һ а ошоходоола-

Тиигээд памганиинь хойто Щ Щ ерэбэ. |Ш| "атайгаа гоё гоёор хөөрэлдөөд, г^э |Ш үгы 0айМ. б°лохо юумэн тухай хуу ШИН үбгэниииь И | ламын хубсаһаа хуу тайлаад оайхад Н

Ш0Ж0) ex) ууртай сухалтайгаар орожо ерэбэ. Үбгэнэйнгөө орожо ерэхын урла тээ һамганиинь үрдижэ ламаяа урид бэлдэЩ тэй байһан нэгэ дабярхайтай хайрсаг, абдар соогоо оруулаад, газааһаань хушэжэ шэбхэдэжэ орхибо.

Үбгэниинь хойто удэрынь углөөгуүр эртэ бодожо:

— Город ошожо, абдар соохи боохолдойгоо худалдахамни, — гэбэ. Мори тэргээ хуллэжэ, тэргэ Дээрээ мүнөөхи ламатайл абдараа тээгээд, городтоо ошотороо болдог, бута газараар зорюута морёо ябуулна, томо-томо шулуун дээгуур гаражи байжа гуйлгэнэ. Лама абдар соогоо арай улаан гол той юумм хэбтэжэ, иишэ тиишээ нэшэгдэнэ.

"Одоол лихэдээ ухэлнн ерэбэ гээшэ ха юм!" — гэжэ хэб-тэбэ.

Городтоо ерээд, базаар дээрэ үгытэй хүн шанга шангаар:

— Боохолдой худалданаб! Боохолдой абагты, боохолдой ха-рагты худалдажа абаад! — гэжэ байжа шангаар дуугархань! хаана-яана зондо дуулдана.

Тойроод байһан зон ехэ гайхалдажа, ехэ понирхожо:

— Мунөө болотор хүнэй боохолдой худалдахые үзөөгүйбди, | юун гээшэб энэмнай? — гэлдэн гайхалдана.

Тиигэжэ байжа хөөрэлдэхэ зугаае тэндэхи нэгэ баян дуу-лажа:

— Яагаа жэгтэй юумэ гээшэб? Би тэрэ боохолдойе табанv зуун түхэригөөр худалдажа абахамни! — гээд табан^ зуун түхэ-рнг гаргажа үгэбэ. Тэрэ табан зуун түхэриг мүнгыень тооложо* үгытэй хун абаад, абдараа нээхэтэйнь хамта ламань одоо үнэхөөрөө боохолдой шэнги болошоод, нюсэгэн бэеэрээ хуу дабирхай болонхой юумэ абдар сооһоонь гүйжэ гараад арил-1 шаба.

Хүнүүд хаража: "Энэтнай нээрээшье боохолдой ха юм!" — гэлдэһээр хараад хойноһоонь үлэбэ.

Баян хүн юушьегүй, табан зуун түхэриг миин түлөөд Һ ал аба. Иигэжэ үгытэй хүн баян лама хоёрые мэхэлбэ.


49. БАЯНАЙ АЛТАН


Урайниин нэгэ ехэ баян хүн ажаһуудаг байгаа, үрэ бэегой, нэгэ һамгатай. Тэдэ үбгэ һамган хоёр адуу малаар баян, албата зоноор олон, алта мүнгэниин тоолошогой. Үтэлхэ ядахадаа, үхэлөө ойро бо-лоходо үрэ хүбүүгоймад алта мүнгэёо нюуха гэжэ хэлсэбэ.

— Харанхы болоходо тээ тэрээхэн хада дээрээ абаашша зоохобди, — гэжэ үбгэниинь хэлэбэ.

Алта мүнгэеэ амһартай юумэд соогоо дүүрсэ хээд, тэдэ хададаа абаашша, газар малтаад, тэндээ зообо. Алтаяа зоохо-доо үбгэниинь иигэжэ хэлэбэ: Хоёр хадайн ниилэхэдэ гараарай, Хоёр модоной золголдоходо гараарай.

Энээниин хуу барлаг хүбүүниин шагнаад байгаа. Үбгэ һам-ган хоёр барлагаа шагнаһойе мэдэнэшгой: "Хоёр нюдэтэймдзч; харагдаагой, хоёр шэхэтэймдэ дуулдаагой алтаа зообобди, энээнһээн хойшо:

"Ой гэжэ

Олон хүүр хэлэхэ хэрэггой, Гэр гэжэ

Гэнэн хүүр хэлэхэ хэрэггой", — гэлдэжэ гэртээ бүсабад энэ галабта бү гараарай, Хүидэ бү_ харагдаарай, — гэнэд ябаха дээрээ. Тэдэ хоёроо ябаһан хойно тэрэ барлагын хорп үяляһай шорой асаржа, нэгэдхээд, хоёр зонгооһо\эгэдхээгэ?д 2>чэнэ Хоер хада ниилэбэ, ^гээд, хэлэнэ.

Хоёр модон золголдобо, — гэжэ.

ЩЩШШШШeepee ШШ Тзрээнһээн


50. ҮБЭЭТЭЙ ЯДУУ ХҮН


Убээтэй ядуу хүн өөрьёо үе соо баядта хүдэлжэ ябаһыма< Хүгщэниин байдта араһа шүрмэһэ элдэжэ, үнеэ саһайн һаажа ябаа. Нэгэтэ хүг-шэниин нарайлана. Хүбүүтэй болхоһоон хойшо хүгшэниин ехэ эбшэн болшоо. Гаргаһаниин басаган байгаа. Теэд бөө оди-гондо хэлхэдэн: "Бурхандаа мүргэгты", — гээд лэ хэлэнэ. Үбээ-тэй хүндэ юуншэ үбээ, баян хүндэ хони асаруулажа, бөэ асаржа бөөлүүлээ. Дээрэ туһа болон үбэй хүгшэниин үхэшоө.

Зяа, бисяахан найман һаратай басаган таһаршоо. Үбээтэй хүн хүгшэнөө үбдэхэдэ хони абаад, мүнгэ абаад, бурхандаа мүргэхэдөө баян хүндээ ехэ үрдэ орошоһон байгаа. Баян хун хугшэниин үхээд байхада: "Үрьёо түлэ" — гэжэ хашаа хаагаа һан. Үбээтэй хүн хаанашье ошхо арга үбээ боложо, бисяахан басагаа үргэжэ, газарын хахалхадаа уряйгаа барижа, хээрэ боргооһон, ялааһанда идюулэжэ, зобожо тулижа ябаа һан.

Баян хүнэй үбИэйе сабшахадаа, тэрэ бисяахан басагаа нюр-гандаа үргэжэ, тиижэ ажал хэжэ ябаа һэн. Тэрэ басагаа тии тииһээр таба наһатай болгоо һэн. Таба наһатай болхоһоон хойшо баян хүнэй бисяахайе өөбэйн хажууда һуулгажа хүдэл-гэжэ һуугаа һэн. Тиижэ ябажа ябахадан, эсэгэн эбшэн болоод үхэшөө һан.

Эсэгэйн үхээд байхада тэрэ басагайн хайрлан үбээ уряй хойноо зараа һан. Найматай болоод байхадаа тугал бурууһы хаража, ой тайгаар ябаа һан. Нажарай хурада зобожо тулижа, баядта муушалуулжа, баабайяа үрэ түлэхэм гэжэ тиижэ хүйтэ нойтон болошоод, арбан хоёртойдоо ехэ үбэшэн болошоо һои.

Бөөео асараад үзүүлхэдэн, бөөн: "сжэщ эдэхкэ үбээ", — гэжэ хэлээ һэн. Л а мая а асараад үзүүлхэдэн: "Энэтнай ехэ мш; эбшэтэй, энэ басагаа баряад байгаа хадаа, барандаа убдэжэ, убшэндэ дарагдажа хосорхот, — гэжэ хэлээ һэн. — Энэ басагаа мэнэгайр тэргэн дээр тээжэ, хаана муу һайн солоомо адхажа, тэндэ абаашажа хаягты", — гэжэ хэлээ һэи. Тэрэ ламаяа хүү-рээр баян хүн уряа хойноо заража байһан үбэгэн хүндэ: "Солоомо соо тээгээд энэ басагаа хаягты", — гэжэ хэлээ һэн. Тэрэ у бээтэй үбэгэн хүн муу һайн солоомотойе тэрэ басагайе амн-даар абаашажа, хуурган нухэн соо солоомотойе тульхижэ уна-гаагаад ябашоо пан.

Тэрэ басаган солоомо соо һуужа, хурайн орходо дааража, һүни болходо айжа, хэзээ үхкымааби гэжэ улижа дуулажа һуу-гаа һан. Халуунда халажа, нойтондо норожо байгаа һан. Тиижэ байха хирэндэ ондоо айлда нэгэ үншэн үрөөһэн хүбүүн баядта хүлһэншэ ябажа, нэгэ утархай һарайн амаралта абажа, айл тииргэндэ ошохом гэжэ, тала хээрээр талим сагаан хуһан соогуур ябажа ябхадан, нэгэ ная хүрэһэн убэгэн хорбиёо баряад, унаһан хуһан дээрэ тамхяа татажа һуугаа һан. Т^рэ хубүун үбэгэни хажууда ошожо:

— Сайн, үбэгэн! — гэжэ дуугараа һан. Тэрэ убэгэнинн:

— Хаанаһаа ябаһан хүбүүмши? — гэжэ һураа һан. Тэрэ хүбүүниин хэлэбэ:

— Эхэ эсэгэ үбээм. Энэ баян хүндэ адууһаниин хаража ябаһиимад, энэ утархай һар соо амаралта абаад, гараһан

түрэһэн айлдаа ошохоёо ябаа һимби. Тиигээд тэрэ үбэгэн хэлэнэ:

— Ехэ золтой хүн аадла, золоо олоо үбээ ябанаш. Энэ харгыяараан залан ябаарайш. Адхаһан нэгэ солоомо соо нэгэ басаган һууха, тэрэ басага абажа аргалуулаа хадаш, эдэхкэ, ехэ золтой басаган, — гэбэ. — Эдэгэбэл, байсандаа һуугаад, ха-ранхы һ'үни газаа гархада, танай зуун боориин оройдо азарга сагаан хупани узуурта ехэ алтан байха. Тэрээни хэншье олохо үбэйма. Тэрэ аргалапан басагантаяа гэрлээд, тиимэ золиин тэндэ байха.

Тэрэ хүбүүн тэрэ үбэгэндэ ехэ баяртай болжо, субса хар-гыяаран ябана даа. Яба ябаһаар одирээд, ехэ амархай хуур-гана соо солоомо муу һаймайи адхаһан газарта бисяахан наряй хубүүниидли юума уйлана. Тэрэ хүбүүн тэрээни дуулаад, байжа байгаад шагнана. Уйлапан тээшэ айлахаар шэртэжэ байжа хараад ошобо. Ошоходон, хубсаһа хунаршье убэй,* муу һайя-маар оройлдоод, арбан хоёртой басаган нюдэнһээн уһа гархаяа болишхоод, дуу гаража пууна. Тэрэ. хубүүн угаа ехээр хайр-лажа, тэрэ басагаа солоомон сооһоон гаргажа, солоомо суу-рын арлигажа, газаагууран үмдэжэ байһан хубсаһаар оройжо, ябахаяа болишиһнимайи үргэжэ ерэнэ.

Баабайн бариһан тур шабаагар юушье убээ, газаа досоон юуншье үбээ, тэһэршиһиима үлтэршиһинма байна. Тур — соон һуухашье һуудалшье үбээ. Муу һайн ногоо үгтээжэ, тэрэ баса-'

гаа гурьяа булан соо хэбтүүлнэ. Үндэрэһэн һандараһан шабаа-гараа дайдын харшн юугээр бүгэлжэ һальси орохо үбэйеэр, лил тинргэнээр орожо, 'тэрэ басагандаа идеэлхэ уухымайи бэ-дэрнз. Табан хоногой дотор соо уһашье уугаа убээ, бутаруухай хнлеэмэшье убээ. Тэрэ хубуун шадажа, уһа саһа оложо, хи-леэ. мэ оложо тэрэ басагаа идеэллэнэ. Тэрэ басаган бисяаха деэлхэһээн хойшо хушэ орожо, солоо орожо, тэрэ хубуундээ еөрьёо ябаһан тулиһаиаа хэлэбэ. Тэрэ хүбүүн айл "пнгршв дээгүүр юума- һургална, аргалхаяа хун биимии, убэймии гэжэ.

Тиижэ ябажа ябахадан ондоо айлда ехэ һургаартай хун, хуу аргалдаг хун айл тииргэндэ ехэ муу эбшэйн аргалжа байна гэхые дуулаеа. Тэрэ хүбүүн тэрээниие дуулахаһаа хойшо тэрэ аргалдаг хундээ ошожо золголдобо. Золголдоод:

— Тиимэ убшэн байна, тэрээни аргалхыш? — гэжэ һураба: Тиихэдэн тэрэ аргалдаг хүниин:

— Асаржа узүүлыштаа, — гэнэ.

Тэрэ хубуун тиимэ һайн хүн гэжэ дуулаад, муу тур соогоо хэбтэһэн басагандаа гүйжэ ерэнэ. Ерээд, тэрэ басагандаа хэлэбэ: "Би шамайе ургэжэ абаашахам".

Тэрэ басагаа өөрьёо хубсаһаар хубсалуулжа, нюргандаа ургэлжэ, оидоо айлда гараба. Ондоо айлда гаража, тэрээндээ хурэжэ, аргалдаг хундээ узуулхэдэн: "Энэ хоёр һарайн дотор соо энээниишни юушье убээ эдэгээхэб" — гэжэ хэдэбэ.

Тэрэ басагаа аргалдаг хундэ о'рсижо, идьхэ уухымайе бэдэржэ, баяшуул ноёшуули уряй хойно худЭлжэ, пуни удэр убээ хуйтэндэ хулдэжэ, нойтондо норожо, идьхэ идеэ, хубсапа басагандаа удэр бури асаржа угэжэ байна. Аргалапан хундээ мунгэ алта угэнэ. Аргалапан хуниин тэрээниин абажа угэбэбой: "Нээгуурээн энэ басагаа хубсалуула", — гэжэ һөөршиин угэбэ. Гурбан лзрайн дотор соо тэрэ басаганай эбшэн убээ болжо, хул дээрээ гэшхэжэ, хуни адли хун болобо.

Тэрэ һургаарта хундэ ехэ мүргэжэ шүргэжэ, тэрэ хубуун муухан тур соогоо ерэбэ даа. Тэрэ муухан тураяа заһажа, турайндли болгожо, муу һаймааран унталга хэжэ, идьхэ уухымайе айл тииргэнһээн гульдхажа, идеэлэжэ һуугаа һан. Тиижэ байхадаа харанхы һүни хоюуландаа газаа гархадан, зуун уряй-да хада дээрэ юума ялаганажа харагдана. "Энэ юун бай-хым?" — гэжэ хубуун басаган хоёр хүтэрэлдөөд гараа пан.

Азарга сагаан хуһани уз^урта толгойн шинээн алтан ялаганажа байгаа паи. Тэрэ алтайе абажа, тэбэржэ гэртээ ерэжэ, тэрэ алтаараа юума абажа, идеэтэй хубсаһатай боложо, адуу-тай болоо һон.

Адууниин удужэ, пайн ажалтай болоод байхадан, хаяһан баян хун өөһэдтэ одиробо. Одирходон, тэрэ басаган хэлэн хөө-рэн байгаа паи:

— Үхэһэн басагантанай амида болжо, ажал хэжэ шамапаа дутахаяа болибобди, — гэнэ.

Тэрэ баяи хун тэрэ басаган да мүргэжэ шургажа:

264


— Намда муу бү хыш! Уряйнси баабайнш, өөрөө хээйиш

һанахалби.

Гэртээ бусажа, лама бөөнүүдын тэрнэһээ хойшо айдаг болжо, тэрэ басаганай хуряаха болоһон хүбуүииин айлдаа ехэ ноён болжо, айл тииргэнэй муу муухай хээшэни хойшхолон үбээ

болгожо, амитании эрдэмтэй, һургаартай болгржо, хүгшэниин эхэнэр амитани һургажа, ажалиин түргээр шангаар дамж/v

лажа байна.


51. ТАЙШАА ҮГЭЭТЭИ ХҮН ХОЁР


Нэтэ үгээтэй хүн тайшаатай худа орол-сохо һанаатай.

— Тайшаае басагаар бэри хэз һаа яаха гээшэб? — гэжэ угээтэй убгэн хугшэнһөө һураба.

— Юрдөө, хиирээгой хун тайшаатай худа ура г ~ болохох* гэжэ ама алдахаал. Үгээтэй ядуу зон хадаа, аминдаа таатай бэри олходомнай ямар байба гээшэб, — гэжэ һамганиин га ни галзуу болоно.

— Туршаад лэ үзэхэм, — гэжэ үбгэн тайшадаа ошобо. Тайшаае газаа хурэжэ, моринһоон буугаад, гэртэнь оробо. Ороод; мэндэшэлэлдэбэ.

— Хаанаһаа ябаһан хун гээшэбтэ? — гэжэ тайшаа Ьураба.

— Худайн голһоо, худанхани хоймбрһоо ябаһан хум, — гэнэ убгэн.

— Хаагуур ябажа ерэбэт? ~ Далан елээ ябаһан

Даагани сабшаһан Дардам сагаан харгыгаар ерэбэб, Гушан елээ ябаһан-Гунани сабшаһан Губилтайн сагаан харгыгаар ерэбэб,

Болзор болдогшын боро шулуутай харгыгаар ябабаб.

— Хэр ябажа энэ дайдада хурэбэт? — гэжэ тайшаа һуранз.

— Хушууи буреэ Хуһа зангидажа

ябабаб.

Шэбэр' буреэ

Шэнэһэ зангидажа ябабаб, Хоноһон газартамни Хуһа модон зангилаатай, Үнжэһэн газартамни ^Р$$у Үшөөһэн зангилаатай байха, хойдтоо ябахадаа хараарайт, — гэбэ.

— Ямар хэрэгээр ерэбэ гээшэбтэ?

— Агнаха хүбүүтэйб,

Адалинь бариха бэри һуража ябанаб,

Булга бариһан хүбүүтэйб,

Булгаар эсхэжэ оёхо басага бэдэржэ ябанаб.

— Тиимэ басаган олдоходоош олдохо эидэ, юу үхэбтэ ба-саганиимни түлөө?

— Too болохогүй мүнгэ үхэб, Туужа болохогуй адуу үгэхэб.

— г Болохо, болохо, — гэжэ тайшаа зүбшөөжэ, бэһэ андал* даан болобо.

Үгээтэй хүндэ хаанаһаан утаһай торгон бэһэ ерэхэб, таһама бэһэеэ гаргажа, худа болохо тайшаа даа хэлэнэ1. "Ударшагой у par болохомнай, таһаршагой тариг болохомнай гэжэ таһама бэһэеэ тандаа баринам" — гэбэ. Тиихэдэнь тайшаа урдаһаань торгон бэһэ гаргаба. Тиихэдэнь үгээтэй убгэн хэлэнэ:

— Танай, та бэһэйн түлөө басага хубуугээ ниилуулжэ бай-нуут, энээниитнай ойлгоогд/йлби! — гэбэ. Тайшаа ташага улаан болоод, дуу гай байна.

Ура г юумэ ороһон хойноо тайшаа одоош тэрэ худа даа хэлэпэн юумыень абаашахаяа ерэбэ. Тиихэдэнь тэрэ убгэн нэгэ мунгэ гаргажа үгэбэ (too болохогүй), гурбан хүлтэй морин сэргэдэнь уяатай байба (туужа болохогүй адуун).

Иимэ шадамараар угээтэй хун тайшаае мэхэлһэн байха.


52. ГУРБАЛДАЙН ГУРБАН СЭСЭД


Гурбалдайн гурбан сзсэд гурбан яһанай амитад байба гэлсэхэ. Нэгэниин ихинаад яһанай хүн гэхэ, хоёрдохин — барай яһанай, гурбадахин — бо-ролдой яһ а май. Тэрэ гурбан хүбүүн гэр гэртээ, нютаг нютагтаа байхадаа бэе бэеэ суу дуулаад байба ха. Тиижэ ерээд, хоёр бага сэсэшүүлын ехэ сэсэнээ бэдэрэжэ ошобо ха.

Ихинаад япан тэрэ сагта хадаа Ахайн аманда һууһан гэхэ. Хоёр сэсэн харгуйн холынхи, уһанай утайнхи, һура һураһаар Ахайн аманда хүрэбэ ха. Тиигээд хүнэһээ һураад ехэ сэсэндээ оробо ха. Ехэ сэсэниин гэртээ пууба. Мэндэ амар хэлсээд, ехэ сэсэниин хоёр бага сэсэшүүлһайн иижэ пураба тэхэ:

— Юу голой хүбүүд, хаа голой ашанад байната, юунэй һу-рагаар энэ холо ерэбэбтэ, юунэй суугаар энэ газарта мордо-бобто? — гэжэ.

Тиихэдэнь дунда сэсэниин иижэ хэлэбэ гэхэ:

— Бидэ хоёр нэгэ харагшан үнеэ буляалдаад байнабди. Энэ нүхэрни буляалдахадаа иижэ хэлэнэ: "Энэ үнеэ угүй болгоһоор жэл болбоб", — гэжэ. Би хэлэхэдээ иинэби: "Энэ унеэн хадаа хү-рээ соомни үнеэнһээмни гарһан юма", — гэжэ. Тэрэ буляалсаа-емнай хахалажа үгэхэ хүү оложо ядаад танда ерэбэбди. Таа маниие хоёр тээшэмнай хахалажа үгыта?

Ехэ сэсэн нэгэ багтай шэбшэд гээд, хэлэбэ: ' — Буляалдаһан үнеэнэй эхэдиинь дсарагтун.

Хоёр сэсэд гэр гэртээ харяад, унеэдээ туугаад ошобод. Ехэ сэсэн буляалдаһан үнеэень баряад, борьбын минаадаба. Тиихэдэн хажуудан байһан эхэн мөөрэбэ. Тэрэ үнезнэй мөөрэһөөр ехэ сэсэн хэлэбэ:

— Энэ мөөрэһэн үнеэн буляалдаһан үнеэниитнай эхэн. Ши, бага, сэсэн, үнеэгээ аба! — гэбэ.

Тиижэ ерээд ехэ сэсэнэй гэртэн орожо таамаг хүүрнүүдии хэлсэжэ, таршагаар хэмнэн зугаалабад, һайхан хүүрнүүдии хэлсэжэ, һараар хэмнэн зугаалабад. ШШ

Ндйрляжа байхадаа бага сэсэниин иижэ һураба гэхэ: — Бага наһандаа нэгэ үдэр хээрэ хонидии адуулажа ябабаб. Тиижэ ябахадамни хажууда мни дурбэн хун ерэбэ. Мэндэ амар хэлсээд нэгэнинн хэлэбэ: "Бидэ эсэгэйн дурбэн хубуудэб-д*. Эсэгэмнай ухэхэдээ дурбэн хубуундээ нэгэ дохолон сагаагша гуу улеэһэн байба. Тэрэ гүүгээ бидэ хубааһан байба бди иижэ: ехэ ахамнай толгойен абаһан юма, гурбан бага хубуу-диин нэжээд хул а балан байгаа. Мунөө болходо тэрэ гуумнай хээрэ бэлшэжэ ябаад, хунэй хурээ бала даража ороод, таряа эдеэ. Тэрэ таряанай эжэн манһаа потрав нэхэжэ байна. Дуу-мэйн ноедууд тэрэ хэрэгые шуугээд, иимэ тогтоол га р га а юм: душэн пууд талха тулэхэ гэжэ. Тэрэ душэн л у уд талхайе бидэ хайшан гэжэ хубаажа тулэхэ юумабди? — гэжэ. — Тэрэ хэрэ-гиие тани ойгоор хайшан гэжэ илгаха хэрэгтэйби? Ехэ сэсэн, хэлэжэ угыга", — гэбэ. Ехэ сэсэн нэгэ бага доошоо хаража һуутаад хэлэбэ:

— Бага хубуундэ дохолон хул тудаһан байгаа, тэрэ хубуун юма тулэхэгуй юм. Дохолон хул таряа гэшхээгуй. Ехэ ахань' хоёр, хуби тулэхэ юм, юум гэхэдэ: толгой баран бэеые мэдэжэ абадаг юм, хоёр дунда хубууд арбаад пууд тулэхэ юма, юм I гэхэдэ һайн хулнууд муу хулиие шэрэжэ ябаһан юма.

Тэрэ илгабариие хоёр бага сэсэнүүд зүбшөөбэ. Тиижэ зу-гаалажа һуугаад, ехэ сэсэн дунда сэсэнһээн иижэ һураба: щ

— Ахайн Ирхудэй толгой Улаан Залаа Мэргэн Дэгэйн мэдээндэ байдаг байгаа. Өөһэн тэрэ дайдые эжэлээд, та ига да ябаһан ангуудын баһа эжэлэдэг байгаа юм. Тэрэ тайгадаа агнажа ябаһаар, Улаан Залаа Мэргэн Дэгээ хубуун нэгэ та рил эреэн буга хараба ха. Номо һаадагаа абаагуй юума ад, гэртээ ошобо ха, номо һаадагаа асараха гэжэ. Тэрэ һамаандан Ту-иэршиин хубуун Бара тургэн тэрэ бугайе харбажа унагаага^ад, шорложо эдихэ гэжэ шамдажа байба ха.

Дунда сэсэн өөдөө хаража, нэгэ мирад гэжэ хэлэбэ гэхэ:

— Тэрэ бугайе нэгэ харбалгайн* газарта барижа үгөөд, Улаан Залаадаа харбуулжа, оноо хадан буугаен өеһэндэ үгэхэ.

Гурбан сэсэшүулнүүд туүниие зүбшөөбэ. Түүнэһээ хойшо болходон гурбан сэсэн нэгэдэжэ, нэгэ газар һууба ха. Сэсэниин ехэдэ, сумэгэниин бүдүүндэ гурбалдайн гурбан* сэсэн бутүүе тааха, бухэлиие намнаха юмад сууда орожо, сойда хатаража байгаа юм.

Нэгэтэ Гурбалдайн гурбан сэсэнүүдии гэртээ һуухадан, хоёр һамаган оробо ха. Мэндэ амар хэлсээд, тэдэ һамагад хэлэбэ:

— Бидэ хоёр базанадабдн, хоюулаа аха дуу хоёрой памага-дабди. Хоюулан иэжээд нэжээд хүбүүтэй байба бди. Тэрэ хоёр хүбүүднай эрээмэ сасуу хоёр байгаа юм. Нэгэ 1?уни хоюулан хүбүүдээ тэбэрээд унтаһан юмабди. Нэгэнээмнай хүбүүн углөө бодоходомнай үхэшэжэ байгаа юм. Үлэһэн нэгзэ мүнвө болоходон буляалдажа байнабди. Гурбалдайн гурбан сэсэЯЯН

манай хэрэг илгажа угыта.

Гурбалдайн гурбан сэсэн тэрэ һамагадые үлэһэн хүбүүея асаруулба. Ехэ сэсэниин тэрэ хүбүүниие абаад, һэлмэеэ баряад далайба, хоорондоогуурин хахара сабшаад, нэжээд нэжээдээр

угэхэ гэжэ. Тиихэдэн үнэи эхэн хэлэбэ:

— Хүбүүемнай аланхаараа, энэ һамганда угэгты! — гэжэ. Тиихэдэн нүгөө һамганиин хэлэбэ:

— Сабшагтуй, хэндэшье хүртэйгүй байг! Гурбалдайн гурбан сэсэн тэрэ һамагадай хүүриүүд дээрэһээ

илгажа, хүбүүе сабшахагүй гэһэн һамгандан үгэжэ табиһан гэлсэхэ.


53. ГУРБАЛДАЙН ГУРБАН СЭСЭН


Гурбалдай гээши хун гурбан хүбүүтэй байгаа'. Тэрэ гурбан хүбүүн худмури хээ

убэй гэртээ һуу һууһаар эсэгэеэ далан улаан үхэри идежи дуу-

Ьашхоо. Тиихэдэ дүү хүбүүниин ахаһаан һурана:

— Аха, аха, хаанапаа ерээбши?

Ахан хэлэнэ:

— Хуйтэн голой сэлеэнһээ ерээб.

— Хүйтэн гол гэжи голоһоо гараһан горхоо хэлэныштаа?

— Голоһоо гараһан горхонши һаан, тураг шубуун дэбзжи гараа үбэй има.

— Тураг шубуун гэжи тугаар гараһан бульжуиуурай хү-бүүн бульбурайхани хэлныштаа?.

— Бульжумуури хүбүүн бульбурайханшни хадаа хаан хүү-"и алтан орьег дээрэ һуужи, хоёр даляараа газар хадхажи байһиима.

— Хаан хүнн алтан орьег гэжи харса хүни урса хэныйш-

таа?

— Харса хүни урсаши һаан хоёр нохой хоёр эрхиндэн

һуугаад, дуу дуугаа дуулалдаа үбэй байһиима.

— Хоёр нохой гэжи хоёр нохоёо нойтон гөлгө хэлныштаа?

— Хоёр нохойн гөлгөнши һаан, Шингэлтүйн дабаан өөдэ дөшен пүүд туулга даажи гараһиима.

— Шингэлтүйн дабаан гэжэ бог-һаг адхаһан болдогоо хэл-ныйштаа?

— Бог-һаг адхаһан болдогши һаан, ялгайн ябар халхала-

һиима.

— Ялгайн ябар гэжи үглөө үдэшин шируухэлныйштаа?

— Үглөө үдэшын шируушии һаан, хоёр сэсэн хүүр хэлсэ-жи байһаар хэлэеэ хөлдөөшхнһиима.

— Хоёр сэсэн гэжи хоёр хэлхеэ тульмага хэлныйштаа?


18'

5

275

— Хоёр хэлхэй тульмагши һаан, хэлхэ хүүр дутаа үбэй има. Тиигээд гэртэпээн Хартагай хаани нэрэ өдөр ошохомнай

гэжи төхөөрэбэ. Төхөөрөөд ошоо. Ошоходон айл байгаа. Ехэ хубуунннн тэрэ айлда ороо. Ороходон, гэрэй эжин гэртээ убэй. Гэртээ убэй байхадан, ахаһаан хоёр дүү хүбүүниин һу-раба: '

— Ямар хунээдэ орообши? — гэжи.

— Өрөөһөн нюдээ өрөмдөк хүнээдэ орооб.

Тиигээд саашаа ябана. Баһа нэгэ хүнэй гэр байхада тэндэ дунда хүбүүниин оробо. Дунда хүбүүнһээн һурана:

— Хэнээдэ орообши? — гэжи.

— һорһон дахатай хунээдэ орооб.

Бапа саашаа ошоходон нэгэ гэр байгаа. Тэндэ бага хүбүу" ниин оробо. Тэрээнһээн һурана:

— Хэнээдэ орообши?

— Сагаан морьтой хунээдэ орооб, — гээ.

Тиигээд саашаа ошоходоо тэрэ ороһон улаһаа хүсээ. Хү-сээд, урайн ороходоо, ахан хэлэнэ:

— Энэ минии ороһон гэри эжин.

— һайши гээд таняабши? — гэхэдэн:

— Нюураа угаагаад, угаадаһаа хушаа үбэй иима, тэрээ-гүүриин таняаб.

Нүгөө хүбүүгээ хүсээд, дунда хүбүүниин хэлэнэ:

— Минии ороһон гэри эжин ЭНЭ. t

— һайшан гээд таняабши?

— һорһон дахаяа һэжирээд өмдөө һэн, тэрээгүүрин таняаб.

Урайн ороод инеэлдээд ябана. Гурбатхи хүүгээ хүсээд, бага хүбүүниин хэлэнэ:

— Минин ороһон гэри эжин энэ, — гэбэ.

— һайшан гээд таняабши?

— Сагаан морёо унахадаа ильбээд унаа һэн, тэрээгүүрии таняаб.

Тиигээд Хартагай хаанаа нэрэ өдөр зугаалаба. Зони тархада тэрэ гурбан хүбүүн хаандаа заагаа: — Энэ гурбан хүбүүн мани урай орходоо шоглоо һан, — гэжи.

Тиихэдэн хаан һураба:

— Яахадаа урайн орходоо шоглообта? — гэжи. Тиихэдэн ехэ хүбүүниин хэлэнэ:

— Би энэ хунээдэ ороо һам, ороходом хэнээдэ орообши гэжи бэшимни һураа һан. Тиихэдэн өрөөһэн нюдэ өрөмдөг хунээдэ орооб гэжи хэлээ һэм, Һайшин гээд таняабши гэхэдэ, нюураа угаагаад, угаадапаа хушаа үбэй иима. Тэрээгүүрин таняаб гэжи хэлээ һэм. Тиигээд танихадам, бэшимни: "Аха зоб хэ-лээш", — гэжэ инеэлдэжэ урай ороо Һамди.

Нугөө хоёр хүбүүд ушараа хэлэбэ.

Хартагай хаан тэрэ гурбан сэсни табяад, хоАнопоон тагнууд

гаргаа. Харьхадаа юу хэлсэхиимааб гэжи.

Ехэ хүбүүниин хэлэнэ:

— Хартагай хаани гээшэ ямар хара хүни зүһэтэвби? Нүгөө хоёриин зүбшөөжэ, дунда хүбүүниин хэлэнэ:

^ — Энэ аршин ямар хүни амтатайб — гэжи.

Нүгөө аха дүү хоёриин:

— Бэди б ah а тиижэ һанаа һамди, зүбтөө,—гэжэ.

Бага хүбүүнийн хэлэнэ:

— Энэ мяханнин яахадаа нохойн мяхани амтатайби? — гэжи.

Тиихэдэн нүгөө хоёриин баһа зүбшөөнэ. Хоёр тагиуул тэхэ-рээд, хаанда тиижэ хэлсэнэ гэжи хэлсэһэн хүүриин барни хэлэнэ. Тиихэдэн хаан тэдээни татуулаад пурана:

— Яахадаа би хара хүни һүрэгтэй байхымби?

Тиихэдэн эхэн хэлэнэ:

— Би шамайе хара хүнэһээ олоһиим.

— Архим яахадаа хүни амтатай байхым?

Эхэн хэлэнэ: ftjjm

— Үхэһэн хүни хуурсаг дээрэ ургаһан модойн асаржи сорго

хэжи архи нэрээ һэмди.

— Мяхан һайши гээд нохойн мяхани амтатайимби? — гэхэдэн:

' — Хонид манай тахалжа үхэһиима, нэгэ бугшаа үлэһэн но-

хойёо хөхүүлэжи тэжээжи ехэ болгоһиимди.

Тиигээд Гурбалдайн гурбан сэсэн зөбтө гараба. Тиигээд хаан хэлэнэ:

— Би тани туршахам. Та талда гарагтуй.

Талда гаргаад гурбан дабхар торгоор алтан бэһэлигээ орой-гоод гурбан дабхар хобто соогоо хээд, газаапаан гурбан сэсэн хүбүүгээ асараад:

— Зай, юу хадалгаа би? — гээд пурана. Ехэ хүбүүн хэлэнэ:

— Гурбан дабхар хобто байна.

Дунда хүбүүниин хэлэнэ: — Гурбан дабхар хобто соо гурбан

дабхар торгон байна.

Бага хүбүүнһээ һурахадан хэлэнэ:*

— Гурбан дабхар торгон соо алтан бэһэлиг хадагалаатай

байна.

Тиигээд гурбан сэсэн гэртээ харьхаяа гараба. Ерэжэ ябахадаа нэгэ изии нэгэ хамсуйяа өмөдөөд, нүтөвдөө үмдөө убэй аран-

га дээр аарса хэжи байна. Өөһэд пурана:

— Хай, сагаагши үнеэ харайт?

Тэрэ изии хэлэнэ:

— Харааб, мэнэ урайхантнай Хартагай хаани гурбан хара буха хай сагаан үнеэндэ хамар дээрээ баалгажи, ханшар дээрээ шээлгэжи ябажи ябана… ш

Тэрүү изиидээ тороод саашаа ябана.

Нэгэ хүяээдэ ороно. Тэрэ хүнээдэ гэртэн хүн убэй, нэгэ ба саган байна. Тэрэ басаганһаа һурана:

_ Биде холойн харгуйн улад байна бди, манда идехиимэ убэй Тоотогой хоёр үндэгэн, тухурюуни нэгэ хүзүүн бии бай. на, тэрээни болгохо барюулаа үбэй тогоон танда байнуу? Тиихэдэн хэлэнэ:

— Барюулаа үбэй тогоон бии, баабайһаан айнаб, үндэрөө убэй тогоон бии, инбииһээн айнаб.

Гннхэдэн, һурана:,

— Баабай иибии хай ошоһиим? Басаган хэлэнэ:

— Өөрьёо гэртхн идеэи хүнээдэ идехэеэ ошоо, үлүүр бэеэ эбэшэнтэй андалдахаяа ошоо.

Тээнинн таагаа убэй байшоо.


54. ЭСЭГЫН ГУРБАН ХҮБҮҮН


Урайниин эсэгын гурбан хүбүүд байдаг байгаа. Тэрэ гурбан хүбүүд Монголдо

нүүхэмнай гэжэ түхөөрбэ. Түхөөрөөд, тэдэш |ябаа. Ябана… ябана… Нэгэ нүүһэн хүни бууса дээрэ орожо ерэбэд. Тэрэ нүү-яэн хуни бууса дээрэ орожо ерээд байхадаа, бэеэгэн хүбүүн-һээн һуранад:

— Эндэ ямар хүн һуугааб? — гэжэ.

— Хара морьтой, хара хоньтой, хара нохойтой хүн һуу-гаа, — гэбэ бэеэгэн хүбүүниинь.

Тэрэ гурбан хүбүүд саашаа ябабад. Ябана… ябана… Тиигээд нэгэ пая нүүжэ ябашаһан бууса дээрэ оробод. Тэрэ бууса дээрэ ороод байхадаа, тээли хүбүүнһээн һуранад:

— Энэ бууса дээрэ ямар хүн һуугааб? — гэжэ.

— Шара морьтой, шара хоньтой, улаан үнеэтэй хүн эндэ hyyraa, — гэжэ тээли хүбүүниин хэлэбэ.

Теэд тэдэ хүбүүд саашаа ябабад. Ябана… ябана… Тиижэ ябаһаар, нэгэ пая нүүжэ ошоһон бууса дээрэ тудажа ерэбэд. Тэрэ бууса дээрэ ерээд байхадаа, ехэ хүбүүнһээн һуранад:

— Эндэ ямар хүн һуугааб? — гэжэ.

— Сагаан морьтой, сагаан хоньтой, сагаан үнеэтэй хүн э" Дэ Һуугаа, — гэжэ ехэ хүбүүниин хэлэбэ.

Хүбүүд саашаа ябабад. Ябана… ябана… Яба ябаһаар ерэ* *эДээ, нэгэ һая нүүжэ ерэһэн гэртэ тулажа ерэбэд, Тэдэн нээ-Рээшил бага хүбүүниин хэлэһээр хара морьтой, хара хоньтой, *аРа нохойтой хүн байгаа. Хара моринһоон һая ерээд бүтүү УУрал гаража байгаа.

Энэ хүбүүмнай эүб хэлэһэн байбахним, — гэлдээд cat-Шаа ябабад. Ябана… ябана… Яба ябаһаар тэдэш нэгэ пая П

жэ евэпэн хүүдтэ оробод. Тздэн тээли хүбүүни хэлэһээр шара морьтой, шара хоньтой, улаан үнеэтэй хүн байгаа.

— Тээли хүбүүмнай баһа зүб хэлэһэн байбахиим, — гэл-дээд хүбүүд саашаа ябабад. Ябанад… ябанад… Тиигэжэ яба-һаар, нэгэ һая нүүжэ ерэһэн гэртэ тулажа б aha ерэбэд. Ехэ хүбүүнэйн хэлэһээр тэрэ хүн сагаан морьтой, сагаан хоньтой, сагаан үнеэтэй гэр байгаа.


— Энэшни ехэ ахаймнай хэлэһэн тудабахиим, — гэлдээд тэдэ хүбүүд саашаа ябабад. Хаанаһаан тиижэ хэлэһэн хүүр-яуүшын тудаба гэхэдэ, тэдэшни бууса дээрээ унагааһан даа-хяинь хаража хүбүүд тааһан байгаа. Сэсэн мэргэн хүбүүд байһым байгаал даа. Тэрэ хүбүүднай теэд саашаа ябабад. Ябана… Ябана… Яба ябаһаар хаанай гэртэ хүрэжэ ерэбэд. Хаанда хүрэжэ ерээд, гэртэнь оробо. Гэртэнь ороходонь тэдээ-ии сагаалаад, абаашша хаашхаба. Хаалгаад һуухадаа тэдэ гурбан вер соогоо зугаалнад:

— Энэмнай хара хүн аад, хаан ороод һуунахиим, — гэжэ хэлэнэ нэгэ хүбүүниин.

— Архиһаан ямар хүни амтан гарааһам, — гэнэ нүгөөдэнь.

— Мяханһаан ямар нохойн амтан гарааһам, — гэжэ гур-бадьхи хубүүниинь хэлэнэ.

Иижэ хэлсэжэ Һууһайн хаани хүлһэншэд дуулаад, хаанда хэлэбэ. Хаан тэрээни дуулаһамээрээ уур сухал боложо, бое одогоноо суглуулжа асараад һураба:

— Эдэ хүбүүд яахадаа иигэжэ хэлсэбэб? — гэжэ.

— Хаае хардаад, анханда шинии үбгэ эсэгэ хаа ороһон-хиим, теэд хара хүн хаа оробо гэжэ илгараад байгаалам. Ган тасуур боложо, үнеэд хожороод, хүрэнгэдэ үһэн орохоёо бо-лёод байхадан, эзыш хүрэнгэдөө хүхэнэй үһэ һаажа хэһэниин хүрэнгэ хүни амтатай болоод байгаалам. Теэд тэрээвһээн хойшо хүрэнгэёо эдьхэхэдээ, хүни үһөөр эдьхэһиимэ, теэд хүни амтатай байгаагой яаханби хүрэнгэ. Үбһэ хулаһаар дутаха-даа, үбгэ эсэгэшни үхэр одоһаа нохойн мяхаар эдеэллэжэ бай-һыма, тэрэшни теэ нохой амтатай гэжэ илгараад байгаалам, — тэжэ бөө одогошын, мэргэд түргэшын тэрэ хаандаа хэлэжэ үгэбэд.

Тэрээни мэдэжэ абаһамээрээ, тэрэ хаан хүбүүши сэсэйи ойлгоод; "Хаалгаатай хүбүүши табижа, наашан намда асараг-туй", — гэбэ. Тэрэ хүбүүши гаргаад, хаанда асарба. "Байс, эдэ хүбүүши сэсэйи үшөө туршаад үзэхым байна", — гэжэ хаан ойндоо' һанаад, тэдээнһээн һураба.

— Дайда дээрэ гурбан улаан юум?

— Ялгада ургаһан шүнэһэн улаан, Яргалтай хүни шарай улаан,

Ябарта үлеэлгэһэн үнэгэн улаан, — гэбэд тэрэ хүбүү-

шын.

— Дайда дээрэ гурбан сагаан юум? — гэжэ хаан һураба.

— Үтэлхэдэ үһэн сагаан,

Үдэхэдэ шүдэн сагаан,

Үгхэдэ яһан сагаан, — гэжэ хүбүүд хаанда харюу үгэ


бэд.

— Дайда дээрэ юһэн хүхэ юум? — гэбэ хаан.

— Хасуурһан хүхэ, нарһан хүхэ, тэнгэри хүхэ, уһаи хүхэ, ногоон хүхэ, — гэбэд. — Үбэлдөө хагдархай хуша хүхэ. Үбэл-дөө хүхөөр байха бурюу хүхэ. Бурюу гэжэ ногоон үбэлдөэ ходо хүхөөр байдагшымаа.

— Архиин арбан гурбан эдьхүүргэ намда нэрлэжэ үгэг-ты, — гэжэ хаан тэрэ хүбүүдтэ хэлэбэ. Тэрэ хүбүүшын нэр-лэбэ.

Архиин арбан гурбан эдьхүүргэ гэжэ:

Ургажа байһан ногоонһоон, Ургажа байһан модонһоон, Хурдан морьни туруунһаан, Мэргэн хүни эрхэйһээн, Мэдэдэг хүни хэленһээн (бэшэ юумын)

абажа эдьхэһэн байна архи, — гэжэ хүбүүд хаанда хэлэбэ.

Хаан хүбүүши иимэ сэсэн мэргээр харюу хэлэжэ үгэхэдэнь ехээр баярлаад, адаһа мал, мүнгэ юумэ үгөөд табиһан юм

гэлсэнэ.


55. ҺАНААМГАЙ АХАДҮҮНЭР


Эртэ урда нэгэн сагта бэлэй. Эхэ эсэгын гурбан хүбүүд байгаа. Хамта ябадаг һэн. Нэгэ һайн cap шахамалтай байтарань, тэрээнииень гэнтэ абашаба, үгы болошобо. Гурбан ахадүүнэр:

— Сарнай яашаба гээшэб, хулгайшан, магад, абаба гү? — гэлсээд, — тэрээниие хайшан гэжэ олохо ушартай болооб, — гэжэ зүбшэлсэхэдээ:

— Таалсаад олоё, — гэлсэбэ.

— Зай, тиигэе. Таабари хэлэ, хэлэ. Ши хэлэ, ши хэлэ, — гэлсээд, аха хүбүүн эхилжэ хэлэбэ:

— Нэгэ хүрзэгэр хара хүн ябаба, — гэбэ. Хоёрдохи хүбүү-нвинь хэлэбэ:

— Хүрзэгэр хара тула тэрэшни боршигор нюуртай байха ёһотой. (

Гурбадахи хүбуүн хэлэбэ:

— Хүрзэгэр хара аад, боршигор нюуртай тула тэрэшни Бор-шитхо гэжэ хун гээ, шэ.

— Мун Боршитхо сарымнай хулгайлба, тэрээниие бэдэржэ олоё, — гэлсээд, гурбуулан Боршитхо гээшые бэдэржэ ябаба.

Холо газар бэдэржэ ябатарань, нэгэ хүрзэгэр — хара аад, боршигор нюуртай нэгэ хүн ябаба.

— Та, хэн гээшэбта? — гэбэ. —;

— Би Боршитхо гээшэби, — гэбэ.

— Аа, тиимэ һаа, та бидэнэй шахамал cap хулгайлһан хүн мун, — гэлсэбэ. в

Боршитхо:

— Яагаад намайе хулгайда хабаадуулаабта, — гэхэдэнь:

— Бидэнэр таабари таалсааД мэдэбэбди, — гэхэдэнь, Бор-


шитхо сэсэн үгэдэ бэрхэ байһан тула тэдэниие дүтэ уауулЩщ

гуй, торгоохо байба. Тиихэдэнь гурбан аха дүүнэр:

— Бидэнэр мэдэһэн байхабди, ши абаһан байнаш, — гэжэ Боршитхыё барижа хүлеэд, хуули яаманай газарта абаашаба.

Тэндэ ошоод:

— Энэ бидэнэй cap хулгайлһан хүн мүн тула энэ хүнһээ сарые бидэцэртэ түлүүлжэ үгөөд, энээниие хэһэлтэдэ оруул-

хые гуйнабди, — гэбэ. Боршитхо хэлэхэдээ:

— Эдэ гурбан намайе хардахан багадаад, бэеыемни хүсөөр хүлижэ, сохижо зобооһондоиь, эдэ гурбаниие хинамжада аба-

хые гуйнаб, — г гэбэ. Щщ

Заргын ноён асууба:

Таанар энэ Хүнэй хулууһаниие яагаад тодоруулаабта?

Гурбан ахадүүнэр хэлэбэ:

— Бидэ гурбуулан таабари таалсаад мэдэбэбди.

Боршитхо хэлэбэ:

— Энэ гурбан уймар тэнэгүүдһээ намайе сүлөөлөөд, эдээ-

нине хинамжада абаха ушартайт.

Заргын ноён хэлэбэ:

— Таанар маша тэнэгүүд гээшэт, таалсаад мэдэбэбди гэжэ гэмгүй хүниие барижа эндэ асарһантнай буруу ябадал гээшэ. Таанар анханай тэнэгүүд һэн тула гэмгуй орхигдохот, энэ ху-

ниие хулгайлба гэхэеэ зогсогты, тиигээд ябагты.

Гурбан ахадүүнэр:

— Бидэнэр мэдэпэн байхабди, эрхэ бэшэ энэ Боршитхо ху-

луужа абаһан байха, — гэлсээд һалангүй байба.

Тиихэдэнь ноёдууд зүбшэлдөө:

— Эдэ гурбанда юумэ нюугаад таалгуулха ушартай байна, агад мэдэхэ байгаа һаань, Боршитхыё мушхэжэ болохо байна, — гэжэ зүбшэлдөөд, тэрэ гурбан ахадүүнэрые харанхы гэр-тэ хаагаад, урда зүгтэ нэгэ үхэһэн гахай газарта булаад, баруун зугтэ нэгэ үндэгэ газарта булаад, хойто зугтэ нэгэ шэрэм тогоо газарта булаад, тэдэ гурбан хүбүүдые гаргажа асууба:

— Зай, урда зүгтэ газар доро юун байна бэ?

Гурбан хүбүүд нэгэ газарта урда урдаһаа харалсажа һуу-гаад:

— Таабари ши хэлэ, ши хэлэ, — гэлсэбэ.

Нэгэниинь хэлэбэ:

— Тэрэшни хүрзэгэр хара юумэ байбал, нэгэ үзүүрынь шан-тагар байха ёһотой бэзэ, — гэбэ. Гурбадахи хүбүүн хэлэбэ:

— Хүрзэгэр хара аад, нэгэ узүүр шантагар тула тэрэтнай

гахай гээшэ, — гэбэ.

— Зай, баруун зүгтэ юун байна бэ мэдэгты, — гэбэ.

Мүн хүбүүд гурбуулан:

— Ши хэлэ, ши хэлэ, — гэлсээд, ргэниинь хэлэхэдээ:

— Монсогор сагаан юумэ байна, — гэбэ. Хоёрдохн хүбүүн

хэлэбэ:

— Монсогор сагаан тула нэгэ талань хушуутай бэзэ.-* гэбэ. Гурбадахи хубуун хэлэбэ:

— Монсогор сагаан аад, нэгэ талань хушуутай тула тэрэ бол ундэгэн гээшэ бэзэ, — гэбэ.

— Зай, хойто зугтэ юун байна бэ? — гэбэ. Мун лэ:

— ТШи хэлэ, ши хэлэ — гэлдээд, нэгзниинь хэлэхэдээ:

— Нэгэ тунтэгэр хара юумэ байна, — гэбэ. Хоёрдохй хубуун хэлэбэ:

— Тунтэгэр хара тула нэгэ талань хонхогор байха бэзэ, — гэбэ. Гурбадахи хубуун хэлэбэ:

— Тунтэгэр хара аад, нэгэ талань хонхогор тула тэрэ бол тогоон гээшэ бэзэ, — гэбэ.

— Зай, энэ Гурбан нюуһан гурбан юумыемнай сум таажа, Ж танижа мэдэһэн тула Боршнтхо, магад, эдэнэй cap хулгайл-һан байжа боЛолтой байна; — гэжэ Боршитходо шанга хэм-^ л жээ абажа мушхэхэдэнь:

— Хулуужа абаһамни унэн байна— гэжэ хэлэбэ.

Тэрэ гурбан хүбүудтэ Боршитхоһоо сарыень тулуулээд, Боршитхые хэһэлтэдэ оруулаад, турмэдэ хааба гэдэг.


56. БОДОМЖОТОЙ ХҮБҮҮН


Нэгэ хун түрэлхидтөө айлшалжа ошоод, унажа ябаһан элжэгэеэ үүдэндэнь үяа

һэн ха. Тэрэнь алдуураад, бэлшэжэ ябашоо гэхэ. Бэдэржэ ханша хайшаа харайжа ябаһаар, харгыда ябаһан хүбүүнһээ

асууба: 1 11

— Элжэгэ хараагүй гүш?

— Ямар? Зүүн нюдэ һохор, хойто хүл дохолон, арбай та-ряатай хуушан ногоон туулмаг ганзагаланхай һэн гү?

— Мүн, мүн, эгээл тиимэ…

— Үгы, би хараагүйб, — гэжэ хүбүүн х^арюусаба.

— Юу хараагүйб гэжэ? Ши мүнөө һая зүһөөрнь хэлээ ха юмши! — гэжэ тэрэ хүн халдаба.

Тиигээд хүбүүе барижа, судьяда абаашаад, элжэгэ хулуу-гаатэжэ мэдүүлбэ.

— Намай һохор гээ гүт! Би харгыгаар ябаһан мүр хараа һэм, — гэжэ судьяда хүбүүн элирхэйлбэ. — Буруу тээхи хойто хүлөө дутуу алхадаг аад, гүнзэгыгөөр гэшхэдэггүй байхадань, дохолон гэжэ мэдээ һэм. Харгын баруун талын ногоо хирбэ-дэг байгаа. Зуун талын ногоо харадаггүй хадаа зүүн нюдэ һохор байгаа ёһотой. Модо шудархадаа, ногоон һэбэрдэһэ үлөөһэн, арбай таряа гоожуулһан байхадань, хуушан соорхой туулмагтай байгаа гэжэ мэдээ һэм, — гэбэ.

Судья эдэ бугэдые дуулаад байхадаа, элжэгэеэ алдагшые хараагаад, тэрэ хүбүүе табиһан юм.


57. АМАНДАА ААГТАЙ 'ЩШ ТАРХААС


Уряа нэгэтэ онигорхон нюдэтэй Олзой хаан ехэ ундхарай хурэхэлэ зондоо иимэ зар тунхаг тарааба: хэн минии үнэншэхөөр х>да лаар хэлэжэ шадахаб тэрээндэ би аягаар дуурэн алта Н хэб — гэпэн тунхаг байба.

Зар тунхагай дорьбоогоор Малаасагай малшвнь онигорхон нюдэтэй Олзой хаанайдаа ороод: "Хаан баабай минии эсэгэдэ ута урга бии юм пэн. Тэрэ. ургаараан баабаймни ог-торгойн одоһуудые, тэнгэриин мэшэһы худхадаг юм һэн", — гэхэдэнь:

— Ай, тэрэшни даа, юухан байхаб. Минин хаан баабай

да aha а нэрэхэдээ, газаагаа һуугаад, наранһаа носоодог юм

һэн. Тиимэ ута голтой дааһатай бэлэй даа.

Тиигэжэ хэлэхэдэнь, Малаасагай малша угэ хүүргүй га-

заашалба ха.

Зар тунхагай дорьбоогоор Олёодой оёдолшо онигорхон нюдэтэй Олзой хаанайда ороод: "Хаан баабай, байза усэгэл-дэр тэнгэри Дуугарһаар, огторгойн оёдолые шуурасарань дуу-гарабал. Үдэшэ орой болосоро тэрээниие удэжэ хадхажа бай-шабалби", — гэбэ. I v

— Хари, ОлёодоЙ оёдолшомни ехэ һайн хэрэг хэжэ Оутээ-жэ ябаһан аад, ганса муусара хадхаа хаш. Тугаар үглөө хура шэдэрэн, шэдэрэн байгаа пэн, — гэбэ Олёодойео наада барин Олзой хаан. I Ц

Оёдолшо Олёодой дуугай бо^ож%газ^а^ЯЛгын тотгой-Зар тунхагай дорьбоо дуулаһаар, Таряата жалгын толгой

до, будаа хадажа байпан Таряаша Тархаас^/^н

"хос-тое" байсара абяа гарган IBBB

Онигорхон нюдэтэй Олзой".Hj "eS байсара

— Уу! Таряаша Тархаас юун торхоео шэрэжэ ерээбши? — гэжэ һураба.

— Абасаяанэхэжэ ерээб, — гэнэ- в! угэсэтэй

— һэ, юун абаса. лэзээ, i

болоһоноо мэдэнэгүйб, г гэбэ хаан мартажархёо гуш?-

— Энэ торхоор обоисо алта НК| |

гэнэ. Н


— Худалаар бу хэлэ.

— Худалаар хадань, аягаар дуурэн алта намда үгэ?

— Худалаар бэшэ, үнэхөөрэн!

— Үнэ. хөөрөөн хадань, торхо алтыем үг1

Онигорхон нюдэтэй Олзой хаан,' таряаша Тархааста үгэ хүүрээрээн боогдоһондоо алаг зүрхэндөө һанаһан аягатай алтанһаан иигэжэ һалаһан юм гэлсэгшэ.


58. ДАЛАН ХУДАЛШАН


Далан худалшан хоёр нүхэдтэйгөө аянда ябатараа гал үгыдэбэ. Хажуудань холо бэшэ утаатай айл харагдаба. Далан худалша нэгэ нүхэрөө галда эльгээбэ. Тэрэ нүхэрынь ошожо, энэ айлайда оробо. Ороходонь гэр эй эзэн һуужа һууба, "Гал эрижэ ерээб", — гэхэдэнь тэрэ үбгэн хүбүүе:

— Зоо шорга руугаа жолоо зүһүүлээд угэ. Тиигэбэлшни гал үгэхэб, — гэнэ. 'щ|

Жолоо зүһүүлээд тэрэ хүбүүн үхэшэбэ. Нүгөөдэ нүхэрөө Мүн лэ баһа тэрэ айлайда эльгээбэ. Нүгөөдэдөөл адли үхэ-шэбэ. һүүлдэнь далан худалша өөрөө ерэжэ:

— Галда эльгээһэн хоёр нухэдни хаанаб? — гэжэ гэрэй ззэнпээ асууба.

— Зоо нюрга руугаа жолоо зүһүүлһэн хойноо гал абахат гэхэдэмни зүһүүлээд лэ үхэшэбэд, — гэбэ.

Мүнөөхи хүбүүмнай:

,— Гал үгыт? — гээд эрихэдэнь:

— Жолоо зүһүүлээд гал абахаш, — гэбэ.

— Би далан худал үгэ хэлэхэмни, тиихэдэмни та намайе худал үгэ хэлэнэш гээд хэлэхэгүйт, хэлээ һаа, та өөрөө намда жолоо зүһүүлжэ үхэхэт, — гэбэ хүбүүн.

Хоюулан зай зүб болобо. Далан худалшан хөөрэбэ: —: Би өөрьшгөө түрэһэн эсэгэһээ түрүүн газар дээрэ түрөө хүмби.' Үбгэн абынгаа тэмээдыень адуулаа хүмбн. Тиигээд тэмээдэйм нэгэ тэмээн далайн саада бэедэ гарашаһан юм. тэрзэниие асарха хэрэгтэй байһан юм. Тэмээгээ абаашаха гээд саанань гаража шадабагүйб. Сабшадаһа табяад гараха гэбэб, тийхэдэ тэрэмни даабагүй. Хялгана таһалаад далайда табиһамни, хялгана намайе дааха байба. Тэмээндээ ошон гэхэдэмни, тэмээмни ботоголжорхёод байба. Ботогоёо тэмээндээ ашаһамни даабагүй, тиихэдэн ботогон дээрээ тэмээгээ тээгээд 'үзэһэмни, ботогомни тэмээгээ миид даагаад ябашаха байба. Тэмээгээ туужа ябатарни, захадамни нэгэ сагаан мо-ритой хүн ерэбэ.


Тэмээн морин хоёроо хараад, агсалдая гэбэб тэрэ хундй Агсалдабабди. Морёо унаад гэртээ бусажа ябатарли, морим-ии найга найгаһаар ябаба. Гэдэргээ харан гэхэдэмни, мори-иоймни һуүлһээ үндэр гоё модон ургашоод, тэнгэриие зура-жа, мориием зобоожо ябаба. Ургажа байһан модоёо дамжажа узэбэб. Дамжа дамжаһаар тэнгэридэ гарашабаб. Тэнгэри дээрэ гаран гэхэдэмни, байгаһан ухэрнууд болзоргуй олон байба. Захаһаань шэлэн байжа эдпбэб, тиигэбэщье һаа садаха-гуй байбаб. Харин байтаһанай баруун туя эдеэд лэ садаша баб. Тэндэһээ бууха аргаяа бэдэрбэб. Байтаһан ухэрнуудэй ' нгээ арһаар аргамжа мушхабаб. Аргамжаяа тэнгэриһээ уяад доошоо буубаб. Буужа ябатарни аргамжамни богонидобо. Энэ удэр талаан болоходоо, ундэр гэгшын нэгэ хун талха хиид-хэжэ байба. Михшшэһээнь шагтагалдаад буушабаб. Бууха-даа шабарта шаагдашабаб. Шабарһаа гаража ядажа байха-дамни, нэгэ Хайлгана шубуун ерээд, шэхэн соомни ундэгэл-жэрхнбэ. Шэхэн соохи ундэгыемни шарахан унэгэн хулуухаяа ерэһэн байгаа. Да б гэжэ һурэхэдэнь, унэгэнэйнгөө һүүлһээнь бариһан тулада шагтагалдаад орхибоб. Шабарһаа гаргаадЦ үнэгэнэймни һүүл таһаршаба. Тэрэнэй һүул сооһоо һонин гэ- 1 дэг бэшэг гаража ерэбэ. Энэ бэшэгыень абаад уншахадамни:

— Минии аба шинии абаһаа мунгэ абаха ёпотой байгаа юм байна. Тиигээд би үри шэрэ үгэхэ мунгыень эрижэ ерээб, — гэхэдэн, мунөөхн хүниннь:

— Бу худалаар хэлэ, минии аба шинии абада нэгэшье ури ялагуй, — гэбэ.

Одоол баян хун мэхэлэгдэжэ, боосоогоо алда ад лэ өөрын-гөө зооһоо жолоо зүһүүлжэ үхэшэбэ.

Далан худалшан аймшагтай дорюун баян хуниие мэхэл-жэ, эззд зөөрииень, гал болои бусадынь абаад, гэр нютагтаа бусаа һэн.


59. ДАЛАН ХУДАЛ


Уни үнгэрһэн сагта, нэгэ ехэ шэруун,

fasxa хнрзага хатуу хуулитай хаан байгаа'

Нэгэтэ мүнөө хаанда найр зугаашье, наадан хатаршье, аоата агнууришье, албата зоншье залхуутай болоно. Юушье,< хэниишье хараха дурагуй, ехэ уйдхартай болоходоо: хаа хаа-на айл тииргэн бури, нютаг орон бури, иимэ зар гаргуулна:]

"Хэн хун хаанда далан худал, нэгэшье унэн ушар opyyj лангүйгөөр, торон норонгүй хэлэхэб, тэрэ хун тэмээнэй ашаа зэргын алта абаха. Хэн толгойдоо шор татажа, хэлэжэ бай-һаар уг-маг гэжэ нэгэшье үнэн үгэ хүүр оруулаа болбол ами~] дыгаар газарта зоолгожо, хойто удэрнь толгойн сааза хүлүүл-жэ, зольбо нохойн хоол хүнэһэн болохо", — гэжэ зар тунхагч тараба ха.

Зар дуулаһаар худа лш ад хаана яанаһаа хаанай ордон тээшэ болоно. Зариманиинь хомхой ёродоо, зариманиинь нэрэ|> соло олохоо һанажа, зариманиинь үгытэй ёродоо эндэ ерэбэд ха. Тэдэнэй дундаһаа хэнииншье хаанай ой ухаанда оромоор унэн үгэ хүүр бүри оруулангүй, далан худал хэлэжэ шадаба-гуй. Олон хүн тэмээтэ ашаа алтанай түлөө амяа хороолгог-добо. һүул тээшэ далан худал хэлэхэмни гээшэдшье олдохоо болйшобо ха.

Нэгэтэ, 'арагуй армаахитай, үбдэг соорхой үмдэтэй, хүхэр-шэһэн шэг шарайтай хүл нүсэгэн хүбүүн хаанай хадамал мүигэн бартаае хонхиргобо. Хаанай хара түмэр гэнжэдө баи-һан бааһар нохойд "һам-һүм" гэлдэнэ, хаһаг харуурынь хо-рнно Энэ хүбүүн энээи тойрон харагдаа үзэгдөогүй һэн. ондоо хари газарай хубүүн ха гэлдэһэниинь, бог шорой хамаа-ша һамганай, баяшуулай тугал буруунуудые харааша үбгэнэ" хүбуун болобо ха.

298


Хүбүүн, шамда юун хэрэгтэйб? — гэжэ хаанай харуур-

нууд бодолгогүйгөөр бадаран һураба.

— Би хаанда далан худал хэлэжэ үгэхөе ерээб, — гэжэ хамараа хушалан байжа харюусаба.

Хаанай харуур үнөөхи хүбүүе хүлһөөнь толгойдонь хүрэ-сэр харасагаагаад, бүдүүлиг бодолгогүйхэнеөр:

— Элүур мэндэ дээрээ, ээм дээрэхи толгойёо иүр ээмһээн һалаадүйдэнь арли эндэһээ, — гэжэ хүлөө дэбһзбэ.

— Би ашаата тэмээн алта абаха һанаатайб. Намайе хаанда хүрэсэр оруул, — гэжэ урдаһаань омолгохоноор "ёрд" бай-сара хэлэбэ.

Заахан хүбүүнэй зориг ехэтэй байхадань, хаанай харуур гайхаһандаа тэрэ хүбүуе хаанда оруулба ха.

• Борсогорхон хүбүүнэй боһого алхажа ороходонь, хаан най-ман зүһэнэй гадартай ноохолой дэрэ дээрээ энэ удэр ехэ уур-тай, ехэ уйдхартай уримжагүй тангайжа хэбтэнэ. Үүдэниинь хоёр тээ байһан удаалагшадань хаанһаань айһандаа хүлөө-шье хүдэлгэнэгүй, нюдөөшье сабшалнагүй. Алтан толи дээрэ амтатай эдеэ, мүнгэн хүнэгтэй унда ээм мүрэ дээрээ табяад асарагша зарасадань хүлөө үльмэ дээрээ үндэлзэн һардшье-гүүлэнгүн эдеэ унда хаанаа урдахи шэрээ дээрэ зөөнэд.

Хаан нэгэшье табагһаа шэмхэшье эдеэ хоол эдинэгүй, ар-за хорзоһоо нэгэшье дуһаа амсаиагуй саашань бологуулана. Удаалагшадань айһандаа шуһагүй нюуртан болошоод байна.

— Шамда юун хэрэгтэйб? — гэжэ хаан орон дээрээ шэ-шэрсэрээ хашхарна.

— Түгэд хуулитай түшэмэл хаан, би шамда далан худал хэлэжэ үгэхөө ерээб, — гэбэ тэрэ хүбүүн.'

Хаан тэрэ хүбүүнэй "ярд" байса харюусахадань, уур ехээр уурлажа, оошо ехээр булхайлгажа, арбан араатай алмаз тол-гойтой тулгуураараан далайнл

— Үхэһэн, газарай хара бэдьхэ, ши мэнэ гэһээр тархияа таһара сабшуулхаяа һанаа гүш? — гэжэ зангана.

— Түгэд хуулитай түшэмэл41 хаан. хуушан үгэ хүүртэ бии юумэгшэһэн: алаха адуунай шуһыень абадаг юм, алаха хү-нэй үгз хүүрыень абадаг юм. Минни толгойе таһара сабшаа-дуйдөө үгэ хүүрыем шагнажа, намда тэмээн ашаан болохо алта угэхэ гэжэ зарлиг үгыт, — гэбэ.


Хаан тэрэ хүбүүнэй харюу барюугүйхэнөөр үгэ хуүрээ хэ-лэхыень гайхаһандаа, саг зуура хэлэ амалүй болосороо бүг-лэршэбэ. Мэдээ ороходоо уурлаһан бэеэ барин, мэдүүлэнгүй-хэнөөр:

— Зэ, хэлэ! Би шагнажа һуунам.

Горигүйхэн хүбүун хаанай урда байгаад, далан худал хэлэжэ эхилбэ ха.

— Түгэд хуулитай түшэмэл хаан, мунөө хэлэхэ ушарнн болобол үниин униндэ үсэгэлдэр болоһон юумэ. Тчнгчри тэрэ сагта тохой эмээл дорохн тохомһоо ехэ бэшэ байһаи юм.

299

Тэбхыжэ байһан тэгшэ газарай тэмээнэй мүр. улаһаа ехэгүй

байгаа юм. Бн тэрэ үедэ эхэһээн энэ дэлхэй дээрэ гараагүй байһан аад лэ, арба хүрэжэ аша хүбүүнэйнгээ адуу манажа, амаа тэжээжэ ябагша бэлэйб.

Тэрэ сагта, нэгэ үдэр, ама ангайма халуунда азаргаар ада-һаа упмуурта уһалхаа асарбаб. Уһан дээрэ хүрэхэдэм, упав гэлннжэ хурэшэһэн байба гээшэ.

Мүльһэ соолохом гээд, сорбогой һүхөөрөө сабшажа сабшажа* нэгэшье хурга соолонгуй, ганса һүхэеэ эриие биллажар-хибаб.

Яажа хээжэ соолохо бэлэйб гэжэ үдэрэй һанаан, һүниин зүүдэн болон байһаар ехэ ониһотой ухаан ойндом ороо; ээм дээрээ байһан толгойгоо таһара татажа абаад, хүзүүнһзэнь бүхэсөөр баряад, бни хүсөөрөөн далайжа далайжа сохибоб.

Түгэд хуулитай түшэмэл хаан! Юун болоо гэжэ һананаб-та? Сохимсаром, гэнтэ мүльһэн дээрэм һеөл ехэ соолгон га-рашаба. Тэндэһээм зуугаад морид нэгэ зэргэ уһалан садан гаража, нугөө зууниинь уһалан байлай.

Моридни уһалажа садаад, мүльһэн дээгүүр бэлшэшэбэ. Адуугаа харангүй байгаад, ажаглахадам, адуун. соохи ами зүрхэндөө һанаһан алагша гүүмни үгы байбал. һорһон дэгэлээ тайлажа хаяад, дээрэнь хулһан тулгуураа хадхаад, тэрээк дээрээ гаража 'харахадам, алагша гүүм харагданагүй.

Тулгуур дээрээ яһан эшэтэй хутагаяа хадхаад, дээрэнь гараад хараашалхадам, юуншье харагданагүй. Уруу ДУРУУ болохолоороон зүрхэндөө хадхаад ябһан зүүгээ абажа, хута-га дээрээ хадхабаб. Баһа балсар балсар абиран дээрэн гаража, зүүнэйнгээ һүбөөрнь хараад үзэбэб. Ай даа! Ами зүрхэнд дөө һанаһан алагша гүүмни хара далайн хара байса дээрэ^ ёндойжо байна. Уһан боро унаган уһанай долгий дээгүүр|| ольторог т^йрон оодоржо, хөеһэ бутарса гүйжэ ябана.

Мэтэр гэһээр тулажа ябаһан тулгуур а ар а ан онгосо, хута-гаараан һэльбүүр хэжэ ольторог тээшэ тамарбаб. һайнаар тамаржа ябантараа онгосом хөөһэндэ тороод хэлбэлзээд, шэн-гэжэ захалбаб.

Ядахадаа яһан эшэтэй хутага дээрээ пуужа, тулгуураа-раан һэльбүүр хэжэ, ямаршьегүй тамаран хоёр гурба саб* шалха зуура ольторогто хүрэжэ тулабаб.

Алагша гүүгээ арай гэжэ аргамжадан барижа унаад, унагаа урайгаа барижа далай дээгүүр, далайн салгидатар хатар-габаб. *

Алагша гүүн дээрээ зугаалжа ябасарамни, тэрэмни дол-гиидо торожо бүдэрөөд, шэнгэжэ захалба. Одоо яаха бэлэйб? Нюдэ сабшалха зуура унаган дээрээ пуугаад, алагша гүүгэз-урдаа баряад, нүгөө эрье дээрэ һэггуй гарашабаб. Тиигэ тии-гэһээр саашаа ябажа, бэлшэжэ ябаһан моридтоо хүрэбэШ Моридни долоогоно соо бэлшэжэ байна.

Гулгэлжэ байһан долоогонодо гүүгээ уяжа бансарамни"


ала дороһоомни арбан хүлтэй туулай гарашаба. Хойнопоояь улдэбэб. Хүсэгдэхөөр бэшэ хурдань гээшэнь яаха аргагуй. Номоёо дэлижэ харбабаб. Үүдхэм үзүүрээрээ үбсүү уруувь сохёод арһашье гэмтэйнгүй гэдэргээ унашаба. Үүдхынгээ оны-ень урагшань, бухюуень хойшон баряад дахин харбабаб. Юун гэжэ һанабат? Тэрэ үүдхэм туулайе ходо харбан гарашоо пэн.

Туулайнгаа арһые үбшөөд, өөхыень мяханһаань һалгаа-гаад, гал түлихээ хормой соогоо хатаһан аргал түүбэб.

Алагша гүүгээ харан гэхэдэм, юумэһээ үргэһэн айһан ян-затай газар сабшан хамараараа "хард-хорд" гэнэ, тиигэжэ байһаар хада өөдэ шэрэгдэжэ гарашаба.

Гүүгээ долоогонойн бургааһанда уяаб гэжэ һанаад, гушан һалаа эбэртэй гуранай эбэртэ уяжархиһан байгаа хаб. Тэрэнээ һүүлдэнь мэдэбэб. Мэндэн һандан хойноһоонц гүйжэ шан-дааһанаа шангада арай гэжэ хүсэжэ, алагша гүүгээ тайлажа асарбаб. Бусаад ерэн гэхэдэм хатаһан аргални хааш хаашаа дэрбээд, үүлэн доогуур ниидэжэ ябашаба, амаа ангайн хара-һаар хаража байшабаб. Аргал гэжэ суглуулһамни амиды бу-гаргана шубуун байһан бэлэй. Дахин хуурай аргал суглуулжа, дала хүрэһэн даахитай нохойдоо даажа ядасарань ашажа асарбаб.

Оо, даа! Одоошье галаа түлибэб. Шэнэ тогоогоо тодхожо туулайнгаа өөхэ хайлуулха гэжэ согсойжо һуунам. Мэдэн гэхэдэм, тоһом дуһан дуһан гоожожо захалба. Яаха бэлэй! Үтэр түргэн оёоргүй тогоондоо өөхэеэ хэжэ хайлуулбаб. Шэм-хэшье өөхэн үлэнгүй хуу хайлаба. Тэрэ тоһоо үхэрэй гэдэһэн соо дүүрэн шудхабаб. Тиигээд мяхаа шанажа садатараа эди-хэм гээд, амаа тамшаахам гэхэдэм, амамни үш, амаа толгой-тойень соолго соолоһон газартаа марташхиһан байбаб,

Гашуудаһандаа арай уйлан алдабаб. Хайшан гэхэ бэлэй? Үни удаан шэбшэнгүй, мяхаа гараараан баряад хоолой уруу-гаа шэхэжэ, хото уруугаа оруулбаб. Бодохоёо болисоо эдеэлээд нэгэ гуталайнгаа түрөөдэ гарайнгаа нэмжэгэ аршибаб. Нү-гөөдэ гуталайм түрөө нэмжэгэгүй үлэшөө.

Амархаяа унтабаб. Хүлыем дайрахадан һүни һэрибэб, дуу шуун, хүхиргөө хайхиргаан, һүгэлсөө налшалдаан. Харан гэхэдэм, хоёр гутални нюдарга табилдажа байнад. Шагнаад үзэн гэхэдэм, нэгэ гуталам нүгөө годоһоо: "Энээииие эди, энээниие эди! Амса, энээниие эзэнһээн хүртэһэн нэмжэгэнээ түлөө, эдеэгүй намһаа эди", — гээд тажага улаан нюдаргаа-раа нэмжэгэдүүлээгүйнь нэмжэгэдүүлһэнээ нюдэжэ байна.

Бодоод гуталнуудаа һалагаажа, гомодһондонь хэлэбэб: — Уурлахаа боли, мүнөө эрэжэ юуншье болохогуй, энэ дай-дада гарахаһаан золгуй гараһан байгаа хаш даа, — гэбэб.

Хоёр гуталаа хоёр тээгээ хээд, хоорондонь орожо дулааха-наар унташабаб. Нэгэ тээһээн хүйтөөр һэрьехэдэнь һэрэбэб, нэмжэгэдүүлээгүй гутални үгы. Намдаа муулаһаи бэеэрээн

тэргндэжэ арлишаһан байгаа. үрөөһэн гуталаа хоёр хүлдөө угалаад. һаатажа байнгүй, тэргндэһэн гуталаа бэдэржэ яба-

шабаб.

гуйжэл ябанам: үдэр соо бүри амарангуй гуйнэм. гутал

хүсэгдэхээр бэшэ. hapa соо гүйнэм. хараһан хүн үгы. амарангуй гуйгүйһөөр жэл болгобоб, олдохоор юумэ бэшэ. тиижэ ябаһаар нэгэ айлда хүрэбэб. тэрэ айлдам ехэ хүхюун нанр-зугаа боложо байна. мэдэнгүй ябаһаар найршанай эрэд дундань орошобоб. эдеэ угаа баряашад айлшадай урда гүйл-дэжэ байгаад тэбшэтэй мяха, түйсэтэй арза табина. ажаглан харан гэхэдэм, алаг нюдэм тэһэрэг! түгэд хуулитай түшэмэл хаан! хэн юун минии нюдэндэ харагдаа гэжэ һананат? хоол зөөгшэдэй дунда тэргидэжэ арлипан минии гутал хуу тоһо нэмжэгэн, уһа саһан болоһон юм гүйлдэн байна. би гайхаһандаа "ай халаг!" — гэжэрхнбэб. гутални миниингээ дууе таниһаар урдаһаам эрьежэ ха-раад, бахардаһандаа толитой. мяхаа унагаахаа һанаба. гутални мэнэ гэһээр сохюулхам гэжэ һанаад, мэндэн һандан гуйжэ байгаад, намаяа зөөлэрүүлхэ гэжэ толи толёор мяха намдаа асараад орхнно. асарха бүреэ ходо: "намайе заа нэмжэгэдхээ нэмжэгээ хайрлааһэнш, май, эди, хаха хомхой ха-руу эзэм, энэтоли соохии хуу эди!" — гээд лэ ходо нэгэеэ хэ-лээд арлина.

намайе тойруулан, мяхан болдогоор хүреэлжэрхибэ. тэрэ мяхыень хоолой уруугаа шэхэжэ үрдихэ аргамгэй боложо, гуталаа толгойдоо эльгээбэб. толгойем мэтэр гэһээр асаржа байрадань табиба. шүдэдни үни удаан амарһандаа айхабтар хурса болонхой. тиимэһээ яһа уһашье танингүй бутара ха-зажа, одоошье садасараа эдеэлбэб.

хоер гуталаа үмдеөд, моридтоо тэхэржэ ерэбэб. мяха эднһэндээ амаа ангайма халуунда тэсэжэ ядан ехэ адгажа, \ һөөл ундаа хүрэһөөр уһан дээрэ ошобоб. Эрье уруу буугаад, соолгон дээрэ тонгойжо тонгойжо далаяа дарбайса, духаяа обойсо уһа уубаб. өөдөө бодохом гээд бодожо шадабагүйб. үгы, яахадаа бэемни шулуун хүндэ болошобоб гэжэ һууса-раа, һуун һуун ойлгобоб; уһа уужа һуухадаа доодо бүтүү һахалаа долоон алда тула загаһанай шүдэндэ хүрэмэлдүүлэ-жэрхёод һууһанаа гэнтэ мэдэбэб. ядаа гэжэ тулатайя татажа абабаб. <т

Долоон алда тулаяа нэгэ ухари шубуугаар андалдабаб. оо! түгэд хуулитай түшэмэл хаан! танда хэлэхэ хэрэгтэй! тэрэ ухарим томо гээшэнь аргагуй. хоёр бүхэнтэй хотогой тэмээнһээ үндэр, тон гүнзэгы худагһаа тонгойнгүй уһа уудаг ухари 'шубуун байгаа юм.

гэдэргээ гэдыжэ һууһан хаан, далан худалаа дабаагүйхэ-нөөр дүүргэхэнь ха гэжэ бодоод, алтаа хайрдаһандаа энэ хүбүүе торогоохом гэжэ тулгуураараан түс байсара алаабхи оёор сохин: "Тэрэ худагайнь оёор гүйхэн байгаа аалам?" —

гэжэ һүрэ дарамаар хашхарна.

— гүйхэншье байжа болохо, яахадааб гэхэдэ, үглөө хая-һан шулуун үдэшэ болоходо оёортонь хүрэдэг юм, — гээд бүрн

торонгүй тэрэ хүбүүн харюусана.

— тэрэ сагта үдэр богонихон байгаа бэшэ юм гү? — гэжэ

хаан асууба.

— богонишье байхадаа б. айгщ яахадааб гэхэдэ, шинии эсэгэ минии эсэгын хони хулуужа ябаһаар баригдаад, үһэеэ нэжээдээр үбтөөлгэжэ захалһан хун үдэшэнь улаан сууха

толгойтой болоод гэртээ ошоһон юм.

— Худлаар! — гэжэ хүхирһөөр хаан абяагаа хатащаба. Таһархай оторхой хубсаһатай хүбүүн:

— түгэд хуулитай түшэмэл хаан! Минии өөрынгөө нюдөер хараһан юумэ иимэ байнал даа. Хэрбээ хүнһээ дуулаһанаа хуу барани хэлээ хадаа захадань гараагүй үтэлхэ һэм, — гэжэ дүүргэбэ.

— энэ хүбүүндэ, мүнгэнэйм һан сооһоо нэгэ тэмээнэй. жүдхэхэ ашаа алта үгэгты! — гэжэ хашхарһаар нэгэшье хүүр

хэлэнгүйгөөр хоёр хоноод, хон гэжэ үхэшэбэ ха, тэрэ түшэмэл

хаан.


60. ЗҮНМЭРШЭГ ҮБГЭН


зүнмэршэг, тала руу түйжэ ябаа, тарай

• — - ш-"е" Щ

наныцажа байһан улаһии хажууда ошоо.

— Юу шүдхэри эдеэ наньшаба ууттаа? — гэжэ hyp аба.

— Хүүни тарай наньшажа байхые харжа байгаад юу пу-ранаш, — гэжэ хэлээд, барьжа абаад сохижо сохижо хаяа.

Гэртээ бархирһаар ерээ.

— Юундэ бархираабши? — гэжэ һураба памганиинь.

— Ябажа ябаһаар тарай наньшажа байһан улаһии хажууда ошооб. Юу шудхэри эдеэ наньшажа ууттаа гэжэ һура-һамни тэдэ ехэ уурлаа. "Хүүни тарай наньшажа байхые харжа байгаад юу һурнаш", гэжэ хэлээд, барьжа абаад сохижо сохижо хаяа.

— Поог помощь гэжэ хэлхэеэ яана гээбш, тарайнтнай хэр унастай байнаб гэжэ һурахаяа яана гээбшэ, — гэжэ' памганиинь хэлэбэ.

— Бай, тиижэ хэлэхэмбай, — гээд һөөргөө түйшэбэ.

Тэрэ газартань тарай наньшажа байпан улад угээ, хормуу-шан ябажа ябаба. "Поог помощь, — гэбэ. — Тарайнтнай хэр унастай байнаб?" — гэжэ hyp аба. "Юундэ хүүни хоримоор яоажа байхые хаража байгаад, һорёо һонжообш". — гэжэ бапа наньшаба.

Бапа бархирпаар гэртээ харижа ерэбэ. — Айл дээрэ айл нэмэгты, хун дээрэ хуу нэмэгты, гал дээ-VLJJtL нэмэгты гэжэ ҮРөөхэеэ яана гээбш, — гэжэ һамганиинь "Г Бай, тиижэ хэлэхэм, — гээд һөөргэншөө гүйбэ Нэгэ тарай хатаажа байһан обин дээрэ ерээд: "Айл дээрэ

808

ойл нэмэгты, хун дээрэ хуу нэмэгты, гал Шт Ж Ж

эбайгаад галынь аһаагаад хуу обтш!^^^

г9 1 Дээрэһээ болобуу, дороһоо болобуу rafl! 1

болобуу гэжэ байгаад унтараахаяа Щ

ниинь хэлэбэ.

Н — Тиижэ унтараахам. — гээд баһа һөөрэншөө гүйбэ Нэгэ мангад гахай хуухалжа байгаа. Гал түлтөөд гахай

о я улгэдтеэд, хотиго шубгэ асарха гээп гэйтй* nnnVtm,

улгэдтеэд, хотиго шубгэ яЙ58Р*гаВДал Ш.Дээрэһээ болобуу lAotl^jfc?" вЗйЯ

обуу", — гэжэ байгаад тэрэ галынь Н В 1

— Айлаараа эдихэтнай гу аШ| УнтаРгаадтиба. байна гу, туранхай байна ^Ш^^^^Ш 1 тартаи ямганиинь. "Урахаяа яана гээбштаа —

гаа

", л

иаи"" — I *.

гэбэ һамганиинь.

Баһа һөөргэншөө гүйшэбэ үбгэниинь

Нэгэ ноён баажа һуугаа. Хажуудань ошоод- ИШ эдихэтнай гү, амяараа эдихэтнай гү, тарганШШ хай байна гү", — гэжэ баянда хэлэбэ " | туран"

Тэрэ баян: "Бааһа эдихэ гээлшэ!" — гээд гуйжэ бодоод буулгажа унагаашхаба. 1 уодоод,


61. ЯМБА ЕХЭТЭЙ ХАТАН


Урда сагта ямба ехэтэй хатантай нэгэ. хаан һууһан юм ха. Хаанайнгаа гэртээ

бии үгыдэнь хатан болоһониинь элдэб ааша гаргажа, хаанай нэрэ турыень хухалдаг болобо.

Хатанай тэрэ бугэдэ муухай ааша гаргадагыень ахалагша адуушаниинь үнэн сэхээр хаандаа дууһан хеерэжэ угэдэг байба.

Энэ яяр яндан адуушаниие заал паа угы хэхэ байна гэжэ хатан һүни үдэргүй бодолгодо хатажа, мяха маряагаа гээжэ,

арһа Я!пандаа ороно. 1 ___|Ш _аоп

Нэгэ үдэшэ хаанай хатан дайрамтаар яаха аргагүй болон, ёолон ёохойлон, оро Д^ис^Р^эүрлэ^^ харина, тэхэринэ. Эмшэ ламанарые асараад эмшэлуулнэ туһа болоногүй.

Хаан һанаагаа ехээр зобоно:? я ар_

— Зай. хатамни, иигээд байхадаа я алта! ю "ЩШШ гаар шамайгаа эмшэлүүлээ хадамни эдэгэхэ байна

һураба; I | "ли хатаншии гу-энэ хое-

— Ахалагша адуушаншни гу, алi хаi дэ зундэмни

ройшни нэгэниин заал һаа үхэхэ оавп *ц" ввдве үн-харагдана. Тэрэнэйшни амиды оа1ига*ү. б0ЛОХогуй, — дыхэ аргамни һалаа. Ямаршье эм дом намда туп

гэбэ. I Щ байха ахалагша адуу

- Үгы, шимни юугээ хэлэнэш? Аха байнад тэрэнэймни

шанаа алаха гэхэдээ, алаха 1ВНИ хүлэгүүД олошоржо, аша туһаар адуун һүрэгтэмни хурда j нэрэтэй сю-, хаан нэрэмни холын сууда гаража. "Р ШЖ1 гэбэ fЩ лотой боложо байпанаа маРтаха rPv али адуушаншни гу?

— Хатаншни шамдаа досоо *м ү,харашаба. гээд, ямба ехэтэй хатаниинь ОУРУУ


— Тяихэдээ мха болонобиб? — гэжэ хаан ехэ һанаа зо-бонгёор ас\тба.

— наха хээхэеэ өөрөө мэдэ. Албата зондошни энээн шэнги

адуушан олдохогүй байһан юм гу? Хаан хунэй хуулинь гар-таа бэшэ юм гу? Үбшэн гээшэ шинии шиидхэбэриие хүлеэжэ байха бэшэ. Энэ сагтаа ами бэеыемни абарха шадалтай хадаа абаря. үлэ тиибэл яанаш. Зүрхэмни хөөрэжэ, амимни саглажа байна, — гээд, ёолохо ёгшохонь улам бури ехэдэнэ.

Ахалагша адууШанаа алаха гэхэдээ, нэгэхэншье зэмэ зон-до хээгуй хуниие алахань бэрхэтэй байһан дээрэһээ хаан яа-хашье аргагуй болоходоо:

— Хабшуу хадын хундыдэ хуурай модо ехээр обоологты. Хэн хун тэндэ уридшалан ерэнэб, ямаршье хун. банг, тэрэниие саб шуурэжэ абаад, галдажа орхихот. Хэрбээ минии захирал-тые гүйсэд дүүргэжэ шадаагүй һаатнай, таанадые бултыет- най тэрэ туудэбшэ соо шатаахаб! хэьэн худзлмэрнпнгөө урые тэрэ сагтаа тургэн элшээр намда дуулгахат, — гэжэ барлагууд-таа иимэ шанга захиралта гаргаба.

Хаанай барлагууд тургэн дундаа тухеэрээд, заажа угэһэн газартань ошонод. Ойн модые узуураарнь унагаажа, үзүү-. рээрнь хирбэжэ сомоод, огторгойдо хурэмэ улаан "туудэбшэ I табяад, ямар зэмэ хэһэн хун урид ерэжэ, энэ улаан туудэбшэ соо шатажа, шандаруу болохо ааб гэжэ хаанай барлагууд ху-леэжэ байна.

Хаан ахалагша адуушанаа хэды хайрлабашье ha а, хара хэ-.4 рэгээ хүсэндэнь оруулха баатай болоһон дээрэһээ тэрэнээ дуудуулжа асараад:

— Барлагууд түлеэ тайрахаяа ойдо ошобо. Тэдэнэй хэжэ бакһан худэлмэрииень һайн шалгажа абаад ерэлши. — гэбэ. Ахалагша адуушан тургэн дундаа мордоод, хабшуу хадын I х'унды тээшэ харайлгаба.

Тиигэжэ ябахадань, нэгэ Һамтан харгы дээрээ тодожо гараад:

— Залуу хубууя, морёо зогсоогты даа, — гэбэ.

Морёо зогсоогоод: — Юун бэ? Ехэ яаралтайб, — гэбэ.

— Эрэмни сэрэгтэ мордоһоор гурбан жэл болоо. Хэрэг-шээхэдэ төөлэй хундэхэ эрэ хун дайралдабагүйл. Үхибүүднп мяха эдне гэжэ амар заяа үзүүлхэеэ болибо. Төөлэй хундэжэ, хайраа хүргыт, — гэжэ тэрэ эхэнэр гуйжа байба.

Адууша хүбүүн забдагуй ехэ яаралтай ябаба шье ha а, орожо төөлэйень хундэхэ гурим заншалаар хундэжэ үгөөд, гара-хаяа панана.

— Үгы. та нэгэ бага хүлеэгыт! Шүлэгүй мяха эдидэггуй, шүрбэһэгуй дэгэл үмдэдэггүй юм. Болоһон эдеэнһээ буруулха-гүй, бууралай угэһө-э бушуурхахагүй юм гэжэ үгэ бии агша, — гэбэ гэрэй эзэн эхэнэр"

— Үгы, битнай ехэ яаралтай ябаһан хүи гээшэб. Хожом ябахадаа амасуужаб.


ЯВ?* Яаража ябаһаар ядардаг юм. Хожом болоходо шЦ&^

дог юм. Залуу хүбүүн "хуушанай эсэгэ үбгын ёпо гурамые 6ү*> эбдыш. Нэгэ аяга щулэ барижа хайрлыш, — гэжэ малгайн шэнээн мяхатайгаар аягатай шулэ барина.

Яагаашье амандаа агтаи, хэлэндээ хэдүулгэтэй һамгаи гээшэб гэжэ хаанай адуушан хүбүүн һанажа һуугаад, яараи байжа аягатай шүлэиһөөнь амасан, малгайн шэнээн мяхыекь маймаран һуужа эдибэ.

Нүхэрни намайгаа мэхэлбэ аа гү гэжэ хаанай хатан үбгэи-дөө этигэл ядаад, адуушан хүбүүнэй галдуулхыень хоёр ню-дөөрөө хаража абаха байна гэжэ хара һанаандаа бодоод, хун-дэ мэдүүлэнгүй мордожо абаад, утаа бааяжа байһан ой тээшэ моринойнгоо шадалаар' харайлгаба.

Адуушан хүбүүнэй тэндэ халуун хоол барижа һууха һам-баанда, хаанай хатан тэрэ айлай газаагуур унгэржэ гараша-ба. Түүдэбшын галда хатанай дүтэлжэ ерэхэтэйнь хамта, хаанай барлагууд зэмэтэй хүн гээшэмнай энэл һалхи налхин һа-муу ябадалтай һамган байба алтай гэжэ һанаад, хаанайнгаа хатаниие саб шүүрэжэ баряад, бархира бархиртарнь туудэбшэ соо хаяжархёод: "Хара һанааниинь халуун дүлэнөөр дэгдэбэ алтай, манда үлүү ажал гаргаһанайнгаа туһые үзэбэ хаш", — гэжэ хаанай барлагууд энеэлдэжэ байба.

Адуушан хубүүн арай гэжэ тэрэ айлһаан мултаржа гараад, хабшуу хадын хүнды соогуур моринойнгоо шадал соо табнлуулжа ябана. Хүрэхэ газартаа хурэжэ, дутэ ошоходонь, түүдэбшын улаан дүлэн мушхаран, арьяаг нарһанай оройдо хүрэн алдажа байба.

— Энэ юун брлооб? — гэжэ адуушан хүбүүн гайхан асууба.

— Түүдэбшын галда түрүүлжэ ерэһэн хуниие барижа абаад. галдажархёоройгты, гэжэ хаан манда хатуу шанга захиралта үгөө һэн. Бидэ тэрэ захиралтаар хаанай хатанай ту-рүүлжэ ерэмсээр, энэ түүдэбшын галда арюулжархёобди, — гэжэ барлагууд харюусаба. Н

— Ай, нохойл! Яаба хээбэ гээшэбтэ, нухэдни! Намайе ша-тааха гэһэн байгаа ха юм!~гээд, адуушан хүбүүнэй туудэбшэ тээшэ дүүлихэдэнь, барлагууд барижа:

— Нүхэр, яажа байнаш! Хоёр хуниие шатааха гэһэн захиралта угы'л! — гэжэ хорин байбад.

Барлагууд хаанда орожо:

— Хаан аба, танай захиралтые гуйсэд хусэндэнь оруулаад ерээбди, — гэбэ.

— Тиигээл һаа болоо. Ошожо байгты, — гэжэ хэлэхэтэйгээ хамта, адуушан хүбуунэй ерээд байпые обёорон хараад:

— Юу?! Худалаар бү хэлэгты! — гэжэ урагшаа даб гэбэ.

— Хаан аба, хдйрлагты! Танай захнралтын ёһоор түрүүл* жэ ерэһэн хүниие шатаажархёобди.

— Хэниие?

— Танай хатаниие.

Хаан сошопон яйһандаа гэдэргээ унан алдаад: — Үгы, ши яаламшя?! — гэжэ адуушан хубуун тээшэ шан-гаар хараадтнна.

_ үндэр турэлтэ хаан аба, хэшээгты иамайе. Харгы зам дээрэ һуудаг нэгэ гэрэй эзэн эхэнэрэйдэ хуушанай эсэгэ уб гын еһо гуримаар төөлэй хундэхэ гэжэ байһаар, нэгэ бага хожомдошобо гээшэлби. Тиигэбэшье туудэбшэ тээшэ дуулихэ-дэмни, эдэнэр барижа абабал, — гэбэ.

— Тон зуб! Хоёр хуниие шатааха гэһэн хаанай зүгпөө за-хиралта угы гэжэ хорижо, барижа абаа һэмди, — гэбэ барла-гууд.

— Тэрэ зуб, — гэжэ хаан дуугараад, унн удаан тархияа ад-хан бодолгото болон байһаар: "Бодолгогуй захиралта бу гар-гаг, боложо бай ha и эдеэ бу орхиг!" — гэжэ халаг хухы болоод, ухэдхэн унашоо гэлсэдэг юм.


62. СЭСЭН ХААН


Урда сагта Дотор Монгол, халхын монгол, Халха дурбэн аймаг эдэ бүгдэ ман-

жа хаанай мэдэл доро байһан юм.

Хаан Манжань Бээжэн хотондоо оруулжа сайлуулһан юм ха. Монголой дурбэн хаанда нэрэ соло ухын тулда. эдеэнэйн-гээ гэртэ оруулаад, заан һэльмэртээ шэрээ дүрбүүлэндэнь табиһан байха юм. Тиигээд аягын һуури һуба асаржа табихадань, хаанай бэлэг гэжэ панаад, нэгэниинь гарт" барижа маани татаба, нүгөөдэнь хүзүүндээ үлгэжэ, хаанай хайр болобо гэжэ 'һанажа һууба. Гурбадахинь үбэртөө хэжэ, бэлэг аба-баб гэжэ һанажа һууба. Эгээ залуунь гурба оройжо кольцо хээд, шэрээ дээрээ табиба.

Удан угэй домботой сай, мунгэн һууригүй аягатай сай асар-

лай.

Дээд сагай хундэнь сай аягалхадань, аягань халаад, һуу-Ригуй аягаяа табиха газараа оложо ядажа, гараа халан һууба. Хоёрдохидонь аягалхадань, гараа халаажа, үбдэг дээрээ

табяад ihyy6a.

Гурбадахинь табиха газараа оложо ядажа һууба ха. Залуу

иөөсидэнь аягалхадань, сайгаа абаад ууба. оройһон һүба дээ-

рэ. табиба.

манжа хаан энэ бүгэдыень шэнжэжэ һууна.

^айлуулжа дүүргээд: "Манай урда байрада хари холын на шан бии, дуу гардаггуй, юм", — гэбэ. тиигээд газаа гад-ду жа гарахадаа, тэдэ дурбэн тэрэ гэртэ оробо ха. Хүүнэй мэнл мҮ"льһэ саһаар хэһэн хүн һууна ха. Үбгэн ноёаиинь

гяп?эшэлжэ захалаа ха, залуу ноёниинь тойроод мэндэшэлэнгүй

"ралсаа ха.

рил??Хи1н бусажа, эдеэнэйнгээ гэртэ ороно ха. Баһа нөөхи һуу-

™даа һууба ха.


Тиихэдэнь Манжа хааниинь һураба ха:

— Тэрэ айлшантаймнай уулзажа хөөрэлдэбэ гут! Үбгэн ноёдынь:

— Угэ-хэлэхэгуй юм хаям, — гэжэ захалабад. Залуу ноё-няннь угэ тудажа абаад:

— Угэ хэлээ хамнай, таанар дуулабагуйт, — гэбэ.

— Дээдэ холын хун хамнайб, — гээ хамнай, — бусаха са-гаа үнгэршоод һуунам, — гээ хамнай.

Хабарай орой саг болоһон байба ха. Тиигээд уһа саһаар хэ-һэн хун байһаииинь багсаажа хэлэһэи байна,

Эдеэ асараба. Эдеэ асарахадаа, дээдэ захайн ноёндонь шабараар хэһэн ухэрэй толгой асаржа табиба. Удаадахи ноёндонь шабараар хэһэн гахайн толгой асаржа табиба. Гурбада-гаар ноёндонь шабараар хэһэн хониной толгой асаржа табиба. Дурбэдэхи ноёндонь шабараар хэһэн мориной толгой асаржа табиба. щ!

— Эдеэ бариит, — гэжэ айладхажа байнад. Доодо ноёниинь дээдүүлээ хараад ла һууна ха. Дээдэ ноёдынь неэхэ гэжэ уураг, шэхыень эмдэжэ һуунад ха. Залуу ноёниинь:

— Моринш дайратай гу? — гэжэ эдеэ баригшадаһаан һу-раба. Тиихэдэнь:

— Дайратай, — гэжэ хэлэбэд.

— Дайрыень аба, — гэжэ хэлэбэ ха. Дайрыень аба гэхзп| дэнь, нэгэ оньһоор неэжэ угэбэ. Тиихэдэнь амтан эдеэниинь хэрэгеэлтэеэ хуу байба ха. Тэрэ уедэ хааниинь нэрэ хайр үхэеэ багсаажа һураа ха. Эдеэлжэ дүүргэһэн хойнонь бэлэг хай-ралха үедөө, хаан дээдэ захайн ноёндо бэлэгээ үхэдөө, Түшээ-тэ хаан гэжэ нэрэ соло үгэбэ. (Түшээд лэ һууха ноён байна даа гэжэ хаан һанаа). Хоёрдохидонь бэлэгээ баряад, Сайн (һайн хун) хаан гэжэ нэрэ угэбэ. Гурбадахидань бэлэгээ уг-хэдөө, Баа ноён гэжэ нэрэ соло угэбэ. Дүрбэдэхидэнь, залуу-^ Дань Сэсэн хаан гэжэ нэрэ соло бэлэгтэйгээр угэбэ. Тэдэ бугэ-дэ бэлэгээ абаад, Монголдоо бусахаяа мордобод.

Мордоһоной хойно Манжа хаан эмээлтэй хууе эльгээбэ ха. Намнажа хусээд: Хаан иигэжэ 'һуруулба ха гэжэ хэлэ, — гэбэ.

— Үнэн худал4 хоёр хаана байдаг бэ? — гэжэ. Тэдэниинь дуугай ябана ха. Залуунь иигэжэ хэлэбэ:

— Унэн худал хоёр гээшэ хундэ байдаг юм, хоорондоо ду-рюу зайтай юм.

Тиигэжэ хэлээд, саашаа мордобод ха.

Хаандаа бусажа, тэрэ хүниинь ерэжэ, хэлэһэниинь хэлэбэ.

— Зуб лэ даа, — гэжэ хаан хэлэбэ.

— Шэхээрээ хазатай дуулабаш һаа, нюдөөрөө харахадаа зуб гэжэ һанаха юм ха юм даа, — гэжэ хаан хэлэбэ.

Нюдэи шэхэн хоёр дурюу зайтай байха юм.

Залуу монголой хааниие сэсэн хаан гэжэ шэнжэЬэн байха

юм:


63. ХОЕР БАЯН


Урдын урда сагта нэгэ ехэ баян хүн байгаа ха. Тэрэ баяни | малиин бэл-

шэхэдээ ара талаараа дуурэжэ, заха үзүүрын, хойто таладаа харагдажа байдаг байгаа ха. Баян хүн бардам, барлагуудтаа шэрүүн, мёри юумэ унуулхаяа хайрлажа, ябага нюсэгээр тэ-дээнээ адаһа мал даа намнадаг байгаа.

Ходо зобожо тулижа ябхадаа, хүлһэншэ ябаһан хүбүүшын хороо баяндаа бусалжа: "Амьдынш газарта үһөөгөө абаагой һаа, альбани газарта тоосоогоо абахабди", — гэжэ хэлсэдэг байгаа.

"Хундэ хортой, хартайгаар ябаһан хүндэ хараар хүртэ-дэг", — гэжэ буряад зон хэлсэдэг, муншье тиимэш байжа болоо. Тэрэ баян хэдэн һамгатаяа хамта һуугаад, үхибүүтэй боложо шадабагуй. Нэгэтэ тэрэ баянда холын нютагпаа нэгэ

баян айшаар ерэбэ., п".".".,".

Тэдэ хоёр баян бэе бэедээ бардамлаха' һанаатай. мэеэрхэл

дэнэ, шадалН эрдэмээ бэе бэедээ ф^^ШШшорд тумэр хаяжа улайлгаад, улаан "w^^^ffil байса долёоно. Тэрээнээ долеогоод иүгөө баяндаа Р Нүгөө баяниинь гартаа абан гэхэдэн, тэрэнь могии

Даран хэбтэбэ. нээн баяымши, харуу-

— Зай, эрдэмышни харабаб, хэды ига

лыш, — .гэбэ айшаар ерэһэн ЩИ асарагты, энэ хундэ

— Адаһа малымни булинь туужа ар харуулагты! — гэжэ баян бярлагууд* ц хадэн тэ,

— Адаһа малышни бултыень ^^МЩ хэтэйбши, тэдээнээ харуулыш, — '^ марта а б, — гэнэ нүгөө-

— Олон тэхэтэйб, тэдэнээ тоогынш с Дэнь.

31. Бурятские народные скаэки

— Минин олон хонид, ямаад соопоон тэхэдымни хуу ил-гаад наашан туугаад ерээрэйт, — гэбэ баян барлаг хүбүүдтээ.

Тиихэдэн барлагуушын олон тэхэ туугаад ерэбэ. Айшаар ерэһэн баяниннь хараад байжа-байжа хэлэбэ: "Энэ хоёр хүү-рн оньһо шэнжэ мэдхойдаа ямар нэрэ солотой һуудаг баян гээшэбшэ", — гэжэ хэлээд, айшалжа ерэхыень уряад, гэр тээ-шээ гэшхүүлбэ.

Нэгэ худы болоод байхада мүнөөхи уригдаһан баямнайл айшалжа нүгөө баянда ошобо гэхэ. Ошоһоор тэрэ бардам баямнай нүгөөдэеэ баһа дайраад абана: "Баям гэжэ хэлэхэш, ада-па малшни үсөөн, дайда талашни багын байна даа. Хүбшэтнай минии һамгани ханщарһаан нарин.

Адуу малшни, алга зөөрншни

Хуреэ дээрэхи са1һандли, Хүнжэл дээрэхи бөөһэндли.

Хүн зоншнн

Хара голой бургааһандли, Хатаһан шубууни далидли, Улаан голой бургааһандли, Үхэһэн шубууни далидли".

Тиихэдэн нүгөө баяниинь хэлэбэ:

Эрхим баян — эрдэм бэлиг, *$м Дунда баян — үхи хүбүүд, Адаг баян — адуу мал.

— Бишни долоон тэхэтэй хүүм, — гэжэ долоон хүбүүдээ тэрэ баяндаа харуулба. Долоон хүбүүшын хараһаар, нүгөө баяниинь өөрынгөө мууе мэдэжэ, дуушье гараагой мориндоо һуугаад гэр тээшээ ябашоо.


64. ПОП ЗЭМЭДЭ ОРОБО


Нэгэ пои хапай нэгэ айлай һамганда ерэ-дэг болоо. Тэрэ һамган нүхэртөө сэхынь

хэлэнэ:

— Энэл поп ерээд лэ палахаа болёо, — гэжэ. һамганайнгаа хэлэхэдэ нухэрэн иигэжэ хэлэнэ:

— Бидэ энээниие мэхээр зобооибди. һамгандаа хэлээ хиим:

— Хапуусайн ехэ боошхо асара. Тэрээи соогоо ехэ анги ноо-һо, пурээ хахадсаан хуртэр хэ, — гэбэ.

— Тэрэ боошхо соогоо мылэ ооторбо хоёры этьхэ, — гэнэ.

Хурэнгэ тэньи болгожо, — гэбэл даа һамгандаа. Тиигээд лэ:

"Нухэрни тээрмэдэ талха татахамни гэжэ хонон ябаа гэ-. жэ хэлээрэй", — гээд һургана һамгаяа.

Муяөөхя попшни ерээд лэ баабайн угээ байха л а ар памган-тайн орондон ороод лэ хэбтэбэ. Тэрэ зуураа баабайн ерээд I уудээ тушэгэнуулнэ.

һамган бодожо уудээ неэжэ угэхэн.

Попшни:

— Яахамниб? Хаана хоргодохомниб? Яахамниб? — гэжэ луг харайна.

— Боошхо соо ороод һуу, — +-гэнэ һамган поптоо. һамгакай хуурээр боошхо соо ороод, пурЭэ соо һуушхоо.

Тэрэ нухэрэнь һамганайигаа уудэ табижа ухэдэн газааһаа. оржо ерээ хиим даа.

һамтан нухэрйөөн һурана:

— Щи ямар тургэн ерээбши? Хонон ошопон аад ла? Поп шаганаад ла байна боошхо сооһоо.

— Биш тээрмэдэ хурээгуйб, санхаташооб. Тэхэрээб тиигээд, — гэнэ баабайн. Тиигээд лэ сээжэеэ тэбэрээд, санхата-шооб гээд пеэшын дэргэдэ няалдаад байба.

— Хуйтэн уһа хэжэ үгыш! Уһан һайма гэжэ хэлсэдэг һэн, — гэнэ һамгандаа.

һамганиинь уһа угөөб гэжэ мунвөхи мылтэй ооторбоёо асаржа угэнэ. Тэрэннин баабайшии уушхаба. Удангуй тэрэн һеершөе гараба (мылэ хадаа). Эрэд боошхо соо бөөлжэбэ, попын тархи руу. Тиигээд лэ тэрэ баабаЙшйя шэшэб*;&Ив*Я

шээл хаяжа байна даа, баһа попой тархи щЦ Шэшзһэтэеэ, бөолжэһэтэеэ хуу гаражал байна.

— Юундэ хапууСтатай боошхо соогоо бөөлжэбэштаа? Ха-пуустаяа гэдхээхэм гэжэ оруулаа һэм, — гэнэ памганиин. >

Тиигээд лэ удангуй тэрэ т\амган унэр танар болоходоиь, боошхоёо эрэмгэдуулжэ гаргана гаэаантан. Тэрэ хорголһон попшни арай гэжэ боошхо сооһоон гаража, шэшэһэн бөөлжэ-һэн, пурээ болошоһийма гарша арлина.


65. АЛАШАА ДАНДАР


Урдын нэгэ сагта, шажан бурханай дэл-гэржэ байхын уедэ байгаа. Буряад орон-һоо хоёр хүбүүд Баруун Жууда эрдэм ном шудалхаар эльгээг-дзһэн байгаа. Эгээ һайн багшын шаби болоод, ном һудар узэ-жэ эхилбэ. Ном узэхэдээ тэдэ хоёр аргагуй бэлигтэй байжа" хэдэхэя жэлэй унгэрһэн хойно Баруун Жуугай һайн гэдэг гэб-шэнуудһээиь улуу эрдэмтэй боложо, ехэ тургээр суу да гарабад. Улад зондонь Баруун Жуугай нара һара хоёр гэһэн хундэтэй'; нэрэтэй болоо ха.

"Эрдэмтэйшье болообди, һураһан эрдэмээ буряад орондоо ошожо, арад зонойнгоо дунда тарааха болбобди", — гэлдэн зуун хойшоо зуглэн, ута заидаа мордобод.

Айлһаа айлда, нютагЬаа нютагта ороһоор лэ Монголом Хоб-то Уляаста нютагта хурэжэ ерэбэд. Хонохыи, унжэхын саг боложо, нэгэ орбогорхон гэртэй монголойдо оробод. Үгэйтэйхэн айл янзатай, убгэн монгол хугшэнтэеэ байба.

Тэдэ хоёр мэндэшэлээд, хонуулыт гэжэ гуйба. Хонохыешье мояголойхи зубшөөжэ, "дээшээ, дээшээ" гэжэ шэрээ табяад, эдеэнэй дээжэ — сагаан эдеэгээр хундэлбэ.

— Зай, хоёр залуушуул, хаанаһаа хайшаа зорибот, — гэжэ монгол убгэн асууба.

Залуугайшье омог болоо юм гу, эрдэмэйшье омог болоо юм гу. "Буряад орондоо бусажа ябаһан Баруун Жууда "Наран дара хоёр" гүулэһэн эрдэмтэй уладбди", — гэжэ борбогорхон уйгэяиие, угытэй иоиголые тэдэ хоёр баһангяар харюусаба д.

Тиигэжэ хэлэхэлээрнь убгэн монголой зуһэ шарайнь зари-гад гаһэядэл боложо, ямар нэгэн шэнэ хусэ зорит нэмэлэндэл, дорюун янзын хоолойгоор "Шасарым асал!" — гэжэ хугшэн-дөө хашхарба.

Ноояо тооһон болошоһон шасар малгайгынь арһа худэһэ


нэп хоорондоһоо ухэгээр дуурэн бэдэржэ, хугшэяиинь гарта*

жа угэбэ.

Үбгэншье шасараа үмдөөд, тасха абаад тэдэ хоёр эрдэмтэй залуушуулда шойрой ном хаяжа эхилбэ. Хоёр-гурбан үгээр

яахын аргагуй тэдэ хоёрые боожорхибо.

— СагнаЙ хайшаа болошоо гээшэб? Залуудаа хадаа Баруун Жууда һуража байхадамни минии дээдэ тээ 4–5 хун бав-гша пэн, теэд та хоёр мүнөө "Наран, пара" гүүлэһэн эрдэмтэй улад байгаад, убгэн намда гурбан угээр юуидэ хаагдаба гээ* шэбта? Бурхан шажамнай һүнөө гээшэ гу? — гэжэ хэлээд убгэн монгол уйлажархиба. Монголойдо хоноод, һайнаар хүидэ-лүүдээд, хоёр залуушуул замдаа үдэшүулбэ.

"Энээн!һээ хойшо хуниие мэдэнгуй омогорходогоо, дээрэл-хэдэгээ болие, ямаршье хун ябажа болодог юм байна "хүнэй саада тээ хун, хүлэгэй саада тээ морин", "даахи дор хүлэг, даха дор хүбүүн" гэһэн үгэнүүднай ёһоороол унэн юм байна" гэжэ тэдэ хоёр залуу эрдэмтэй хүбүүд алдуугаа мэдэрэн гэм-шэбэд.

Хоёр. залуушуул Буряад орондоо амгалан һайн хүрэжэ, эрдэм бэлигээ арад зонойнгоо дунда дэлгэрүулээ һэн гэлсэдэг.

Тэрэ убгэн монгол Алашаа Дандар гэжэ нэрэтэй хун бай-tiaH гэдэг. Баһал тэдээндэл адли Баруун Жууда ном һудар үзэжэ, хэмшээггүй ехэ эрдэмтэй болоһон, улад зонойнь дунда шадабари бэлнгээрээ суурхапан хун байгаа хаш.

Тннхэ үедэнь Баруун Жуугай ламанарай хоорондо \пввтэй ангинууд боложо таһараад, бэе бэедээ хоролхон, ном хаялсан арсалдадаг байгаа юм ха. Алашаа Дандар хадаа эрдэм ехэтэй байһан тула нэгэшье хуниие урдаа табингүй, үгэшье хэлүү-лэнгүй боожорхидог байгаа. Тэрэнэйнь тухай багшань мэдээд, нэгэтэ Дандартаа хэлэбэ:

— Заа зуухан, зарим газартань зорёоя алдажа үгэхээ яанаш, б aha оройдоошье урма зориггүй хүниие хаажархиха гээшэшни буруу гээшэ.

Багшынгаа хэлэһэниие дабаха ёһогүй байжа, Алашаа Дандар зарим гаэартань зорёок алдадаг болоо һэн гэлсэдэг.

Алашаа Дандарта боогдодог, хороо бусалдаг уладай хоо-рондоһоо "Алашаа Дандар баруун шойроор тэндэ, зуун шой-poop тиихэдэ тиимэ юумэ алдаба, ухаан бодолынь һамууржа, эрьюутэшөө", — гэһэн хоб жэб тараадтиба. Муу юумэн модон һалаатай, уданшьегуй Алашаа Дандар энээн тухай дуулаад-хиба. Тиимэ муухай хобой тараад байхада Алашаа Дандаршье хороо бусалаад, баһал хуушаараа хуниие урдаа табингүй хаа-жархндаг болобо.

"Багшын угэ дуулаагуй зэмэтэйб" гэжэ мэдэрээд багшадаа:

— Танайнгаа зарлиг дуулаагуйлби, ямар үйлын үрн амса-ха гээшэбиб, багшамни, — гэжэ муулартайгаар, толгойгоо И хин, үбдэглэн байжа хэлэбэ.

— Багшын зарлиг дүургээгүй хадаа, ном һудараа хаяжа4Ц маха бодо бзеэрээ худее гэртэн болохо болоош! — гэжэ баг-шань шэрүүнээр харюусаба. — Эхэнэршни болохо хун зуун хой*

то зүгтэ үлгыдэ хэбтэнэ!

Алашаа Дандар аргагуй ехээр хэдэн хоног уйдаба. "Хайч шаа гэлтэйб? Яалтайб! Юун гзһэн ехэ бузар юумэ болобо гээшэб.' — гэжэ һанахадаа ондоо юумэн толгойдснь ороногүй. Иимэ ехэ, бухэ гэгшын зангилаатай асуудал сээжэдэнь зара бэдьхэ болон дуушаба. һуулэй һүулдэ, хэдэн хоног уйдаһа-найнгаа һуулдэ бусайдаатай зангилаагай үзүурыень олоһон| дол, нэгэ иимэ бодол нанаадхиба:

"Гэртэй болоо һаа, эдихэ хоол, хубсаһа хунар бэдэр-һээр лэ, тэнгэриин удэр бури нугэл хэхэ байнаб, тиигэнхаар, тэрэ мании эхэнэр болохо нарай үхнбүүе алажархёод, нэгэл нүгэл хэжэрхёод лэ, хадын хумэгтэ ошожо, наһанайнгаа дүүрэтэш бүгзэлдэ (һуужа, нүгзлөө амһахаб". Иимэ бодолдо абтаад бай* хадаа сээжэнэйнь хара бэдьхэ аргааханаар хайлан һалажа байһандал болобо.

Шара зурхайгаа зуража, үлгытэй басаганай турэһэн нютаг, гэр байрыень олоод, хутагаа хурсадаад, туреэдээ хээд, зуун хойшоо ябашаба.

Яба ябаһаар Монголой талада хүрэбэ… Шара зурхайнгаа. ёһоор нэгэ эшэгээ гэртэйхэн айлда оробо. Ороходонь эхэ эсэгэ хоёр гэжэ залуушуул байба. Үлгытэй үхибүүн унтажа хэбтэнэ. Тэрэ ухибуүе хараад, "одоол энэ юм ха юм даа, ямар сүлөө-гөөр алаха гээшэб" — гэһэн бодолдо эзэлэгдээд, сүлөө гара-хые хүлеэжэ ядан, хараһан тээшээ харашоод һууба. Еһоороол эрьюутэшэһэн хүн шэнги асууһан асуудалда харюусаншьегүй уруугаа харашоод, гэрэй эзэдэй газаа досоо гарахые ажаглан. аууба. Нэгэл һамбаа гараадхиба. Алашаа Дандар хутагаа гаргажа, үлгытэй үхибүүе хадхаад лэ хутагаашье 'һугалжа абангүй, хэндэшье харагдангуй гуйжэ ябашаба.

Гүйгөө, гуйгөө, тэрэ нютагай нэгэ хадын хүмэг хүрэтэр гүй-: бэ. Заахан балгааһан гэр баряад, тэндээ бүтээлдэ һуушаба.

Үхнбүу алаһан нүгэлөе амсаха хүсэлэнтэй Алашаа Дандар аяар хорёод шахуу жэл тэрэ хадынгаал хүмэгтэ бүтээлдэ һуу-жа, ном йудар уншахаһаа гадна, өөрөө нилээхэн олон номуу-дые бэшэн, дүегүүдые гаргаба.

Намарай саг. Ногоо, бургааһан шаралжа, ой модон эреэл-жэ байба. Ургамалай үрн жэмэсынь болбосоржо байһан, бай-гаалиин эгээл гоё үдэрнүүдэй нэгэниинь байгаа. Тэрэ уедэ шан- гахан аадар мүндэртэйгөөр шудхаба. Тэнгэриин сэлмэһэн хой-но, мүндэртэй аадарта дайралдажа, хүрэжэ үхэхын наада тээ болотороо даарашаһан, норошоһон хубсаһатай, хорёод шахуу наһатай сэбэрхэн урихан шарайтай, жэмэс түүжэ ябаһан басаган бүтээлдэ һуужа байһан ламын балгааһан гэртэ дулаа-саха һанаатай орожо ерэбэ. Тиимэ хайратай басаганай орожо ерэхэдэ, бүтээлд" һуужа байһан хүн хадаа "ба>һа буян болохо юм һза гу" гэжэ бодоод, Алашаа Дандар гал хулөө түлижэ,

басаганай хубсаһыень тайлуулжа, хатаахаМгетай Ш|ШИ Нюсэгэн басаганай баруун далан дээрэ ашагүйхэи һоръбо

харагдаба.

— Эхэнэр хүн аад лэ, далан дээрээ юун гэһэн ехэ һоръбо-

той гээшэбши? — гэжэ лама гайхангяар һураба.

— Мэдэнэгүйб даа, манайхин хэлэхэдээ "шинии нарай бай-хада нэгэ эрьюу лама хутагаар хадхаад, хутагаашье абангүй ^уйжэ ябашаһан юм" гэлсэгшэл даа, — гэжэ басаган панва амарханаар харюусаба.

Тиигэжэ басаганай хэлэхые дуулаад байхадаа ламын хуу-ха толгойнь үрзыжэ "Ай бурхан!" 'гэжэ наманшалаад: сҮйлын-гөө үриһвө ахалхагүй юм" гээшэмнай иимэ байгаа юм байна гэжэ нэгэ ехээр һанаа алдан, өөр. ынгөө ябаһан түүхэ тэрэ ба-сагандаа эхинһээнь заха хүрэтэрнь хөөрэжэ үгэбэ.

"Багшымни хэлээшэ эхэнэрни шн гээшэш. Шамайе алаха гэһэн эрьюу ламашни би гээшэлбн", — гэжэ басагандаа ойл-гуулба. Тэрэ хоёр бэе бэеэ ойлголсожо, убгэ Ьамган хоёр боложо," айл болоһон байгаа.


66. МЭХЭШЭ ЛАМА


Нэгэ муушаг лама ябаад, олон хоног гэ-дэһээ үлдэбэ. Тэрэ ламые ном уншуул-ха гэжэ нэгэ айл уриба. Уншуулха гзһэн номыень уншажа ша-дахагуй байба. Нэгэ һайн эдеэлхын хэрэгээр тэрэ лама м$дэхэ мэдэхэгуйшье haa, ном уншаха баатай болобо. Ном баряад аман соогоо губэнэбэ. Тэрэ айлай уладай шагнахада лама он-доохоноор уншаһан шэнги үзэгдэбэ. һайтар шагнаад узэхэдэнь "хулганаа ухэсэн, ухэсэниинь я асам? Үхэг доогуур шэдээсэн" гэжэ байжа мартаад шангаар уншажа байба.

Тиигэжэ байхыень айлайхи дуулаад, ламые намнажархи-пан юм гэлеэгшэ.


67. СУУСАН ХҮГШЭН


Урайхада Үнгэйн голдо гурбан лама ехэ мунгэ зөөрн олоһон байна эмнэжэ. Тиигээд наашаа, гэр тээшээ ерэхэ болоод ябана. Суусан гэжэ эзы тэрэ зөөриин буляахам гэжэ шэбшэнэ. Тэрэ хугшэн мэдуулэн-гүй хойноһоон ябана. Яба ябаһаар ерээд, тэрэ гурбан лама эдеэлхэеэ һууна гал тойроод. Суусан хугшэн хуу хубсаһаа тай-лаад, угаа мухайма мүльсөөд ерэнэ ламануудии һууһан газарта. Хүрөөд ерэхэдэн, гурбан лама хуу зөөриёо хаяад, гуйл-дэшэнэ. Солоо ороод, бэе бэеһээн һуранад:

— Ши юу хараабши? — гээд нэгэншш һурана. Тиихэдэн нугеедэнь:

— Би толгойсон гэжэ хараальби, — гэжэ хэлнэ. Гурбатьхн

ламан: — Би жоргойсон гэжэ хараальби, — тэнэ. Тиижэ хэлсэн байсарань, Суусан хугшэн алта мунгээнь абаашажа, Үнгын

голдо байдаг уладтаа үгөө һэн ха.


68. ГУТАМШАГАН ГУРБАН ШАБГАНСА ТУХАЙ


Тэрэ гурбан шабганса маани уншажа һууба. Тыжэ тэрэ гурбан шабгансын һуухада, сонхоорон нэгэ ямаан онгоошхондо дарбайһан

саарһа эдихэ гэжэ хоёр хул дээрээ бодоод, улыжэ байба. Тыгээд тэрэ шабгансын нэгэниин ижэлжэ ядаад:

— Тадеэ, яагаа ямаан гээштаа, — гэбэ.

Тыхэдэн хоёрдохи шабгансан бапа ижэлжэ ядаад:

— Дуугархагуй гэлсээ пэн губди? — гэбэ. Баһа гурбадахи шабгансан һуужа байтараа:

— Бил дуугараагуйб! — гэбэ.

Иижэ гутамшагай гурбан шабганса гэжэ нэртэй болобо.


69. ГУРБАН УХААТАИШУУЛ


Тархидаа тархайтай хун, нюдэ муутай *, хун, ульхиитэй аматай хун — эдэ гурбан

боосолдобо ха! Боосолдоходоо: тархидаа тархайтай хуниин тар-хияа һабардахагүйб, ульхиитэй аматай хуниин амаяа долёо-хогуйб, нюдэ муутай хуниин нюдөө нюхахагуйб гэжэ боосолдобо.

Тархидаа тархайтай хуниин-эжэлжэ ядаад:

— Иимэл эбэртэй гүрөөһэнэй гаража ерээ һаа яахабша? — гэжэ арбан хургаяа арбайлгаад, тархи дээрээ эбэр шэнги болгожо, хоёр барбаадайгаараа толгойгоо маажажа байба.

Тиихэдэн нюдэ муутай хуниин:

— Би иигээд буудахаб, би иигээд буудахаб, — гэжэ нюдэеэ хоёр гараараа ээлжээгээр аршажа байба, — иигээд оуудахао,

иигээд буудахаб, — гэжэ.

Ульхиитэй аматай хуниин: ШшЯ ямаа

— Тэрэ зөб, тэрэ зоб, — гэжэ хэлэеэ гаргажа байгаад, амаа

долёожо байба. S |

Тиигээд хэниинш боосоогоо алдабагуи.


70. ӨӨДЭНЬ ХАЯҺАН ШУлуу" ж _Д^ЭРЭ УНАДАГ


огшол зөөридөө дашууржа, хоргоопоёо хатааһан хобдог хомхой, хатуу харуу

амбан ноён һуудаг байгаа.

Нэгэтэ амбан ноён атар тартан хониной һүүжэ мүлжэжэ һуутараа, тэрэнээ газарта унагаажархиба. Үлөөдэһэ дутаада-һа эдидэг үлэн хоОһон барлагынь арадань адаглан хаража бай-тараа, газарта хэбтэһэн мяхан тээшэ даб гээдхибэ.

— Үдэр унаһан, мяха өодэнь үргэдэггүй юм, — гэжэ ноён дуугараад, барлагые ёгтолон, зэбүү хүрэмөөр эльгэ хатаба ха.

Барлаг ноёнойнгоо шэг шарай шэртэн, шоо үзэн шобто ха-раад, араа шүдөө хам зуужа, абяагүйхэн газаашаа гарашана.

Амбан арад зонһоо алба суглуулха һанаатай, барлагтаа удэ-шүүлэн, хазаар морёор гэртэһээ мордобо. Холохонош ошоо. Талын тунга ногоон соогуур бүншүүлжэ ябаһан моринойнь

хүл дороһоо торхируунууд "дэрд" гэТ\Дп^япяйһаГмо-Шубуунһаа үргэжэ хажуу тээшээ халба һү^"раЛи мо рин дээрээ зоболгоёо даажа И амбан тогтонгүй. ара

Дэргээ алдалшалай. 1 аи ШШ амиды гол-

Эльгэ зүрхөө эбэртэрээ бүглэрэн унаһан амбан

тойхон абяа гаран: $|j. Щ Лплобо ха.

— Амбанаа абарыш, — гэн рЩШ Hi хэлээ л — Үдэр унаһан мяха өөдэнь YP^^aJ даб гүүлээд. бэлэй-гээд, барлаг хүбүүн ЩЯ

гэдэргээшье харангүй хараа далда орош f эдилгэ аба-

Альгадахадаа арбан, ташахадаа ШН шэхээрээ шагнан. Даг амбан нүгэлөө нюдөөрөө Щшт болон хосорион үльгэр тала хээрэ таршаа хорхойн НШ тҮҮхэтэй агша.


71. ХАЙШАН ГЭЭД НЭГЭ ХААН ӨӨРЫНГӨӨ СЭН


Нэгэ хаан намда ямар сэн үгэгшааб гээд нэгэ хэдэн хундэ иимэ захиралта угэ-

бэ. Тэдэнь ехэ муухан болошоод ябажа ябабад. Тиигэжэ ябатараа нэгэ угытэй үтэлһэн убгэнтэй уулзабад.

Тэрэ үбгэн тэдээнһээ хуу һуража абаад, иигэжэ хаанайда ошоод хэлэбэ:

— Ши хаан нэгэшье сагаа хүрэхэгүйш. Юундэб гэхэдэ, шамайе абаашаад худэлгэхэдэ, юушье, нэгэшье сагаанай юумэ хэжэ шадахагүйш. Шинии богоол, барлагуудта сэн оройдоо угэй гээшэ. Юундэб гэхэдэ, тэдэнэр үглөөнһөө абаад удэшэ болотор пара, жэл соо худэлнэ.

Иигэжэ тэрэ убгэн хэдэн зониие абараа пэн.


72. ХУЛГАЙША ХҮБГУН


Гурбан хубүүтэй үбгэ һамган хоёр ажа-һууһан юм ха. Ехэ үгэйтэй ядуу ажа-һуудалта". айл байгаа. Гурбан хүбүүдынь томонууд боложо, юундэ иимэ ядуу һууна гээшэбибди, гурбуулан ондоо тээшээ ошожо ажабайдалда һуража ерэе. Тиигэжэ эхэ эсэгэ хоёртоо хэлээд, холын аянда мордобод. Ябаа… Ябаа… Гурбан һалаа харгын бэлшэр дээрэ ерэжэ, тэдэ гурбан ондо ондоо тээшээ таһарха гэжэ зубшэбэд.

Эгсэ жэл болоһон хойно, хойто үдыдэ, энэ газартаа уулза-хабди гэжэ зүбшөөд, гурбан тээшээ ошобод. WL

Аха хубууннинь дархан болоо. Мүнгэшье нилээхэн Суглуу-лаа. Дунда хубууннинь ноён болоо. Баһал нилээхэн ехэ мун-гэтэй болобо. Дуу хубууннинь аргагуй бэрхэ хулгайшан болоо.

Тэрэ гэһээр жэл унгэржэ, гурбан хубууд уулзаха болобо. Хэлсэһэн сагтаа, хэлсэһэн газартаа хубууд уулзаба. Хоёр аханар гоёор хубсалшаһан дуу хубуугээ түрүүшээр таняа-гуй. Зай юун болообши гэхэдэнь, тэрэнь хулгайша болооб гэбэ. Аханарынь гайхалсаба. Гурбуулаа гэртээ ерэбэ. Ерэхэдэнь — эхэнь үхэшэһэн, абань арайхан гэжэ хул дээрээ байба. Абаяа хубсалуулаа, эдеэлуулээ. "Ехэ хубуумни дархан болоо, дунда хубуумни ноён болоо", — гэжэ хүршэнэртөө һайрхаба. Ойрхон байдаг баян хун һураа: "Бага хүбүүншни юун болоо гээшэб?" — гэжэ. Тиихэдэнь убгэн дуратай дура-гүйгөер: "Хулгайща болоо", — гэжэ харюусаба. "Хулгайшые угэй- хэхэ болоо, энээнһээ хойшо намда амар жаргал үзүүл-хэеэ болёо" — гэжэ баян хун бодобо. Тиигээд: "Бага хубуугээ намда эльгээгыш", — гэжэ баян хун убгэндэ хэлэбэ. Бага хубуун баянайда ошобо. Баян хун хэлэбэ:

— һайн гэгшын хулгайшан болоо байнаш, хоюулаа боос хэе. Би хара азаргатайб, тэрэмни амбаар соогоо газааһаан суургатай, хоёр хун һахюултай байха, ши тэрэ азаргыемни һүииин хахадта хулууха ёһотойш.

Хулгайша хубуун. баянай хэлээшээр — һүниин хахадта хара азаргыень хулуухаар түхеэрбэ. Үхэһэи эжынгээ хубсаһаар эхэиэрээр хубсалаад, хоёр домбо архи абаад, таяг тулаад, гуйранша шабганса болоод баян айлайДа оробо. Гуйгаашай болоод, газаа досоотуурхииень хуу хаража абаба. Үдэшэлэи харанхышаг болоходо баһал тэрэ айлдаа хонуулыт гэжэ Wf" заахи харшынь үүдэ түрьюулбэ. Гуйранша шабгансаһаа ха-шараад, харшан соогоо оруулаад, гэрэй хаяада солоомо дэб-

дижэ угэбэ.

Тээ хахад һүниин дүтэлхэ багта хоёр харуулшадта хандан хэлэбэ: "Тугаар тээ тэндэ ябаһамни паар моритой улад ха-жуугаарамни гүйлгэжэ гарахадаа, энэ хоёр домботой мэшээг унагаажархёо, юумэнэй гоожосогоожо байхада абаһамни энэ хоёр домботой шэнгэн юумэ байба, таанарта хэрэгтэй һаань абыт, хэрэггүй һаань адхажархихам". Тиихэлээрэнь нэгэ ха-руулшанайнь һонирхоод харахадань, архи байба. Хүхеэд, ну-хэрөө дуудаба. Домботой архиие нэгэ нэгээр амаа олоигуй уужархибад.

һүниин хахад багта харуулшад хоюулаа гонзойлдожо унашоод, эз. э мэдээгүй хэбтэбэд. Тэрэ һамбаанда эхэнэр хуб-саһаяа тайлажа хаяад, харуулшадай' хажууһаа түлхюурыиь абажа, амбаарынь неэжэ азаргынь гаргаад, газаа тээһээнь баянай сонходонь ошоод, азаргыень харуулба. Баян хун тэрэ һүниндөө унтабагүй.

Үглөө үглөөгүүрынь азаргаяа унаад, баянайда харуулхаяа ошобо. *Баяншье досоогоо хара бэдьхэ ургашоод байһан мүр-төө "һайн", "һайн" гэсэгээн шүдэнэй сагаа үгэбэ.

Досоогоо хара буугаад байһан. баян хүн хоёрдохиёол мэ-хэлэгдэхэгүйл байхаб гэжэ бодоод, баһа шэнээр боос хэбэ. "Би хадаа түйсэ соо мүнгэ хэжэ хабхаглаад, соихо дээрээ табяад, һахижа һуухаб, ши тиихэдэ бапа һүниин хахадта мүнгыем хулууха ёпотойш", — гэжэ баян хун "одоол мунеа шамайе тонгойлгохоб даа" гэһэн һаналаар сээжээ дүүргэжэ, баяртайшаг шэнгеэр хэлэбэ. — г-*Щ

Хулгайша хүбүүншье зүбшээжэ, мүнгыень хулуухаар тү-хеэрбэ. Тэрэ нютагтаа һаяхан үхэһэн хүнэй хүүр задалжа гаргаба. Тэрээнээ өөрынгөө хубсаһаар хубсалуулаад, һүниин хахад багта баянай гэр тээшэ үхэһэн хүнээ шэрээд ошобо. Харахадань, баян хүн сонхондоо буу бариһан, түйсэтэй мүн-гэеэ алдангүй харашоод һууба. Аргааханаар маряа маряа-һаар сонхо доронь ошоод, үхэһэн хүнээ сонхын дорохи харан-хыһаа бултайлгаба. Баян хүн гэнтэ хубсатай үхэһэн хүнине харахалаараа — толгой руунь буудажархиба. "Одоол алааб даа, — гэжэ баян хүн хүлһэншэдтөө, — алуулһан хүниие абаа-шагты", — гэһэн захиралта үгэбэ. — Тэрэ һамбаанда түйсэтэй мүнгыень абшаба.

Азаргаяаш, мүнгэеэш абхуулһан баян хүн хороо ехээр бу* салаад, баһа дахин боос дурадхаба. "Би һаяар басагаяа ха-дамда үгэһэнэйхиие гэжэ ехэ хорим түрэ хэхэмни, ноёд һайд ехэ олоор айлшад сугларха байха. Тиихэдэ ши нэгэ шалдаган, хүниие тэрэ уладта харуулха ёһотойш. Тиигээ haa минии зверине хуу абахаш", — гэжэ баян х^щ^хэлэбэ.

Хулгайша хүбүүншье зүбшөобэ. Ямар хуниие, хайшан гэжэ мэхэлхэ гээшэб? Ямар арга мэхэ һанаха гээшэб? Хулгайша хүбүун хэдэн хоног бодолгото болобо. Баян хүнэй хорим тури ойртожо байба.

Тэрэ нютагай хадын хүшэгтэ хэдэн жэл бүтээлдэһуужа бай-пан лама байгаа. Тиимэ ламыел мэхэлхэ болоо гэжэ хулгай-ша хүбүүн бодобо.

Ехэ гоёор тэргэ хүүлээд, тэргэ дээрээ заахан гэр барюулба. Заахай гэрээ яла сала болотор алта мүнгөөр гоёогоод, бурха-дые залаад, досоонь зулануудые бариба. Хоёр хара азарга тэргэдээ хүллөөд, хорим болохо үдэшэлэн ламын һуудаг хада тээшэ гүйлгэбэ. Юумэнэй хонгир шэнгир гэхэдэ ламашье га-заашаа хараба. Харахадань — яла-сала болоһон, газаа досоо-гүй бадарһан гоё гэгшын тэргэдэ хоёр хөө хара азаргад хүл-лөөтэй, боожондонь — орхимжо хэдэрһэн залуу хүн газаань байба. "Танине бурханай орондо абаашаха гэжэ эльгээгдэһэн хүнби, — гэжэ томоотой янзаар эрхи баряад, маани уншаса-гаан хулгайша хүбүүн һууба. — Буян хэһэнтнай ехэ байжа, энэ бодо маха бэеэрээ бурханай орондо ошохо болоот".

Ламашье этигэжэ, тэргэдэнь һуухаяа һанаба. Хулгайша хүбүүн хэлэбэ: "Газар дээрэхи хубсаһаар ошожо болохогүй, гаисал орхимжо эрхи хоёроо абагты".

Ламашье хубсаһаа хуу тайлажа хая ад, тэргэ соонь орхим-жоо нэмэрээд, эрхиеэ баряад һуушаба. Үүдыень хаагаад, мо-рёороо гүйлгэжэрхибэ. Баянай газаа ерээд, хорим боложо байһан гэрэй үүдэндэ зэргэшүүлжэ байлгаад, тэргэ дээрэхи гэрэй ^үдэ неэбэ. Харахадань һаруул, гоё хубсаһатай улад найр наада хэжэ харагдаба. Халта харахалаараа "диваажан гээшэмнай энэ ха юм" гэжэ бодоод, тэрэ лама тэргэнэйнгээ үүдээр дуүлин, хоримшодой үүдээр гэр руунь орошобо. Орхимжо хэдэрһэн шалдаган хүнэй гэнтэ орожо ерэхэдэ, улад зон сошоһондоо дэлбэ һүрэшэбэ.

Хулгайша хүбүүн тиигэжэ баян хүнһээ боосоогоо эдибэ. Хэлсэһэнэйнгээ ёһоор баян хүн зөөриеэ хуу үгэбэ гэлсэгшэ һэн.


73. ОРОСЫН ХААНАЙ ХАРА ХУЛГАЙШАН


Оросын хаанай хара хэсуу бэрхэ хулгайша байгаа. Манзын хаанай орондо ошожо, мунгэн баанхы тонохоо ошобо. Тиижэ ябажа ябахадавь

урдаһаань нэгэ хүн ерэбэ.

— Ши хэмши? — гэжэ асууба тэрэ хулгайша.

— Би Манзын хаанай шара хулгайшаб, — гэбэ,

— Та хэн гээшэбтэ? — гэжэ асууба тэрэ хулгайша.

— Би оросын хаанай хара хулгайшаб, — гэбэ.

Хоёр хулгайшад уулзаба хаюмбибди даа гэжэ хөөрэлдэ-бэ. Оросын хаанай хара хулгайша асууба:

— Ши хэр пайн хулгайшабши даа. Юу хулуухадва бэр-хэбши?

— Би гэмгүй пайн хулгайшаб даа. Үндэгөө дараад һууһан шубуунай үндэгын хулуугаад абхадамни мэдэдэггүй, — гэжэ хэлэбэ.

— Та хэр пайн хулгайшабта? — гэжэ шара хулгайша асууба.

— Би башмаг гутал үмдөөд ябаһан яба гаи хунзй гута дынь Ула ханди татаад абшахадамни, мэдэнгүй нюеэгэн улаараа

ябашадаг байна. Хара хулгайшан хэлэбэ:

— Шинии тэрэ шубуунай үндэгэ хулгайлжа абахышни ха-Рахамни. Шубуу бэдэрэе. Упанай захын шубуун олдохо гээшэ *0 Али хүдөө шубуун түргэн олдохо гу, — гэжэ зүбшэлдэжэ еРээд _ упанай захадахи түргэн олдохо хадаа, — гэлдэбэ.

Упа зайжа шубуу бэдэрбэ. Тохорюун шубуун үндэгөө дараад Һуужа байба.

*- Зай, нүхэр, тэрээнй үндэгые хулуужа абхышнн харахам-ни" абалдаа, — гэбэ.

ш J^aPa хулгайша ехил аргааханаар гэтэбэ. Гэтэжэ ябаха Дараа гуталаа тайлажа хаяба. Оймоһоо тайлажа ябажа с*

гэбэ, Мүлхнжэ ошоод лэ хоёр хул хоорондонь хоёр үндэгэ байһанаа нэгэ ундэгиин хулуужа абшаба. Үндэгын хулуужа

абаад, гэдэргээ бусажа, хара хулгайшадаа харуулба. Ундэгыи хулуухы хаража, хара хулгайшап һайн хулгайша гээшэш гэбэ. Шара хулгайша хэлэбэ:

— Танай тэрэ хүнэй гуталай ула хулуужа абахые харахам-ни, — гэбэ. Тиижэ хэлэжэ байхадан, башмаг гуталтай нэтэ хун замаар ябажа ябаба.

— Тэрэ хүнэй гуталын ула хулуужа абал даа, би харахам-ни, — гэбэ.

Хара хулгайшан бэедээ абажа ябадаг эрнтэ мүртэни: нэгэ хутагы ехэ хурсадажа, хиб торгондо оройжо абаад ябадаг байба. Ерин дээрэ хилгааһа табихада таһаржа унадаг, иимэ хута-га байба. Тэрэ хутагаа барижа башмаг гуталтай хүн тээшэ ошобо. Ошоод, ябаган хүнэй мүрэн дээрэнь гараа табижа ябаад хөөрэлдэнэ. Ябаха зуураа гуталайн улые ханди татажа абшаба. Баһа нүгөө мүрэн дээрэнь гараа табижа ябаад, тэрэ талын гуталын ула ханди татажа абшаба. Улаа абаад бусажа ерэбэ. Тэрэ ябаган хүн мэдэнгүйгөөр нюсэгэн улаараа ябашаба саашаа.

— Сайн хулгайшад уулзаа байнабди даа, — гэжэ хөөрэл-дэн байба.

Хара хулгайшан хэлэбэ:

— Би танай Манзын хаанай мунгэ баанха тоножо абхаяа

ябжа байнаб. Хоюулан эблэжэ абхамнай гү? — гэбэ.

— Үгэй, абжа болхогүй, шулууи гэртэй юм даа. Хара хулгайшан хэлэбэ:

— Абжа болхо арга байха.

— Хайшан гэжэ абха арга байнаб? Абха арга байбал абаял, — гэбэ шара хулгайша.

Тиилдээд шара хулгайшынгаа байра тээшэ ябашаба. Хара хулгайша хитадын пүүзэнһээ (лавка) ехэ проволхо хулуужа абжа ерэбэ" Тэрэ түмэрөөрөө шара хулгайшантаяа хоюулан мүнгэн баанхын шулуун гэрые прооволхоороо оройжо эхилбэ. Оройһоор байһаар хахад һүни болжо гэшхүүр хэжэ орхибо. Гэшхүүрээрээ гэр дээрэнь гарба. Гэр дээрэһээ онгэйлгохо арга байба. Онгойлгоод, шара хулгайшые досоонь оруулба:

— Ши мунгэ абаад үгжэ бай, би дээрэһээ абжа байһууб, — гэбэ.

Хара хулгайша үүр сайтар нилээдгүй мүнгэ абба. Үдэр болхо болходо гэшхүүрээ хуряажа абаад, шара хулгайшындаа ерэбэ. Нэгэ сүүдхэ үнгэрбэ. Хоёрдохи сүүдхэдээ үдэшэһээ эхи-лээд, үүр сайтар абба. Гурбадахи сүүдхэдээ үдэшэһээ эхилээд абжа байтарын Манзын хаан мэдэжэ, дороһоон ехэ шара са-буу будажа орхибо. Шара хулгайша досоонь ороод, — абжа у гэжэ байһан аад, тэрэ шара сабуунда няалдашаба. Яажаш тэрэ сабуунһаа һалажа гарха арга үгэй байба.

346

— Биш эндэһээ Һалажа гарха аргамгүй, иигээд дүүрээб.

Тдрхкимни таһалжа абжа үзэ.

Тиихэдэнь хара хулгайша нрооволхынгоо түмэрөөр тар" хццнь таһалжа абба. Шара хулгайшынгаа һамганда ерзжэ

ряэнэ:

— Манай мүнгэн баанха тоножо байһые Манзыи хаан мэ-дэжэ, шара сабуу билаажа орхиһон байба. Тэрэ шара сабуу-ань шара хулгайша няалдашоод, яажаш һалажа гарха арга байбагүй. Тиижэ байхадаа намда хэлэбэ:

— Минии тархиимни тапалжа аба даа, — гэжэ хэлээ һэн, — Тиигэбэл бидэ хоёр баригдахагүй бэзэбди даа.

Шара хулгайшындаа хоножо байба. һуни гэнтэ һэреэд:

— Манай харшымнай воротаада тамга даржа орхибо ха. Тэрэ зандаа хара хулгайша гүйгеөд гарба. Харахадань

тамга "дараа гаи байба. Тэрэ тамгынь хурса хутагаараа адли* 11 ханаар һиилэжэ зорожо абба. Тэрэ һүниндөө тамга абжа ябаад, бүхы хуиэй харшын воротаае тамгалжа оохибо. Манзыи хаан үглеөгүүр бодожо ерээд, тэрэ тамгаараа бариха гэһээнь бүхы айлнуудай воротаа тамгатай байба. Барижа болхо арга байбагуй. Манзын хаан бэшэг тарааба. Бүхы зоноо хуу суг-ларха гзһзп. Хара хулгайша шара хулгайшынгаа һамганда хэлэбэ:

— Зониие суглуулаад ажаглажа табиха гээ ха даа. Суг-ларһан зоной хоорондуурын үүлинсэ гаргаад, шара хулгайшын бэеые олон зоной дундуур ширээд ябахань гээшэ даа. Тиихэт дэнь бидэ булта ошоод байха ёһотой байнабди. Тэрэ шарч хул-гайшын ширэжэ ябаһан бэеые хараад, шннии досоошни аягуй болжо. нюдэнһөөшни уһа адхарха гээшэ аагү? — гэжэ шара хулгайшын һамгаНһаа асууба.

— Туйлгүй адхархал ха даа, — гэжэ хэлэбэ. 8

— Тиигэбэл нэгэ арга байна, — гэжэ хара хулгайша хэ-' лэбэ.

Хара хулгайша базаарта ошоод, алтан блюудсэ хулуужа асарба. Асараад хэлэбэ:

— Ши энэ блюудсые олон зоной дунда ошоод байхадаа, тархи дээрээ табяад байгаарай. Тэрэ шара хулгайшын бэеые вөрьшгөө дэргэдүүр ширэжэ ерэхын үедэ, туйлгуЙ нюдэнее уһани гарха болоо юм хада тархин дээрээ байһан алтан блюу-Дсээ шулуун дээрэ тэһэ унагаажархёорой. Халаг хухай табижа, шара хулгайшын бэеые харангуй, хайран алтан блюудсэм Даа, аба эжымни юрөөл табижа үгэһэн блюудсэ һэн юм даа. Тэһэ алдзжа орхибоб даа. Ямарш уршагтай юумэтнай бэ, ори бархи табижа байгаад ла, блюудсэнэйнгээ тэһэрһэй уйрхэйе тҮүжэ абһаар үнгэргөерэй.

Манзын хаанай тэрэ ажаглуулжа табнһан тухай юу ойл-г°гдоһон мэдэгдэһэн юумэгүй үнгэрбэ даа.

Тиигээд дахин Манзын хаан хара хулгайшые хүндын ёһоор Урюулба. Тиихэдэнь хара хулгайша ошобо. Ошоходоиь1ШН

347

зын хаан нэгэ гэрые ехэ гоёор һуудал бэлэдхэһэи байба. Хү-' дын шэнээн здэбхитэн һайн нухэдые суглуулжа һуулгаад, ос-тоолын хундэтэ эдеэгээр хундэлжэ, архи та мхи уулгажа ехэ сэнгуулжэ байба. Хара хулгайшаниие тэдэнэй дэргэдэ оруулг жа. остоолын хундэтэ эдеэгээр архи тамхяа барижа, ехэ xylite дэлбэ. Тэрэ сугларһан нухэдууд архи ууггаад, һогтожо мэдээ табижа унажа байна. Хара хулгайша дутуушаг һогтоод, унаг-ша болжо хэбтэжэ байна. Тэрэ сугларһаи нүхэдүүдтэ мэдээтэЙ' һууха нухэд байбагуй. Булта мэдээгээ алдажа унташаһан байба. Тиигээд байхада нэгэ хун орожо ерээд, хара хулгайшын хахад һахалынь хурса хутагаар абжа орхнбо. Үбэр хармаа-наарнь дууртэр мунгэ хээд, гараад үүдынь суургалаад яба-шаба.

Тэрэ гэһээр хара хулгайша бодожо ерээд, һогтожо унашоод хэбтэһэн нүхэдүүдынгээ һахалыиь хурса хутагаараа хахал-хвХ хад болтор абжа орхнбо. Үбэр хармаанаараа дүүрэн байһан мүнгые тэрэ хэбтэһэн нүхэдэйнь убэр хармаандань тон адли-хан хубаагаад хэжэ орхибо.

Удаа хойто тээнь ерэжэ суургаа онгойлгожо, хара хулгай-шые бариха гэһээй тэрэ байһан чүхэдынь хахад-хахад һаха-лынь хуу абташаһан байба. Бултанайнь үбэр хармаанда ад-лихан мунгэн байба. Хара хулгайшые барижа болхо арга байбагуй.

Тиигээд тэдэ нүхэдүүд мэдээ орожо ерээд, "хахад-хахад һахалнай хайшан гэжэ абгашсо гээшэб. Үбэр хармаандамнай' мунгэн яагаад бии болшобоб". Тон ехэ гайхалсаад тараба.

Дахин Манзын хаан хара хулгайшые хатуу шэрүүнээр| "Ерэ наашаа!" — гэжэ татуулба.

Хара хулгайша тэрэ гэһээр ошобо.

— Ши нүхэр, хулгайша нухэр 'байбаш Даа. Минии мүнгэн баанхые ши тоножо аббал хаш даа, — гэбэ.

Тиихэдэнь хара хулгайшан хэлэбэ:

— Юундэ намайе хулгайша гэбэт? Би хулгай хэжэ шада* даггуйб. Намайе хариин оронһоо ерэһэн байхадамни хулгай! гаар хардажа гүшэрбэ гээшэ аабта. Минии хулгай хэхые юугээрш мэдээгуй аад ла, ямарш фаактагүй аад, намайе харда а гээшэт! — гэжэ хэлэбэ.

Тиихэдэнь Манзын хаан:

— Би шамаар хулгай хүүлэхэмии, — гэбэ. — Найман түшэ-мэлнүүдые нэгэ гэртэ һуулгаад, өөрынгөө малгайе тушэмэл-нүүдынь rap дээгүүрынь гурбан сүүдхэ ябуулхамни. Ши тэрэ малгайе гурбан сүүдхэ дотор хулгайлжа аб! Абжа шадаагуй хадаш Шинии тархиишни таһа сабшажа абахаб. Абжа ша-даал һаашни, найман түшэмЭлнүүдэй тархиинь таһа сабшажа хаяад, шамада хахад зөөригөө үгөед, корооль хаан болго-хоб, — гэжэ) хэлэбэ.

Тиихэдэнь хара хулгайша:

— Хулгай хэжэ шададаггуйб. Намда тиимэ хатузЩидааии

юундэ угэбэт, — гэжэ хэлэбэ.

— Яанаш даа, хулгайлжа абаа хадаа аба даа, угэй хадаа бай даа. Хэлэпэн үгэеэ бусааха аргамгүй; — гэжэ Манзын хаан

хэлэбэ,

Хара хулгайша — Түшэмэлнүүдынгээ һууха гэрынь заажа угэгты. гэжэ хэлэбэ.

— Тэрэ гэртэ һууха юм даа, — гэжэ хэлэжэ угэбэ.

Тэрэ гэһээр хара хулгайша базаарһаа нэгэ хуршааг (хитад архи) хиТад хара архи хулгайлажа асараад, тушэмэлнуудын һууха гэрһээ үргэлжэлүүлэн шара хулгайшын гэр хуртэр хаан-шан архияа зурылгаад адхажа орхибо. Шара хулгайшынгаа поол доропь нүхэ малтаад, адхаһан хара архинайнгаа үнэр дагажа ябаад, газар доогуур нүхэ малтажа, малта малтаһаар ябаад, найман түшэмзлнүүдэй һуужа байһан гэр доронь ошожо орошобо. Хурса хутагаараа поолынь аргаахан зорожо, гарай багтахаар нүхэ гаргаад, тэрэ нүхөврөө хаража шагнажа һууна. Найман /гүшэмэлнүүд тэрэ гэр дотороо Манзын хаанай-малгайе гар дээгуурээ тойруулжа байба. Тиигээд хөөрэлдэнэ тэрэ түшэмэлнүүд:

— Хара хулгайша манай эндэ ерэжэ, Манзын хаанда тар-хияа таһа сабшуулхань хадаа. Бидэ малгайгаа хулуулгаха-гүйбди. Манай тархи таһархагуй дээ. Газаагуурнай нилээд үгэйхэн харуулнууд хаража байгаа хадаа. Бидэ гурбан суудхэ дотор хаанай малгайе гарһаан алдажа хулуулгахагуЙбдц, — гэжэ хөөрэлдэхынь хаража шйгнажа һууна.

Нэгэдэхи суудхэ үнгэрбэ. Хоёрдохи сүүдхэ болжо байна. Хоёрдочиш сүүдхэ үнгэрбэ даа. Гурбадахи сүүдхэдээ хахзд һүниһөө — хрйшо түшэмэлнүүд һажажа захалба. Бултанайнь нюдэ^ аняатай болшобо. Хаанайгаа малгайе гартаа баряад нилээдгүй үни һажажа, нэгэнэйнгэ? гар дээрэ табижа байхынь хаража һууиа. Гар дээрээ табюулһан түшэмэл мун оөригүй гартаа баряад пажажал байна. Тиигэжэ байхада гарай багта-ха нүхэи тушаа ойро хаанай малгай ерэжэ байхынь хараад, хара хулгайша тэрэ нүхөөрөө гараа гаргажа һарбайгаад бай-хадань, нэгэ түшэмэлынь гар гэжэ һанаад, хара хулгайшын тар дээрэ табижа орхйбо. Тэрэ малгайе һуга татажа абаад, хара хулгайша шара хулгайшынгаа гэртэ ерэбэ. Түшэмэлнүүд нойрһоо һэрнжэ, хаан&йнгаа малгай яабаб гэжэ тон ехэ Щ диржэ, олжо ядалсаба. Хара хулгайша хулгайлажа абшаба гээшэ гу? Тархяа таһа сабшуулха саг ерэбэ гээшэ гү? — гэжэ айлдажа зобожо байбад ха.

— Энэ гэһээр шара хулгайшын байрада ошожо, хара хулгайшын лабтан хулуужа абаһые мэдэжэ ерэе, — гэжэ хөөрэл-дэбэ.

Тиигээд шара хулгайшында ошожо харахадань хара хулгайша хаанай малгайе хулгайлажа абапаниинь эли байжа,

барижа хаража һууба.

аь.

Тэрэ гэһээр Манзын хаан найман түшэмэлнүүдынгээ тар-хнинь таһа сабшажа хаяад, хара хулгайшада хахад зэериеэ үгөөд корооль хаан болгобо.


74. ХУЛУУША ДУРБААН


Хулууша Дурбааниие хаани инь ерэ гүү-лэбэ. Хаан һураа:

— Ши хулууша гууш даа?

— Хулуухалби даа, — гэнэ.

— Үнээрээ хулууша болбол энэ шагаабартаа столоо табяад, стол дээрээ мунгэн аяга шанагаа табяад, хажуудань лампа аһаагаад, түүнэй хажууда һахяад һуухаб, түүным хулуужа абааш даа, — гэжэ хаан хэлэбэ.

— Тиижэ, хулуухаб, — гэжэ Дурбаан хэлэбэ.

Үдэшэлэн Дурбаан тиимэ үхээшэнэй хүүртэ ошоно. Нэгэ һаяхан үхэһэн хүүе үргэлээд ерэбэ. Хаанай шагаабарта ерээд харана. Хаан булта юумэ табяад һахяад һууна. Шагаабарынь модоор соо сохёод, үнөөхи үхэһэн хүнэйгээ гар хиигээд ap-балзуулна. Хаан гарынь таһа сабшаад хаяжархиба. Толгой-ень оруулаад монсогошуулна. Толгойень таһа сабшаба хаан. "Одоол Дурбааниие алабаб даа", — гэжэ хаан дотороо бодобо. Тиижэ һанаад, "дахин хэн ерэхэ һэм", — гээд ламп а а ун-тараагаад, хаан ошожо унташаба. Хаанай унтапан хойно Дурбаан һэмээхэнээр ороод, аяга шанагынь абаад ябашаба. Хаанай хойто үглөөнь бодоходО аяга шанагань үгы байба. Дурбаанайда ошоходон, Дурбаан хаанай аяга шанагаар ндеэл-жэ һууба. Тиигээд хаан Дурбааниие ерэ гүүлнэ.

— Зуун шарые зуун хүүгээр сахюулнаб, түүниие хулуужа абааша, — гэжэ хаан Дурбаанда хэлэбэ.

— Яаха.һэм даа, хулуухаб, — гэжэ Дурбаан хаанда хэлэ-

бэ.

Шараа дундаа хээд, зуун хүн тойроод байнад. Нэгэ тахяа абаашаад шарын дунда табихадань, тэрэнь бархирба. Тиихэ-дэнь шарнууд бутараад харяалдаба. Нэгэ шарынь абаашаад, Дурбаан алажархиба. һүүлдэнь Дурбаанайда ошоходо мя-хаяа улгэжэ отолжо байба.


75. ГРИШКА


Гришка гэжэ үншэн хүбүүн ябаа. Мал-

гаяа хээсэш саана ябха. Нэгэ мангад, нэгэ еврей ерэбэ.

— Юу хэжэ байнаш? — гэжэ һураба.

— Хулуужа һуржа ябанаб.

Гришкэеэ тэргэндээ һуулгаад, гэртээ асарба.

— Малгаарша нэгэ үнеэ хүлтэ асар, — гэбэ.

— Би хулуухаб, — гэнэ Гришка.

Мангад хоёр пастух табина хархын. Хайшан гэжэ хулуу-хаимааб гэжэ-. Модон соо орохолоорон үнеэеын хоолойн хадхаад, һүүлиин абаад ама руун шихэнэ. Үнеэн гүйгээ, хахажа үгхэеэ һанана.

— Үнеэниин үнеэгээ идеэ, зай, мяха абахатнай, али мүнгэ абахат? — гэнэ. Үнеэгээ худалдаад абаба.

— Азаргайм хулуужа шадахыт? — гэбэ.

— Азаргытнай абажа шадахаб, — гэбэ.

Хара азаргаяа сара'й соо оруулаад, гурбан харуул табина.

"Үүлэн үбээдэ уһан хаанаһаа грршхым", — гэнэд гурбан харуул. ДээрэһээН унаа. Гартаа метла а баряад, метлаа үгөө. Шагаабарта ерээд хонсиргоно Гришка.

Ьүү, хэды морин унаад һүернэ. Азарга үбээ. Тиигээд азаргаяа һөөрэгшын худалдвад абана. Гурбан үдэр срок үхэб:

— " Зай, ши минии изын хубсаһай хулуужа шадахыш, —

г™ЙаШка орои Д0Р °Р°0Д хэбтэнэ- Хүгшэниин талхаа һай-nvifS' ^*!?00 амһаР со° хээд табина- Изы эрэ хоёр орон-aw ороод хэотэнэд. Мүноөхи шанага сооси хилеэмэйн идхуүр-гэйи адхаа орон соон.

"все

һүни болобо. Үбгэ һамган хоёп J I дороо шүдээ. Гришка хубсаһайн IH ПМаад ЯШ лоороон эрэ эмэ хоёр: "ХулуугааS ябашо°- И§ШШ

Саашаа утархай пара cob 1Яя Ы* ^ < хыш", — гэжэ. СР<* В "Изыйим хулуу.

Изыеэ паар мориндо һуулгаад МШ хын. Гришка харгы дээр боймолдоодBill Hi

— Ээ, Гришка үхээ, — гэлдээя ШШI Ерхэдэн Гриппе Ш^ЩШ^Ш 1

бежаадлаа", — гэлдээд ошоод харанаi Тэп,1#"ШШ ка гурбан паар мориндо һуугаад, изыен ГРИШ"

Тиижэ үншэн хүбүүн үнеэтэй, НКШИН ложо, изы абаад, баяжаад арляшоо. ЭЗаргатай' хУбсаһатай Щ


76. МУУ БААНСИ


Убээтэй ядуу хун байна. Ган гэхэ нохой

үбээ, газар гэшхэхэ адуу үбээ. Өөрёо

үе наһан соо һүхэеэ барижа, модо щабшажа ажал хэдэг байгаа пан. Хаа хаана айл тииргэндэ байсан дайдымайе хэнз. Модошо дархан болоо пан. Ехэ бэрхэ модошо дархан гэжэ хаа хаана дуулдана, тайшааубэгэн муу Баансийи hypraa-ран дуулажа, татуулажа асараа пан. Муу Баансн ержэ, тайшаа үбэгэнһөө һурана:

— Яахай намай татуулааш?

Тайшаа үбэгэн хэлнэ: Шж пяохан гэ-

— Шамай ехэ бэрхэ һурагта гарапан модошо дархан

жэ дуулаа һам, — гэбэ. хойно- "Гоёор

ТЙ" Муу Баанс, тайшааЩ|НИ байсан барихам", — гэнэ. тэрэ ШВШЙ барина, модоо халба. Тэрэ Муу Баанси байсанииьЩНИв! ехэ гоёор заһажа байба. Нэгэ хоер плраииi д шж болно ехэ байсан бодхоожо байба. ШШ" ожо ерэхэм", — гэжэ тэрэ һайн үдэр Муу ЩщШш^ЯЯ хэлнэ. тайшаа үбэгэнһөө һурана. Тайшаа убэгэн

— Харижа ерыштаа^З^НшШ ""Т" Хт1"

Муу Баанси айл тээшэ ЦШШ тайшаа үбэгэ" Даа. Нэгэ долоо хоноги доторсоо зугаа Щ

Две хүдэмшэдеө тэхэржэ Щ Щ "уга соогоо хаагаад. т бии байна. Баян хүн гунтаии к Баанси хабхар?лажа идехэм гэжэ шахажа байна ВД баряаД тайш һон хойно тэрэ нуга сооси МШ Ш нуга соогоо унГжа. Үбэгэндөө хүтэлжэ ябана. байна. һайн Щ

Дан, гунтай үхэриин үбээ болшоощ

хуяууша үлдэхэм гэжэ баян хун хойноһоон ябалдана. Үүр сайхын урайхана Муу Баансиие хусэжэ ерэнэ. Муу Баанси ухэрнин хутэлеөд ябажа ябана.

— Зяй, ухэриим яахай хулуубаш, яба, тайшаа үбэгэидэ эаахам.

Саб сагаан болоһон хойно тайшаа үбэгэндэ ерэнэд. Ерээд, баян хун морёо, үхэрээ уяад, тайшаа үбэгэндэ ороно. Муу Баанси ухэриин дасин хулуугаад, харгуй газарта абаашаад, убээтэй ядуу хүдтэ үхэриин алаад хуу хубаажа үгэшхэнэ. Баян хун тайшаа хундэ ороод байжа байна. Тайшаа убэгэн пурана:

— Хаанаһаа ябааш, хэрэгтэй ябайш? Баян хүн хэлэбэ:

— Муу Баанси гунан ухэриим хулуугаал, — гэбэ. — Хойно-һоон улдэжэ ерэжэ эндэ баряалби.

Тайшаа үбэгэн пураба: т$ш

— Үхэртанай хаанаб?

— Эндэ газаа уяатай.

— Ябаад харайи, — гэжэ тайшаа үбэгэн хараба. Хараан-гайн ганса мориниин уяатай, ухэриин убээ байба. Тайшаа убэгэн тэрэ баян хүйи хараана, хашана: Л^И

— Ши намайе туршайш, үхэри бариһан хойно үхэр шинии хаана ошохым? Худалаар хэлээш, — гэнэ.

Тиихэдэн тэрэ баян хүн тайшаа үбэгэндэ хараалгаад: "Худалаар хэлэһэн ёродоо түрмэдэ орохош, — гэнэ. — Улаан бур-гааһан ураг шинии бэшэ, тайгын бургааһан танил шинии бэшэ, нюргайш шуһа гарсара сосёо һаа болихолши худалаар хэлэхэеэ". Баян хун морёо унаад, үхэр үбээеэр гэр тээшээ бусана. Бусапан хойнонь Муу Баанси тайшаа үбэгэндэ ороно. Тайшаа убэгэн һурана:

— Зяа, хэр зугаалжа ерэбэш?

— Баа үбээ, долоон хоног соо зугаалбаб.

— Тэрэ баян хуни гунан үхэри яахай хулуугааш? Тиихэдэ муу Баанси хэлнэ:

— Тайшаа убэгэн, булагай уһа худхаа үбээ хада, булан-хайр гарха үбэйма. Муу Баансиин хулуугаа убээ хада, хулу-ушан хаанаһайм, — гэнэ. Тиижэ тайшаа үбэгэн Муу" Баансида тороод, тажаганса неэгээд, Муу Баансиин толгойе эльбээд: "Энэ байсангаа дуупыштаа", — гээд эльгэбэ.

Муу Баанси тэрэ байсангаа ехэ гоёор барижа дууһаад байхадан, хатуу арсияа үгэжэ, тарган мяхаа идюулэжэ хуб-салуулажа, мунгэ угэжэ: "Тиижэ унаһан гараһан нютагтаа гаража амарыштаа", — гэнэ.

Тиижэ Муу. Баанси хубсалажа, мүнгэтэй болжо, тайшаа убэгэйе торгожо, мүнөө болсо хэлүүлэн дурдуулан байнал.


77. ЯЛА


Эртэ урда сагта нэгэтэ Яла гэжэ хун тээрмэдэ ошоо. Тээрмэдээ һүня хуреэд талхаяа буулгаад, нэгэ мангадта хонохоёо ошоо Тэрэ квао тира дань, гэрээнь тойроод олон амитад байба Эдэ амитад хулгайшад байжа, амбаарайнь уудые домкраадаар уЬгээд, орхо хуугээ олжо ядажа байгаа. Тэрэ хунэй ойрын ошохо-донь: "Ши энээ уруу оро, биде олзонпоонь хубаалдахабдн", — гэнэ. Яла олон амитадһаа айхадаа саглаасяа үгөөд, амбаар соо оробо. Орходонь, амбаар дуурэн мяха, топо, гульмэ ха-нада улгээтэй байба. Байһан юумыень хуу ообордожо дүүр-гэжэ байхадань, газаа байгаашад юумыень гаргаад, домкраа-даа табижархёод, гуйлдэжэ арилшаба.

Тэрэ хун улээ амбаар соо харанхыда. Амбаар соогуурна УРУУ өөдэ ябжа ябжа эсээд, доошоо һуушаба. Тамхяа татажа байтарни, спичкын гал гүлмэдэнь аһашоо. Амбаарынь хуу дурэжэ захалаа. Үүдэнэй холоод дуржэ унашахаа байба. тэрэ һамаанда Яла гуйжэ ой уруу ошобо. Хунууд шууяа гарган гуйлдэжэ ерээд, унтаргаахаяа забданад. Яла ШШЩЙ шугы, соогуур, харгыгаар. Гэнтэ харан, гэхэдэнь. ^0РГ0Й хүрэтэр галУ дурэжэ байгаа. Тэдэнэй ойро ошобо. Ошходонь Үнөөхи хулгайшадиинь байба. Өөрынгөө мориео танишаоа

— Мориимни угэгты, ябхамни. "LrtAU ихэбди, — гэжэ

— Бу мэндэ, бидэ шамда энэ олзоһоон ухзоди.

нэгэ тоһотой боошхо хооһолжо ВШ гаргаад, тэрэ ху-Яла хүлеэн хүлеэнэ. Тоһотой боошхо о г v'ЖМ$ Ш№ ниие досоонь хээд хабхуултёо." ШОНо тоһоной баД. Тэрэнэй боошхо соогоо пуужа ц к забхараарня Үнэрөөр боошхынь долёожо байба. Щ J алдаад гүйбэ хээд, шоные һүүлһээнь баришаба. шин Щ

боошхо хүн хоерые шэрээд. Гүйнэ, гүйнэ һүүлыень табиногой. Хэдышье саг соо гүйжэ ябатараа. боошхонь түгсздэ тороод бадаршоо. Тэрэ хүн гараад, гэртээ моришьегүй, талхашьегүй бусаа юм гэхэ.


78. МОЛОНТОЙ ҮБЭГЭН


Урдани сагта Молонтой гэжэ үбэгэн яба-Нан гэхэ. Хүйлэн хүхэ бухатай байгаа

ха Тэрэ буха унаад Эрлэн хаанда ошохо гэжэ ябаба.

Харгуйгаар ябажа ябахадан урдаһаан Альбаша хара хү-бүүн золгобо. Алтан шарга мори унаһан юмэ.

— Мэндээ, Молонтой үбэгэн! Хаа хүрхэеэ ябаабта, Молонтой үбэгэн?.J

— Эрлэн хаанда ошожо, газар дэлхэй мэдаээр зарлиг

абаха гэжэ ябанаб.

— һм… газар дэлхэй мэдэхээр зарлиг абахамни гэнэ

гүүш?

— Тиимэ, тиимэ, хүбүүдэй үри!

— Бишни бапа тиимэ панаатай ябанаби. Шимни ехээр үбэгэрөөд байнаш. Газар дэлхэйн хаан болжо ялахагүйш. Намайгаа даалгагша болго. Бишни залууб, бүхэб, мэргэм. Шамда а ехэ тупатай байхаби.

— Тэрэ хүүршни ехэ зүбтэй байна даа. Тиибэл хоюулаа хаан болое.

Тиижэ зугаалажа һуутараа, Альбаша хүбүүн. хэлэбэ:

— Минии морин ехэ хурдан, эшэгын мяха эргүүлээгүйдэ, гунан ехэ дайдые гурба эргэхэ, дүнэн ехэ двйдые дүрбэ эргэ-

*э байха.

— Миниишье буха дан юумаһаа таһархагүй байха юм.

Дэлхэй дээрэ хүсэхэ галдан ганса нэгэн байха даа!

— уһм, Һм. Энэ муу муухай бухашни юу хүсэхэ байнабн?

ь°ли, боли, үбэгэн.

Зам, тиигээ пааш, боосоо табилсая.

Табилсая. Юугаар? ГГ" Толгой, толгойгоорон.

ШШ

— Зай, тиимэ, тннмэ.

Хоюулаа rap гараа барилсажа, боосолдобо. Альбаша. хара хубуун морёо унажа, баруун тээшээ ябаба, Молонтой убэгэн я\ун тээшээ ябаха гэжэ бухая а унаба. Альбаша хара хубуун газар тэнгэри хоёрон тэг дундууран бургэд мэтэ бурэлзэжэ, харабсар мэтэ хабталзажа, арбаад нюрга алад барижа, хо-рёод нюрга ходо барижа, хии мэтэ ниидэжэ, сог мэтэ һүрэ-жэ ябашаба.

Молонтой убэгэн байраһаан занлаагүйгөөр бухаяа үргүү-лээд, зуугшээ яарапан толгойень баруугшан харуулаад байба ха.

Альбаша хара хубуун гунан дайдые тойроод, дунэн дай- j дые эргээд ерхэдэн, Молонтой убэгэн мэн хэмдээ байжа] байна.

— Зай, убэгэмнн, яабабта? Байһан газарта а байһаар бай- < аа гуут?

— Юугаа хэлэнэбши?! Бухаймни толгойен харыш, зуун (тээшээ хаража байһан юумаад, баруун тээшээ хаража бай-нал. Яабабши ннхэдээ? Нааданшни шог — нааданай хун бэ-шэби.

— Дэлхэй тойроод ерэбэб гэжэ, хорон худал' хэлэжэ һо-роһо буу-бур юума эндэ. Сэгтэ Сэмбэр уулайн хормойдон орьёл сагаан буга тала дундуураа таһа харбуулаад, шупаа гаража хэбтээ һэн. Түунн саада тээ, шара далайн (хажууда) шандаган, загал ерэһэн хандагай баабгайда барюулаад шупаа гаража, бааяжа хэбтээ һэн. Туунн саада тээ Арсалан (нэгэ) хуниие улдэжэ ябаа пан. Тэдэни хараа гууш?

— Орьёл сагаан бугышни би харбажа унагаагаа һам, загал эреэн хандагайешни минии буха гуйдэл дундань сүмэрэ мургэжэ орхёо Ьан. Арсаланшни минии муута хуниие улдэжэ Ябаа һан.

Түүниимни мэдэнгүйгөөр хуниие зэмэлэжэ, талада тарбаганам шэхые таһара татажа байналта. Боосоон минии, морёо угэ!

Альбаша хара хубуун морёо угэжэ бухайн абаба.

— Буха мни эжээ танидаг юма. Уняхадашни ябажа угэ-хэгуйбзэ, энэ тумэр балтаар хоёр эбэрынь тала дундуурань сохёорой. Тиигэбэлшни хии мэтэ хиидэжэ ошохо, хэрмэн мэтэ гульдаржа ошохо.

Молонтой убэгэн тиижэ хэлээд, алтан шарга морйёо унажа, харбаһан һомон мэтэ, шүдэһэн шулуун мэтэ ябажа угэбэ гэхэ.

Альбаша хара хубуун бухаяа унаад, тумэр хара балтаа-раа тархи руун буулгаба, тиихэдэн бухан ухэтхэжэ унашаба. Бухаяа ухуулээд, Альбаша хара хубуун баряад саашаа ошо-һониннь тэрэ гэлсэхэ.


79. ХАЙБАЙ МЭРГЭН


Урай урай Хайбай мэргэн ябба. Даатита боро даагатай, таар тохомтой, тальти эмээлтэй, үнгэрсэг хара башлагтай байгаа. Саашаа болходоо, харуу Хара хаан ахатай байгаа. Харуу Хара хаан ахан болходоо Нугаржан хүбүүтэй, хоёр шэгэшхээхэн басагатай байгаа, харуу хатуу хатантай байгаа.

Түүнэһээн сааша болоод байхада, Хайбай мэргэн нэгэ сай-хан удэшэ Харуу хаан ахайндаа айшалхам гэжэ түхөөрбэ. Даатита боро даагаа асаржа, таар тохомоо тохожо, тальтн эмээлээ эмээллэжэ, унгэрсэг хара бушлагаа абажа, харуу Хара хаан аха тээшээ ябба гээшэ.

Ошо ошоһоор ошоод, ерэ ерэһээр ерээд, харуу Хара хаан ахайндаа ерээд, газаан оржо байба. Морёо уяад, харжа байхадан, харуу Хара хаан ахан хадаа орон дээрээ хэбтэжэ байба. Нугаржан хүбүүниин бурхан шуоуугаа арлигажа пууба, харуу хатуу хатаниин хадаа алда болохо хошхоног арлигажа пууба, ехэ шэгэшхээхэн басаганиин хадаа һартинсагаа арлигажа һууба, бага шэгэшгээхэн басаганиин тарагаа ашилжа пууба.

Тиигээд Хайбай мэргэн хадаа ханяажа ортибо. Ханяажа ортиходон, хүүн ожирбо гэжэ, тэрэ этыхэ уухыймаяа хадал-гана гээшэ. Хатаниин арлигажа һууһан хошхоногоо хамсы соогоо хэбэ, Нугаржан хүбүүниин бурхан шубуугаа таг дээ-Рээ хадалгаба, ехэ шэгэшхээхэн басаганиин һартинсагаа таг Дээрээ абажа хадалгаба, бага шэгэшхээхэн басаганиин тарагаа хормой дороо хадалгажа ортибо.

Тиигээд саашаа болжо байхада, Хайбай мэргэн уудэ татажа, соолдон оржо, хаанай мэндээр мэндэшэлжэ, хатан

21 БУРятские народные сказки

369

рообоор дороободолжо, шэнэ һонинмай һуралсажа һууба даа лхатая. Ахаһаан һурна:

— Хэр байжайна, юун һонннма бннб? — гэжэ.

— Юуншкэ һонинма убээ даа, — гэнэ.

Харуу Хара хаан ахан Хайбай мэргэнһаа һурна:

— Юун һонинма бннб? — гэжэ. Тиихэдэн Хайбай мэргэн хэлэжэ ортибо.

— Юуншкэ һониима убээл даа. Ганса иигээд танай тээшэ ябжа ябахадамнн, хатаниишни хадаа хамсы сооти хошхоногы шэнээн могой мурымни отолжо гараа һан. Тиихэдэ ехэ шэ-гэшхээхэниишни таг дээрээ хурайһан һартинсаги шэнээн шу-луу абажа, гартн руун шудэбэб. Тарти руун шэдхэдэмни, бага шэгэшхээхэниишни хормой дороо хэһэн тарагындли тартин сайһаар удхаржа унаа.

Тиигээдэл даа сааша, Харуу хаан ахан эдеэгээ мэдэгдэш-лэн хойноо эдеэгээ барни гаргажа шанба. Тогоогоо табъжа, тал а а тульжэ, тогоон соогоо эдеэгээ хэжэ шанжа ортибо.

Тиихэдэн Хайбай мэргэн ошоод тэндэн, хамһалсаһан болоод, тогооин улаан туудэбшэ гал табяадла. Тогоониин ехээр бусалба. Бусалхадан, ехэ шэгэшхээн басаганиин ерээд эдеэгээ абха панаатай ядаба, хамсыгаа, гараа дүрөгкөеэ һанжа. Бага шэгэшхээн басаганиин ерээд абажа ядна эдеэгээ. Хата-ниин ерээд абжа ядна, тэрэ тогоондоо оржо. Тиихэдэ Хайбай мэргэн: "Би хампалсууб", — гээд тогооин баряад, газаа тээшээ гуйжэ гарба. Газаа тээшээ гараад, унгэрсэг хара башлаг соогоо эдеэин хуу хэшхөөд, өөрөөн булгааһандан ороод хэбтэнэ.

Тиигээд булгаапанда хэбтэхэдэн, тэдэшни тэрэ эдеэгээ ад-хаа гээд, датин эдеэ шанхымаад харамнаад, Хайбай мэргэн-Һээн харуу Хара хаан ахан, орондоо барандаа өлөөр унтаба гээшэ.

Унтаад, һүниин утархай болоод байхада харуу Хара. хаан улднэ. Үлдхэдэн тууииин урдуур хадаа Хайбай мэргэн йэрээд, шагнаад хэбтэбэ. Тиихэдэн хэлнэ харуу Хара хаан ахан ха-тандаа:

— Таг дээрэ шагайн шэнээн шара тоһон байгаа һэнээ, тэрээни асарлаа, — гэжэ. Хатаниин һэмээбэйхэнээр боһоод ла, ааляар боһоод, ошоод тэрэ шара тоһоо абаад, таг дээрпээн асараад, һарбайна. Һарбайхадан, Хайбай мэргэн хадаа хаани урда һэмээбэйхзнээр һарбайгаад абаад, шара тоһойн саанаа хээд хэбтэнэ.

Хатанаа орондоо орходоо, хааниин хэлнэ:

— Яагаабши, асарайш? — гэнэ.

— Асараад, угөө бэшаальби! — гэнэ. Тиихэдэн хаан хэлнэ;

— Дуугай! Хайбай мэргэн дуулай, абяабэй бай! — гээд. Тиигээд лэ болёод, датин хэбтэжэ байба.

Датии хэбтэжэ байгаад хэлнэ:

Гаг дээрэмнай^еври байгаа һэнээ, тэрээни дсарШ

гэжэ.

Хатаниин боһоод баһа асарна. Асараад, һүниин хабхарта бөөрн һарбайхадан, Хайбай мэргэн топоод, баһа саана хээд

хэбтэнэ.

Тигээд, хаан пурба:

— Асарайш? — гэжэ хатаа. Тиихэдэн хатаниин:

— Үгөө бэшаальби, — гэнэ. Хааниин хэлнэ:

— Дуугай! Хайбай мэргэн мэдлэй, абяабэй бай! — гээд. Тиигээд б ah а үлөвр хэбтэжэ байна. Тиигээшхэ haa харуу

Хара хаан ахан худы улвер хэбтхэм гэжэ бодоод, неэбэрнуу-дээ барьжа, шулаандаа гаржа одобо. Шулаан соогоо ороод, эдьхэеэ товргэжэ байхадан, Хайбай, мэргэн гараад, "ахайда-мни юун хулуушан оробаабдаа" гэжэ тэрээнээ гаргажа, баа бага нальжа хаяад, эдьхэ уухайен башлаг соогоо саашан хуу хээд, гараадал даа даатита боро даагандаа һуугаад, гэр тээшээ талиижа ябана.


80. БААБГАЙЕ ДИИЛЭГШЭ


У дэшын наран орохо тээшээ тэгүүлнэ.

Хүбшэ тайга соо дүлии балай. Энэ үедэ залуу һамаршан туламтай һамар үргэлэнхэй, отог тээшээ ошожо ябаһаар, хура бороодо нэбтэ шобто сохюулхадаа, хо-рохо газар хараашалба. Тушаан боложо, хунэй тэбэрижэ хү-рэмөөр бэшэ будуун аялза хуша обёороодхино.

Тэрэ хушын узуур нэгэ талаһаа түймэртэ шатаад, хүнды торхо шэнги хүнхыжэ байба. "Талаан боложо, яагаашье зохнд байра дайралдашабаб!" — гэжэ шэрбэгэдэн алдажа ябаһа-н аад, досоогоо баясан, ара нюргаараа хунды руунь шургаад луушаба. Тэндэ бугшэм, аятай зохид, хоёршье хунэй багта-маар байра байба.

Байн байтараа бар тайга соо хоёр хүнэй мүргэлдэмөөр бад балай харанхы болошоно.

"Намаяа сохом төөреэд, хүбшэ тайгын хунды соо ойн шоно шэнги улижа гэгэжэ, хаана ябана ааб гэжэ нүхэрнн панаан-да абтаад һууна ха", — гэһэн бодолдо эзэлэгдэн һууна. Дү-тэхэи мүшэр намаагай хухарһандал болоод, нэгэ папагар ной-тон нооһотой танигдаагүй адар томо амитан хүнды модонойнь амһарые хабхаглан, мүнөө хүбүү налаад һуушаба.

Хорожо һууһан залуу хүбүүн айһан сошоһондоо хаба ша-дал соогоо хашхараад, нюдаргалан ёборхотойнь зэргэ һабха-гар нооһотой амитан гэнтын аюулда харбагдаһандаа хүбшэ тайгын хүнхинэтэр ехэ муухайгаар бархираа табяад, залуу хүбүүнэй нюуртань бүлеэбтэр шэнгэншэг юумэ билажархиба. Тайга соо гансал хура бороогой шааяха дуулдана.

"Энэ харанхы һүни ямар мухар тоймог ерэжэ, намайе га-саалжа, дайлаха болобоб", — гэжэ мүнөө хүбүүн хараал шэ-рээл табиһаар хүл дээрээ бодошобо.

Халаг хухы болон, хамшыгаараа нюураа аршахадань, муухай үнэр гутаба. "Пэй, пэй1 Ямар зүдэг юумэн дайралдаба гээшэб) Сүлөөтэйхэн байгаал һаа хутагалжархиха байгааб", — гэжэ халаглана.

"Иигээд байхада яалтай гээшэб! Энэ хүлеэгдээгүй уШар тухайда адагууша наадаша нүхэртөө хөөрөө һаамни, хараһан лэ хүндөө хэлэжэ, элэг наада барижа ябахань лабтай", — гэ-һэн һанал бодолдо эзэлэгдэн байха үедэнь дан холошье бэшэ хоёр дахин буугай дуун гаража, харанхы һүниие хаха харбан, хүбшын хүндыгөөр хүүешэнэ.

Нүхэрни намдаа тэмдэг угэбэлтэй гэжэ баясаад, мадага хутагаяа хуйһаань һугалан абажа, баруун гартаа багса баряад, отог тээшээ гэшхэлнэ. Мүнөөхид һонирхолтой ушарынь ой. ухаанһаань юрэдөө гаранагүй. Тэрэнэйнгээ зангилаае за-дадангүй ябаһаар орбогорхон отогойнгоо үрхөөр улаан ошо-ной орьёлон гарахые обёоржорхино.

Отог байрынгаа үүдэ хярд байсара дэлин орохотойнь адли мяхаа маймаран һууһан Бадма үбгэжөөл хүл дээрээ бодон угтаад:-

— Зай, шимни яаба гээшэбши? Али төөрибэ гүш? Юундэ оройтобош? — гэжэ һанаа зобонгёор хэлэбэ.

— Төөреэшьегүйб. Ябаһаар байтарни орой болошоол, — гээд бээрэнги гараараа тобшоо тайлажа ядан байхадань, нү-хэрынь туһалан байха зуураа:

" — Холо ябашоо гүш? — гэбэ.

— Тиигээ. һамар элбэгтэй газарта ороод, тэрээндээ хү-тэлүүлһээр, мэдэнгүй саашаа холо ябашооб, — гэжэ \ залуу һамаршан болоһон ушараа нүхэрһөө нюуба.

— Пэй, пэй! Яагаа муухай үнэр гутанаб! — гээд, Бадма убгэжөөл нүхэрэйнгээ урдаһаа гайхангяар харан гэхэдээ, — Үгы, нюуршни… Унаба, дуһаба гүш? — гэжэ бүри һонирхо-шобо.

"Нюу нюуһаар байтарни, нутарһанай забһараар бултай-балтай! Байра дээрээ балшыса баригдаһан хадаа хэлэжэл һалаха болобо гээшэб", — гэжэ бодон, хүндөөр амисхалаад:

— Хэндэшье хэлэжэ болохогуй, нэгэл һонирхолтдй ушар дайралдашаба, — гэжэ хамар дороо губэд гэбэ.

— һонирхолтой! Зай, зай, саашань…

— Отогһоо сааша хүүр тараахагүй хадаш…

— Тиимэ ааб даа! Ойн модон гэршэ болуужан гэжэ тан* гаригланаб.

һониноо эхинһээнь адаг хүрэтэрынь хуу хөөрхэтэйнь ээр-гэ, "үнэхөөрөө гү?" — гэжэ Бадма үбгэжөөл энеэдэһээ барижа ядан, һуга харайн бодошобо.

— Шамда энеэдэн, намда ханяадан. Шамайе иигээд эхнл-хэ гэжэ таажал байгаа һэм, — гээд шүбгэ һүүшэ дээрэ һуу-һаидал, сайгаа салгидхуулба.

Энеэрэн Бялма "й-ам/^лага багя зали абааЛВвмдаад:


дэшын наран орохо тээшээ тэгүүлнэ. Хубшэ тайга соо дул ни балай. Энэ уедэ залуу һамаршан туламтай һамар үргэлэнхэй, отог тээшээ ошожо ябапаар, хура бороодо нэбтэ шобто сохюулхадаа, хо-рохо газар хараашалба. Тушаан боложо, хун эй тэбэрижэ хү-рэмөөр бэшэ бүдүүн аялза хуша обёороодхино.

Тэрэ хушын узуур нэгэ талаһаа түймэртэ шатаад, хүнды торхо шэнги хүнхыжэ байба. "Талаан боложо, яагаашье зохид байра дайралдашабаб.'" — гэжэ шэрбэгэдэн алдажа ябаһан аад, досоогоо баясан, ара июргаараа хүнды руунь шургаад һуушаба, Тэндэ бугшэм, аятай зохид, хоёршье хунэй багта-наар байра байба.

Байн байтараа бар тайга соо хоёр хунэй мүргэлдэмөөр бад балай харанхы болошоно.

"Намаяа сохом төөреэд, хүбшэ тайгын хүнды соо ойн шоно шэнги улижа гэгэжэ, хаана ябана ааб гэжэ нухэрни һанаайда абтаад һууна ха", — гэһэн бодолдо эзэлэгдэн һууна. Дү-тэхэн мушэр на ма а гай хухарһандал болоод, нэгэ папагар ной-тон ноопотой танигдаагуй адар томо амитан хүнды модонойнь амһарые хабхагл'ан, мүнөө хүбүү налаад һуушаба.

Хорожо пууһан залуу хубуун айһан сошоһондоо хаба ша-дал соогоо хашхараад, нюдаргалан ёборхотойнь зэргэ һабха-гар нооһотой амитан гэнтын аюулда харбагдаһандаа хубшэ тайгын хунхинэтэр ехэ муухайгаар бархираа табяад, залуу хүбуүнэй нюуртань булеэбтэр шэнгэншэг юумэ билажархиба. Тайга соо гансал хура бороогой шааяха дуулдана.

"Энэ харанхы һүни ямар мухар тоймог ерэжэ, намайе га-саалжа, дайлаха болобоб", — гэжэ мүнөө хубуун хараал шэ-рээл табипаар хул дээрээ бодошобо.

Халаг хухы болон, хамшыгаараа нюураа аршахадань, муу If хай унэр гутаба. "Пэй, пэй! Ямар зүдэг юумэн дайралдаба гээшэб) Сүлөөтэйхэн байгаал лаа хутагалжархиха байгааб", — гэжэ халагланв.

"Ингээд байхада я алтай гээшэб! Энэ хүлеэгдээгүй ушар тухайда адагууша наадаша нүхэртөө хөөрөө һаамни, хараһан лэ хүндөө хэлэжэ, элэг наада барижа ябахань лабтай", — гэ-һэн һанал бодолдо эзэлэгдэн байха үедэнь дан холошье бэшэ хоёр дахин буугай дуун гаража, харанхы һүниие хаха харбан, хүбшын хүндыгөөр хүүешэнэ.

Нүхэрни намдаа тэмдэг үгэбэлтэй гэжэ баясаад, мадага хутагаяа хуйһаань һугалан абажа, баруун гартаа багса баряад, отог тээшээ гэшхэлнэ. Мүнөөхил һонирхолтой ушарынь ой ухаанһаань юрэдөө гаранагүй. Тэрэнэйнгээ зангилаае за-далангүй ябаһаар орбогорхон отогойнгоо үрхөөр улаан ошо-ной орьёлон гарахые обёоржорхино.

Отог байрынгаа үүдэ хярд байсара дэлин орохотойнь адли мяхаа маймаран һууһан Бадма үбгэжөөл хүл дээрээ бодон угтаад}

— Зай, шимни яаба гээшэбши? Али төөрибэ гүш? Юундэ

оройтобош? — гэжэ һанаа зобонгёор хэлэбэ.

— Төөреэшьегүйб. Ябаһаар байтарни орой болошоол, — гээд бээрэнги гараараа тобшоо тайлажа ядан байхадань, нү-

хэрынь туһалан байха зуураа: '— Холо ябашоо гүш? — гэбэ.

— Тиигээ. һамар элбэгтэй газарта ороод, тэрээндээ хү-тэлүүлһээр, мэдэнгүй саашаа холо ябашооб, — гэжэ \залуу һамаршан болаһон ушараа нүхэрһөө нюуба.

— Пэй, пэй! Яагаа муухай үнэр гутанаб! — гээд, Бадма убгэжөөл нүхэрэйнгээ урдаһаа гайхангяар харан гэхэдээ, — Үгы, нюуршни… Унаба, дуһаба гүш? — гэжэ бүри һонирхо-шобо.

"Нюу нюуһаар байтарни, нугарһанай забһараар бултай-балтай! Байра дээрээ балшыса баригдаһан хадаа хэлэжэл һалаха болобо гээшэб", — гэжэ бодон, хүндөөр амисхалаад:

— Хэндэшье хэлэжэ болохогүй, нэгэл һонирхолтбй ушар дайралдашаба, — гэжэ хамар дороо губэд гэбэ.

- һонирхолтой! Зай, зай, саашань…

— Отогһоо сааша хүүр тараахагуй хадаш…

— Тиимэ ааб даа! Ойн модон гэршэ болуужан гэжэ тан-гарнгланаб.

һониноо эхинһээнь адаг хүрэтэрынь хуу хөөрхэтэйнь ээр-гэ, "үнэхөөрөө гү?" — гэжэ Бадма убгэжөөл энеэдэһээ барижа ядаи, луга харайн бодошобо.

— Шамда энеэдэн, намда ханяадан. Шамайе иигээд эхил-Х9 гэжэ таажал байгаа һэм, — гээд шубгэ һүүшэ дээрэ һуу-Ьандал, сайгаа салгидхуулба.

Энеэрэн Бадма үбгэжөөл нэгэ бага залн абажа намдаад:

taps- амитанайнгаа юун байһые һанаарай, — гэбэ.

— Харин тэрэмни юун байгаа гээшэб…

— Зай, зай. Биш хуушанай ангуушан хадаа тухайлжал байнаб. Уряалгуй айлшан а а хундэтэй гөөр хүлеэнгүй, сошоо-гоод тэрьедүулжэрхнһэншни муу байна даа.*

— һэ! Үшөө хүндэтэйгввр. Мунөөшье хүрэтэрөө үе мүеэм лалганаһаар.

— Таняагуйб гэнэ гүш? ТэрээнтэйШни үглөө танилсуул-хал байхаб, — гээд, Бадма убгэжөөл уитаридаа орошоно.

Залуу хүбүун үглөө эртэлэн бодожо, сайгаа шанахаар тү-хеэрбэ.

— Залуу нүхэр, мэнэ гэһээр сайлаадшье яалайбди. Шаруу-Лаяа асаржа шанаха, шарахаяа мэдэлши.

— һэ! Манай һенаагаар хаана тиимэ бэлэн шарууһан байха юм.

— бэлэн үүсэеэ шоно нохойн аманда оруулжархюужаб-ди, — гээд, Бадма үбгэжөөл буугаа шал гажа үзвөд, газаа тээшээ гарана.

Залуу хүбүүн нүхэртөө харгышан боложо, урдань ороод ябана. Уданшьегуй хунды хушынгаа узуурта ерэжэ, эндэ шэ-бээлэн һуугааб гэжэ огсомоор дуугараад, айнги нюдөөр нүхэ-рэйнгөө урдаһаа хараад зогсоно.

— Хура бороодо шэбээлмээр зохид байра олоһон бай-гааш, — гээд, Бадма убгэн тэрэ дороо мүр сараа шэнжэл-бэ. — 'Хаана холо ошоо гэбэш. Энээн тойрон унаһан лэ байха, — гээд. ута һорьмой ногоо набтайса дараад харайһан мүр мүщхэхэдэнь, арба гаран алхамай газарта томоһоо томо үлэг-шэн баабгай харайса дээрээ унашаһан хэбтэбэ., >4

— Зай, залуу нухэр! Наашаа дутэлэлшн. Хуншуухан унэр-тэй дүхии хаягша нүхэрөө танижа абалшн, — гээд энеэбхилэн байба.

Залуу хубуун харамсаараа:

— Ай, шүдхэр абаг! Энэл шолмо намайе сошооһон бай-балтай, — гэжэ гайхашаа баран байһаар, — үгы, энэ амитан юундэ ухэшэбэ гээшэб? — гэбэ.

— Өөрөөшье үхөө бэшэ….Шимни гайтайхан лэ хүйхэрзөөн байбаш.

— Яагаад?..

— Нэгэ дахин бадашаад, ёбороод, баабгай алажархихадаа тэмсэлгүй хүсэтэй хүн бай. наш даа, — гэжэ наада бариба.

— Бадма абгай; болнл даа.

— Баабгай гээшэ ехэ* сошомхой, уурганша юм даа. Хура бороогой уедэ бдһа шам шэнги хорохоёо тэндэ пуун гэхэдээ, хулеэгдээгуй шинии хашхараан, ёбороондо. гэнтэ. ехээр. айлан сошоһондоо зурхөө Хахараад унашоол даа.

— Иимэ адар томо бэетэй аад, үхэтэрөө айха гээшэнь һоиирхолтой байна даа! — гэжэ залуу хүб.үүн. убгэн, ангууша-найнгаа хэлэгшые этигээ юм гэхэ.


81. ҮМЭДЭН БҮХЭ


Урда балар сагта Монголой нэгэ баатар ехэ хүшэтэй байгаад барилдаха хүниие "ложе ядадаг байгаа ха. Далайн хойно ехэ хүшэтэй хүн бии гэжэ дуулаад, тиишэ ошобо. Хэдэн хоног ябажа хурэбэ. Эгээ түрүүн нэгэ дархалжа байһан хүнтэй уулзаба. Тэрэ хүн эмээ-лэй буургэ сабшажа һууба. Монголой бүхэ һураба: — Үмэдэн бүхэ хаана һуудаг бэ?

Дархалжа байгаашань Үмэдэн бүхэ өөрөө мүн байһан юм. ламтая барилдахаяа ерэһэн хун гэжэ Үмэдэн бухэ мэдээд, сабшажа байһан бүүргээрээ "тээ тэрэ байна" гэжэ зааба. Шхэдэнь бажууһан модонһоонь шүүһэн гоожобо. Монголой Оаатаршье мэдэжэрхёод, Үмэдэн бухые һорижо, зэд гааһан-даа тамхи шангаар шэлээд үгэбэ. Тиихэдэншье тэрэнь зэд гааһанаинь хобшогоносо һугшаба 1 Монголой бүхэ хэлэбэ;

v""~" Үмэдэн бүхэ та гээшэ гүт? Тантай барилдахаяа аяар холын Монголһоо ерэбэлби.

Тиихэдэнь Үмэдэн бүхэ хэлэбэ: мины 'Мэ* би ӨӨРӨӨ гээшэб. Барилдаха хүсэлэнтэй ерэбэл,

"яи, о "Э?ЫТЭ5 ТҮРҮҮН барилдаад узыш, эжыемни хаяа һаа, "амтаи үзэнэ б&зэш.

апгЙГОЛОЙ б.үхэ Үмэдэн бүхын эхэтэй барилдаад, яахын аргагуй унашаба. Тиихэдэнь Үмэдэн бүхэ хэлэбэ: ваһ1най? ЫД^ЭМНИ унаа һаа "намтай жагсахагүйш даа, барил-

Мп" * хэРЭггҮй, нютагаа бусаха болоош даа. таа бусаһ бүХЭ ЭХЭНЭР ХҮНДЭ Унаад. ехэ муулартай нютаг-


82. БҮХЭ БААЛГА


Урда сагта нэгэ угаа томо бэетэй, хусэ ехэтэй, ухаа муутай Бухэ Баалга гэжэ хун суудаг байгаа. Тэрэш алгуй ясанай хун гэлдэдэг. Тэрэ хун зондо һаад тодхор табидаг, амар заяа үзүүлдэггүй, адуу ма-лыень хулуудаг бэлэй. Адуунай хорёо соо ороод үнеэ малые вэеэрээ даража унадаг байсан юм. Эдихэдээ нэгэ хони ган-саараа эдндэг сэн. Гэргэн үгыгөөр суудаг байгаа.

Нэгэтэ хүнүүдээр боосоо табяад, хадасаа гэрэйн шэнээн шулуу хамхалжа асараа. Хээгуур хоноод ябадаг, хүнүүдые ехээр аилгадаг байба. Хүнүүд тэрэниие алаха гээд яашье дии-лэаэгуй.

Нэгэтэ далайн саанасаа ехэ хүсэтэй баатар гаража ерэбэ. Амитан зон Бухэ Баалгые ерэсэн баатартай тудалдахыень далайн эрьедэ эльгээбэ. Хоёр баатар хэмнай урид шаахаб гэжэ жээрбэ татаба. Түрүүн далайн саанахи баатар шааха болобо. Тяятээд гурба хоноод уулзахаяа хэлсээд тараба. Гурба xoj а*ад байхада улад зон далайн эрьедэ сугларба. Бүхэ Баалга эрьея дээрэ байгаад үгэнэ, ерэгшэ баатар хажуугаарнь нара уруу гурба тойроод, томо гэгшэ нюдаргаараа Бүхэ Баалгыень тархи дээрэсээ доошонь табижархиба.

Бухэ Баалга нэгэ "ёг" гэжэ дуугараад элсэ уруу aJia'Ja? туласа орошобо. Хүн зон одоош Бухэ Баалгаһаа салабабД гуща санан байтарнь, Бүхэ Баалгань хүлөө арай гэжэ элсэ. сооһоо татажа гаргаба. Тин толгоёо нэгэ эльбээд амарха гэж сууба. Далайн саанасаа ерэгшэ энэ һүүлшымни үдэр r3^f мэдээд, өөрынгөө хүнүүдтэ архи эдеэ асарха гэжэ захироа^ Бултадаа хүн зон архидаба. Тиин наранай орохо багта Дя~ лНЙм саанахи баатар өөрынгөө хүнүүдээр rap гараа барилда-жа һүүлшынхеэ мэидэшэлээд, Бухэ Баалгын урда байжа угЭ'

бэ. Бухэ Баалга хажуудань ошожо, гартаа пялд байса нёл-боод, баатарай сээжэ уруунь шаажархиба, Тиихэдэнь Бүхэ Баалгынь нюдаргань далайн саанахи баатарай нюргаарынь гараа юм сэн. Ерэгшэ баатар ами голоо табиба,

Энээнэй сүүлээр Бүхэ Баалга урданайхяараа хүн зониие тоножо, бүришье амар заяаень мартуулба. Сүни бүри нэгэнэй хашааһаа үнеэн гү, али морин үгы болошодог байба. Хүнүүд яажа Бухэ Баалгые үгы хэхэб гэжэ арга бэдэрнэ. Энэ үедэ тэндэхи нэгэ ангууша хүн ой тайга соо үшөө нэгэ баатарай гэр хараба. Тэрэнь угаа хүсэтэй ан гүрөопые улаан гараараа барижа эдидэг байгаа. Ангуушан гэртэнь орожо, Бүхэ Баалга тухай дуусан хэлэжэ, абархые гуйба.

— Зай, тэрэнээ намда үглөөдэр эльгээгээрэйгты, — гэжэ Арсалан бүхэ хэлэбэ. (Шэнэ баатарынь иимэ нэрэтэй байгаа).

Ангуушан гэртээ ерэжэ, хүн зондоо дуулгажа, бултадаа сугларан Бүхэ Баалгада ошобо. У хаан бодолоо гүйлгэжэ, арга мэхэеэ гаргажа тэдэнэр Бүхэ Баалгые Арсалан Бүхэ урина гэжэ үнэншүүлбэ.

Үглөөдэрынь Бүхэ Баалга хүхюутэй ой уруу ангуушанай заасан тээшэ гэшхэлбэ. Яба ябасаар ерэжэ, Арсалан Баатарай гэртэнь ороно. Ороходонь Арсалан Бүхэ остоол хүндэтэйгөөр угтажа, урда буландаа суулгаад, томо шэл архи табиба. Тэдэ хоёр энэ тэрэ юумэ хөөрэлдэжэ суутараа тэрэ шэл арси дуусан уужархиба. Тиин Арсалан Бүхэ Бүхэ Баалгынгаа согто-сыень мэдэжэ суурисаа бодожо:

— Түргөөр газаашаа гараад ерэхэмни, моримни тасалжа ябашоо үгы юм аабза, — гэбэ.

Бүхэ Баалга гансаараа үлөөд, энэ тэрэ юумыень шэнжэл-жэ харана. Остоолынь шэнэсээр хээтэй, стулнуудай орондо мун лэ шэнэсэн тайрадасад. Хэды саг үнгэрбэ, Арсалан Бү-хэнь орожо ерэнэгүй. Бүхэ Баалга бодожо газаашаа гарахаа туршахадань, үүдэниинь бата бэхеэр хүшөөтэй, хүнэй нээхэ аргагуй. Гэр соогуурынь нэгэ эрьеэд, шэнэсэн модоной тайра-даса абажа, Бүхэ Баалга үүдыень булга сохёод, газаашаа гуйжэ гараба. Энэ уедэ Арсалан Бүхэ томо бүдүүн модо ба-ринхай, Бухэ Баалгые алаха гэжэ хүлеэжэ байгаа бшуу. Тиигээд Бүхы Баалгын гүйжэ гарахатай сасуу тэрэ бүдүүн мо-доороо бии үгы шадалаараа орой уруунь буулгажархиба. Бухэ Баалга тархяа суу сохюулбашье Арсалан Бүхэеэ дороо даража унаба. Арсалан Бүхэеэ диилэжэ, нютагаа бусажа ерэ-хэдэиь, хүн зон ехээр гайхажа:

— Хэр сайн ябажа ерэбэш? — гэжэ асууна.

— Сайн, сайн ябажа ерээб. Гансал тэрээндэтнай тархяа сооро сохюулааб, тархимни ужэжэ байна, — гээд толгой дээрэсээ альганай зэргээр хаташаһан арһа хуулажа, — Сорокам-воронам! — гээд өөдэнь шэдэдэг байба.

— Арсалан бухэ хэр хүсэтэйб? — гэжэ хүнүүдэй асуухада: — Толгоёо сооро сохюулаад, хэр хүсыеншье ойлгожо

ядааб. Нэгэ табатай азаргын шэнээн юумэн доромни тэршэ-

йээл даа, — гэжэ Бухэ Баалга харюусаба.

— Иигэжэ улад зон хусэтэ Бухэ Баалгые алажа ядаа юм гэлсэгшэ.


83. ЗЭЭДЛЭЙ БҮХЭ


Нэгэтэ аха дүү хоёр суудаг байгаа. Тэ-

дэнэр эртээр эхэ эсэгэһээ гээгдэсэн тула ехээр зобожо, хүнүүд боложо ядан айлнуудһаа эдеэ хоолой улдэсэ эрижэ ябадаг сэн. Хэды муу суудалтайшье хадаа, ахань ехэ хусэтэй эрэ боложо, дүүнь угаа сайхак хүүхэн боложо ябаа. Долоо насатайдаа ахань ганса морёо тэргэдэ хуллэжэ, хүнүүдээр ойдо түлеэндэ ошолсобо. Түлеэ ехээр ашаад, гэртээ бусажа ябатараа моридынь бултадаа шабарта байшоо ха. Хүнүүд тэргэеэ түлхинэ, морёо сохино, теэд урагшаа ябаха юумэ угы. Гансал долоотой хүбүүн санаа амар тэргэ дээрээ суужа байба.

— Эй, наашаа ерыш, тусалалдыш! Юундэ суужа байгааб-ши, — гэжэ арбаад хүнүүд нэгэ ашаатай тэргэ шабар соосоо гаргажа ядан уур сухал болонот.

— Гуталаа тайлажа байнаб, мор и доо буулгажа хажуу тээ-шэнь гаргагты, — гэжэ долоотой хүбүүн харюусаба.

Хүнүүд ехээр гайхалдажа, юугЭэшье хэхэеэ мэдэжэ ядан байба. |

— Моридоо буулгагты, юундэ байгаабта? — гэжэ мүнөе долоотой хүбүүн сухалдаба.:"". •

Хул нюсэгөөр шабар ойможо, түрүүшын мори тэргэсээнь зайлуулжа, хажуу тээшэн гаргаад, еөрөө мориной орондо орожо ашаатай тэргыень ходо татажа гаргаба.

Хүнүүд гайхахын ехээр гайхажа, моридоо сүлөөлжэ угэбэ. Долоотой хүбүүн бүхы тэргэнүүдыень бэеэрээ шэрэжэ гаргаад, ехээр эсээ гэсэишье янзагуй юумэ байба.

Хүнүүд хүбүүе тойрожо:

— Манай нютагта иимэ хүсэтэй хүбүүн түрөө,— гэжэ бая-саиад.

Тиин энэ хубуугээ урдын суута бүхын нэрээр Зээдлэй бухэ гэжэ нэрэ угэбэд.

Зээдлэй бухэ бултанай түрүү орожо, зоноо хойноо дахуу-лан гэр тээшээ бусаба.

Хэдэн удэр унгэрсэн хойно, нүгөө нютагай ехэ баян хүн тэрэ хүбуүе ерэхэ гүүлэбэ. Хүбүүиэй ошоходо баян хэлэбэ:

386 ЖШШкШ

— Энэ үдэрһөө намда ажалладаг болохош. ОАдо ошожо түлеэ бэлдэхэш. Дүүшми манайда таэаахи досоохи юумэ хэлсэнэ аабэо.

Хүбүүн ойдо гараха боложо, дүүнь хубсаһа хонорынь бэлдэнэ. Зээдлэй бүхэтэй ажаллаха хүнүүд энээнөй хүсэтэйень мэдээд, дуратайгаар ой тайгада гаралсабад.

Хэдэн үдэртэ түлеэ бэлдэжэ, нэгэтэ удэшэ амаржа сууха-дань Зээдлэй мэргэнэй хажууда нэгэ түлеэшэн Зээдлэй бүхэдэ хэлэбэ:

— Баяндамнай нэгэ хаан ерээд, шинии дүүе хүбүүндээ һам-га хэхэмни гэжэ хүшөөр абаашаа. Тиигээд үшөө шамаар эараса хэхэмни гэжэ олон" дайсадые шамайе барижа асарха гэжэ эльгээгээ. Тэдэнь. наашаа ерэжэ ябана.

Зээдлэй бухэ ехээр сухалаа хүрэжэ, нэгэ бүдүун модо орбон-тойнь һуга татаад, дайсадые угтахаяа ошобо. Харан гэхЭдэнь зуугаад хүн һомо зэбсэгээ бэлдэнхэй, мори унанхай ой уруу орожо ябаба. Зээдлэй мэргэн угтажа ерээд хэлэбэ:

— Та юун хунүүд, ямар хэрэгээр ябанабта?

— Бидэ шамайе барижа өөрынгөө хаанда абаашахамнай. Тэндэ зараса болохош. Сайн санаагаараа ошоогуй саашни, тумэр гэнжээр хулеэд абаашахабди, — гэбэ ахалагшань.

Зээдлэй бухэ модоо дээшэнь үргэжэ:

— Хэн амин голдоо хэрэгтэйб, арилагты! — гэбэ.

— Ха, ха, ха, — гэһэн энеэдэн дайсадай зүгһөө дуулдажа, тэдэнэр баатар хүбүүе тойрон абаба.

Ахалагшань морёо дүтэлүүлэн, Зээдлэй бүхые ташуураараа нэгэ буулгаба, тиин энэ үедэ Зээдлэй бүхын модондонь дай-рагдажа. ами голгүй унаба. Бэшэниинь ехээр сухалдан доб-толжо оробо. Зээдлэй бухэ' модоороо иишэ тнишэнь сохижо оробо. Сохихотойнь лэ адли хоёр гурбан хун морйнһоон унана.

Хахад зонойнгоо унасан хойно бэшэниинь Зээдлэй баата-рые диилэхэеэ болёобди гэжэ мэдээд, гэр тээшээ зугадабад. Тэдэнэй хойносоо Зээдлэй бүхэ мори унаад намнаба. Намна намнаһаар хаанай ордон туласа ерэбэ. Харахадань олон сэрэг-шэд бэеэ бэлдэнхэй, мори унанхай урдасаань шуумайба. Зээдлэй баатар тэдэнэртэй гансаараа тулалдажа байна. Энэ үедэнь дүүнь ахаяа тулалдажа байхые мэдээд, яажа тусалха аргаяа бэдэрнэ. Тиин нэгэ зулада гал носоогоод, хаанай ордони ша-таажархиба. Хун зон ухаа мэдээ алдажа, "хаантанние аба-рыт", — гэжэ оог-хааг табилдана. Сэрэгшэдшье иншэ-тиишээ гуйлгэлдэнэ. Зээдлэй бухэ олон газар шарха абасан, нюур. гарынь улаан шуһан болошоһон юумэ сохилдожо байна. Шадал шэнээниинщье бага боложол байна. Хаанай богоолнууд шэнэ баатар ерэжэ, манай зэрлиг хаае сохижо байна гэжэ мэдээд, Зээдлэй баатарта тусалжд оробо. Энээндае харамсаараа дай-сад иншэ-тиишээ таран амн голоо абаржа үгы болошобоч. Дүүнь гүйжэ гаража ерээд хэлэбэ:

— Хаан хүбүүтэеэ, самгатаяа зугадаха гэжэ байна.

25*

Зв7

Зм.1.т" й баатар тургэн гэгшээр морёороо1 туйлгэжэ хаанай харуул бутл еохёод, хаантанине хулеэд асарба. Улад зон сулөө

абасанаа мэдэжэ, хаантан тээшэ нёлбоно, хараал шэрээл тЩ бина. Хун бухэнэйнь аха дуу энэ хаанай барлаг боложо, удэ-рэй удэргЭ сохюулжа арвй амиды ябйсан байсаа.

Уладууд Зээдлэй бухые тэдэнэй хаан болгожо, а рад-зон и не сайнаар хутэлбэрилжэ ябахыень гуйба. Т^гНгэжэ(;Зээдлэй бухэ залуу насандаа хаанай пуури эзэлээ юм гэлсэдэг: $; Худал юм гу, али унэн юм гу? Туухэ ха юм даа.


84. ПЕТР ПЕЭРВЭ ЗАЯАГАЙ ХУБУУН ХОЁР


Заяагай ганса хубуун арбаад наһатайдаа сухын эрьедэ хубсаһаа тайлажа хаяад, һураггуйгөөр угэй болошоһон юм ха, тиихэдэнь турэлхидынь — эжы аба хоёрынь хүбүүн уһанда орожо ухэшэбэ гэжэ багсаа-ьан байгаа. Энэ ушар хадаа бурхан шажангай буряад орондо дэлгэрээдуй байхада болоһон гэлсэдэг.

заяагайхи һураггүй зузаан уйдхар гашу уда л да дайрагдаба, һара жэлнүүдэй унгэрхэ бури гашуудалынь нимгэр нимгэрһээр хүбүунэйнгээ тухай мартаһан шэнги болобо. аба эжы хоёрынь хубууиэйнгээ сасуутаннне харахадаа адлншархан "хөөрхэймнай мэндэ ябаа haa, иимэ томо хубуун ябаха юм пэн ха юм даа" гэжэ шаналан панадаг байгаа.

заяагай ганса хубуун уһандашье орожо ухээгуй, харин эрдэм иомдо пурахам гэжэ баруун жуу гарашаһан юм гэлсэдэг. тэндэ хорин найматай болотороо ном узээд, нюгагаа бусажа ерэлэн гэхэ.

гэнтэ гэртээ орожо болохогуй, эжы абамни хүгшэрөө, гэнтэ баярлаад, досоогоо буруутажа болохо, аргааханаар мэдуулхэ ёһотойб гэжэ бодоод, ондоо тээһээ ябаһан лама болоод гэртээ оробо. ороходоншье эжы абань танихаар бэшэ, ондоонууд, хүгшэнүүд болошоод байба. аяар хорёод шахуу жэл уягэрое ха юм.

олон һанаа бу һанаг гэжэ заяагай хүбүүн уһаяда орожо үхэһэн хун болоод, хубсаһаа хаяад, ондоо хубсапа үмдөөд ябашаһан байгаа. тиигээгүй һаань, заяатан ганса хүбүүгээ тяимэ холо орондо яашье табихагүй байгаа. хүбүүмнай амиды юм гэжэ тэдэ хоёр хүгшэд хороншье һанаагүйл.

холоһоо ерэһэн лама болоод, хонуулхын зубшөөл абаба. нэгэ хоноо, хоёр хоноо, гурба хоноо… һуулдэяь заяатаниие хашараабз, "яагааш хашартай лама гээшэб даа, даар дарнн

ж



болоод лэ, шалын заха эээлээд лэ хэбтэхэ, хунэй ябаха гара-

хынш аргагуй", — гэжэ заяагай хүгшэн хараал шэрээл табидаг болобо. дүрбэдэхи хоногтоо самсаа тайлажа нюсэгэлээд, нюр гаараа гал тээшэ хараад унташаба. үглөөгүүр эртэ заяагай хүгшэн галаа түлеэд, унтажа байпан ламын нюрганда томохон мэнгэ харажархиба.

— үбгэн, энэ ламынгаа нюргандахи мэнгэ харалши даа, яагаа манай хүбүунэйхи шэнги адли юм, — гэжэ хугшэни заяадаа һайрхаба.

заяашье бодоод, хүгшзнтэйгөө ламын нюргандахи мэнгые хаража һонирхон байтарань ламань һэрншэбэ.

— хөөрхы, манай хүбүүмнай нюргандаа ннмэ мэнгэтэй юм һэн даа, — гэжэ заяа үбгэн ламадаа хэлэбэ.

— үгы, битнай танай хүбүүн гээшэ аабзаб, танннагүй гээшэ гүт? — гэжэ ламань дуугарба.

тиихэлээрэнь эхэ эсэгэ хоёрынь "баярлаһан хирээ бархир-ба" гэһэндэл, уйлалдаһаар хүбүүндээ аһалдашабад.

ябаһан тухайдаа эхэ эсэгэ хоёртоо бултыень хөөрэжэ үгэбэ.

заяа, заяа, заяатай даа, заяагай хүбүүн ерээ даа! — гэжэ

тойроод байһан айлнуудаараа морёороо гүйлгэжэ ябаад хашхарба. оройдоошье хэрэггүй аад лэ, хүхиһэндөө ойн заха хү-рэтэр гүйлгэжэ ошоод ерэпэн'юм ха.

заяагай хүбүүн баруун жууда эрдэм номдо һураад ерэхэ-дээ, буряад орондоо бурхан шажаниие баталуулан дэлгэрүүлхэ хүсэлэнтэй ерэһэн байгаа.

тиимэ хүсэл бодолоо бэелүүлхын түлөө хаантай уулзахаар петроград хүрэтэр ута замда мордохоор түхеэрбэ. мүноө байгаа шэтын областиин петровск заводто тэрэ сагтаа хадаа ехэ. һайн түмэршэ дархан бии юм гэжэ суурхаһан юм хаш. тэрээндэ тэргэеэ заһуулха гэжэ петровск заводтохи нэгэ кузница да заяагай хүбүүн оробо. тэндэнь хаанай тамгатай алтан кольцо-той ундэр сагаан ород дархан байба. "энэ миин хүн бэшэ" гэжэ бодоод, заяагай хүбүүн зориһон зоригоо тобшоор хэлэжэ үгэбэ. тэрэ ород дарханиинь нэгэдэхи петр пеэрвэ байһан юм ха.

петр хадаа заяагай хүбүүниие гэртээ урижа абаашаад, ехэ бэшэг бэшээд:

— хаанай ордондо орохонь мүнөө сагта ехэ хэсүү болоо юм, түбһэн хуниие оруулхагүй байха, хэрбэеэ шамайе оруу-лаагүй һаань, ямар нэгэн аргаар хатанда оруулдаг эдеэн соонь кольцо хэндэщье харуулангуй хэжэрхёорой, — гээд петр хур-ганһаа алтан кольцогоо һугаджа угэбэ…г(. т*'

. — тэрэнэй һуүлдэ шамайе дуудуулхадань энэ бэшэгымнн хатандам харуулаарай.

тэрэ carja петроград хурэхэнь тон хэсүү байгаа. түмэр хар-

гышье угы. Заяагай хүбүуи "эрэ- хун эориһондсю" гэжэ хэдэхэй сага* үягэрһэн хойно Петроград хурэжэ ерэбэ.

УиМЭэрээшье хаанай ордондо яагаадшье орожо шадабагуй. Хэдэн хоног ордоной газ а ахи харшан соо- хулеэбэ. Нэгэ ураг* шатай саг дайрзлдажа, хатанда оруулха эдеэн соон алтан коль-иогоо хаяжархиба. Хатан эДеэлхэдээ эдеэн соөһоо" нүхэрэйн-гО§ алтан кольио оло. холоороо гайхахын ехээр га их аба.

Арад зон доо, бурхан шажандаа урбаба гэжэ нэгэдэхи Пет-рые худалаар хардаад, орден шадарайнь yjfafa хэядэшье- мэ-дуулэнгуп Хилый Сибирь хударсүлэжэрхиһэн байгаа юм ха. Хётанннень мэхэлхэ гэжэ Летртэ аб адляар шабараар хуниие хээд. "нухэршни наһа барашаба" тээд, хүдөөлжэрхиһэн гэнэ. < Үхэһэн нухэрэйнгөө кольцо олоходоо хатаишье мүшхөөд; мүрдөед хаяһан хуниие олоодхибо. гущ

Заяагай хубууниие орДондо хатан дуудуулба. Ороод Петров үгэһэн бэшэгынь хатан дань барюулба-. Хатан бэшэгыень ун-шаад, ордон шадарайигаа буруу һаналтаниие ха алта да хаагаад, нэгэдэхи Петрые холын Сибирьһээ асаруулхаар уладаа эльгээбэ.

Хатаншье арсалтагүйгөөр буддын шажангые буряад уладай дунда тараажа боломоор гэжэ баталһан юм ха. Тэрэ саглаа хойшо эгээ туруушын шажан дэлгэОжэ, Заяа хамба гэжэ хүн буряад зоной элидэ гараһан юм ха.


85. ХОЁР ТЭЭШЭЭ ТАРХИТАИ ГЕРБ


Урда сагта энэ манай орондо хаан гэжэ өгы байгаа. Хуу баяд ноёд, ламанар

дээдэ захатай, тэдээндэ хун зон мэдэлтэй байгаа. Ог изгуурай баян хөн ноён болдог байгаа. Тэрэ сагта ондоо гүрэнүүдтэ хаан гэжэ байдаг байгаа.

Урда ороной нэгэ гурэнэй хаан ондоо гүрэнүүдээр ябадал-тай байһан байгаа ха. Тыгээд манай энээгээр нюусаар нэгэ нүхэргүй эхэнэрэйдө хөрдэг, амардаг байгаа. Тыгээд тэрэ хаан наһатай болжо гу, али ондоо ушараар ту — ябахаяа болиһоор они холо болоо. Тыхэ уедэ тэрэ һамган хөбүүтэй болоо. Хөбүү-ниинь өдөр бери мантагар боложо, ехэ өөдэргэн һонорхон ухаа-тай, һайхан өхибүүн боложо эхилээ. Гурба-дүрбэ хүрөөд байхадаа, эхэһээ асуудаг байгаа:

— Би хэнэй хөбүүн гээшэбиб? Эсэгэм хэн юум бэ? Хэн гэжэ нэрэтэй юм? — гэжэ мүтөөр намайе өхибүүд эсэгэ өгыш, өншөн хун гээшэш гэлсэнэл, гасаална, наадална, намда ехэ муу байн. Би өөрөө һанахадаа эсэгэгүй хөн гэжэ юу байха юм гэжэ һанадаг байнам. Тыгээд эсэгынгээ ямарыншье мэдэ-нэгуйб даа, эсэгын тухай юушье мэдэнэгуйб.

Тыгэжэ hyp а ад һалахагүйдэнь:

— Ши эсэгэтэйш, эсэгэш ехэ һайн хүн юм, ши һайн хөнэй үри гээшэш, мөнөө мэдээд яахашниб, хожом мантагар болоод мэдээрэй, мөнөө гасаалжал байг, яахашгүйш, досоогоо бу муу-дажа яба, — гэжэ эхэнь хэлэ хэлэһээр арай гэжэ арба хүргэбэ.

Арба хүрөөд байхадаа, хөбүүн дахин дабтаба. Ехэ шангаар "Уража эхилбэ.

— Хэрбэеэ хэлээгүй һаашни, би ябахам, эсэгэеэ бэдэрхэм, хөн бүхэнһөө һурахам, эсэгэеэ ямарыншье мэдэхэгүй, янза


шарайгыншве хараагуй — байха яма))' амитан байха юм, — гээд ябахы тухезрбэ. Эхэнь аргадана:

— Арбан таба херыш даа, — гэжэ ядаа. — Арбан таба хөртэр эсэгэеэш мэдэнгүй амиды байһанайм лэрэггуй, — гээд, эрхэгуй ябаха болоходонь, заахан эдихэ юумэ хөөмэ төхеэржэ үгөө. Алтан биһалагаа өгөө, алтан биһалагань тэрэ хубуунэй эсэгын нэрэ тамгатай байгаа. Тиигээд эхэнь заахадаа:

— Эсэгэшни хаан хөн юм, урда орондо, ондоо гурэндэ, — гэхэһээ сааша юумэ хэлэжэ шадаагуй. — Зай, гыгээд ябахал: болоо гуш даа, — гээд эхэнь елээ, хөбүун урда зог зогэлжэ ябаа.

Ябаа, ябаа, гурбан жэл ябаад байхадань, ондоо гурэнэй газар дээр нэгэ тоголшо хөбүүнтэй уулзаад, ехэ удаан хөөрэлдэбэ. Тэрэ тоголшо хөбуун бэрхэ хөбүүн байжа, нилээд юумэ хэлжэ угэхэ зуураа, хаанай байдаг газарые (ордон) хуу заажа өгөө.

Зай, тэрэ хабүүн хаанай ордондо ошоод, газаа тээлниг соонь байһан сэрэгүүдһээ гу, али харуулшануудһаа иигэжэ һу-раһан байна:

— Хаан эндэ байдаг гу? Хаантай уулзаха арга юуб? — гэхэдэнь. шу'.

— Шинии хаантай уулзаха арга байхагуй, бушуу ботэн белеэн дээрээ зайлаа һааш дээрэ, — гэбэ.

Тиихэдэнь:

— Би аргагуй уулзаха хэрэгтэй хом, хаанда шухала бэлэг-тэй хөм, энэ бэлэгые хаанай халуун гарта барюулха ёһотой юм, — гэхэдэнь, тэдэ харуулшад-солдадууд гайхаад, тэрэ хэ-лэпыень хаанда хөсэлдүүлбэ.

Хаан гайхажа, нэгэ төшмэлээ:

— Тэрэ бэлэгыень тэрэ хэбээрэнь абаад ерэ, — гэбэ. Бэлэ-, гыень тэрэ хэбээрынь абаашажа хаанда өгэбэ. Хөбуүн хүлеэ-

жэ байна харюуень.

Хаан бэлэгыень өзээд, энэ өөрынгөө биһалаг харахадаа:

— Энэ хөбүүнии асарагты, оруулагты, — гэжэ хэлэбэ ха. Хөбүүни оруулба. Хөбүүн ехэ зөдөрһөн байба. Хөөрэлдэжэ

өзэхэдэ өөрынь хөбүүн боложо тодорбо. Эхыень асуужа бө-хыгөө хөөрэлдөөд, хөбүүгээ ехэ һайнаар амаруулба. Хөдыш һайн байбашье, энэ хебуун нюусаар байна. Бай байһаар ни-лээн бояоо. Эхэеэ һанана, эсэгэнь ябуулха гэбэ. Хөбуунээ ябуул-хадаа нзгэ гурбан хошуу сагаан тог бэлэг өгэбэ. Тэрэ тогые тог гэжэ, хэлэхээр бэшэ, гербэ, знак юумэ байхагуй, миин бед зангаар а а, энээнии өхэдөө хэлэнэ даа хаан:

— Ши ябаха болобош. нётогоо буоа, нётогтоо ошоод муу I ' байхагүйш, хэтэдээ хаан болохо байхаш, — гэжэ хэлээд, — хаан* болоод хорт долоон шэрээдэ һуугаад байхадаа, энэ тог хиид-хэхэш. — Ч^гэжэхэлэһэн байгаа.

Тэрэ хөбүүн еитэй сэнтэй, эжытэйгээ напансоогоо гэдэһээ

ж


үлдэхэгүйг юумэ, ба, л эг, вхэг.үй. чюм. һан аа эд. гэжэ 1

энэ бөдыдь, юуш; к>у, м Ьэм; дааj-.гэжэ һанаад, юумэ хэлэнгүй,

мордобо. — "".; awfy-i 'М^Рчй'^

Хаан о. п эж э "хү б ү.ү н: я ба б а. Хөбүүн яба ябаһаар гэртээ ерэбэ Гэртээ ерэхэдэнь, эжынь бэе муу байба. Хөбүүн гэртээ ержэ амараад, баяд ноёдой. Ьаожошон (кучер) болобо. Күүчер бо-лоод ябахадань, ноёдой суглаан ехэ олошорбо. Тэрэ сугдаан дээр хэлсэхэ юумэнь энэ гөрэндөө хаантай болохые хеорэлдэ-дэг байба, һүүлдэ хаантай болхо гэжэ тогтообо. Тщээд хааниие. олходоо ямар хөнии хаан. болгохоб гэжэ ехэ они суглаанууд, дээгүүр хөөрэлдэбэ.

Ламанарнууд, баяд, ноёд, шадалтай зонууд хабаададаг байгаа. Нэгэ ноён ябаһан баян хёнэй хөбүүн хэлэбэ:

—. Бидэ ог-изгуураа тоолоод, огтой ундитай, баян хөнэй хөбүүниие хаан болгохо ёһотойбди, эгээл баян, эгээл ноён хөн хаан болохо ёһотой гэжэ, — хэлэбэ.

Тиихэдэнь нэгэ лама хэлэбэ:

— Хэдыш баян, хэдыш ноён хөнэй хүбүүн ухаагүй haa, эди шэди эрдэмгүй\.һаа, хайшан гэжэ хаан болохоб? Би пана-хадаа өгытэй, өншэншье байг, баян ноёншье байг, эди шэди эрдэм төгэлдэр хөниие хаан болгохо ёһотой, — гэбэ.

— Хаан гээшэ гөрэниие хөтэлхэ, мэдэхэгүй юумэнь үгы, хуу мэдэхэ ёсотой бшуу, — гээд эдэ хоёрой хэлэһэн үгэнүүдтэй хам-жаһан олдууд хоёр янзаар анди боложо буляалдаба. Тыгээд ламын хэлээшэ:

— Эрдэм төгэлдэр хөнии хаан болгохобди, — гэһэн зон олон-ти болобо. Баяд ноёдууд олонтиин дуугаар гээгдэжэ, ехэ

дурагүйнүүд байна, гэбэшье ямар янзын эди шэди өзүүлһэн хениие хаан шэрээдэ һуулгахабибди гэжэ саашань бөгэдынгөө суглаан дээрэ томилхо хэрэгтэй болоно. Нэгэ эрдэм ехэтэй лама хэлэхэдээ:

— Энэ ехэ дасан соохи бурхануудайнгаац. урдуур зайгүй зула хэжэ жэрытэр нэгэ ряд табяад, дасангай баруун үүдээр хөн бүхэниие нэгэшье дотуугүйгээр, ямаршье илгаагүйгөөр оруулаад, зүүн үүдээр нэгэ нэгээрынь гаргаха ёһотой. Хэрбэеэ энэ зуланууд хаан болохо хөнэй ороод гархадань, хуу нэгэ нэгээрээ өерөө бадараа һаань, тэрэ хөн хаан болохо ёһотой. Иимэ эди шэди харуулһан хөн манай дунда бии болоогүй байна, мөнөө бии болоһон байгаа haa, өнэхөөрөө хаан боложо шадаха хөн бии болоһон байха ёһотой.

— Зай, энэ һанамжа зүйтэй гээшэ, — гэжэ энэ ёһотойл үйлөө-рөө дайралдаха ха, баяд ноёдто дайрөлдаха ёһотой, өгы һаа эрдэм. төгэлдэр ехэ "ааманарну^дта дайралдаха аабза, иимэ хөн хаан болоходонш болохо байна, — гэжэ бүгэдынгээ, суглаа-гаар баяшуултайгаа, ноёдтойгоо хамтатогтообо.

Эиээнэй һүүлээр ехэ дасангынь урагшаа, гурбан үүдэтэД баруун үүдэ орхотой адли баруун ханаарынь хойшоо ходо.һу, — бариһан гуыгарбаа соо ном табяад, хойто ханаарынь ергэлжэ,

б!

зүүн ханаарынь зүүн үүдэндэ тултар урдуураа табсантай, бо* тнтой номтой бурхантай гунгарбаанууд соозула баряад, баяд ноёдһоо эхнлээд, хөн бөхөниие нэгэ нэгээрнь оошороор оруулжа эхилбэ. Өгытэй өншэн олдууд эгээ һүүлдэ орохо ёһотой байба.

Нэгэ нэгээрээ орбо: баяшуулайнь орход, ноёдойшье орход, өгытэй ядуушуулайшье орход тэдэ зуланууд бадарбагүй. Харин эгээ һүүлдэ нөөхи өншэн хөбүүнэй хоозол дээрээ һуужа бай-һыень оруулба. Тэрэ хөбүүнэй орходо тэрэ олон зуланууд нэгэ нэгээрээ һэмээхэнээр бадаржа, тэрэ хөбүүн шэрээд* гаржа Ьууба. Хөн амитан гайхалсаба. Баяд, ноёд ехэ муудажа, бу-руушаана, өөһэд хоорондоо хөөрэлдэнэ:

— Энэ еншэн хөбүүн төрэл гарбалааш мэдэхзтүй, өгытэйи өгытэй, ядуугайн ядуу амитан хаан болохо гэжэ юу байхаб, знээниие өөһэдынгөө суглаагаар өни болонгүй дары шиидхэхэ ёһотойбди, — гэлсэбэ.

Хөбүүн хаан шэрээдэ Һуугаад байхадаа юуш болоһониинь, саашаа юуш болохыень мэдэнэгүй, ухааниинь хөрнэгүй. Өөрын-гөө ухаанда эсэгынгээ аша тупые хүлеэнэ. Хорин долоо хоиоод, тогоо мандуулхадамни, нэгэ эди шэди оржо ерхэ бэзэ гэжэ һанаад, хоногоо тооложо hyyxanaa бэшэ юумэ байбагүй тэрэ хөбүүндэ.

Тыгээд баяд, ноёд хоорондоо ог ундиингаа списэгээр суг-ларжа суглаа хэдэг болобо. Тэдэ суглаануудайнгаа һүүлшиин тогтоолоор энэ хөбүүнэй хүсэндээ ороогүй байхадань, манай өөрымнай хуулиин хөсэеэ алдаагүй байһан дээр огой баян хө-нэй хөбүүниие хаан болгожо, энэ хөбүүниие алаха, өгы хэхэ гэжэ шиидхэбэ. d

Өглөө өглөөгүүр хоёр буутай солдаадуудые томилжо, тэрэ хөбүүниие оһоной баруун бэедэнь гаргаад, ехэ ендэр хабсагай дээрэһээ буудаха гэһэн байна. Тыгээд гэнтэ нэгэ хэды хөн тэрэ хөбүүниие:

Ши хаан болохоо болибош, буудуулха болобош, бидэнэй хаан болоогүй байхада, шинии хаан болохо юу байхаб, — гээд хоир солдаадтай алхые ябуулба.

Хоир солдаад эгсэ хабсагайн эръе дээр байлгаад, һүүлшын өгө өгөөд, буугаа тодхобо. Хөбүүн хэлэбэ:

— Намдашье хэлэхэ юумэн өгы, намай буудаадшье яахат-найб, харин мнин төлтижэрхигты, а ми дни л өлэхэгүйл һэн хой-ном, таанарта өөрэгүй, алахаяал алаха байнат. Би буудуулжа өхэнгүй, хабсагайһаа унажа өхэһэн лэ болоно аабзаб.

Тыгээд тэрэ хоир солдадууд тархи дээгүүрнь буудаад, хабсагай оруу төлтеэд ябадчоо. Тэрэ хүбүүнэй хабсагайн хахадта унажа ябахадань, нэгэ ехэ бөргэдэй үүр дайралдажа, тэрээн дээр тогтодчибо. Доошоо харахадань оһон холо, дээшээ харахадань хадын хабсагай, хайшаашье гархын аргагүй байба. Тарэ үүр дээрэнь хоёр дальбараа байгаад, тэрэ хөбүүниие хар-шалбашьегүй,

Тэрэ хөбүүн'. "Бөргөд ержэ намайе тоншожо алахань гээшэ

ж

аабза, ямар муу өхэл намай дайраха байба гээшэб", — гьжэ ехэ айжа һууба. Тыхын һүүлээр нилээд боложо бергөд миха эуужа ерэбэ. Дальбираануудтаа хубаажа "гэбэ. Тэрэ хөбүүн гэдэһээ елдэжэ байна. Бөргөд харшалбагүн тмэ хүбүүииие, харин хоёрти ерэлгэндээ баһа михатай ерэнэ. Хвбүүн тулижа байна. Шобуунай эдихэ юумэ эдеэд байхадаа юу байхаб, елэ залгаад лэ байһаар хөсэ шадал, миха маряан дууһаба. Бай байһаар дальбараанууд мантагар болобо. Дали һүүлээ һэргэа-жэ, уурхайһаа гаража, хэзээшгүй ниидэжэ ошохо хэбэртэй болоод байна. Хөбүүн: "Зай хайшан гэхэб, — гээд бодаодоо, — эдэ ниидэжэ ошохонь, гансааран өлэжэ торжо өхөхө аргагүй", — гээд, аалиханаар буужа эхилэбэ. Тиигээд бууба газарта. — Наһан соогоо мартакгүйб, — ^гэЖэ шангаар хэлэбэ. Тэрэ бөргөдэнь ниидэжэ огторгойдо дэгдэбэ. Хөбүүн нютаг тээшээ ябаба. Эжыдээ ерэхэдэнь, эхэнь ехэ \бшэи байба. Өөрынь бэе муу, ехэ тулнба. Эжынь дээрэ болобо, бөрөөшье дээрэ болобо. Бэенъ хуушан төхэлдөө орбо. Тыгээд нөөхи ноёдуудтаа ошохо дураниинь хөрэбэ. Энэ ябадал нилээн вни болоһон хойно байна. Эхэдээ хэлэнэ: i — Бииш хаантай уулзахамни, намайе эсэгымни хэтадэ һайн байхаш, хаан болохош гээ һамнай, тэрэнь одоошье хүсэлдэхэнъ хадаа.

Сагшье ошобо, өзэгдэхэ юумэншье өээгдэбэ.

— Нэгэл юумэ һалаа гэжэ бодоноб, — гэжэ хэлээд, хааддаа

| ошоно.

Тыгээд хэлэнэ:

— Зай, нүхэр, баяд, ноёдоо хуу соглуула, хе^рэлдэс. Би өхөөд амдиирбаб, танина бэзэш. Болтодоо сугларжа, сугааа хээгүйдэ бөтхөө болёо. Дахин намайгаа хайшан гэхэеэ хөөрэл-дэгты, — гэхэдэнь хаан айжа, банд, ноёдоо хуу суглуулба.

Суглараад байхадань хөбүүн хэлэнэ-. — Зай, нөхэдүүд, "намайе саанаһаа бурхадууд хаан боло энэ танай гөрэндэ", — гэжэ намайе эльгээһэн байгаа. Тыгээд би бурханай заабариие дүүргээгүйдээ аргамгүй юм, намайе яажаш шадахагүйт, алхадтнай амдиирааб, энэ хабсагайн эрье дээр олоной тогтоомжоор ямар эрдэм, эди шэди харуулһан щ, хөнии болгохо гэжэ нэгэн дуугаар зөбшөөл гаргаа һэнта, тэр-ниитнай харуулааб, һайн дураараа намда дахин хаан шэрээгым өгөгты, өгы бэл ондоогоор хөөрэлдэе. Бөхы сэрэгээрээ ерэхэд-тнай би гансаараа толожо шадахаб, — гэжэ хэлэхэдэнь, тэдэ болтодоо айба.

Тыгээд тэрэ хөбүүниие:

— Хайраа бү орхиит, хаан шэрээдээ һуужа хайрлыт, — гэжэ

болтодоо гуйна.

Хаан шзрээгынъ сөлөөлжэ өгэбэ. Хаан боложо һуугаад, бол-зорто тогоо хиидхэбэ. Тэрэ тогоо нөөхи хоёр боргэдөө зоржо, гербэ хэбэ. Тэрэ тогоо хнидхэхэдэнь, досоон һонорхон боложо,

һанаһан юумэ паналаар батэдэг болоно.

Эжынь һайжаража, өбшэн зобЛонһоо һалажа, мордохо Ы һандаа толожо мордоо.

Тара хобүун хаан шэрээдээ төбхинэжэ ан бон жаргаба.

Зай- тыгээд УРДа сагай хоёр тээшээ тархитай бөргэд знак анханда энээнһэз уламжалжа ябадаг байна.


86. ҮГЫТЭЙ МОНГОЛ


Нэгэ угытэй монгол һамгантайгаа ганса нэгэ муу ямаатай байгаа. Эдэ хоёр нэгэ

баянай хони харадаг байгаа. Хонидынь бэлшэхэдээ нэгэ ехэ үдхэн бургааһан соогуур ябадаг байгаа. Энэ бургааһандаа

нооһоо ехээр аһаажа үлээдэг һэн. Үгытэй монгол нэгэтэ иигэжэ хэлэбэ:

— Энэ бургааһанда үлэһэн нооһо суглуулжа, һэеы хэжэ

худалдаад, унагалха байтаһа худалдажа абахаб.

— Үү, бн тэрэ байтаһаа унаад турхэмуушэлээд ерэхэб,—

гэжэ һамганиин хэлэбэ.

Үбгэниинь тиигэжэ хэлэхэдэнь:

— Ши тиигэжэ ябаһаар байтаһаяа унага хаюулхашни! —

гэжэ хэлээд, һамгаяа сохижо оробо.


87. БОДОЖО ҮЗЭ


Балдан тон һайн сагаан костюм умдөөд, нухэрэйдөө айлшалан ошобо ха. Харгы* дань ехэ бороон орожо, Балданай сагаан костюмай һуүлшын утаһанай норотор норгожорхибо. Нухэрэйдөө хурэжэ хубсаһаа һэлгуүлээд, ондоо хара костюм үмдөөд, гэртээ бусаба ха.

Гэрэйнгээ богоһо алхахын тэндэ нохойнь харайн ерэжэ, аржаганан хусан байба ха.

— Эй, золиг! Намайе хусана гуш? — гэжэ Балдан уурлан, модо абажа сохихоёо тухеэрбэ. Теэд энэ хэрэгтэ Балданай аха оролсон, Балданиие байлгажа хэлэбэ ха:

— Сохихоёо бү яара, бодожо узэ. Хэрбэеэ шинии ошоходо сагаан нохой байгаад, ерэхэдэшни хара болоод байгаа Һаань, ши таниха һэн гуш? — бодожо узэ.


88. ТЭМЭЭН ТАИХА ХОЕР


Таряашан томо шабар танха соо таряа хээд ажалдаа гараба ха. Тэмээн һамбаа-шалжа, танха руу тархияа шэхээд, таряаень эдеэд, тархияа һөөргэнь абажа шадахаяа болишобо. Эзэниннь ерээд мэгдэбэ:

— Я ах а, юу хэхэ гээшэб?

— Ши һүхэ абаад, тэмээнэйнгээ тархи таһа сабшыш. Тии-хэдээ тон түргэн тархииень танха сооһоо абахаш, — гэжэ хүр-шэнь заажа угэбэ. Таряашан хүршынгөө заабарн дүүргэбэ. Теэд тэмээшьегүй үлэшэбэ ха. Хэрэг ажал тухай һайн бодон-гүй шиидхэдэг зонууд энэ таряашаниие һануулна.


89. БООСООГОО АБАА


Аргагуй ехэ хулгайшан байгаа. Тиигээд лэ хаан хэлээ губдаа. "Минии һамганай бэһэлиг хулуужа шадаа һаашни, хахад зөөриеэ үгахэб, үгы хадашни хаанай хууляар хэһээхэб".

һуни болгоод, тэрэ хулгайшан хониной хорёо соо орожо хони хулуугаад, арһайнь убшэжэ абаад, хоёр бөөриинь абаа, хошхоногынь, һэлһынь абаа, хототой шуһайн шудхажа абаа, гузээень абаа, тархнинь заалаад абаа, хоёр гуяыень абаад хаанайда ерэбэ.

Хаанай хоёр нохой хусаад, барьхаар гуйжэ ерэбэд. Хулгайшан хониноо хоёр гуя нэгэ нэгээр хаяжа угэбэ. Тэрээнээ ыэрээд, хаанай хоёр нохой саашаа ябаба.

' Хулгайшанай саашаа ябахадань, хаанай хоёр баатарнууд яажажа һууба. һэмээхэн хажуудань ошоод, гэзэгэ гэзэгэһээнь холбошоод, гэртэнь оробо. Хаан һамгантайгаа унтажа хэб-тэнэ. Орониинь хажууда арһаяа дэбдеэд, арһан дээрэнь хоёр бөөри, хошхоног хаяад, унтажа хэбтэһэн хаанай барлаг хоёр басагадай дундань хототой шупаяа хээ. Лама унтажа хэбтээ, тархидань гузээгээ углаа. Гал дээр хониной тархи заалаад та-бяа. Унтажа хэбтэпэн хаанай һамганай ама руу һэлһэ шуд-хаа.

Хаанай һамгаи бөөлжэхэдөө бэһэлигээ унагаагаа. Тэрэ хулгайшан баһэлигыень абаад гүйшөө. Хаан һэреэд гуйжэ бодон гэхэдээ арһан дээрээ халтиржа унашаба, хоёр бөөри бажуугаад "булдэгэмни унашоо" — гэжэ хашхарба, хошхоног баряад "му-нөөхимяи унашоо", — гэжэ хашхарба. Хаанай хашхархада барлаг басагад һэреэд, хототой шуһа баряад: "Ши турөөш, ши түрөөш", гэлсэжэ байба.-

Лама һэреэд: "Түрөөд, наартаяа минии тархида углаат",—


гэжэ хашхарба. *Г'алаа хёраад: "Фф/ галайМнай тархи заа-

раа!" — гэлсэнэд.

Хаанай хоёр барлаг: "Ши бү тата, ши бү та. та", — гэлсэжэ

байгаа. Хулгайшан иигэжэ боосоогоо абаа.


90. ЭХЭЙН ГАНСА ХҮБҮҮН


Урайниин нэгэ аймаштай үгээтэй эзы бай-һыма гэлдхыма. Тэрэ эзы гаа үгээтзйн үгээтээд, ехэ бэрхэ, шадмар шуумар банһымуу, яаһым. Теэд тэрэ эзы нэгэ хүбүүтэй байгаа гэлдэгшаа пэн. Тэрэ хүбүүниин ехэ болоо, мандагар болоо.

Мандагар болхолоорон теэд хүбүүеын ааримда абаадха болнаахлам. Тэрэ эзыншни һанаанда оробо: "Яаха хээхэблэйб. Энэ газар дээрэ гансахан хүбүүтэй хүн аад ла, хүбүүеэ ааримда эльгээшхөөд, дайнда ябуулшхоод, үгхэ хатхынши мэдхгой, яажа хээжэ пуухаблэйб, — гэжэ уруу дуруу боложо, абяа үгээ аагһа үмхэжэ һууна. Хүбүүниин ябдал тэрэ эзыи һүйниин зүу-дэн, үдэрэйн һанаан болошобол даа.

Теэд тэрэ эзышни нэгтэ унтаба. Унтахадаа тэрэшни иимэ гоё һайхан зүүдэ хараба: "Хүбүүниин дайн соогуур һайн пайхан ябаад гараба гэжэ. Юун дээрэһээн һайн пайхан гараба гэхэдэ, эхэнь таһарша ударшагой годоһо оёжо үгеө, үлдэшэ даарашагой эдеэ заажа үгөө, һомон юумэдэ торошогой һургаар заажа үгөө гэжэ" тэрэ зүүдэндэн оробо.

Тэрэ эзымнай сошоод, унталгапаан харайжа бодоод: "Юун хүүн бэлэй энэмнай, ямар бэлэй шүүбэрнай" — гэжэ: байжа ха-райба, гүйбэ. Үдэрөөрөө таһалаагой шүүнэ, һүйндөө унтаагой шүүнэ. шүүжэ шүүжэ хүбүүнээ ябха дээрэ тэрэшни гурбан ел-дэ үрхи дээрэ хатаалгаһан гунан үхэри арһаар годоһо оёжо угэбэ. теэд ябаха дээрэнь хүбүүндээ хэлэнэ:

— Хүбүүмни, иигээд ябахашни хиим, ханшарһаам таһар-һан үрэм байнаш, хабһанһаам таһарһан бүүбэйм байнаш. Дээ-шээ үндэйжэ харха ахагой байнаш таа, доошоо тоигойжо ха-раха дүүгой байнаш таа. Эхэшни гансаараа өөрэеэ халуув дайдада үлэбэ. Шимииш гансаараа холойн хүйтэн дайдада


ябахашни, — гэбэ. — Гурбан елдэ үрхидөө хатааһан гунан үхэриЩ арһаар шамдаа годоһо оёбоб. Тэрэшни гурбан елдэ хахархойб-за. Шүүдэртэш норхойбааш, хүйтэндэшни даархайбааш, — гэбэ. — Үтэлһэв эзыеэ хэлэһэн хүүр һайса шагнажа абыштаа. Мяхни, шуһани бүльгэйн эдижэ ябаарай, хэлеэмэйн дүрэнгз-риин эдижэ ябаарай, унин доро унтажа ябаарай, — гэбэ.

Тиигээд эхэ хүбүүн хоёр тэбэрэлдээд таалалдаад, хоёр тээ-шээ болобо даа. Эхэн гэртээ таһаржа, хүбүүниин дайнда ошобо.

Ааримда тез дайн дажар соо аймаштайм байгаам даа. Тиихэдэ тэрэ хүбүүн ходо эхэеэ хэлээшээр* ябаа: Мяха шупанй булыэйн эдеэд, хэлеэмэйн дүрэнгэриин эдеэд, унии доро унтаад ябаа. Тиижэ ябаһаар нэгэ худы болоод баагой ябхадаа, эхэйн хэлэһэн ойнһоон гарһымуу, яаһым. унин дороош унтхаиа болёод эдьхиимэеэшии илягхаяа болёо, тиихэлээрээ тэрэшни бууе һомодо оногдохоор һэдээдьтибэгойдаа.

Теэд нэгтэ дуур-дуур гэн хэбтэхэдэн хүхэйн дуун дуулда-Нан адли болобо. Нюдөө неэгээд хархадан нээрээши тэндэ хү-хэй донгодожо һуухануу. Юун гэжэ тэрэ хүхэй донгодооб гэжэ хүбүүн зүүдэлһэн байгаа: "Ши, хүбүүн, эхэеэ хэлэһэн хүүр мартажа, муу харгыда орожо ябанаш, унин доро унтахаяа бо-лёош, захиһан эдеэеынши эдихэеэ болёош", — гээд.

Тиихэлээрэн теэ хубүүни ойндон хахара ороодтёомтеэ эхэйн хэлэһэн хүүр. Тэрээнһээн хойшо хүбүүн эхэеэ хэлэһэн хүүрһээ бэрэ гарнагой. Хүүд гайхалдха, тагналдха, энэмнай ямар һо-ниим: эдьхымайн мууе эдьхэ, годоһониинш норхой, элхой, унин доро унтаха гэжэ.

Теэд хүдэн ел соо ябаа тэрэ хүбүүн дайнда. Тэрээнһээн түрүүн хүбүүд гэртээ тэхэржэ ерээ. Хүбүүши тэхэржэ ерэхэ-лээр өөһэниимнай эхэн харайжа ерэбэ:

— Хүбүүд, хүхэ шоноДной тэхэржэ ерэбэт. Минин хүбүүн яахадаа ерээгойб? — гэнэ.

— Хүбүүншни үхэжэ арляа. Зөөлэн газартан зүлгэ ногоон ургаа, хатуу газартан хагда ногоон ургаа, — гэбэд.

— Үгээ, минии хүбүүн үхөөгэйл даа. Минии хүүрээр ябаа хадаа үхэл тахалда абтаха ёһон үгэймааһан. Зүн юугээрээ мэдээд, унтаһайн һэрүүлхэ, мартапайн һануулха гэжэ дэншэг эльгээгээ һэм, — гэбэ.

Тэрэ дэншэгын теэ мүнөөхи зүүдэндэ ороһон хүхэймнай байгаалам, хүбүүидэн ошожо хэлэһэн. Нээрээши тэрэ хубүу-нинн үхөөгой байгаа, амьтан тэрэ эзые шоглоом даа. Хүбүү-ниин тэхэржэ ерхэДэ'э: гурбан елдэ үрхи дээрэ барижа хатаа-жа гунаи үхэри арһаар оёһон годоһониин тэрэ зангаараа, өөрэйнши шарай дүрһэн зангаараа.

— Үү, баарһан хүбүүмни, шарай дүрһэншни һайн, ошоһон хубсаһаншии яагаашгой, баагой ябжа ерһэн хэбэртэй байнаш, — гэбэ эхэнь.

— ШиннИеэ^хүүрээр ябажа нимэ һайн һайхан тэхэрьжэ I бэлби даа, — гэбэ хүбүүниин.

r~. xvovVH эхэ хоёр тэбэрилдэнэ, таалалдана. Тй*щээр Щ ТЭДэиТяргал1а оложо һууһымаалам.


91. ЭСЭГЭЙН ГУРБАН ХҮБҮҮН


Эсэгэйн гурбан хубуун газар хахалхаяа гараба. Газараа хахалжа байһан газартаа галаар дуташаба. Орой ехэ үбгэнһээ гал ошожо эрэбэ. Эгээ ехэ хубууннинь ошобо.

— Далан худал угэ хэлээд аба, — гээ тэрэ убгэн.

— Эсэгэйн гурба лэмда. Газар хахалхаяа ерээ пэмда. Гурбан шоодов морьтой һэмда, галаар дутабабда. Орой ехэ убгэн-һээ гал эрижэ ерэбэб. Далан худал угэ хэлээд аба гэжэ хэлэбэ, — гэжэ тэрэ хүбүүн хөөрэнэ.

— Шамайе далан худал угэ хэлэ гэжэ хэлээн бэшаалби, юундэ нээрээ хэлэбэш, — гэжэ нюрганһаань нэгэ дүрөө һура зүһэжэ абаад, галааш үгөөгүй табиба.

Дунда хубууннинь ошобо. Баһа тэрэнээ зангаар хэлээд, бапа пура зүһүүлээ.

Бага хубуун ошобо. Бапа далай худал угэ хэлээд аба гэжэ хэлуулбэ.

— Монгол арадта гаа адуу мал ехэ элбэг байна гэжэ зуу-дэлбэб. Минии зуудэн худал бэшэ даа гэжэ һанаад, морёо змээллэжэ унаад, үглөөниинь яббаб. Ябажал байнаб, ябажал байнаб, харанхы болобо. Буугаад, хонохо гу даа гэжэ хонобоб. Нэгэ хара тугэсэг байна, тэрэ хара тугэсэгтэ морёо удьтабаб. Нэгэ ехэ хурин сомодьтёһон хуушан модон байна. Тэрээндэ галаа тулнбэб. Галаа тулеэд байхадамни гэрэл болоод, харан гэхэдэмни морёо хара һойри хүзүүнһээн уятьтиһан банбаб. Гали дүрхэлээрэ унтажа хэбтэһэн һойр һэреэд ниидшэбэ. Ниид-хэдээ морями абаад ниидэбэ. Арай гэжэ хусэжэ, морёо барижа, пойроо а лажа, шанажа шаража эдибэб. Тиижэ байсарин мү-неөхи гални харайлдажа бодобо. Үхэһэн хууни хуур дээрэ гал түлиһэмни, галда шатаад, шүрэһэниинь таталдаад, тэрэ хуннннь бодобо*


Тэрэнээ. унагаагаад, гал дээрээ пойроо шарабаб. hoftpoo мяха эдеэд унтабаб. Унтажа байхадамни юумэ "тас-няс" гэл- | дэжэ байба — хотигоы гэртэеэ һүгэлсэжэ байба, намда мяха, пойроо мяха эдюулээгээш гэжэ. Хотигоороо пойроо мяха отолжо эдеэд, гэртэнь үгэнгой орхиһок байгааб. Тиигээд гэрынь хотиготоёо һүгэлсэжэ байба. Зэмэтэйень хоёр, зэмэгүйень нэгэ альгадаад, баһа унтабаб. Унтажа байтарам юумэ "түс-няс" гэлдэбэ. Хоёр гуталам һүгэлсэжэ байба… Нэмжэгэтэй гараа аршахадаа нэгэ гуталдаа аршаад, нүгеө гуталынь "намда эдюулээгээш" гэжэ тэрэ гуталтаяа һүгэлсэжэ байба. Зэмэтэйень хоёр альгадаад, зэмэгээень нэгэ альгадаад унтабаб.

Тиигээд үглөө мордоод, Монголдоо ябаад лэ хүрэбэб. Адуу мал Монголдо Хүрөөд лэ аббаб, аббаб, айдахтай олон мал аббаб. Абажа, абажа, ошоходоо далай дээгүүр ошопон байгааб, ерэхэдээ далайм һэришэһзн байба. Абаһан адуу малаа алабаб, алабаб, өөхэ тоһойнь далай дээгүүрээ шүдэбэб, арһайнь. Адуу малаа арай гэжэ алажа дуудаад, өөхэниинь далай дээгүүрээ хөөрэжэ байба. Тэрээн дээгүүрээ дамжажа, далайн саада тээ гарабаб. Ехэ мүнгэ юумэ гаргашхаһандаа һанаашархажа унтабаб.

Унта ад, зүүдэлбэб-. тэнгэрьтэ илааһан айдахтай ехэ үнтэй байна гэжэ. һэреэд, үглөөниинь минии зүүдэн буруу байхгээ гэжэ, илааһаа барижа хушуунһаань холбобоб, үһэнһээнь үлхэ-бэб, үлхэбэб. Тиигээд харан гэпээм, тэнгэриин дангинын бууха алтан дамжуур байба. Тэрэ дамжуураар дамжажа, тэнгэрьтэ гарабаб, илаапаяа худалдабаб, худалдабаб, адуу мал аббаб, аббаб. Энэ хэрьтэ буухымуудаа' гэжэ алтан дамжуури эрмэг дээрэ ерэбэб. Алтан дамжуураа хурайдтипан байба.

Адуу малаа алабаб, алабаб, арһынь зүһэбэб, аүһэбэб, мя-хынь абаад, арһынь зүһэбэб, залгабаб, доошонь табюулбаб, табюулбаб. Модони оройн хэмэ газарта аргамжань дуташоо. Баруун тээһээн ерэһэн һальтинда зүүн хада наньшажа, зүүн тээһээ ерэһэн һальтинда баруун хада. наньшажа байбаб. Орой-гоо хүндээ модни хүндээ руу ошожо унашбаб. Нэгэ заахан хотигтой байгааб, зосоо талаһаань; тэрэ хотигоороо малтабаб, газаа талаһаань шоно малтана, эдихым байна гэжэ һанаам-биидтаа. Шоно намһаан ангаад, би шоноһоон айгаад, гүйбэбдэ хоёр тээшээ. Харан гэһээм минии баабай шинии иибиитэй унтажа баЙбД. — .'i&A''л.-Г. '

— Худалаар бү хэедй — гэжэ ехэ убгэн һүтиршэбэ. Нюрганһаань нэгэ һура зүһэжэ абаад, галынь абаад, тэрэ хүбүүн гүйжэ ябашаба…., \"w-,-.


92. ОРОД ЛАМА УХААНСАР ҺҮБЭЛГЭН ХҮБҮҮН ХОЁР


Нэгэ ород лама байһан юм. Тэрэ нютаг-тань байһан буряадуудые хэрээһэ зүүл-гэжэ, бултыень ород болгохом гэжэ шиидэбэ ха. Яһалашье олон буряадуудта хэрээһэ* зүүлгэжэ шадаһан байба ха. Зарим нэ-гэшүүл хэрээһэ зүүхэдээ мүнгэндэнь дурлажа зүүдэг байгаа, юундэб гэхэдэ, ондоо яһанай хүнүүдтэ хэрээһэ зүүлгэхэдээ, ород ламанар мүнгэ түлэдэг, хирпиисэ сай ба толгой эреэзгээ үгэдэг байһан юм ха.

Уданшьегуй ород лама нэгэ залуухан хубууе үгэдөө оруулаад, үгэхэ мунгэеэ, хирпиисэ сай ба толгой эреэзгэеэ урид угээд, удэр хоног гаргаад тэрэ хубуугээ табиба һэн ха.

Болзорто удэрэйнгээ ерэхэдэ, мүнөөхи хүбүүмнай хашан сагаан гуугээр хурэжэ ерэбэ. Ород ламын хашаадань тулаСа ерээд, моринһоо буунгүйгөөр байжал байна.

Хэрээһэ зүүлгэхэ хүбүүнэйнгээ гэртэ орохые хулеэжэ яда-һан ород лама угтажа гараба.

— Үгы, залуу хубуун, оронгуй, юу. хэжэ һуугаа Бээшэбши, — гэжэ мэндээшье хэлсэнгүйгөөр асууба.

— Угы, батюшка, минии адуу мни сула гүүн болошонхой аад, азарга үгыдөөд байналби (бүхы зөөринь гэхэдэ ори ганса сагаагша гүүн байһан юм). Энэ сагаагша гүүемни азарга болгожо үгөө haa яахабта? — гэбэ.

Тадхай шамай, господи, би хайшан гэжэ гүүешни азарга болгохо хүнбиб? — гэжэ ород лама ганиржа оробо.

Мүнөөхи хүбүүмнай гүүн, дээрээ лаб байса һууряа заһаад: ~~а а' а' ^е азаРга болгохо шадалгүй аад лэ, хайшан гээд оуряадые ород болгохо, гэжэ байһан хүмши?! — гэжэ хэлээд, хашан сагаан гүүгээ сами уруунь шабхуурдаад ондого ендого оодоргоод арилшаһан гэхэ.


93. ГУРБАН УГЭ


Нэгэ хаан бии имһан ха урдан. Тэрэ хаанай хамак юума мэдэжэ байдаг нэгэ1 тушэмэл, ехэ лама бии имһан ха, тиигээд тэрэ зониин хэлсэдэк болбо ха: "Энэ ламынгаа үгы һаа манай хаан байжи шашх угы им ха — гэжэ. — Энэ ламаи ашаар байдак им болбо ха".

Тиигээд хаан һанаба: "Би, албатамни намайи элдэп янзаар хэлсэдэк, байза, би энэ ламын алхым байна, тиигээт өөрөө байжи шатхап", — гэжэ һанаба ха. Тиигээд тэрэ ламаяа дуу-дуулба:

— Менее гурба хоноот мениидэ ерэ, би тиихэдэшни гурбан угэ һурһууп, — гэжэ захюулба.

Тиигээд тэрэ лама ехэ айшоодло, бодолго боджи байна ха: "Байза, хайшан гэхэ юм гээшип!" — гэжэ ехэ бодолго боджи байна ха.

Тигээт үглөө ошхо гэжи байтарни, гэнтэ нэгэ холо зайжи; ябдак дүүн хүрижэ ерэбэ ха, тиигээд ахан хэлбэ ха:

— Намайи хаан дуудуулаа. Тиигээд: "Гурбан угэ асууха* дамни тэрнэй харюу таажа шадаа үгы һаашни, алхап" гэжэ; захюулаа, — гэбэ ха.

Тиихэдэн дуун хэлбэ ха:

— Би ошоһуумби; хун мани юун хэлсэкшип, адли юмэ гэжэ! Би шэнии хубсаһа үмдөөт ошһуумби. Юун өөтэй юума һурхаһом даа, — гэбэ ха.

Тиихэдэн ахан нэгэ бага шэнээн һайжарба ха. Тиигээд үглэө-ниин дүүн ахынгаа хупсаһа үмдөөд, хаанайда ошобо ха. Тии-гээд баруун тээн ошоот һууна ха. Тиихэдэн хаан асууба ха*

— Зай, дээшээ тэнгэридэ хүртэр худуй модом? — гэжэ Ьурба ха.

— Хоир зуун модон, — гэбэ ха.

Тиихэдэн хаан һураба ха:

— Яахадаа? Тиихэдэн хэлбэ ха:

— Тиигээ һаа хэмжээт үзээт таа, — гэбэ ха. Тиихэдэн хаан хоёртьхи үгэеэ һурба ха:

— Би юутэ биип? — гэбэ ха.

— Дүшэ доһэн мунгэнэйт, — гэбэ ха.

— 7 Би яахадаа дүшин юһэн мүнгүто бип? — гэбэ ха. Тиихэдэн хэлбэ ха:

— Танай тухай хэмэл бурхан табин мүнгөтө байкшил даа. Таа хаан хун хадаа, бурханһаа нэгэ мунгэ дооши сэнтэй байха

гүпта, — гэбэ ха. *

Хаан тиигээд гурбатьхи угэеэ пурба ха:

— Би юү һанжи һууна биип, — гэбэ ха.

— Та нөөхил ламам гэжэ һанажи һугаагүта даа. Бишил-

ди) — гээт, гуйжи гаршиба ха.

Тиигжи дуун ахынгаа ами абраһан юүмэн ха. (Тиигээд лэ дуурсэн).


94. ДОЛООН ГАХАЙТАЙ XYBYYH


Урдан нэгэ айлайхи би юм пан ха. Тии-гээт долоон гахайтай юм һан ха. Тиигээт

хубууниин адуулдак юм пан ха.

Нэгэ адуулжи яптарана, хаанай басган ерба ха. Тиигээт:

— Нэгэ гахай угыш, — гэнэ ха.

Тиихэдэн:

— Гурбан һайханээгаа нэшин хэлжи үгөө һаашни үхүп,—

гэнэ ха.

Тиихэдэн хаанай басган гурбан һайханээгаа нэгын хэлжи үгөөт, нэгэ гахайин абба ха. Зургаан гахайтай болоот, үглөө-ниин бапа адуулжи ошиба ха. Тиихэдэн хаанай>басган ербэ ха.

— Бапа нэгэ гахайяа угыш, — гэнэ ха.

Б aha:

— Гурба һайханээгаа- нэшин хэлэжи үгөө һаашни үхүп,—

гэнэ ха.

Тиигээт гурба һайханээгаа нэгын хэлжи үгөөт, баһа нэгэ гахайин абба ха. Тиигээт нүгөөдүриин баһа гахайгаа адуулба

ха. Тиихэдэн хаани басган ерээт:

— Нэгэ гахайяа үгыш, — гэнэ ха.

Баһа:

— һайханээгаа нэшин хэлэжи үгөө һаашни үхүп, — гэнэ ха.

Тиигээт дүрбэн гахайтай болбо ха. Тиигээт эхэ эсэгэн:

— Гахайшни яашоо гээшип? — гэнэ ха.

Тиихэдэн:

— Ехэ мөнгөөр худалдааби. Нэгэ хүдүй хоноот мөнгүмнай

ерэхзр— гэнэ ха.

Тиигээт гэртэхүүшин нэгэ гахайгаа алжи идебэ ха.

Тиигээт тэрэ хүбүүн гурбан гахайтай болоот, ехэ уйдажи байна ха. Тиигэжи байтарна хаанээда түрү болбо ха. Тиихэдэн тэрэ түрүдэ ошиба ха. Тиихэдэн хаан шил гэрэй оройпоо ха-

раат:

— Мэнии басаганай гурба һайхани тааһан хүндэ басгаа

үхүп, — гэнэ ха.

Тиигээт тэрэ хүбүүн нэгэ пайханиин хэлбэ ха:

— Шүрү,— гэжэ хэлбэ ха.


Тиихэдэн хаан тэрэ хубуундэ нэгэ тэргэ мунгу угба ха. Тиигээт тэрэ хубуун гэртээ тэрэ мунгуёо "гахайгаа худалдапая мөнгүмнн" гэжи асарба ха. Тннгээт баһа үглөөдуриин ошоот: — Хуба, — гэжи таагаат, баһа нэгэ тэргэ мунгу абба ха. Тиигээт гэртээ асарба ха. Бапа үглөөниин ошоот: ~ Субут, — гэжи таагаат, баһа нэгэ тэргэ мунгу абба х&4 Тиигээт хаанэй басага апха болбо ха. Тиихэдэ хаан хэлбэ ха:

— Табан зуун ннзага адуулхаш, — гэнэ ха.

Нэгэ ондоо ноин хунэй хубуун хаанай басга апха гэжи байпа'н юм һан ха. Тэрээндээ:

— Табан зуун хони адуулхаш, — гэнэ ха. Тиигээт:

— Хэнтнай хүсэт адуулаат ерна, тииһэн хун мэнии басага апха, — гэнэ ха.

Тиигээт тэрэ хоир адуулжи ошиба ха.

Тннгээт тэрэ хубуун шипшуур хээг гүрөөһэнэйнгөө хубуу шипшуурдээт, холо ошходон асаржа байна ха. Тиигээт тэрэ баянай хубуунэй нэгэ хонини хулуужи асаржи иддирхёод байна ха.

Тиихэдэн хаанэй хатан зарсадаа боожоо барюулаат, гурба мори оруулаат гуйлгэжэ ерээт, нэгэ инзагшин эрбэ ха. Тиихэдэн:

— Зарсатаяа унтаа һаашни үхүп, — гэнэ ха.

Тиихэдэн хаанай хатан зарсатаяа унтаба ха. Тиигээт тэрэ хубуун инзагаяа угөөт, тээ саашаа оччи яптараиа инзагаяа шипшуурдээт, һөөргөө асарба ха.

Тиигэжи байтарана хаан нэгэ харакши гуу унаат ербэ ха, Тиигээт нэгэ иизага эрбэ ха. Тиихэдэн тэрэ хубуун:

— Харакши гүундээ сопхороо һаашни ухуп, — гэнэ ха. Тиихэдэн хаан харакши гуундээ сопхорба ха. Тиихэдэн

тэрэ хубуун нэгэ инзагаяа угөөт, тээ саашаа отчи яптарана бала шипшуурдээт, һөөргэн асарба ха.

Тннгээт хаанайда ошиба ха. Тиихэдэн инэагашин хусээт байба ха. Тиигээт ноинэй хубуунэй хониһиин дутуу байба ха.

Тиигээт хаан хэлбэ ха:

— Нэгэ тулум улигер хэлээ һаашни ухуп, — гэнэ ха. Тиихэдэн тэрэ хүбүүн:

— Хаан харакши гуундээ… — гэхэдэн, хаан:

— Тулумш дүүрээ! — гэбэ ха. Тиихэдэн:

— Басагаа аса, — гэбэ ха. Тиихэдэн хаан:

— Менее пуни мэнии басаган, ши, ноинэй хубуун, таа гурбан энэ амбаар дотор ороот унтактуу. Тиихэдэтнай баинай хубуун таа хоёрой хэн тээшитяай хараат хэптэнэп, тииһэн хунт-най абуужи, — гэнэ ха.

Тиихэдэн тэдэ гурбан харанхуй амбаар соо ороот, гурбуу-

лаа зэргэлээт унтаба ха. Тиихэдэн тэрэ хүбүүн:

— Үдүр саахар юумэ ехэ идеһэн аад ла, шншиһэм хурнэ,-

гээт, бодоот шишээши болбо ха. Тиихэдэн" тэрэ хубуун хэлбэ ха:

— Шишэһэнээ хурхэдэ хаанэй амбаар соо шишхэдээ яаха-

һам ба! — гэжи хэлбэ ха.

Тиихэдэн баянай хубуун нээрээ бодоот, шишчжирхиба ха.

Тиихэдэн тэрэ угээтэй хунэй хубуун:

— Хаанай амбаар соо юундэ шишээ гээшибиип! — гээт ошоот, шишиһээ этьхэ юум байна гээт хүлт-халт гуулжи байжи апша япһан жимэс саахар идиба ха.

Тиигээт тэрэ баинэй хубуун нээрээ шишһэн аадла бодоот, тэрэ шишиһээ иддирхиба ха.

Тиигээт хаанай басган баинай хубуун тээши харажи хэп-тэһэн аад ла, унэрэй гутахада угээтэй хуунэй хубуун тээши хараба ха. Тиихэдэн тэрэ хүбүүн гариин апши, хүзүүн дээгүү-рээ хэжирхеод хэптэнэ ха. Тиихэдэн үглөөгүүр хаантан ерээт үзэбэ ха. Тиихэдэн басаганиин угээтэй хүүнэй хүбүүн тээши харжи хэптэбэ ха. Тиигээт тэрэ гурбан бодоот, угээтэй хунэй хубуун хаанда:

— Басгаа аса! — гэбэ ха. Хаан хэлбэ ха:

— Нэгэ тулум улигэр хэлээ һаашни ухуп.

Тиихэдэн:.

— Хатан зарсатаяа… — гэбэ ха.

Тиихэдэн:

— Тулумш дуурээ! — гэбэ ха.

Тиигээт хаан басгаяа угбо ха. Тиигээт тэрэ хубуун хаанай басга абжи, ехэ баян болжи жаргажи һууһан юуман ха.


95. ДОЛООН ЯМААТАЙ ҮБҮГҮН


Урдан нэгэ айлайхи бии юм пан ха. Тии-гээт долоон ямаатай юм пан ха. Тиигээт үбгүниин ямаагаа адуулдактүй, һамганиинь ходо адуулдак юума һан ха. Тиигээт нэгэ үбүгүнөө:

— Ямаагаа адуула, — гээт, табан түүхэй липоошхо хайра-жи үгөөт, ямаандаа ильгээбэ ха. — Талмайн соорхой байха, тэрээнэй дунда тапхар шулуун байха, тэрэ тапхар шулуун дээрэ бү һуугаарэй, — гээт ильгээбэ ха.

Тиихэдэн тэрэ үбгүниин ошоот:

— Яагаа зохитхон шулуум даа, — гэбэ тапхар шулуугаа. Тапхар шулуун дээрэ пуугаат, табан түүхэй липоошхоо

идиба ха. Тиигээт унтажи һууна ха. Тиигэжэ байтараа, тапхар шулуу хаха унгаат, таар хара үмдөө хаха унгаат, табан нүүд гуталаа таһа унгаат, талма соорхой бала болтор унгаат, долоон хара ямаагаа үгы болшйтор унгаат, саашаа гүйгөөт, хаанайда ошиба ха. Тиигээт, хаанда хэлбэ ха:

— Тапхар шулуу хаха унгаап, таар хара үмдөө хаха унгаап, табан пүүд гуталаа таһа унгаап, талмай соорхойн бала болтор унгаап, — гэнэ ха.

Тиихэдэн хаан:

Яагаа унгаран хумши, — гээт, орнойнгоо ширөөн хүл-һөө уддирхиба ха.

Тиихэдэн табан түүхэй липоошхон хусэлдэжи ерээт, хаанай орной ширээгэй хүл хуху унгаат, гэртээ гүйжи ербэ ха.

Тиигээт һамгандаа хөөрна ха. "Тиигэн, тиигэн", — гэжи. байжи хөөрна ха, япһан ябдалаа хөөрна ха. Тиихэдэн һамга-ниин хараагаат, ямаагаа ошожи асарна ха.

Примечания

1

Бурятские народные сказки. Волшебно-фантастические. Составители: Е.В. Баранникова, С.С. Бардаханова, В.Ш. Гунгаров. Под общ. ред. Баранниковой. Улан-Удэ, Бурят, кн. изд-во, 1973.

(обратно)

2

Бурятские народные сказки. Волшебно-фантастические и о животных. Составители: Е.В. Баранникова, С.С. Бардаханова, В.Ш. Гунгаров. Под общ. ред. Баранниковой. Улан-Удэ, Бурят, кн. изд-во, 1976.

(обратно)

3

Руднев А.Д. Хори-бурятский говор, вып. 2. СПб… 1913. вып. 3. СПб., 1913–1914.

(обратно)

4

Балдаев С.П. Бурят арадай аман зохёолой түүбэри. Улан-Удэ. Бурят. Кн. изд-во, 1960.

(обратно)

5

Эти же сказки на бурятском.

(обратно)

Оглавление

  • ОТ СОСТАВИТЕЛЕЙ
  • 1. СТАРИК УЕНЭЭХЭН И ЕГО МУДРАЯ ДОЧЬ УЕН
  • 2. ДОЧЬ БЕДНЯКА-НЕВЕСТКА МУДРОГО ХАНА
  • 3. МУДРАЯ НЕВЕСТКА БОГАТОГО ЧЕЛОВЕКА
  • 4. УМНЫЙ ЕРЭНТЭЙ И ГЛУПЫЙ ДАЛАНТАЙ
  • 5. МУДРАЯ НЕВЕСТКА ГУРЭ РАНЗА-ХАНА
  • 6. ТРИ ЗАГАДКИ
  • 7. РАЗГОВОР ДВУХ МУДРЫХ
  • 8. ГЛУПЫЙ СЫН
  • 9. ДЕВОЧКА-СИРОТА
  • 10. ДВА БРАТА
  • 11. УМНАЯ НЕВЕСТКА
  • 12. ХАН РЕБИ
  • 13. КРУГЛЫЙ ДУРАК
  • 14. БУРУША БОРБОН
  • 15. УМНАЯ ЖЕНА
  • 16. ЛОВКАЯ ЖЕНА
  • 17. СОЛНЕЧНЫЙ ЦВЕТОК
  • 18. САРАН-ГЭРЭЛ
  • 19. БУДАМШУ ДАА
  • 20. БУДАМШУ
  • 21. БУДАМШУ ДАА И ПОП
  • 22. ПРОДЕЛКИ БУДАМШУ
  • 23. ШУТНИК ПАРЕНЬ
  • 24. ОЗОРНОЙ РЫЖИЙ ДААБУУ
  • 25. БАЛАН СЭНГЭ
  • 26. Я ХУРМАСТА
  • 27. БАЛДАН СЭНГЭ
  • 28. УМНЫЙ БАЛДАН
  • 29. АРҺАН ГАЛЗУУ
  • 30. НЯД-НЯД
  • 31. МОЛОДЕЦ НЯ-НЯ
  • 32. КАК ХИТРОУМНЫЙ ПАРЕНЬ СТАЛ ХАНОМ
  • 33. МОЛОДЕЦ УНЖААХАН
  • 34. УМНЫЙ КУЧЕР
  • 35. ХАБШАГ НОРБО
  • 36. ДВА МУДРЕЦА
  • 37. СИДИ И СМОТРИ
  • 38. СИЛАЧ И ЛОВКАЧ
  • 39. СИЛЬНЫЙ И СМЕТЛИВЫЙ
  • 40. СЕМЬ ХОЖОГОРОВ И ОДИН МОЖОГОР
  • 41. СМЕТЛИВЫЙ И СИЛЬНЫЙ
  • 42. СМЕТЛИВЫЙ БАТРАК И ТОЛСТЫЙ БОГАЧ
  • 43. АРНАЙ
  • 44. СЧАСТЬЕ И НЕСЧАСТЬЕ
  • 45. ПОВАР БОГАЧА
  • 46. БАТРАК ХИИНАЙ
  • 47. БАТРАК
  • 48. БЕДНЯК
  • 49. 3ОЛОТО БОГАЧА
  • 50. БЕДНЫЙ-ПРЕБЕДНЫЙ ЧЕЛОВЕК
  • 51. ТАЙША И БЕДНЫЙ СТАРИК
  • 52. ТРИ МУДРЕЦА ИЗ ГУРБАЛДАЯ
  • 53. МУДРЕЦЫ ГУРБАЛДАЯ
  • 54. ТРИ БРАТА
  • 55. ТРИ БРАТА-ТРИ МУДРЕЦА
  • 56. СМЕКАЛИСТЫЙ ПАРЕНЬ
  • 57. КРЕСТЬЯНИН ТАРХАС
  • 58. ЗНАЮЩИЙ СЕМЬДЕСЯТ НЕБЫЛИЦ
  • 59. СЕМЬДЕСЯТ НЕБЫЛИЦ
  • 60. НЕЗАДАЧЛИВЫЙ СТАРИК
  • 61. ЧВАНЛИВАЯ ХАНША
  • 62. СЭСЭН-ХАН
  • 63. ДВА БОГАЧА
  • 64. НАКАЗАЛИ ПОПА
  • 65. АЛАШАА ДАНДАР
  • 66. ЛАМА-ШАРЛАТАН
  • 67. ЖЕНЩИНА СУУСАН
  • 68. О ТРЕХ НЕПУТЕВЫХ СТАРУШКАХ
  • 69. О ТРЕХ НАХОДЧИВЫХ
  • 70. КАМЕНЬ, БРОШЕННЫЙ ВВЕЕРХ, ПАДАЕТ НА ГОЛОВУ
  • 71. О ТОМ, КАК ХАН СЕБЕ ЦЕНУ УЗНАЛ
  • 72. ЛОВКИЙ ВОР
  • 73. ЧЕРНЫЙ ВОР РУССКОГО ЦАРЯ
  • 74. ДУРБАН-ВОР
  • 75. ГРИШКА
  • 76. БАНСИ-ДУРАЧОК
  • 77. ЯЛА
  • 78. СТАРИК МОЛОНТОЙ
  • 79. ХАЙБАЙ МЭРГЭН
  • 80. ПОБЕДИЛ МЕДВЕДЯ
  • 81. СИЛАЧ УМЭДЭН
  • 82. СИЛАЧ БААЛГА
  • 83. СИЛАЧ ЗЭЭДЭЛЭЙ
  • 84. ПЕТР ПЕРВЫЙ И СЫН ЗАЯАЯ
  • 85. О ДВУГЛАВОМ ГЕРБЕ
  • 86. БЕДНЫЙ МОНГОЛ
  • 87. ПОДУМАЙ САМ
  • 88. О ВЕРБЛЮДЕ И КУВШИНЕ
  • 89. ВЫИГРАЛ СПОР
  • 90. ЕДИНСТВЕННЫЙ СЫН
  • 91. ТРИ СЫНА
  • 92. РУССКИЙ ЛАМА И СМЕТЛИВЫЙ ПАРЕНЬ
  • 93. ТРИ ВОПРОСА
  • 94. СВИНОПАС
  • 95. КАК МУЖ ПАС СЕМЬ КОЗ
  • УСЛОВНЫЕ СОКРАЩЕНИЯ, ПРИНЯТЫЕ В ПРИМЕЧАНИЯХ К ТЕКСТАМ
  • СЛОВАРЬ НЕПЕРЕВЕДЕННЫХ СЛОВ
  • УКАЗАТЕЛЬ ИМЕН
  • БУРЯАД АРАДАЙ ОНТОХОНУУД: АЖАБАЙДАЛ ТУХАЙ ОНТОХОНУУД[5]
  • *** Примечания ***