Доўгая дарога дадому [Васіль Быкаў] (fb2) читать онлайн

Васіль Быкаў Доўгая дарога дадому Кніга ўспамінаў

Кароткае прадмоўе

Перш за ўсё хачу папярэдзіць чытача, што гэтая кніга — твор вельмі інтымны, суб’ектыўны, аднабаковы, якім зрэшты, ці не заўжды зьяўляецца мэмуар, успамін, сьведчаньне. Думаецца, у тым ягоная сіла, але адначасна і слабасьць, падстава для прэтэнзіяў і нязгоды. У сваё апраўданьне магу толькі сказаць, што ня меў жаданага намеру каго-небудзь абразіць, што-колечы скрывіць ці знарок падаць у неадэкватным сьвятле.

Бальшыня названых у творы пэрсонаў прыведзеная пад іхнымі сапраўднымі імёнамі. Хіба ў асобных выпадках імёны зьмененыя — зь меркаваньняў павагі да годнасьці тых пэрсонаў ды і ў інтарэсах аўтара. Наколькі тое магчыма, аўтар імкнуўся прытрымлівацца храналёгіі, хаця тое не заўжды ўдалося. Асабліва там, дзе падзеі адбываліся паралельна або выпадалі з пэўнага лягічнага ланцугу.

Выбачаюся перад тымі, каго не ўпамянуў тут, пра каго напісаў мала ці тым болей ня так, як яны заслугоўваюць. Перад тымі, каго засмуціў названымі фактамі або празьмернымі азначэньнямі. Знарок нікога не хацеў пакрыўдзіць.

Васіль Быкаў

Родная мая мясьцiна, мабыць, ня надта тыповая для раўнiннай поўначы Беларусi — дужа зрыты рэльеф, пагоркi i лагчыны, раўкi, балацявiны i азёры. Азёраў дык нават зашмат — палявых i лясных, круглых, крывулястых, часам з голымi, а ў бальшынi з аброслымi трысьнягом берагамi. Ну i, вядома, лясы. Чырвоных бароў, праўда, засталося няшмат[: ], бары высякалi, асаблiва пасьля войнаў — на будоўлю, дровы, на продаж. Палi амаль паўсюль цесныя, лапiкамi на пагорках, нiзiнах, часьцяком парэзаныя раўчукамi з алешнiкам на схiлах. На тых лапiках пад лесам, каля балотаў, па-над рэчкамi цi азёрамi рассыпалiся вёскi — невялiкiя, з крывымi вулiцамi, а то i зусiм бяз вулiцаў, — з дарожкай ад хаты да хаты. Не хутары i ня вёскi, але так, мабыць, было зручней гаспадарыць, бо гаспадарка ахоплiвала хату, хлявы, сьвiран, варыўню, гумно з токам, паветкай i пуняй. Нават невялiкая вёска здалёку рабiла ўражаньне немалой забудоўкi. Цягам часу будынкаў усё менела[: ] гарэла, бурылася, пераносiлася да калгасных падворкаў — абораў ды канюшняў. Менела i людзей. Цяпер у маiх Бычках два дзясяткi самотных хатаў, палова зь якiх стаяць пустыя. У астатнiх дажываюць свой век нямоглыя пэнсiянэры.

Наш падворак у вёсцы быў крайнi, далей — поле i парослы алешнiкам ды ляшчыньнiкам роў. З тым ровам найперш зьвязанае маё маленства; у iм, асаблiва ўлетку, было безьлiч зманлiвага i цiкавага. Там зьлiвалiся дзьве ручаiны, утвараючы вадзяныя запруды на камянях, сьцежку заўжды перакопвалi кратовыя норы, крыху далей, на схiле, зеўрала барсукова нара, а ўнiзе, пад абрывам, бруiла з-пад камянёў крынiчка. Усе даваенныя гады мы бралi зь яе ваду, якую, аднак, ня дужа лёгка было цягаць па крутых сьцежках, асаблiва ўзiмку. Але калодзежу на падворку мы ня мелi, а вада з крынiчкi была дужа добрая — чыстая, заўжды сьцюдзёная i смачная, як казала мацi. У калодзежах такой не бывае.

Над ровам удалечынi вiдаць былi цёмныя купкi ельнiку, то — Гаi, Блiжнiя i Дальнiя, куды дзятва пачынала хадзiць зь Вялiкадня, калi падсыхалi сьцежкi. Там мясьцiўся зусiм ужо iнакшы сьвет — лясны, змрочны i таямнiчы. У Пiлiпаўку чулася, як там выюць ваўкi, хаця адмысловае ваўчынае месца звалася Ваўкоўшчынай, яно было збоч i далей ад Гаёў, за iншым, яшчэ глыбейшым ровам. Увогуле равоў у нас хапала, усе зарослыя хмызьняком, з крутымi, галаваломнымi схiламi.

Пачаў сябе памятаць, можа, гадоў зь пяцi. Першыя мае ўражаньнi ад навакольнага сьвету, аднак, зьвязаныя з возерам.

Мой сябра Валодзя Галавач, старэйшы за мяне на тры цi чатыры гады, аднойчы сказаў: пойдзем на возера. Канешне, гэта было дужа зманлiва, але ж далёка — можа, кiлямэтры два. Для пяцiгадовага то сапраўды цэлы сьвет. Прытым усё самавольна, без дазволу бацькоў. I вось мы пайшлi. Трэба было перайсьцi поле, iльняную нiву, пералезьцi цераз глыбачэзную, страшную аўражыну, узьлезьцi на крутую гару [ — ] і ўжо зь яе бачным рабiлася возера, якое няроўным блiшчастым лапiкам разьлеглася ў лесе. Той бераг таксама гарысты, круты, парослы ельнiкам ды дубамi; а на гэтым — хмызьняк, драбналесьсе. Перад самым возерам такi спрытны беражок зь пясчанай водмельлю, збоч вялiзная крутая гара з дубамi. Казалi, там некалi было паганскае капiшча. I вось я ўпершыню ўбачыў гэткi цуд. Надвор’е было цiхае, летняе, дык той бераг спакойна вiсеў у вадзе ўнiз галавой — i елкi, i дубы. Toe захапляла. Усё самае рамантычнае ў маiм дзяцiнстве зьвязанае менавiта з тым возерам. Пасьля там купалiся, вудзiлi рыбу, лавiлi ракаў, — тыя яшчэ вадзiлiся. Калi трохi падрос, памятаю, хадзiлi ноччу са смаляком. Смаляк запалiш, а яны вакол выпаўзаюць на водмель, нават страшнавата робiцца. А то засунеш руку ў падмытае карнявiшча на беразе, а ён — цоп за палец, i цягнеш яго. Трохi далей на балоцiстым беразе ў хмызьняку жылi бабры, ладзiлi свае хаткi. Часам можна было бачыць (асаблiва ўвечары), як яны плывуць, што-небудзь цягнучы да свайго жытла.

Цiкава зазначыць, што за час, якi мiнуўся з моманту маiх першых уражаньняў ад возера, шмат што — калi ня ўсё — у навакольлi зьмянiлася. Ня стала прыазёрных вёсак, пабурылiся ў вайну, ды так i не аднавiлiся мястэчкi, паадыходзiлi ў iншы сьвет людзi. А возера нiколькi не зьмянiлася. Усё той жа бераг, тыя ж яго абрысы, водмель i зарасьнiкi трысьнягу побач. I нават тры старыя алешыны на беразе як расьлi на пачатку мiнулага стагодзьдзя, так растуць i цяпер. I той бераг такi ж круты i лясiсты, недаступны нi зiмой, нi ўлетку. Сапраўды, неўмiручае i нават нязьменнае мiлае маё азярко, якое я буду любiць да скону дзён. Возера тое называлi Белякоўскiм — па назову блiжняй, дарэчы, уцалелай за вайну вёскi. А гiстарычны назоў ягоны — Гарадзень, мабыць, паводле памянёнага ўжо капiшча. А крыху далей — зьвязанае з гэтым рачулкай возера Камароўскае. То большае, з астраўком, i побач зь iм, бы спарыш, меншае. А памiж iмi па мастку праходзiла дарога. I вось, памятаю, гэта таксама было ў дваццатыя гады, калi аднаасобна жылi, настала нейкае сьвята, магчыма, Сёмуха, паехалi мы сям’ёй у Стайкi на набажэнства. Казалi, прыехаў архiрэй. На гэтай дарозе з гары панёс конь, i мне, малому, здалося, што якраз той кiруе ў возера. Дужа спалохаўся. Дзякуючы таму спалоху запомнiў i паездку, i возера, i сябе малога. А возера таксама прыгожае, на астраўку менскiя археолягi раскапалi стаянку нэалiтычнага чалавека. Так што мясьцiны гэтыя былi даўно абжытыя, але ацалелыя праз тысячагодзьдзi.

Калiсьцi над возерам ля вёскi Белякоўшчына стаяў маёнтак пана Рудамiна (дарэчы, славуты род часоў ВКЛ), у якiм колькi год мясьцiлася школа. Пасьля школу перавялi ў Двор-Слабодку, а Рудамiнаў маёнтак разабралi на бярвеньне i перавезьлi ў Вушачу пад райвыканкам, якi там i быў да самай вайны. Возера без жытла асiрацела, хаця недалёка былi вёскi — Саўчонкi-дольнiя i Саўчонкi-гаране. Цяпер пра iх сьведчаць толькi аброслыя малiньнiкам камянi падмуркаў. Далей па рэчцы была вёска Вiтава з мастом, грэбляй i мураваным млынам. Вiтава i млыну даўно няма, але вёска Чарапоўшчына на гары пакуль што стаiць, прытулiў шыся да зьдзiчэлага саду i дамоўкi пана Малiноўскага. Яшчэ ў 20-я гады то была здатная будынiна з вэрандай, зашклёнай разнаколернымi шкельцамi, а галоўнае — з мэталiчнай вiнтавой лесьвiцай на другi паверх. I тое ды iншае дужа захапляла дзятву, мы бегалi туды паглядзець хоць знадворку. У сярэдзiну не пушчалi, там была важная ўстанова — сельсавет, на ганку якога тупаў мiлiцыянт з наганам на баку.

Пра дзядоў-прадзедаў ведаю няшмат, мабыць, мала захавалася пра iх у нашай сямейнай памяцi. Цi, можа, бацькi ня мелi патрэбы распавядаць пра iх дзецям. Сьпярша тое насамрэч было малым нецiкава, а пасьля не было каму слухаць. Ведаю толькi, што адзiн дзед быў патомны рыбак, усё жыцьцё лавiў рыбу. Тую справу перадаў сыну, брату маёй мацi — Лявону, якi таксама лавiў рыбу. Другі дзед быў селянiн-адыходнiк, сэзонна рабiў на прамысловых прадпрыемствах у Курляндыi, там жа пад канец жыцьця выбiўся ва ўпраўляючыя цагельнага завода. Баба жыла ў вёсцы, але рана памерла, вялiкiх уражаньняў па сабе не пакiнула. Бацька Уладзiмер Хведаравiч у маладосьцi нямала пабадзяўся па сьвеце i толькi на старасьцi жыў у роднай вёсцы. Як цяпер пагляджу, гэта, можа быць, самае нешчасьлiвае пакаленьне, якое за ўсё свае жыцьцё долi ня знала. Адно бязладзьдзе, рэвалюцыi, войны. Ды калектывiзацыя. Ды барацьба з ворагамi народу… Голад, кроў i пакуты.

Зямлi было мала, казалi тады — два надзелы, дык бацька кожнае лета хадзiў у адыходнiкi — на цагельныя заводы ў Латвiю, пасьля служыў чатыры гады ў царскай армii, у Гораднi, дзе, дарэчы, пасьля i мне давялося жыць. Толькi прыйшоў са службы, пачалася Першая сусьветная вайна, быў змабiлiзаваны ў самсонаўскую армiю, недзе ў Аўгустоў скiх лясах трапiў у палон i апынуўся ў Нямеччыне. Працаваў у баўэра. У палоне, казалi, было па-рознаму, як дзе i каму. На заводах i ў шахтах дык дужа кепска, а ў прыватных гаспадароў, здаралася, i нiшто. Канешне, трэба было працаваць, але немцы кармiлi, апраналi, неяк клапацiлiся аб працаўнiках, ня тое, што пасьля на радзiме, у калгасах. Бацька часта ўспамiнаў свой палон добрым словам, што ў мяне, вечна галоднага падлетка, выклiкала непаразуменьне i зайздрасьць. Яшчэ бацька быў на грамадзянскай вайне, наступаў на Варшаву. А перад тым палякi наступалi на нас, у ваколiцах вёскi адбыўся бой, было шмат забiтых з абодвух бакоў. Тое месца, дзе ляжалi забiтыя, пасьля доўга называлi Бiтаю пожняй.

Мама распавядала, некаторыя зь сялянаў зьдзiралi зь iх боты, апратку. Тое распавядала з асуджэньнем, амаль спалохам (гэта ж — вялiкi грэх!) i паказвала ў вуглу хаты дзiрку, дзе засела куля, што прыляцела ўсё адтуль, зь Бiтай пожнi. Я таксама не любiў тую пожню, але болей за калючую траву, што расла там i дужа калола босыя ногi.

Бацька ўспамiнаў, як ва Усходняй Прусii (у Аўгустоўскiх лясох) трапiў у палон да немцаў. «А куды ты дзеў вiнтоўку?» — цiкавiўся я. «Павесiў на сук у лесе», — казаў бацька. I я шкадаваў: нашто ў лесе, лепш бы прынёс дамоў, я б зь ёй гуляў. Мне ў той час было гадоў пяць.

Мацi Ганна Рыгораўна паходзiла зь вёскi Завулак, якая апынулася па той бок мяжы, пад Польшчай. За мяжой застаўся i яе брат, той, што лавiў рыбу. Яна ўвесь час па iм гаравала, асаблiва як агiтатары распавядалi, што працоў ныя ў Польшчы гiбеюць без правоў i бяз хлеба. Для нас, дзяцей, гэта таксама была нейкая драма, спасьцiгнутая ў надта раньнiм узросьце. Я быў старэйшы. Праўда, была яшчэ старэйшая за мяне сястра Антунiна, але яна памерла ў пятнаццаць гадоў… Пасьля мяне нарадзiлася сястра Валя, а ў 30-м годзе — брат Мiкола (памёр у 2000-м). Ну, калi яшчэ казаць пра бацькоў… Бацька быў даволi строгi да нас, дзяцей, увогуле мы яго пабойвалiся. Мацi ж, наадварот, — дужа мяккая i жальлiвая, я нiколi ня чуў ад яе гучнага слова — усё з ласкай i добрасьцю. І я лiчу, што гэта кепска. Жыцьцё — усё ж бязьлiтасная рэч, для яго яшчэ ў дзяцiнстве патрэбна загартавацца характарам. Я ж засвоiў ад мацi занадта шмат мяккага, што мне неяк шкодзiла — на вайне i пасьля вайны. Асаблiва ў войску, дзе ў пашане пэўная зьвераватасьць характару. Мабыць, варта яшчэ зазначыць, што вёска наша была ў якiх-небудзь двух кiлямэтрах ад мяжы з Польшчай, i тая акалiчнасьць накладвала свой адбiтак на шмат што — побыт, палiтыку, самаадчуваньне людзей.

Шмат рамантычнага па маладосьцi, а таксама драматычнага зьвязанае ў мяне зь мяжой. У Кублiчах побач са школай была памежная камэндатура, каля школьнага двара — канюшня i цiр цi стрэльбiшча, дзе памежнае начальства страляла з рэвальвераў. Па дарозе ў школу i са школы можна было бачыць памежнiкаў, якiя ўсё кудысь ехалi — конна, групамi, па два, зь вiнтоўкамi i шашкамi, у прыгожых, скрыпучых сёдлах. Камандзiры жылi ў мястэчку, а iх жонкi-настаўнiцы вучылi нас у школе. Памежнiкi часам паказвалi кiно ў вёсках, былi як бы шэфы. На нейкае сьвята на местачковай плошчы наладжвалi джыгiтоўку — на конях, шашкамi «секлi лазу». Усё тое было цiкава. А ўлетку купалi коней на Камароўскiм возеры, мы памагалi. Не абыходзiлася, канешне, i без драматычных падзеяў. Памятаю, неяк узiмку прымчалася начальства, усiх мужыкоў выгналi ў засады — пiльнаваць парушальнiкаў мяжы, i тыя дзень i ноч сядзелi ў кустоўi, каб падаць сiгнал, калi заўважаць каго. У канцы 20-х — пачатку 30-х з Польшчы на гэты бок iшло нямала народу, у асноўным моладзi, пасьля вядомага разгрому кампартыi i камсамолу. Хлопцы iшлi вясёлыя, нават з гармонiкамi, — як жа, вырвалiся з-пад панскага гнёту ў новы сьвет. Мы бачылi, як iх ранкам вялi з заставаў у камэндатуру, i яны пасьмiхалiся. А пасьля, як ужо мы iшлi са школы, iх на аўтамашынах везьлi далей, i рукi iх былi закладзеныя назад цi, можа, зьвязаныя, i яны не пасьмiхалiся. Аднойчы на мяжы нехта забiў пагранiчнiка, i яго хавалi ўсiм раёнам на кiрмашовай плошчы ў Кублiчах. Як цяпер разумею, забiлi таго не абавязкова палякi цi пару шальнiкi, а зусiм магчыма — свае ў мэтах правакацыi, як гэта яны здаўна рабiлi. Усё тое афарбоўвала дзяцiнства ў часам ненатуральныя, звыродлiвыя колеры. Асаблiва калi мець на ўвазе некаторыя наступныя падзеi…

Школа ў вёсцы арганiзавалася на мяжы 30-х гадоў, сьпярша гэта была пачатковая школка ў сялянскай хаце. Хата тая i дасюль стаiць, пасьля вайны ў ёй жыў мой брат Мiкола. А тады гаспадары проста перасялiлiся ў трысьцен, а большы пакой аддалi пад школу. Там паставiлi два даўгiя сталы i сабралi чалавек пятнаццаць вясковай драбнаты. Настаўнiкам быў Антон Васiльевiч Аўласенка зь вёскi Дарошкавiчы. Дарэчы, ягоная дачка жыве ў Менску, замужам за старэйшым Машэравым. Сталася так, што ўсе мае сябры былi старэйшыя за мяне i пайшлi ў школу раней, амне толькi шэсьць год. Сяджу адзiн дома, а ў школе штось адбываецца цiкавае, i я таксама хачу туды. Тады аднойчы бацька ўзяў мяне за руку i павёў да настаўнiка. Пагаварыў зь iм, i Антон Васiльевiч кажа: хай ходзiць. Даў мне сшытак, пяро, а Валодзя Галавач, зь якiм я хадзiў на возера, павёў на замерзлае балота, акуратна зрэзаў ножыкам чарацiнку, уставiў туды пяро. I пачаў я вучыцца.

Вiдаць, да гэтага часу (а можа, трохi раней) адносiцца маё знаёмства з мастацкай лiтаратурай. Яшчэ чытаць ня ўмеў, i першы мастацкi твор мне прачытаў бацька. Гэта быў знакамiты «Гой» Мiхася Лынькова («I плакала Рыва…»). А ў школе неяк прынёс настаўнiк некалькi дзiцячых кнiжак, пачаў раздаваць для чытаньня — на табе, на табе… Мне дасталася тоненькая кнiжачка, казка «Царэўна-лягушка», а Валодзю — «Канёк-гарбунок». Гэта была мая першая школьная крыўда: не хацеў я чытаць пра «лягушку» — хацеў пра каня-гарбунка. Абдзялiў лёс на першым этапе. У другую клясу пайшоў ужо ў iншую вёску — у Двор-Слабодку. Гэта трошкi далей, але школа там была лепшая, у былой панскай сядзiбе. Пад школу адвялi палову панскага дома з вэрандай, кафлянай грубкай i вялiкiмi вокнамi. Вучыў нас малады настаўнiк Сьцяпан Рыгоравiч Троцкi, а таксама ягоны калега Крацёнак. Першы цяпер на пэнсii, доўга працаваў у Браславе. Тады быў вясёлы, нязлы, мы яго любiлi. Ён вучыў, здаецца, адну зiму. Пасьля прыйшоў iншы — Сяргей Сьцяпанавiч Новiкаў, паходжаньнем з нашае вёскi. Гэты ўжо быў супрацьлегласьць ранейшаму, — даволi строгi чалавек, парцеец, ён арганiзоўваў калгасы ў нашай акрузе i загiнуў у партызанах, у час знакамiтага разгрому, названага пасьля «прарывам». У яго была свая, партыйная сiстэма навучаньня: вельмi ён напiраў не на мову цi арыфмэтыку, а на грамадазнаўства, на гiсторыю таксама. У пакоi, дзе мы вучылiся, было дзьве клясы — два шэрагi партаў. Калi ў адной клясе iшоў вусны ўрок, дык у iншай — пiсьмовы, значыць, самастойны. Ды бывала так, што я свае задачы хуценька парашаю i сяджу, слухаю, пра што iдзе гаворка ў старэйшай клясе. Неяк сталася, што некалькi разоў, калi там нiхто ня мог адказаць на нейкае пытаньне настаўнiка (памятаю, нешта пра Парыжскую камуну), дык я паднiмаю руку, i Сяргей Сьцяпанавiч мяне выклiкае, а пасьля сарамацiць старэйшых за тое, што яны ня ведаюць. Вось так я паактыў нiчаў пару разоў, i настаўнiк кажа: няма чаго табе там сядзець, перабiрайся сюды. Так сярод зiмы ён перавёў мяне ў чацьвертую клясу. Хаця тое мне не пайшло на карысьць. Бо скончыў я чатыры клясы ў дзесяць год, а што далей? Сярэдняя школа ў Кублiчах, за тры кiлямэтры, дык бацька i кажа: «Куды табе, малому, далёка хадзiць? Хадзi зноў у Слабодку». I пайшоў я зноў у чацьвертую клясу, абы вучыцца. Значыць, у трэцюю клясу хадзiў паўгода, а ў чацьвертую — два гады. Пасьля пайшоў у Кублiчы, дзе была сярэдняя школа i куды хадзiлi хлопцы i дзяўчаты з усяе акругi.

Калi замярзала балота, у школу хадзiлi наўпрасткi — па алешнiку, цераз пагорак i далей на балота. Там трэба было абысьцi хамлачок алешнiку з дрыгвянiстай асакой, перабрацца цераз зарослую аерам рачулку i ўскараскацца на крутаваты схiл перад Кублiчамi. Шлях быў цяжкi, але цiкавы: на балоце траплялiся зайцы, можна было спугнуць курапатак у асацэ. Аднойчы ў зiмовых прыцемках мне трапiўся воўк, нейкi час мы зь iм iшлi ў адным накiрунку, я — па сьцежцы, а ён зводдаль па цалiку. Пасьля разышлiся — кожны сваёй дарогай.

На балоце перад школай разьлеглася невялiкае азярко, недаступнае ўлетку, затое дужа цiкавае восеньню, як пакрыецца тонкiм празрыстым лёдам. Там можна было пакоў зацца ўранку, дасьледаваць, што на неглыбокiм тванiстым дне. На дне дзе-нiдзе, ледзьве варушачы плаўнiкамi, драмалi язi ды шчупакi. Варта было прадзяўбсьцi пацiху невялiчкую палонку i скiраваць на рыбiну зробленыя з тоўстага дроту восьцi, як тая рабiлася тваёй хвалюючай здабычай. Тым звычайна займалiся некаторыя старэйшыя хлопцы, малым дазвалялася хiба паназiраць зблiзку.

Прынялi ў пiянэры, выдалi чырвоныя гальштукi з прыгожымi мэталiчнымi зашпiлькамi, якiя нам дужа падабалiся. Болей за гальштукi. Але бабы ў вёсцы сьмяялiся, а некаторыя i лаялiся, казалi: бязбожнiкi. Дык мы да Кублiч гальштукi хавалi ў кiшанях, зашпiльваючы на паваротцы да школы. Пасьля заняткаў там жа зьнiмалi.

У Кублiчах, як у кожным беларускiм мястэчку, тады было шмат яўрэйскiх дзяцей, зь якiмi мы разам i вучылiся, i сябравалi. У нашай клясе палова вучняў былi яўрэйскiя рабяты. Я сябраваў з братамi Сьвярдловымi — Мэерам i Лейбам. Мэер быў старэйшы, iшоў на дзьве клясы наперадзе, а зь Лейбам мы хадзiлi ў адну клясу. Загiнуў мой Лейба-Лёва ў 41-м годзе, расстраляны разам з усiмi кублiцкiмi яўрэямi ў Вушачы, а Мэер жыў у Маскве, працаваў на нейкай паштовай скрынцы. Неяк прыязджаў у Менск, i мы разам езьдзiлi ў мястэчка нашага маленства, дзе не засталося i сьледу ад хаты Сьвярдловых. Ды i наогул мала што засталося ад Кублiчаў — усё пабамбiлi, папалiлi, панiшчылi ў вайну… А колiсь гэта было слаўнае старажытнае мястэчка, пазначанае на картах XVI стагодзьдзя, з праваслаўнай царквой (былой унiяцкай), у якой мяне хрысьцiлi i дзе я пазнаў першае прычасьце. У Кублiчах нарадзiўся Вярыга-Дарэўскi, вядомы лiтаратар, удзельнiк паўстаньня Кастуся Калiноўскага. Была таксама сiнагога, школа i нават пажарня побач з царквой, аптэка, кузьня. Галоўнае месца, аднак, ля кiрмашовай плошчы займаў чырвоны цагляны будынак межавой камендатуры. Сьпярша ён проста прымыкаў да плошчы, затым яго абгарадзiлi высокiм дашчатым плотам з колам на рагу — у выглядзе турэлi, да якой прыладзiлi ручны кулямёт. У 30-я гады пабудавалi новую, неблагую школу, але садралi крыжы з царкоўных купалоў, каб тыя нельга было згледзець з-за мяжы, бо ж — арыенцiры для «мiравой буржуазii», якая толькi i цiкуе, каб разбурыць Кублiчы. Але бурыць iх пачалi самi. Усё царкоўнае майно сканфiскавалi або проста расьцягалi ваяўнiчыя атэiсты, якiмi абавязаны былi быць усе пiянэры, камсамольцы, бальшавiкi, настаўнiкi i актывiсты. I мы пiянэры-актывiсты, цягалi з царквы i дралi старажытныя фалiянты, клеiлi з царкоўных рукапiсных пэргамэнтаў папяровых зьмеяў, якiя запускалi ў ветраныя днi. З царкоўных жа рызаў раённы быткамбiнат пашыў цюбіцейкi, у якiх шмат гадоў хадзiлi ўлетку нашыя хлопцы. У першы год вайны ўсё яўрэйскае насельнiцтва акупанты выгналi ў Вушачу i расстралялi ля могiлак. Перад вызваленьнем Кублiчы былi ўшчэнт разбамбаваны i спалены. Цяпер гэта захудалая вёска зь некалькiмi сiлiкатнымi будынiнамi на пачатку.

Так, рэлiгiйна-хрысьцiянскiя традыцыi марнелi, цэрквы, касьцёлы зачынялiся, сьвятароў саджалi. Але заставалася прывабнасьць старажытных традыцыяў — Калядаў, Дзядоў, Купальля. Асаблiва Купальля. У ноч на 7 лiпеня вясковая моладзь, якой тады было куды больш, чым цяпер, ладзiла смаляное кола цi якую дзягцярную карчашку i на пагорку за хатай Галавачоў запальвала яе на высока ўзьнятай жардзiне. I тут жа ўсе разьбягалiся, хто куды. Неўзабаве з Кублiч скакаў конны памежны нарад, скiдваў i тушыў тую карчашку. Памежнiкi лаялiся — палiць агонь на Купальле забаранялася. Чаму? Таму! — быў лаканiчны адказ.

За лесам (парасьнiкамi) знаходзiлася яшчэ адно мястэчка — Селiшчы. То ўжо быў каталiцкi цэнтар рэгiёну — зь вялiкiм касьцёлам, кляштарам, крытым блiскучай белаю бляхай, якая была вiдаць аж з нашага поля. Там круглы год зелянелi хвоi на каталiцкiх могiлках з дужа файнымi мармуровымi помнiкамi i надпiсамi лацiнкай. У сярэдзiне могiлак мiж хвояў высiлася белая мармуровая скульптура анёла-дзяўчыны — вядома ж, на магiле памерлай. Мы дужа баялiся таго помнiка, ня ведаю чаму. Цяпер Селiшчы — таксама захудалая вёска з пабураным касьцёлам i бязладнымi могiлкамi.

Кублiчы да вайны былi сельсавецкiм цэнтрам, а Вушача — раённым. У маiм тагачасным уяўленьнi то было ўжо горадам, далёкiм i зманлiвым — з клубам, сталоўкамi i нават кнiгарняй. У кнiгарнi вiсела знакамiтая карцiна Зайцава (рэпрадукцыя, вядома) — «Чапаеў на канi», — у бурцы, з апушчанай блiскучаю шабляй. Захапляла натуральна выпiсанае неба (тады яшчэ гэтак умелi) з прыгожымi аблокамi, i я, зрэдчас бываючы ў Вушачы, заходзiў у кнiгарню палюбавацца на Чапаева.

Але Кублiчы… Як я ўжо казаў, тут была новая, драўляная школа са сьветлымi клясамi, фiзкультурнай пляцоўкай побач. I, канешне, з новымi настаўнiкамi. Рускую мову i лiтаратуру выкладала Клаўдзя Якаўлеўна Пашута, маладзенькая дзяўчына, якая толькi што прыехала з Полацкага педтэхнiкуму. Мы любiлi яе проста за маладосьць, хоць i настаўнiца яна была неблагая. I ўсё ж беларускiм дзецям руская мова давалася няпроста, асаблiва дыктанты, усялякiя сачыненьнi. Я ж пад той час захапляўся кнiжкамi, абыякiмi — рускiмi цi беларускiмi, — таму i руская мова ў мяне iшла без асаблiвых праблемаў. Беларускую мову выкладаў Андрэй Дзям’янавiч Курчанка — змрачнаваты чалавек, даволi строгi настаўнiк. Трэба сказаць, ён выдатна ведаў сваю справу, i, паколькi быў строгi, усе мусiлi сур’ёзна вучыць беларускую мову. Ну а мне яна давалася проста, можа, таксама дзякуючы таму, што i я пабойваўся Андрэя Дзям’янавiча. Хаця ён выклiкаў мяне рэдка i нiколi не даваў адказаць да канца. Толькi я пачынаў, як ён казаў: сядай! I ставiў пяць. (Цi — «выдатна», я ўжо забыўся, якiя адзнакi тады былi. Сыстэма ж адукацыi ў нас пэрманэнтна мяняецца.) Як бы там нi было, беларускую граматыку я надоўга засвоiў (ведама ж, наркамаўку) i, можа, толькi цяпер пачынаю забываць. А яшчэ быў настаўнiк Красiнцаў, якi выкладаў фiзыку, гiсторык i географ Жырноў. Гэта таксама былi слаўныя настаўнiкi, сьветлая iм памяць.

У тыя гады я ўжо захапiўся чытаньнем. Але дзе браць кнiгi? Канешне, у школьнай бiблiятэцы, якая была ня дужа багатая, ды ўсё ж клясыка ў ёй знаходзiлася, i беларуская i руская, i што-нiшто з сусьветнай. Найперш прыгоднiцкая лiтаратура — ад Жуль Вэрна да нашага Янкi Маўра6, кнiгi якога я вельмi любiў. Дужа папулярную на той час «Як гартавалася сталь» чыталi па чарзе ўсёй школай. Аднойчы я захварэў i доўга не хадзiў у школу, затое чытаў, i перачытаў усё, што было ў Слабодскай школе, а гэта пераважна руская клясыка. Тады ж адолеў «Вайну i мiр», тры тамы «Цiхага Дону», шмат што з Ганчарова, Тургенева, а таксама Зарэцкага, Гартнага, Галавача. Доўга нiдзе ня мог дастаць коласаўскую «Дрыгву», пра якую дазнаўся са школьнай граматыкi. Дык падпiльнаваў, як яна паявiлася ў нарыхтоўчай краме ў Селiшчах. Але ж дзе было ўзяць грошы? Звычайна летняй парой дзецi дралi лыка лазы, крушыны, усё тое сушылi на сонцы i здавалi ў нарыхтоўчыя канторы. Чарговы раз занёсшы ладны бярэмак кары ў Гушчынскую Слабодку, я займеў магчымасьць купiць «Дрыгву». Як усё тое было прачытана, iшло паляваньне на кнiжкi па сябрах i знаёмых. Скажам, дачуўшыся, што ў кагосьцi ёсьць якiя незнаёмыя кнiжкi, я прасiў даць пачытаць. На два днi, на адну ноч. Памятаю, з намi ў школе вучыўся Баброўскi, здаецца, зь вёскi Чамярычына. Ягоны бацька цi дзед былi настаўнiкамi яшчэ за царскiм часам, i пасьля iх застаўся сундук з кнiжкамi. Во гэта быў скарб! Баброўскi прыносiў мне кнiжкi ў школу, я да яго бегаў па кнiжкi i ўлетку. Чытаў пераважна выданьнi XIX стагодзьдзя — Мамiна-Сiбiрака, Караленку, Станюковiча, Памялоўскага, некалькi раманаў Шэльлера-Мiхайлава ды iншых. У яго ж неяк знайшоў рэдкую па тым часе кнiгу Жуль Верна «Из пушки на луну», якая мне дужа спадабалася. Дазнаўшыся, што на беларускай мове яе няма, я сам пераклаў яе з расейскай, паслаў у Менск у газэту «Піянэр Беларусi», каб там надрукавалi i пазнаёмiлi беларускiх дзяцей з гэтым творам. Канешне, тое было наiўна, але кнiжны сьвет ужо звыкла стаў для мяне ня меней значны за рэальны. У дзiцячыя гады адбывалася нейкае душэўнае фармаваньне, можа, болей важнае за ўплывы рэальнага сьвету…

Паэзiя, у тым лiку i расейская клясыка, мала краналi. Трохi пазьней, у юнацтве, пачаў падабацца Лермантаў. I я зразумеў, чаму, калi пасьля вайны прачытаў у Бунiна, што Лермантаў, а зусiм ня Пушкiн — першы паэт Расеi.

Некалькi год у школе я сядзеў за адной партай з Шуркам Андрэйчыкам. То быў цiхманы, задуменны хлапец, добра вучыўся па матэматыцы. Лепш за мяне. Але я лепей пiсаў дыктоўкi i сачыненьнi. Тады мы стварылi пэўную каапэрацыю i памагалi адзiн аднаму: ён мне па матэматыцы, а я яму па мовах. Зь цягам часу я зусiм занахабнiчаў i на ўроках матэматыкi чытаў пад партаю кнiжкi. Так доўжылася, аж пакуль дырэктар Сьлiмборскi, ён жа выкладчык матэматыкi, мяне не злавiў i не паставiў двойку. Мусiў выпраўляцца. Было сорамна, бо па астатнiх прадметах меў адны пяцёркi.

Тут, можа, трэба сказаць яшчэ пра адно школьнае захапленьне — маляваньне. Маляваць пачаў рана, можа, з трэцяй цi чацьвертай клясы, — як звычайна, алоўкам цi акварэльнымi фарбамi для насьценнай газэты, розныя школьныя дапаможнiкi — карты, схемы… Але якое выяўленчае мастацтва ў вёсцы? Ды ўсё ж знайшлося. У суседняй вёсцы Астроўшчына жыў селянiн Бобрык, бедны — бяднейшы, можа, за ўсiх. Але ў часы грамадзянскай вайны ён быў слугою ў якогась заможнага дваранiна недзе ў Сiбiры, казалi, нават у губэрнатара. Дык ён прывёз на радзiму некалькi карцiн алеем, маленькiх такiх эцюдзiкаў. Яшчэ ён прывёз гадавыя пераплёты часопiсаў «Нивы», «Огонька» за некалькi год. «Огонька» нават з пачатку стагодзьдзя аж да 1916 году. Там было шмат рэпрадукцыяў — чорна-белых i каляровых таксама. Я браў у яго тыя пераплёты-падшыўкi, чытаў, разглядаў малюнкi тагачасных мастакоў. Ну i, канешне, сам маляваў. Пасылаў кудысьцi на конкурсы свае малюнкi, перапiсваўся, здаецца, зь Менскiм цi Вiцебскiм домам пiянэраў. Там былi мэтадычныя кабiнэты, адкуль мне прысылалi заданьнi…

Што ж да кніжак, дык яны таксама маюць сваю пару, кожную зь iх трэба чытаць у пэўным узросьце. Цяпер дык шкадую, што рана перачытаў якраз самыя значныя кнiгi, зь якiх у дзiцячым узросьце ўзяў далёка ня ўсё, што належала ўзяць. Але, можа, i памыляюся. Можа, менавiта ў раньнiм узросьце яны i маглi закрануць штосьцi ў душы, а пасьля ўжо рабiлася позна. I пасьля кранала-камячыла жыцьцё, а не ўплывала лiтаратура.

Апроч клясыкі, у гэтую пару давялося прачытаць некалькі кніжак, якія так ці інакш штось закранулі ў дзіцячай душы і засталіся ў памяці. То выпадковыя кніжкі, часам малавядомых аўтараў. Прачытаў і доўга ня мог забыць ваеннага трагізму кніжкі «У якуцкай тайзе» І. Строда. Або «Ад’ютант генэрала» Май-Маеўскага — гэтую прадцечу шмат якіх наступных «шпіёнскіх» ці «разьведчыцкіх» кніжак пазьнейшых часоў. «Сіўцоў вражак» Асоргіна раскрыў вочы на пасьлярэвалюцыйны час у Маскве. Вядома ж, жахлівы час, убачаны, аднак, з пазыцый трохі інакшых, чым мы звычайна сустракалі ў савецкай літаратуры. Гэта была літаратура 20-х гадоў, творы «папутчыкаў», а не пісьменьнікаў-камуністых. Зь беларускіх у гэтым шэрагу помняцца «Прысады» М. Зарэцкага ды хіба «Спалох на загонах» П. Галавача. Асабліва фінал гэтай хрэстаматыйнай аповесьці.

Дагэтуль маё апавяданьне iшло па дзiцячай лiнii, болей выбiрала з памяцi лепшае цi, можа, нэўтральнае. Але жыцьцё насамрэч было iншым, i памяць захавала шмат якiя грымасы таго дарослага жыцьця.

Вось, памятаю, цi ня ў 32-м годзе тое было, вясной. Па краiне iшла калектывiзацыя, па сутнасьцi гвалтоўная лiквiдацыя сялянства як клясы. У спрэс сялянскай краiне лiквiдоў валася сялянская кляса — што ёсьць клясычны генацыд, хiба што паводле клясавай прыналежнасьцi. Сялян агiтавалi, што ў калгасе будзе лепш, а яны, «дурнi», ня верылi i тым стваралi канфлiкт зь дзяржавай. Але тое ў сфэры палiтыкi, а як было ў жыцьцi? Быў малы, але ж памятаю, як у вёсцы iшоў сход — некалькi дзён запар, сялянаў усё ўламвалi ўступаць у калгас. Тыя ўпiралiся — думалi, нешта залежыць ад iхняе згоды. Ды марна. Неяк прачынаюся дужа рана, устрывожаны тым, што плача мацi. У дзяцiнстве я дужа адчуваў мамiн настрой i звычайна адпаведна рэагаваў на яго. Я нiколi ня бачыў, каб мама плакала. А тут проста галосiць, бы па нябожчыку. Побач у куце, унурыўшыся, сядзiць бацька. Я падскочыў да мацi i пытаюся: «Чаго ты?» А бацька кажа: «Не чапай яе — арганiзаваўся калгас». Ну, хай бы арганiзоўваўся, але чаму плача мацi? Аказваецца, таму, што на золаку прыехала брыгада i выграбла ўсё з кублаў, зь мяхоў i засекаў. Во i кармi дзяцей! Дык мацi i плача. Бацька маўчыць, што ён можа сказаць? Вось з тае пары i пачалося. Вядома ж, як у калгасах было — голад, прыгонная праца, рэпрэсii… Жалезнай хадой iшло раскулачваньне. Раскулачылi селянiна, у якога была карова зь цялушкай. Ва ўсiх па адной карове, а ў гэтага — зь цялушкай. Другога раскулачылi за тое, што ўлетку пляменьнiца памагала жаць жыта. Значыць — наёмная сiла. I трэцяга — як сабатажнiка. Не хацеў уступаць у калгас, упiраўся. Вывозiлi сем’ямi. Памятаю хлопца, зь якiм вучыўся. Раскулачваньне было ўвосень, хаця ня памятаю, цi да арганiзацыi калгаса, цi пасьля… I вось ён не пайшоў у школу, i я пабег яго праведаць. Гляджу, там ужо грузяць майно на фурманкi, а мой сябра хвалiцца: «Мы цягнiком паедзем, ага!» I мне стала зайздросна — чаму майго бацьку не раскулачылi, i я б таксама цягнiком паехаў. А так цягнiка i ня бачыў… Арганiзавалi калгас, прыйшла вясна, даелi бульбачку, што засталася ад абагульненьня. Есьцi ня стала чаго. Елi мякiну з травой, крапiву. I так доўжылася шмат гадоў, бо з калгасаў нiчога не давалi. Ураджаi кожны год дрэнныя, усё, што вырасьце, iшло на дзяржхлебаздачу ды насеньне. Памятаю такiя моманты… Бацька пойдзе ўвосень на канчатковае разьмеркаваньне i прынясе гадавы заробак — паўторбы жыта. Вось i ўсё, што мы зарабiлi за год, усёй сям’ёй працуючы ў калгасе. Такi заробак. Але ж яшчэ з нас i пастаўкi: мяса, воўну, яйкi, малако, масла, грашовы падатак, страхоўка, яшчэ пазыка i рознае iншае, не пералiчыць. Дзе ўзяць грошы? Што прадаць, каб сплацiць? Не кажучы ўжо, каб нешта купiць. Хоць бы штаны хлопцам хадзiць у школу. Пры аднаасобнiцтве ратаваў лён, якi сеялi, апрацоўвалi i апраналiся. А цяпер наконт лёну стала дужа строга — таксама наклалi падатак. Спаганялi страшэнна.

Той час запомнiўся мне нязвыклаю панурасьцю бацькi. Звычайна ён прыходзiў з калгаснае працы, моўчкi сёрбаў штось зь мiскi, выйшаўшы з хаты, сядаў на калоду ў дрывотнi. Моўчкi курыў. Мацi яго тады не чапала, мы маўчалi таксама. Мне здавалася, што бацька злуецца — на мяне, можа? I я таксама трохi крыўдаваў на яго, дурань. Куды пазьней зразумеў прычыну бацькавай панурасьцi — яму, як i сялянам наогул, ня стала як жыць.

Памятаю (гэта яшчэ да калгасаў было), бацька ўвечары разьвiвае конскiя путы, раскручвае, каб здаць за лён. А то ходзяць сельсавецкiя актывiсты, робяць вобыскi, каб знайсьцi, калi хто схаваў якую-небудзь кудзелю. У вёсны ва ўсiх рабiлi суцэльны вобыск, прыйшлi i да нас. А ў нас была iстопка старая, з прадранай стольлю, трохi затуленай саломай. Шукалi, шукалi, нiчога не знайшлi, i ў мяне пытаюцца: «Мальчик, где отец прячет лён?» А я кажу: «На iстопцы». Ну гэтыя: «Иваноў, давай туда!» А я… Ну чаму я гэтак сказаў? Мабыць, з непрыязьнi. У мяне папыталiся, ну я i сказаў, маючы на ўвазе тую замаскаваную дзiрку ў столi. I праўда, гэты Iваноў увалiўся туды, пачаў лаяцца. А я ўцёк у роў. Пасьля бацька лаяў мяне: «Ну дзе ты бачыў там лён? Лён у нас у другiм месцы схаваны, век ня знойдуць…» Так, лён. Але ж трэба было яшчэ здаць i збожжа. Каб збожжа не малолi на муку, а везьлi на млын, дзе яго маглi спалавiнiць, зрэквiзаваць, а то i проста абрабаваць. Але ж у сялян былi свае млыны — жорны. Амаль у кожнага стаялi ў сенцах цi ў варыўнi-iстопцы гэтыя несамавiтыя прылады з двух плоскiх камянёў. Ды i што там было куды везьцi, якiх пару мяшкоў жыта. Бацька малоў сам. Дык вось аднойчы прыйшлi гэтыя камбедаўцы, сельсавецкiя актывiсты, i зьнялi верхнi камень. На рагу з падмурку вытыркаўся вялiкi валун, дык яны кокнулi аб яго жорнавам i разьбiлi на тры кавалкi. Ну i вось жывём са збожжам, але бяз хлеба. А гэтыя ходзяць, рэгулярна правяраюць, цi ляжаць у крапiве аскялёпкi. Тады бацька ўначы неяк узяў iх i змацаваў у адно драўляным абручом. Набiў, падраўняў i пацiху малоў. Ноччу зьмеле, а потым абруч зьнiме i зноў гэтыя камянi — у крапiву, бы i не чапаў.

А пасьля, ужо за калгасам, нiякага збожжа не было, ня сталi патрэбны i жорны. Настала поўная галеча. Зь вясны галадуха, есьцi няма чаго. Чакаем бульбы. А бульба… Гэта цяпер скарасьпелка ды iншыя гатункi, дзякуючы iнстытуту бульбаводства. А тады была бульба толькi аднаго гатунку, якi высьпяваў аж пад восень. А так усё лета напаўгалодныя. Першая бульбачка. Добра нагаладаўшыся за лета (бясхлебіца і бязбульбіца), дачакаліся нарэшце пары, калі падрасла бульбачка. Тое было пасьля Спаса, але яшчэ да школы. Мама даўно ўжо прыгледзела баразёнку каля раўка, дзе бульбачка павінна быць найлепшая. Калівы тое падказалі, а вока ў мамы на гэты конт было беспамылковае. Мама ўзяла кошык, а я рыдлёўку. І праўда, першае ж каліва выцягнула на карэньні колькі ня дужа яшчэ вялікіх, але спрытнейшых чырванаватых бульбінаў, якія мама ашчадна паклала ў стары, прадраны кошык. Я капануў колькі разоў рыхлую зямлю, пасьля рукамі добра пашарыў у ёй і знайшоў яшчэ зь пяток бульбінаў. Тое ж зрабілі з суседнім кусьцікам. Праўда, пад ім было менш, я хацеў капануць і яшчэ колькі кустоў, але мама запрацівілася — кажа, хай яшчэ падрастуць. Нам, можа, хопіць. Прынесьлі кошык на падворак, сястра Валя адразу ўзялася скабліць бульбачку — ашчадна, каб не саскрэбсьці лішняе. Шасьцігадовы Міколка заклапаціўся пра цяпельца, каб было хворасту і колькі палак дроў. Цяпельца ладзілі ў мураве каля вуліцы, дзе было чысьцей, чым у глыбіні падворку ля хлеўчука. Для таго паклалі тры пляскатыя камяні і разам з братам разьдзьмулі агеньчык. Мама хутка паставіла чыгунок, ня самы вялікі — меншы, даверху накладзены невялічкай яшчэ, ружаватай, з вочкамі бульбачкай. Зьверху прыкрыла накрыўкай. Варыся, бульбачка. Мы сядзелі па-над цяпельцам, якое дыміла, Валя ўсё круцілася, адварочвалася ад дыму. А Міколка падкладваў і папраўляў палкі. Аднаго разу ледзьве не перакуліў чыгунок, і мама спалохалася — не чапай, дай я. Мы чакалі, калі закіпіць.

Але во і закіпела, кіпень трохі зьбег церазь бераг чыгунка, засіпеў на вугольлі. Цяпер трэба было падкладваць менш. «Ужо зварылася?» — нецярпліва пытаўся Міколка. Мама сказала, што сьвежая бульбачка варыцца доўга, тое ж — ня ў печы. Так яна варылася, і праўда, даўгавата, але мама не сьпяшалася адцэджваць — яна чакала бацьку. Бацька з мужчынамі быў у полі, павінен быў неўзабаве прыйсьці, і мы рыхтавалі яму вячэру. Мама ўжо прынесла гарлачык кіслага малака, ну а хлеба… Хлеба няма. Будзе сьвежая бульбачка замест хлеба.

— Татуля ідзе! — радасна паведаміла Валя.

І праўда, зза рога хаты на падворак стомленай хадой увайшоў бацька. Згледзеўшы цяпельца і сваю сямейку вакол, сумна ўсьміхнуўся.

— Во, ужо і бульбачка! Дык памыю рукі.

Дужа не цярпелася хутчэй пакаштаваць сьвежай, з дымам, цьвердаватай, даўно чаканай бульбачкі.

— Ну цяпер не памрэм, — казаў бацька, прысаджваючыся на ўслончык. — Калі дажыліся да бульбачкі…

І цяжка, самотна ўздыхаў.

Канешне, ратавала малако, але ж моладзi i мужчынам хацелася хлеба. Апроч таго, вечныя праблемы з вопраткай i абуткам. Па гразi, па сьнезе кожны дзень за тры кiлямэтры ў школу. Тры туды, тры назад. У крамах жа нiчога ня купiш, ды й за што купiць? Памятаю, калi ў сяльпо прывязуць мануфактуру, дык за ёй душылiся чорт ведае як. Газы давалi па лiтру цi паўлiтры на месяц i толькi па пайскiх кнiжках. Прыйдзеш зiмой са школы, у хаце цёмна, перад печчу — лучына, так вось трэба рыхтаваць урокi. Праўда, сярод гэтай нэндзы часам выпадалi сьветлыя моманты. Неяк увосень клiча мяне дырэктар, паглядзеў на мае растаптаныя ў гразi башмакi i кажа: «Ідзi ў сельмаг, памерай гамашы. Скажы: дырэктар прыслаў». Пайшоў я, памераў, а пасьля дырэктар мне iх купiў. Усё ж я быў выдатнiк, i, мабыць, тое штось значыла. Ужо я бярог-ашчаджаў тыя гамашкi…

Якраз тою парой бацька ўзяўся будаваць новую хату, старая згнiла, жыць у ёй стала немагчыма. Узiмку хадзiў у сельсавет, каб дазволiлi сьпiлаваць колькi хвояў, затым iх трэба было вывезьцi. Ужо цёплай парой закладваў падмурак, пасьля ладзiў зруб. I ўсё сам, адзiн, не пакiдаючы палявой працы ў калгасе. Прыйдзе, бывала, на полудзень i хуценька на зруб — сякерай цюк, цюк… Так да восенi. Увосень перабралiся ў новую, яшчэ недаробленую, без падлогi хату. Хораша пахлi сьцены, але не было печы. Печ стаўлялi ўжо ў зазiмак. Намерзьлiся добра…

Маiмi вясковымi сябрамi былi хлопцы, пераважна старэйшыя за мяне, апроч хiба Васiля Паршонка, на год цi на два маладзейшага. Вядома ж, усе яны былi адметныя ўласным характарам: некаторыя добрыя i таварыскiя, iншыя — ня надта. Валодзя Галавач, хоць i старэйшы за мяне на тры гады, паводзiў сябе як роўны, ладна таварышаваў, памагаючы, калi ў чым была патрэба. Toe i ня дзiва — у яго была мацi вельмi добрая жанчына, апекавалася маёй мацi, калi тая засталася адна, бяз мужа. Валодзя памагаў мне сячы дровы, як бацька ляжаў з тыфам у Вушачы. Добры хлопец быў сын рэпрэсаванага — Коля, мой сусед (жыў цераз адну хату), якi пасьля вайны на радзiму не вярнуўся, атабарыўся ў Латвii. Меней мы сябравалi зь ягоным братам Мiшам Зьмiтраковым, казалi тады: задаецца. Пасьля вайны ён быў дырэктарам школы, якую адбудоўваў у Кублiчах. З Васiлём Паршонкам, будучым кiнамэханiкам, мы, памятаю, каталiся зiмой на лыжах; Васiль лепей за мяне зьяжджаў з самых крутых пагоркаў. Яшчэ адзiн сябра, мой стрыечны брат Мiкола, не вярнуўся з вайны — падобна, быў забiты пры штурме рэйхстагу, як сьведчыў камбат Няўстроеў. А ягоны малодшы брат Iльля, былы партызан, пабадзяўшыся па сьвеце, пад старасьць вярнуўся на радзiму i пахаваны на бацькоўскiх могiлках.

Вось цяпер я ўспамiнаю i хачу зазначыць, што ўсё ж такi дзецi — жорсткi народ. I нават у нечым па-жывёльнаму люты. Ну, натуральна, тое залежыць ад сацыяльнага стану, выхаваньня, гэта само сабой. Як i ў дарослых. Але дарослы чалавек мае нейкае права на годнасьць, хоць бы на асабiстую. А малы? Ён жа ня мае нiякiх правоў, а то i ўяўленьня пра тыя правы. Ён прывык думаць, што ўсё вырашае сiла — улады, дарослых, старэйшых сяброў… I заўсёды знойдзецца нехта старэйшы цi дужэйшы, а то i з садысцкiмi схiльнасьцямi, якi дыктуе свае законы. I часта меншы не разумее, што тое няправiльна, што павiнна быць iначай. I не паскардзiцца, бо ведае, што яго не абароняць. I ведае таксама, што скардзiцца кепска — тое яму ўнушылi рана, асяродзьдзе, а то i бацькi. Настаўнiкi таксама. Ростам я быў не малы, але худы i слабы, i з тае прычыны ў розных сутычках ня мог адчуваць перавагi. Перавага была за iншымi — болей дужымi, а галоўнае — болей нахабнымi. У мяне не было нахабства. Во тут я i прыпамiнаў мяккi матчын характар, якi я ўнасьледаваў i якi мне нямала шкодзiў зь дзяцінства. Зноў жа ў дзяцiнстве я быў схiльны востра перажываць свае ды i чужыя няшчасьцi. Асаблiва як пачасьцiлiся рэпрэсii, сялянскi хапун. I сябраваў з хлопцамi, што засталiся без бацькоў, якiх iншыя стараніліся цi грэбавалi, бо ж — ворагi народу. У нас тады вёска была двароў на дванаццаць, праўда, хутары яшчэ пасьля падсялiлi. Дык з гэтых дванаццацi гаспадароў шасьцёх узялi. Цёмных калгасьнiкаў, былых беднякоў. Узялi i Бобрыка. Мабыць, яму тая «Нива» з царамi ды графiнямi бокам вылезла. Быў яшчэ Дзям’ян Азевiч, iнвалiд Першай сусьветнай вайны з сухой паралiзаванай рукой, якую насiў у чорнай пальчатцы. Ён зарабляў на хлеб рамонтам гадзiньнiкаў, якiя несьлi яму з усёй акругi. I ён усе iх рамантаваў — насьценныя, кiшэнныя, будзiльнiкi i г. д. I нават больш — шкло ў iх ставiў. А шкло дзе возьмеш? Дык ён купляў шкло для лямпы, з выпуклай часткi выразаў самы пятачок i ставiў. Я, калi вучыўся, колькi год насiў яму гадзiньнiкi зь мястэчка, пераважна ад настаўнiкаў. Пакладу ў карабок ад запалак i прынясу. Ён шкельца ўставiць, аднясу назад. А тады нясу рубель за працу. I ён заўсёды дасьць 20 капеек. Вось i гэтага iнвалiда ўзялi. А ягоны сын у гэты час, таксама Дзёмка, служыў на Далёкiм Усходзе. А пасьля, у вайну, пайшоў у партызаны i ваяваў да перамогi. Ваяваў за савецкую ўладу, якая панiшчыла ягонага бацьку. Але — не пакрыўдзiўся, за што, як вядома, хвалiлi бальшавiкi. Што «не азлобiўся». Як быццам за тое сапраўды можна было не азлобiцца. Улетку на Пятроўскім лузе бабы зграбалі сена. Надвячоркам ля мастка спынілася райкомаўская эмка, зь якой вылез нейкі чын у пінжаку. Ён загадаў брыгадзіру дзядзьку Антону сабраць баб да кучы. Хутка ўсе і сабраліся на скрытным прылесным пагорку, пасталі, зморана абапершыся на граблі. Рабкамавец разгарнуў газэту і пачаў чытаць. У войску арудавала група шкоднікаў і шпіёнаў на чале з маршалам Тухачэўскім ды іншымі. Яны труцілі чырвонаармейцаў, падсыпалі ім у харч бітае шкло, выдавалі замежнікам вайсковыя сакрэты. Вярхоўная калегія Вайсковага трыбуналу прысудзіла іх да расстрэлу, і ўчора прыгавор быў выкананы. Слаўныя савецкія чэкісты не спудлавалі і на гэты раз. Бабы плакалі — гэта ж трэба, такія падлюгі. «Добра, што іх выкрылі, а то майму малодшаму ўвосень прызывацца, далібог атруцілі б» — плакала ад радасьці адна баба з Слабодкі. «Анягож, — пагаджалася другая. — Ці ім шкода нашых хлопцаў. Зьвяругі такія». Брыгадзір Антон зацята маўчаў. Невядома, што было ў яго ў думках. Але ён быў разумны мужык, і мы, дзеці, неяк паважалі яго. Толькі чаго ён маўчаў — тады было нам невядома.

Вёска наша ў асноўным была праваслаўная, але з хутароў падсялiлi некаторых каталiкоў. Прозьвiшчы такiя: Лявiцкi, Блажэвiч, Корсак, — iх у першую чаргу i пабралi. Забралi таксама нашага суседа Барыса. Браў звычайна раённы ўпаўнаважаны НКВД Перацяцькiн. (I потым пасьля вайны прыяжджаў, — мабыць, пацягнула на месца злачынства.) Ну i памежнiкi старалiся — не так пiльнавалi мяжу, як хапалi сонных мужыкоў з гэтага боку. Хоць i вартавыя мяжы, але ж адна сыстэма — НКВД. Нiхто з рэпрэсаваных не вярнуўся, хоць i ўсе рэабiлiтаваныя. Узялi тады таксама некалькiх настаўнiкаў, у тым лiку i нашага дырэктара Карчэў скага, якi мне гамашы купiў. Але i самiх памежнiкаў, камандзiраў таксама арыштоўвалi. Напрыклад, капiтана Акулава, мужа нашай настаўнiцы. Цiкава, што ў ролi сэксотаў-стукачоў выкарыстоўвалi старэйшых вучняў. Як судзiлi дырэктара, дык наша адна вучанiца была на судзе сьведкай супраць яго. Гэта гадоў у15. Мабыць, як i ўсюды. А пры мяжы асаблiва.

I ў кожнай вёсцы былi ў iх сэксоты, дзе лепшыя, дзе горшыя, актыўныя i ня вельмi. Нам у гэтым сэнсе, мабыць, не пашэнцiла. У вясковую абшчыну ўлез чужынец, прышлы чалавек, — пасьля грамадзянскай прыстаў да мясцовай кабеты. Ня ведаю, адкуль ён быў родам, але НКВД наладзiў зь iм вельмi цесны кантакт. I ён нават ня надта таiўся, яшчэ пахваляўся, што памагае чэкiстам. Недзе ў пяцiдзясятых гадах, як я прыяжджаў да бацькi, ён прыходзiў таксама i за чаркай гаварыў, што хацеў пасадзiць бацьку, была прычына, ды пашкадаваў. I бацька яму быў удзячны. Ня ведаю, што ён меў на ўвазе. Можа, мамiн «кантрабандны» пераход?

Мабыць, варта ўспомнiць гэты «крымiнальна-палiтычны» ўчынак. Як я ўжо казаў, мама паходзiла з таго боку мяжы i ўсе тыя гады ня мела нiякай сувязi з братам. Нават ня ведала, цi жывы ён. У трыццаць дзявятым годзе пасьля ўзьяднаньня паявiлася нейкая надзея хоць бы атрымаць вестку. Новую мяжу адсунулi за Беласток, але старую не лiквiдоўвалi. Ахоўвалi па-ранейшаму пiльна, каб нiхто — нi адтуль, нi туды. Мы чакалi. Але неяк галоднай парой мацi наважылася i пайшла — цераз лес, балота, каля возера, ужо дарогу яна памятала зь дзяцiнства. I прайшла. I вярнулася. I прынесла галодным гасьцiнцы — у мяшэчку трохi мукi i бараньнюю лытку. Аказалася, што брат пад панскiм прыгнётам усё ж жыве лепей, чым сястра-калгасьнiца, у якой на стале даўно няма хлеба. Пасьля мама баялася, што хтось данясе i яе пасадзяць. Але не пасадзiлi, i мы ўжо думалi, што нiхто нi пра што не дазнаўся. Аказваецца, некаторыя дазналiся…

Улетку паслаў дакумэнты ў Вiцебск, у мастацкае вучылiшча.

Мабыць, дарэчы будзе зазначыць, што тое маё рашэньне не было нечаканым, па ўсёй верагоднасьцi, так вымагаў лёс. Жыць у калгасе рабiлася неяк, голад i рэпрэсii гналi людзей прэч. Але дарослыя ўцячы з калгаса нiкуды не маглi, хiба што моладзь, падлеткi. Якраз на гэтым часе ў школе паявiўся новы пiянэрважаты, малады хлопец Вiктар Кандрацкi, якi ажанiўся з нашай Клаўдзяй Якаўлеўнай. Працаваў ён няшмат i раптам зьнiк, аказваецца, паступiў у Вiцебскае мастацкае вучылiшча. Аднойчы ўлетку мы сустрэлiся ў Кублiчах, i ён расказаў пра вучобу, паказаў свае студэнцкiя малюнкi. Сказаў, што даюць iнтэрнат i нават плоцяць стыпэндыю — аж 60 рублёў. Заахвочаны iм, я пайшоў да дырэктара па свой клясны табель. Дырэктар сьпярша не пагаджаўся, усё ж я быў выдатнiкам у школе. Але мусiў табель аддаць. Во бацька i кажа: «Едзь куды-небудзь, бо тут ад галадухi зачахнеш. А там, у Вiцебску, будзеш хоць стыпендыю мець. 60 рублёў — гэта ж грошы!» Праўда, бацька меў розум сялянскi, i яму ня дужа падабаўся мой мастакоўскi выбар. Ён усё казаў: «Лепей бы вывучыў ся на настаўнiка ды паступiў у партыю, як наш Новiкаў. Начальнiкам стаў». На бацькаў жаль, таго мне не было суджана… Зрэшты, як i стаць мастаком…

На ўступныя экзамэны ехаў цягнiком, гэта быў мой першы выезд у вялiкi сьвет, зь перасядкаю ў Полацку, у якiм я таксама быў першы раз. Выехалi на золаку, па дарозе пераняў дождж, добра вымаклi. Сушыўся, ходзячы ранкам па Полацку. Пасьля звыклага вясковага гарадзкое навакольле ўражвала незвычайна, усё там было новае i цiкавае. Вузкiя, крывыя, брукаваныя вулiчкi, крамы… Таксама i ў Вiцебску, якi ўразiў мяне шматлюдзьдзем i… трамваямi. Зь некаторым страхам ехаў на трамваi ад вакзалу ў цэнтар. На плошчы вiселi вялiзныя каляровыя рэклямы кiнатэатраў, недалёка высiўся аграмадны сабор i вежа ратушы.

Вучылiшча месьцiлася ў добрым старым дамку буржуазнага выгляду, з мазаiчнай падлогай у вэстыбюлi. (Здаецца, цяпер там музычная школа. Будынак захаваўся, не пабурылi ў вайну.) Галоўныя экзамэны былi, вядома ж, па мастацтву, мы малявалi акварэляй нацюрморт з гаршкамi. Пасьля iншыя прадметы, якiя я здаў пасьпяхова, i, вярнуўшыся дамоў, атрымаў паведамленьне аб залiчэньнi ў студэнты.

Увосень пачалася вучоба: жывапiс i малюнак, якiя выкладаў стары Лейтман, усе iншыя прадметы, як i ў школе. Жылi мы сьпярша ў iнтэрнаце на Магiлёўскай плошчы, цяпер яе няма — перайменавалi ў Савецкую. Цi, можа, Цэнтральную. А потым, забыўся зь якой прычыны, нас чатырох пасялiлi ў прыватным доме на Смаленскiм кiрмашы. Здаецца, раней тая плошча называлася Краснаю. Празь нейкi час у вучылiшчы арганiзавалася скульптурнае аддзяленьне, i я зь невялiкай групай хлопцаў перайшоў туды. Скульптурныя клясы мясьцiлiся ў бакавым завулку перад былой ратушай i мастацкiм музэем. Вучыла нас скульптар Ганна Iванаўна Бяляева, паходжаньнем, здаецца, з Кiева. (Пасьля вайны нiдзе ня чуў пра яе, мабыць, прапала.) Дырэктарам вучылiшча быў Iван Восiпавiч Ахрэмчык. Там жа знаходзiлася ягоная майстэрня, на першым паверсе, з вокнамi, якiя выходзiлi на вулiцу. Вокны вялiзныя, як i належыць для мастакоўскай майстэрнi. Калi пачынала цямнець, уключае сьвятло, а шторы не зашморгвае, i мы глядзiм, што ён робiць. Помнiцца вялiкая, на ўсю сьцяну палатнiна, на якой недамаляваныя абрысы Ленiна i Сталiна на нейкiм зьезьдзе. Тады гэтая тэма была абавязковай. Скульптура ўвогуле давалася мне лёгка, але падабалася менш, чым жывапiс. Шмат ляпiлi анатомiю — фрагмэнты клясыкаў, мiкелянджаляўскага Давiда — насы, вушы, твар, — тое было няцяжка. Болей клопату было з кампазыцыямi — адна- i дзьвюхфiгурнымi. Маёй курсавой работай стала фiгура пагранiчнiка ў шынялi, зь вiнтоўкай i бiноклем каля вачэй. Выкладчыца пахвалiла.

Вiцебск тады, канешне, быў традыцыйна мастацкi горад, меў музэй; на вулiцы Гогаля недалёка ад плошчы быў музэй славутага Пэна, якога незадоўга перад тым загадкава забiлi. У невялiкiм пакоi i на драўлянай лесьвiцы вiселi яго карцiны, выкананыя ў стылi дабротнага рэалiзму — шаўцы, старыя яўрэi, конi, выявы старадаўняга Вiцебску. Пра ягонага славутага вучня Марка Шагала, якi тады жыў у Парыжы, у яго родным горадзе нiчога не было вядома. Бы ён i ня меў нiякага дачыненьня да гэтага гораду. Але час мяняецца, i праз шмат гадоў я ўжо быў у лiку тых, хто на Пакроўскай вулiцы адкрываў скульптурны помнiк славутаму земляку.

Я там правучыўся няшмат. Увосень саракавога году аб’явiлi «радасную» навiну: пастановай ураду стыпендыi адмяняюцца, за ўсе матэрыялы i падручнiкi трэба плацiць. Як было жыць, ня толькi вучыцца? Грошай мне з дому нiколi не прысылалi, ды я i не прасiў. Аднойчы бацька, як ехаў у горад, заехаў да дзядзькi Сьцяпана, пазычыў тры чырвонцы, якiя я расьцягваў, як мог. Найбольш — на хлеб, якiм звычайна мы харчавалiся. Устанеш раненька, гадзiн у 6, i — да хлебнай крамы ў чаргу. Чарга вялiзная, усе чакаюць.

Гадзiн у восем прывозяць хлеб, пачынаецца штурханiна.

Карткi пад гэты час ужо адмянiлi, дык па хлеб у горад рынулiся з навакольных вёсак, зь iншых раёнаў. На хлеб выдаткоўваўся ня больш за рубель, бо трэба ж было яшчэ купiць фарбы. Ды i з брызентавых гамашаў вылезьлi пальцы… Спрабавалi мы з хлопцамi перабiвацца такiмiсякiмi заробкамi[: ] на грузавой станцыi, шчотачнай фабрыцы.

У Вiцебску, як нi дзiўна, да самай вайны захаваўся дробны прыватны сэктар. Недзе на вулiцы, што вяла да аэрапорту, убачылi маленькую такую крамку, над дзьвярыма было няўмела напiсана «Головные уборы шью» — стары Абрам шыў там шапкi. I вось, памятаю, мы ўдвух з Шаўчонкам, хлопцам з Палесься, пайшлi туды. (Шаўчонак пасьля таксама кiнуў вучобу, — не было як вучыцца. Ня меў абутку, дык ён асеньняй парой, па гразi хадзiў у растаптаных бурках.) Дамовiлiся з гаспадаром зрабiць яму прыгожую шыльду, ён паабяцаў за тое 15 рублёў. Знайшлi нейкую здатную фанэрыну, загрунтавалi, напiсалi «Галаўныя ўборы». На адным канцы дошкi намалявалi кепку, а на другiм капялюш. Панесьлi заказ. Гаспадар паглядзеў, паглядзеў i кажа: а чаму капялюш? Што, я капелюшы раблю для буржуяў? I ня ўзяў шыльду, адмовiўся. Вiдаць, быў напалоханы з часоў нэпа.

Так ляснуў наш заробак. Яшчэ пашвэндаўшыся па горадзе i нiчога нiдзе не здабыўшы, я зразумеў, што ў вучылiшчы больш не ўтрымаюся, з мастацтвам прыйдзецца канчаць. Пайшоў у канцылярыю па дакуманты. Там наш выкладчык лiтаратуры, здаецца, прозьвiшчам Леванёнак, кажа: «Шкада, Быкаў, — мог бы вучыцца…» Мне таксама было шкада, але як вучыцца? Аднёс у камiсiёнку апошнюю сарочку, купiў бiлет да Полацку i яшчэ дзьве булкi, якiя i зьеў, прысеўшы ў сквэрыку, дзе цяпер помнiк Пушкiну. Прыехаў у вёску, пайшоў у сваю школу, у дзясятую клясу. Але з вучобай тут здорава адстаў. Ды новыя парадкi i ў школе. Падручнiкi цяпер аказалiся платныя, трэба купiць. Але i купiць няма дзе, не хапае падручнiкаў. Дома ранейшая галеча, калгаснае бязладзьдзе. Hi хлеба, нi дроваў.

Якраз у гэты час пачынаецца набор у новаарганiзаваныя школы прафэсiянальнага навучаньня (ФЗН), i я хутка зноў апынуўся ў Вiцебску. Што ў Вiцебску — мяне радавала. Знаёмы горад, любыя музеi. I ўспамiны. Невясёлыя, аднак, успамiны… У школе вучылi на будаўнiкоў: муляры, бэтоншчыкi, арматуршчыкi — усё дужа далёкае ад мастацтва. Мастацтва рабiлася ўсё больш недаступным. Трэба было працаваць — на сьцюжы, з растворамi. Але тут кармiлi, давалi прытулак у iнтэрнаце, а пасьля яшчэ пачалi i апранаць. У вучылiшча я не хадзiў, хiба калi ўвечары падыходзiў пад вокны, бачыў паверх фiранак захiнутыя анучамi скульптуры на станках. Было сорамна i балюча… Зiма таго году была надта сьцюдзёная, зь вятрамi i маразамi. Мы ж працавалi i вучылiся скрозь на сьцюжы. Памятаю, муравалi дом на Суражскай шашы, я клаў вугал, для чаго патрэбны быў спрыт i галоўнае — дакладнае вока, каб не скрывiць. Бегалi грэцца ў суседнi цэх чарапiчнай фабрыкi, дзе было зацiшней. А мой вугал атрымаўся трохi пахiлы ў адзiн бок, наш настаўнiк Андрэй Iванавiч быў незадаволены, i я нейкi час перажываў з тае прычыны. (Дарма, аднак, перажываў. Хутка ад таго дому застанецца адна куча друзу. А пасьля вайны не застанецца i друзу, якi зьнiкне пад быльнягом i крапiвой.)

На пачатку чэрвеня — выпуск. Нам аб’явiлi, што паедзем працаваць на Украiну, у горад Шостку. Пакуль былi зборы, я адпрасiўся зьезьдзiць на радзiму. Рэч у тым, што якраз у Шостцы жыў мой дзядзька… Гэта таксама гiсторыя, гiсторыя лёсу. Дзядзька колiсь быў актывiстам, зрабiў нейкую партыйную кар’еру, працаваў нават рэдактарам газэты дзесь на Палесьсi. Але пакуль ён служыў Савецкай уладзе, тая раскулачыла дома бацьку, брата, — саслала ў Сiбiр. Мабыць, нясоладка стала сыну, i ён дзеля паратунку апынуўся на Украiне, таксама ў Шостцы. Прыехаў я дамоў, пайшоў да дырэктара школы, распавёў пра сваё становiшча.

Дырэктар Сьлiмборскi паспачуваў ня надта ўдалай кар’еры свайго колiшняга выдатнiка i даў мне не атэстат, а табэль за дзясятую клясу, дзе сам праставiў патрэбныя адзнакi. Мой плян быў такi: у Шостцы я здам экстэрнам экзамэны за сярэднюю школу i паступлю ў тамашнi iндустрыяльны iнстытут, да якога мае нейкае дачыненьне мой дзядзька. Ён i Сьлiмборскi былi знаёмыя…

Пагодным чэрвеньскiм ранкам мы прыяжджалi на Украiну… Белыя мазанкi, таполi, нечуваная мова на станцыях, гогалеўскiя асацыяцыi пераносяць мяне ў iншы сьвет, рамантычны i казачны. Ня думалася тады, што гэтак шмат драматычнага i трагiчнага будзе зьвязана ў мяне з гэтай краiнай. Не пасьпеў агледзецца, як сьлед пазнаць горад i нават адшукаць дзядзьку, як выбухнула вайна.

Прызнацца, тое маладых сьпярша i ня надта палохала.

Была ж толькi нядаўна фiнская вайна, перад тым — вызвольны паход у Заходнюю Беларусь, усё сканчалася трыюмфам перамог. Пераможам i тут. Тым болей, калi намi кiруе непераможны таварыш Сталiн. Але пакрысе рабiлася сумна, а затым i страшнавата. Хацелася дамоў, блiжэй да родных мясьцiнаў. Ды не было як. Калi нямецкi вермахт захапiў Менск i Гомель, падступiў пад Кiеў, нас змабiлiзавалi цераз ваенкамат. Сьпярша на абаронныя работы. Можа, месяц капалi даўжэзны i глыбокi супрацьтанкавы роў, здаецца, пад Пiрагоўкай, якi затым кiнулi, бо немцы ўжо замыкалi сваё акружэньне Кiеўскага катла…

Пачынаецца эвакуацыя. Тысячныя калёны 17-18-гадовых юнакоў пацягнулiся пыльнымі дарогамі на ўсход. Стаяла паўднёвая сьпёка. У сёлах i гарадках, дзе мы праходзiлi, нас праводзiлi жанчыны i дзяўчаты, давалi якую ежу, садавiну, махалi хусткамi. Некаторыя плакалi. Мы паводзiлi сябе вольна, жартавалi. Нас, жменьку беларусаў, нiхто не аплакваў, нашыя плакальшчыцы засталiся далёка. Але i ўкраiнкi нас шкадавалi i любiлi. На ўскраiне старажытнага Глухава адна чарнакосая ўкраiнка падбегла i пацалавала мяне — то быў першы хвалюючы дзявочы пацалунак у маiм жыцьцi. Начавалi звычайна ў гумнах, аборах, ужо апусьцелых школах. Хлопцы-ўкраiнцы дужа добра сьпявалi.

Як нi былi стомленыя за дзень, у цемрыве летняй зорнай начы дзе-небудзь на краi сяла доўга гучала самая любiмая i знаёмая «Распрагайтэ, хлопцi, конэй та лягайтэ спачывать, а я пiйду ў сад зэлэнiй та крынычэньку копать». Як разьвiднее — пад’ём i на сьпякотную дарогу, пакуль ня зьявяцца ў небе нямецкiя каршуны.

Харчуемся, чым дзе прыйдзецца. Болей самапасам. Быў вялiкi ўраджай яблыкаў, гароднiны. Забягаем у прыдарожныя крамы, у якiх, аднак, амаль пуста. Усё расхапалi да нас. У Белгарадзе я спрабаваў купiць фруктовага чаю, якi можна было есьцi, ды загруз у натоўпе каля прылаўка. Праз тое адстаў ад калёны, а затым i згубiў яе. Пакуль бегаў па забiтых войскамi вулiцах, настала ноч. Стомлены зайшоў у паўразбураную бомбай хацiну i заснуў. Пабудзiлi камэнданцкiя патрулi. Адвялi ў камэндатуру. Там уначы допыт — хто такi, чаму адстаў, зь якой мэтай? Абшукалi, адабралi дакументы. Знайшлi ў маёй валiзцы карту — выдраны з падручнiка аркушык, на якiм я, грамацей, адзначаў, як рухаецца фронт. Той аркушык мяне ледзь не загубiў. Лейтэнант у сiняй фуражцы, што дапытваў мяне, пасьля першых жа словаў выцяў у адно вуха, затым зь iншай рукi — у другое: «Почему скрывался?» Я спрабаваў давесьцi, што адстаў ад каманды, што iду з Сумской вобласьцi. А мой сьледчы на тое адказваў: «Все так говорят, грубо работают ваши фашисты, по шаблону. Но мы выбьем из тебя признание, японский городовой!» Тую адмысловую лаянку я тады чуў упершыню i запомнiў на ўсё жыцьцё.

Што праўда, болей мяне ня бiлi, яшчэ палаяўшыся, адвялi ў цесную камеру ў сутарэньнi. Тут было цёмна, адчувалася прысутнасьць людзей, i я прысеў каля ўваходу. Але неўзабаве прывялi i яшчэ некага, пасьвяцiўшы лiхтарыкам, мяне змусiлi перасесьцi далей. Я прысланiўся плячмi да сьцяны i, здаецца, задрамаў трохi.

Як стала днець, прачнуўся. У камеры трохi пасьвятлела. Тут сядзела чалавек восем, я паўзiраўся ў маiх суседзяў. Адзiн ляжаў на баку, выцягшы даўгiя ногi ў высока накручаных абмотках. Другi сядзеў побач, на галаве ў яго была фуражка з зоркай над казырком. А яшчэ адзiн ляжаў ля мяне, ён быў у белай вышыванцы, з рукамi, закладзенымi назад. Я не адразу здагадаўся, што яны ў яго зьвязаныя, i незнарок памкнуўся iх разьвязаць. Але чалавек тузануўся i прастагнаў: «Не чапай, застрэляць». I я адвярнуўся. Дзiўна, што да паўдня з камэры нiкога не выводзiлi, а прывялi яшчэ трох. Усе тут маўчалi, толькi адзiн з прыведзеных пачаў плакаць, i на яго крыкнулi: «Сьцiхнi! Разьнюнiўся…» Усе чагосьцi чакалi i слухалi, што адбываецца знадворку. А там сапраўды штось адбывалася, грукацелi машыны, чулiся крыкi камандаў цi што. Упаўдзён адбылася жахлiвая бамбардзiроўка гораду, усё скляпеньне трэслася, аж сыпалася са столi. Недзе паблiзу стралялi кулямёты, але зенiтак не было, як стрымана зазначыў мой сусед у абмотках.

Пад вечар некалькi чалавек вывелi, болей не прывялi нiкога. У камеры павальнела, але знадворку цiшэй ня стала. Недзе, даволi блiзка, бахала артылерыя. Я зноў трохi задрамаў. А прачнуўся ад таго, што дыхнула сьвежым паветрам, у дзьвярах стаялi вайскоўцы ў плашчпалатках. Ботамi яны пабудзiлi тых, што былi блiжэй, i загадалi выйсьцi. Дужа хутка ў другiм канцы будынку пачулiся стрэлы. «Чатыры», — са страхам мовiў хтосьцi ў камеры. Твар майго суседа ў вышыванцы стаў зусiм белы, бы абсыпаны мукой. Дзьверы затым пачалi часта расчыняцца, падобна, пачалi выводзiць усiх, па чарзе. Недзе, ня так далёка, усчалася стралянiна, празь якую мы чулi некалькi блiзкiх стрэлаў. Чарговы раз прыйшлi два — малады ў сiняй фуражцы i сталы, вусаты чырвонаармеец зь вiнтоўкай. Гэты, вусаты, кiўнуў мне — на выхад, i я паслухмяна падняўся.

Не памятаю, як выйшлi са склепу, цераз выбрукаваны двор завярнулi за вугал мураванага будынку на вытаптаныя грады агароду. I там пад старым дашчатым плотам я згледзеў у крапiве даўгiя ногi ў высока накручаных абмотках. I я не стрымаўся — сьлёзы самi ручаём палiлiся з вачэй. Чырвонаармеец прыпынiўся, бы зьдзiўлены маiм бязмоўным плачам, i раптам кажа: «Пацан, бяжы! Хутка!». I я рвануў цераз бульбоўнiк да блiзкай праломiны ў плоце, чакаючы, што ён зараз у мяне стрэлiць. Ён i сапраўды стрэлiў, але ўгару, як я зразумеў бегучы, хоць i не азiрнуўся нават.

Я бег i за плотам, празь нейкiя агароды, пералез цераз драцяную загародку, абабег пахiлыя хлеўчукi, апынуўся ў аброслым дзядоўнiкам завулку. Добра, вайскоўцаў тут не было, толькi нейкая цётка зь вядром высунулася з-за вугла, я моўчкi яе абмiнуў i нарэшце выбраўся да чыгункi. Тут зьнiякавеў трохi, ня ведаючы, куды падацца — управа цi ўлева? Пайшоў улева, — каб ад вадакачкi, што блiзка высiлася над дахамi. Там неўзабаве спаткаў дзядзьку-чыгуначнiка, якi з мэталёвым чамаданчыкам у руках iшоў кудысь цi аднекуль. Я папытаўся, у якiм баку Харкаў, i дзядзька, паўзiраўшыся ў мяне, моўчкi махнуў рукой — там. Я i пайшоў па пуцях на захад. Па дарозе iсьцi было нельга, дарогi былi забiтыя войскамi, што адступалi, бежанцамi — пешымi i на вазах. Я шпарыў па чыгунцы, кiраваў у Валчанск — гарадок пад Харкавам, дзе, як дачуўся раней, фармавалiся запасныя часткi. Каманда, ад якой я адстаў, накiроўвалася менавiта туды. Але дзе быў той Валчанск? Цi сапраўды пад Харкавам, як паказаў мне чыгуначнiк? Болей папытацца не было ў каго. Ды я i баяўся пытацца.

Увогуле тады мне пашэнцiла. Як збоч ад дарогi ў лесе знайшоў сваю каманду, тая ўжо строiлася для фармоўкi. Я вельмi ўзрадвваўся, пачуўся амаль шчасьлiвым. Але ж у мяне не было нiводнага дакументу, усё засталося ў Белгарадзкай камэндатуры. Добра, што камандзiры ня надта прыдзiралiся — не было часу, ды й хлопцы пацьвердзiлi: то наш. I я цi не ўпершыню адчуў радасную еднасьць калектыву, яго шчасьлiвую перавагу перад задушанай жыцьцём адзiнкай. Пра свае драматычныя прыгоды ў Белгарадзе доўга нiкому не распавядаў, пра дакументы пасьля пiсаў, што страчаныя падчас вайны. Бяз пэўных падрабязнасьцяў.

Нас сфармавалi ў новую каманду, далi нейкую б/у абмундзiроў ку, але замест зброi — рыдлёўкi. Абвясьцiлi, што з гэтага дня мы — у складзе армейскага iнжынэрнага баталь ёну. Прыбыло нейкае начальства, i нас зноў павялi капаць траншэi на поўнач ад Харкава. Праз колькi дзён выдалi вiнтоўкi — па адной на дзесяць чалавек, i мы адчулi сябе байцамi непераможнай Чырвонай армii. Неўзабаве пачалася катавасiя. Падышоў фронт, пачасьцiлiся бамбёжкi. Прарывы нямецкiх групаў, паветраныя дэсанты, якiя належала адбiваць, але часьцей мы ад iх уцякалi. Аднойчы нас кiнулi на прыкрыцьцё нашай кавалерыйскай контратакi. Там я ўпершыню адчуў увесь жах гэтай вайны.

З 22 чэрвеня да 10 кастрычніка 1941 году асобымі аддзелам і НКВД і заградатрадамі войскаў НКВД па ахове тылу затрымана 657 364 вайскоўцаў, што адсталі ад сваіх частак і ўцякалі з фронту. Асобымі аддзеламі арыштавана 25 878 чалавек, астатнія сфармаваны ў баявыя часткі і адпраўлены на фронт. Паводле пастаноў асобых аддзелаў і паводле прыгавораў вайсковых трыбуналаў расстраляна 10 201 чалавек… (З даведкі намесьніка начальніка асобага аддзелу НКВД СССР Мільштэйна.)

Ноччу на ўскрайку кукурузнага поля мы выкапалi акопчыкi. Наперадзе — бураковая нiва, а за ёй вялiзнае ўкраiнскае сяло. Учора мы празь яго iшлi. А затым iшла кавалерыя — шмат кавалерыi. Дагэтуль бачу: запыленыя, стомленыя конi i людзi, вакол пыл, пыл… На Украiне ўлетку заўсёды пыл на дарогах. Кавалерысты, вiдаць, iшлi здалёку, удзень над iмi вiсела нямецкая авiяцыя, увесь час бамбiла. Навакольле ўсё гарыць… А яны ўзброеныя так: вiнтоўка за сьпiнай, шашка, процiгаз, перамётныя сумкi ля сёдлаў… Чамусь запомнiлiся конскiя процiгазы. На сядле сумка вялiкая, i ад яе iдзе тоўстая гафрыраваная трубка, бы кiшка, i маска, — надзяваецца каню, калi газавая атака, якiх, дарэчы, нiдзе на вайне не было. На сьвiтаньнi коньнiкi кiнулiся на сяло ў атаку, на нямецкiя танкi. Немцы падпусьцiлi iх даволi блiзка i з кулямётаў наладзiлi iм такое, што Божа мой! Празь якiх дзесяць хвiлiн усе адхлынулi назад. I вось бяжыць конь у пене, безь седака, а то сядок вiсiць зь сядла ўнiз галавой. Конь падае, б’ецца, зь ягонага бруха вывальваюцца вантробы ды яшчэ кiшка гэтая процiгазная цягнецца. Усё навакол пашкуматана кулямётнымi чэргамi. Хуценька мы адтуль драпанулi — усе, пешыя i коньнiкi — у лясок, атака захлябнулася, i болей яе не ўзнаўлялi. Танкi пайшлi далей.

Потым яшчэ было нямала такога ж, бязладнага i дурнога. Мы будавалi для маршала Будзённага камандны пункт, на якiм Сямён Мiхайлавiч ледзьве ня трапiў у палон. Адыходзiлi на Стары i Новы Аскол… Недзе ўвосень, здаецца, у кастрычнiку, армiю нарэшце вывелi пад Варонеж, яна ўжо была небаяздольная, адны рэшткi.

Апынулiся на станцыi Гразi, там усчалася перафармоўка. I тут аказалася, што паводле тылавых законаў 23-i год нараджэньня прызываецца, а 24-ы — яшчэ не. I вось нас усiх, хто быў з 24-га года, сабралi разам. А трэба сказаць, што такiх набралася няшмат, бо ўкраiнцы — ня дурнi, яны далёка ад дому не адыходзiлi, звычайна вярталiся. Ну а мне куды было вяртацца? Беларусь засталася за тысячу кiлямэтраў, ня дойдзеш. I я змушаны быў цягнуцца з усiмi. Дык сфармавалi з маiх аднагодкаў калёну, выдалi па тры буханкi хлеба i, як былi, у зашмальцаваных ватоўках, не зважаючы на зiму — у пiлотках, выправiлi ў тыл. Але зноў пад камандай падпалкоўнiкаў [запасу] — каб не разьбеглiся.

Iшлi ў Саратаўскую вобласьць…

Харчавалiся зноў самапасам — хто чым знойдзе. Сяляне часам кармiлi, усё ж то быў тыл, i шмат у каго мужчыны былi на фронце, людзi спачувалi вайскоўцам. Тым больш такiм жаўтаротым, як мы. Хаця гледзячы дзе. На станцыях, дзе ўсё было абабрана, нiчога нам не надаралася, а ў сёлах трохi перападала. Пакуль дайшлi да Саратаўшчыны, абнасiлiся i абязножалi. Чаравiкi мае сталi такiя, што i парцянкi вылезьлi. А тут пачалiся халады. Цёплага ж на нас не было нiчога. Памятаю, нейкая цётка дала мне вязаны шалiк[,] і ўсё. Нарэшце дабрылi да станцыi Салтыкоўка, гэта ў самым канцы 41-га. Там нас разьмеркавалi па калгасах. Мы з адным хлопцам, Лёшкам Арловым (дарэчы, таксама ўшацкiм) трапiлi ў недалёкi калгас… Сяло было вялікае (дзіўна, забыў яго назву), на поўдзень ад ст[анцыі] Салтыкоўка. Калгас, здаецца, меў назву «Камінтэрн». Мы зь Лёшкам Арловым жылі недалёка адзін ад аднаго, але спатыкаліся рэдка — тое ў нашых гаспадароў не было прынята. Я ўвесь дзень, зьезьдзіўшы зранку ў стэп і прывёзшы мерзлага будыльля, сядзеў дома. Рабіць не было чаго, чытаць таксама. Гаспадары амаль не размаўлялі між сабой (нявестка варагавала зь сьвякроўю), гаспадар быў на працы. Але была малая, гадоў шэсьць дзяўчынка, — мілае, прыхільнае стварэньне, якая не адыходзіла ад мяне цэлы дзень, патрабуючы што-небудзь распавядаць.

Я распавёў ёй усе казкі, што ведаў, распавёў пра Беларусь зь яе лясамі, птушкамі і зьвярамі. Але таго было мала. Тады, неяк дастаўшы ў суседзяў таўсты том акадэм іка Тарле — пра Напалеона, пачаў ёй чытаць. Наўзьдзіў, яна слухала, і мне была палёгка.

Там мы праседзелi ў калгасьнiкаў амаль усю зiму 1942 году. Калгас выдзяляў проса — па кiляграму на тыдзень. Гэтае проса трэба было абадраць на цёрцы, атрымаць пшано. У сям’i, дзе я жыў, былi гаспадар-камбайнёр, якi меў бронь, гаспадыня, малая дзяўчынка i бабка. Бабуля гэтая, сьветлая ёй памяць, i варыла мне кашу. Сям’я, натуральна, харчавалася асобна, а я — пшоннаю кашай, што па тым часе зусiм няблага. У нас да вайны пшано было далiкатэсам. Памятаю, у Вiцебску талерачка такой кашы з чайнай лыжачкай масла зьверху каштавала 60 капеек. Тут масла не было… Увогуле было галаднавата, заўсёды хацелася есьцi… Малады ж быў.

Трудная была тая зiма, сьцюдзёная, а галоўнае — даймала адзiнота, адарванасьць ад звыклых мясьцiнаў, ад радзiмы, што апынулiся пад акупацыяй. Лёшка жыў цераз дарогу ў суседзяў, i нашаю зь iм задачай было забясьпечыць гаспадароў палiвам. Палiвам служыла будыльлё сланечнiку, што застаўся пад сьнегам у стэпе. Для таго мелася пара гаспадарскiх буркаў на двух. I вось часьцяком (разы дватры на тыднi) едзеш з санкамi ў стэп, пералазiш яр i наломваеш там мёрзлага будыльля, вязеш яго ў сяло. Зь цяжкiм возам перабрацца цераз крутыя схiлы было няпроста, добра нарвеш кiшкi. А як вылезеш мокры ад поту, успомнiш свой роў ля роднае вёскi, паглядзiш на чырвоны марозны захад, дзе далёка-далёка засталася радзiмая старонка, i ўжо не стрымаеш сьлёз. Тым болей, што вакол расхiнуўся марозны стэп, нiхто тут цябе ня бачыць, можна не саромецца. Адзiнота, закiнутасьць, адчуваньне поўнага сiроцтва — балючыя самотныя пачуцьцi, якiх да таго перажываць не даводзiлася. Першы, але не апошнi раз было тое…

Не сказаць, што да нас там адносiлiся кепска, — як i да ўсiх. Але на нейкiм часе стала нам нязмогла, i мы з Лёшкам вырашылi рушыць на захад. Беларусь была пад акупацыяй, але ж там былi партызаны. Зноў жа фронт, жахi якога памалу сталi забывацца, i нам захацелася туды. Аднойчы i рванулi. Ды недалёка. Наiўных уцекачоў на захад затрымалi на першым жа чыгуначным мосьце, вярнулi ў раённы НКВД у Рцiшчаве. Там зноў пачалося тое, што некалi са мной у Белгарадзе. Дапытвалi, хто нас паслаў на мост i зь якiм заданьнем? Тое, што мы прабiралiся на захад, у бок фронту, выклiкала ў начальнiкаў недавер, нават абурэньне. I м трэба было пераканаць нас i сябе, што мы iшлi ў тыл i зь нейкаю мэтай. Зь якой?

Выбавiў нас адтуль выпадак iншага кшталту. Уначы прывялi нейкага крымiнальнага вепрука, якi тут жа, у пакоi дзяжурнага, усчаў бойку. Быў надта дужы, паперакулiў усю мэблю, пачаў душыць начальнiка, i да яго кiнулiся ўсе мiлiцыянты, якiя там былi. А мы зь Лёшкам тым часам цiхенька высьлiзнулi празь дзьверы. Зноў вярнулiся ў калгас, да ранейшых гаспадароў, якiм штось ня дужа складна схлусiлi. Ня ведаю, цi паверылi.

Дажылi там да вясны, а затым, здаецца, у красавiку, у калгас прыйшла разнарадка на моладзь — зноў у ФЗО. Вядома ж, мясцовым сваiх шкада, прызначылi нас, а нам толькi таго i трэба. I вось мы зь Лёшкам зноў апынулiся ў ФЗО, на гэты раз недалёка, у Аткарску… Дарэчы, нялiшне зазначыць, што шмат каму зь перадпрызыўнай моладзi тыя ФЗО-ФЗН далi часовы, але неабходны хлеб i прытулак, сталiся, так бы мовiць, прафэсыйнай акадэмiяй, нярэдка апошняй у iхнiм кароткiм жыцьцi. Бо хутка затым — прызыў, фронт i канец усяму. Толькi i ўспамiнаў з цывiльнага жыцьця — невялiчкая групка аднагодкаў, самотных фэзэушнiкаў…

У Аткарску была чыгуначная школа, вучыўся там на пуцейца: рамонт пуцi, падбiўка шпалаў, разводка… I гэта першую палову лета 42-га году. Надта сьпякотнага, дарэчы, здаецца, у нас такой гарачынi не бывала. Было трудна, мазалi на далонях ад кувалды i рыдлёўкi. Затое кармiлi, што тады было важна.

У Аткарску, школе чыгуначнікаў, тое сьпякотнае лета міналася на чыгунцы, у працы, да якой дабіраліся пехатой, па шпалах. Часам заходзілі кілямэтраў за дзесяць, адтуль — на абед, і зьвечара дадому. Ля ракі Мядзьведзіцы пад кустам і чуўся піск марзянкі — то трэніраваліся дзяўчатысувяз істкі. Ля іх праходжваліся іхнія настаўнікі — афіцэры.

У жніўні ў войска мяне праводзіла адна маладая жанчынка, што рабіла ў школе. Яна дужа шкадавала мяне. Казала, толькі вясной праводзіла брата, гэткага, як я, і ўжо празь месяц атрымала «пахаронку» — з-пад Сталінграду. У мяне не было хатняга адрасу, дык яна сказала, каб я запісаў яе адрас у Аткарску. Я абяцаў… Але пасьля падумаў: нашто? Мала ёй братавай «пахаронкі»?

Ну а ў жнiўнi 42-га прызыў хлопцаў 1924 году нараджэньня, i адразу — у запасны полк пад Тацiшчавам. Запасны полк у Тацішчаве нагадваў мурашнік і быў увесь у зямлі. Тысячы салдатаў жылі ў зямлянках, вучыліся побач у полі. Дысцыпліна была жалезная, камандзіры — яшчэ цімашэнкаўска-варашылаўскай школы — ад сяржантаў да палкоўнікаў. Муштравалі звычайна строем: шагістыка, поўзаньне, акопваньне. І пастаянныя пераклічкі, праверкі, — каб не дэзэрціравалі. Але было і зьнікалі — учора быў, а сёньня няма. І ніхто ня ведае, куды дзеўся. Вінтовак нам там не давалі, былі толькі вучэбныя, якія мы вучыліся разьбіраць і зьбіраць. Скардзіцца на ўмовы забаранялася, на самадурства камандзіраў таксама. Палітрукі сачылі за дысцыплінай і рабілі палітінфармацыі аб становішчы на франтох. Асабліва на Доне, дзе фронт ужо быў прарваны, і немцы перлі на Сталінград.

Там шмат было мясцовых, землякоў, саратаўскіх. Толькі мы зь Лёшкам пачуваліся чужымі. Але хутка нас разлучыл і: мяне — у Саратаў, Лёшку — у Вольск. Больш я яго ня бачыў. І нічога пра яго ня чуў. Па ўсёй верагоднасьці, прычына таму — усё Сталінград. У Саратаве я затрымаўся, а Лёшка ў Вольску — наўрад.

Тое паселiшча вядомае шмат каму зь ветэранаў, многiя там спасьцiгалi сваю першую вайсковую навуку, якую памятаць будуць доўга. Той полк дзейнiчаў, вiдаць, цi не да канца вайны — рыхтаваў кадры, салдацкiя i сяржанцкiя, — для перамогi.

Праўда, мне давялося прабыць там нядоўга, на пачатку верасьня мяне накiравалi ў Саратаўскае пяхотнае вучылiшча. Пачалiся вучэбныя буднi. Ужо там дасталося, як не даставалася нiдзе i нiколi. Кожны дзень па 10 гадзiн заняткаў — рэдка ў клясах, болей на пляцы i ў полi, — у сьпёку, дождж i мароз, у нашых клясычных, на «рыбiным мяху» шыняльках. Апроч таго, абаронная праца пад горадам — немцы падышлi ўжо да Саратава i бамбавалi яго кожную ноч. У асноўным цалялi ў камбайнавы завод, якi на той час рабiў самалёты, i ў нафтаперагонныя крэкiнгi. Нас на ноч кiдалi на дзяжурства — лiквiдоўваць пажары, як загарыцца завод, бо выпуск прадукцыi працягваўся i пад бомбамi. Гэта выглядала так: як толькi сьцямнее, аб’яўляецца трывога. Паяўляюцца самалёты, вешаюць у небе свае асьвятляльныя бомбы САБы. На зямлi ад iх — бы ад сонца, а ў небе не вiдаць нiчога. I пачынаюць сыпаць бомбы. Усё вакол хадуном ходзiць. Нам дык яшчэ трываць можна, мы сядзiм у шчылiнах, калi загарыцца, тушым, выкочваем на двор самалёты. Хаця былi i ў нас ахвяры. Але гэта нiшто ў параўнаньнi з тым, як даставалася нашым курсантам на крэкiнгах зь iх вялiзнымi ёмкасьцямi нафты. Там усё палыхае, не сьцiхаючы нi ўдзень, нi ўначы. I хлопцы гараць, няма чаго i хаваць. Цэлыя аддзяленьнi, узводы не вярталiся з гэтага мора агню. I так амаль да зiмы. Зiмой тое спынiлася, як немцаў акружылi пад Сталiнградам.

Аднойчы, зноў жа ўвосень 42-га, батальён кiнулi пад Сталiнград. Пешым маршам дайшлi да Камышына. У Камышыне, аднак, нас ператрэсьлi: палову з кожнае роты пакiнулi, а палову паслалi на падмацаваньне Сталiнграду. Рэшта вярнулася ў Саратаў. У тым лiку i я. А мой таварыш зь Беларусi Коля Iваноў пайшоў у Сталiнград i, вядома ж, загiнуў. Пасьля вайны спрабаваў знайсьцi ягоных родзiчаў. Але ж… Iвановых у нас дужа многа. Пасьля яшчэ было нямала выпадкаў, калi ноччу па трывозе паднiмаюць роту, выстрайваюць i зачытваюць сьпiсы тых, хто зараз жа адпраўляецца на станцыю, у маршавую роту, на фронт. Цяпер з вышынi ваеннага вопыту i перажытых гадоў нельга не зьдзiўляцца, чаму i як там нас вучылi. Галоўнай, мабыць, як i здаўна ў расейскiм войску, была страявая — пляцавая ваенная навука, паводле якой ацэньвалася ўсё астатняе. Усё астатняе падганялася пад яе. Нават тактыка зь яе строга рэглямэнтаванымi парамэтрамi ў абароне i ў наступленьнi. На вайне нiхто iх не трымаўся, бо было непатрэбна. На вайне аказалася, што той камандзiр мае найбольшы посьпех, якi хутчэй за іншых адрынуў даваенную навуку i творча экспэрымэнтуе, асобна падыходзiць да кожнага бою. Можна сказаць, што вайну рабiлi дылетанты. Даваенныя прафэсыяналы збанкрутавалi ў самым яе пачатку. Але каб зразумець тое, трэба было набыць пэўны вопыт, а мы такiя былi зялёныя…

Пра камандзiраў можна б расказаць шмат — розныя былi. Камандзiрам нашай роты быў старшы лейтэнант Грыб, немалады ўжо чалавек, беларус, аднекуль з Гомельшчыны. Можа, менавiта дзякуючы яму я скончыў гэта вучылiшча, дайшоў да выпуску. Неяк непрыкметна, па-зямляцку ён мной апекаваўся. А можа, таму, што вучыўся я i вучылiшча скончыў на «выдатна». Як бы цяпер сказалi, — з чырвоным дыплёмам. Але тады толькi павесiлi маё фота на ганаровую дошку выпускнiкоў… А там — запомнiўся iнтэлiгентны выкладчык тапаграфii, якому я часам маляваў карты-схемы, — Рамественскi, на той час ужо iнвалiд вайны. Камандзiрам батальёна быў маёр Анцiпас, грэк. Вядома, на фронт грэкаў не пасылалi, скарыстоўвалi ў тыле, але гэта быў ладны камандзiр, з традыцыямi старога царскага афiцэра. Чаго ня скажаш пра цэлую плойму маладзейшых гарладзёраў, выхаванцаў Варашылава i Цiмашэнкi. (Ды Бог iм судзьдзя.) Гэтыя муштравалi пераважна васемнаццацiгадовых бязглузда i жорстка, найперш каб самiм ацалець ад вайны, пераседзець яе ў тыле. Toe, аднак, удалося далёка ня ўсiм. У свой час iх таксама паслалi пад зьнiшчальны агонь, i шмат хто зь iх там пагiнуў. Што трохi iх выбачае…

Увосень 43-га прысвоiлi званьне малодшага лейтэнанта. Пагоны выдалi залатыя, на якiя кожны з выпускнiкоў прышпiлiў па адной маленькай зорачцы. Атрымалася даволi прыгожа, пайшлi сфатаграфавацца. Ды атрымаць фота не пасьпелi — ноччу ўсiх паднялi для адпраўкi на станцыю, дзе ў тупiку стаялi пустыя таварныя вагоны. Праўда, з жалезнымi печкамi, i то добра.

Ехаць давялося доўга, месцы ў вагонах абсталёўвалi самi — цягалi на станцыях дошкi для нараў. Прадукты атрымалi мукой, па кiляграму на чалавека, з тае мукi пяклi на печках ляпёшкi, якiмi i харчавалiся ўсю дарогу.

А тыя прыгожыя пагоны нiяк нам не паслужылi. У дывiзii, куды ўрэшце прыйшлi, начальнiк штабу сказаў проста: «Зьняць! Тут вам не парад». Зьнялi, але палявых не атрымалi i пайшлi ў бой беспагоннымi. Я да зiмы хадзiў-бегаў у шынялi без пагонаў, трымаючы залатыя ў сумцы. Пасьля старшына роты зьняў з забiтага артылерыста зял ёныя, якiя цi не паўгоду давялося насiць на сваiх юначых плячох.

Фронт пачынаўся з Дняпра, на ўжо адбiтых пад той час пляцдармах. Так што пашэньцiла — фарсiраваць Дняпро не давялося. Але i за Дняпром хапiла пекла, у якое мы трапiлi. Найперш няўдалае наступленьне на Крывы Рог, адкуль нас турнулi немцы. Кiлямэтраў 60 нашая пяхота i танкi адступалi на поўнач. Пасьля, трохi перадыхнуўшы, завязалi баi за Александрыю i Знаменку… Я быў у звычайным стралковым палку камандзiрам узводу. Пачалася зіма, сьцюжа, хоць і не такая, як на Волзе. Сёлы ўсе разьбiтыя, баi за кожны пагорак, за кожную балку… Ахвяры страшэнныя. Пяхоту выбiвалi спрэс. Страты былі аграмадныя. Трапіўшы ў стэпе пад кулямётны агонь, рота за гадзіну ці не палову байцоў пакідала на сьнезе. Або ў кукурузе. Ці на краі сланечнікавага будыльля. Іншага сховішча тут не надаралася. Падалі забітыя, не ўставал і параненыя. Кідацца ратаваць каго не выпадала, тое было справай санінструктараў, калі яны яшчэ ўцалелі. Лёгкапараненыя ратавалі сябе самі — паўзьлі ў тыл. Суправаджаць іх ніхто ня меў права, тое забаранялася статутам і ўважалася як ухіленьне ад бою. Шмат якія параненыя, калі не маглі самі выпаўзьці, апыналіся параненымі другі раз, а то і забітымі.

Мой сяржант, паранены ў сьцягно, перш чым паўзьці ў тыл, захацеў закурыць і счакаў, пакуль хлопцы прыпаляць яму цыгарку. Ды дачакаўся асколка ў жывот. Ня ведаю, ці давезьлі яго да санчасткі…

Хаваць сваіх забітых нам не даводзілася, звычайна кожнага пакідалі на тым месцы, дзе яго напаткала сьмерць. Не было калі і не было як пад агнём, а пад агнём мы былі заўсёды. Ці кулямётным, ці мінамётным, ці пад абодвума разам. Старэйшыя камандзіры ўсё гналі пяхоту «ўпярод і ўпярод!». Забітых хавалі пасьля, у тыле, пра тое дбалі адмысловыя «пахаронныя каманды». Дзе-небудзь у сяле ці ля дарогі яны капалі братнія магілы, звозілі са стэпу трупы. Распраналі, вымалі з кішанёў дакумэнты, зьбіралі на сьнезе зброю. Працы ў іх было шмат, таму ня надта глядзел і на тое, труп перад імі ці яшчэ жывы. «У яме дойдзе, — казалі. — А валёнкі спатрэбяцца. Шынялі таксама»… Сьпісы на забітых складалі ў штабе, там жа адзначалі, дзе хто пахаваны. Але тое зусім ня значыць, што ў пэўнай магіле пахаваны пералічаныя асобы. Яны маглі быць пахаваны ў іншай, як і ў гэтай пахаваны зусім іншыя, чым тыя, што пазначаныя ў штабных сьпісах.

Звычайна ўдзень вялi бой за сяло (а сёлы ж на Украiне вялiкiя), пад вечар выбiлi, немцы пайшлi. Але ж мы ў сяле ня спынiмся, трэба ж гнаць немцаў, пакуль яны адступаюць. Хiба забяжыш, схопiш дзе кавалак хлеба, калi ён ёсьць, якая цётка дасьць цёплага бурака, i — зноў у поле. Зноў бой i агонь — выбухi мiн, танкавыя стрэлы з абодвух бакоў. I крыкi начальства, мат-перамат — асабiста i па тэлефоне. Аж пакуль немцы ня спыняцца ў суседнiм сяле. Тады i мы спыняемся ў полi.

Ад бяссоньня і стомы стан увесь час быў блізкі да поўнай абыякавасьці. Пад агнём не хацелася акопвацца ці хавацца. Заб’е — ну і чорт зь ім. Абы хутчэй, менш пакутаваць. Куды болей, чым страх, дацінала сьцюжа. У стэпе, ноччу. Заснуць, аднак, не было як, — мароз змушаў калац іцца, дрыжэць, стукаць нагамі. Хоць бы лежачы ў сьнезе. Той стан перапынялі толькі каманды ды мацюкі камандзіраў. Ды калі блізкі, ва ўпор, абстрэл. Ці мінамётны агонь. Тады на кароткі час ахопліваў спалох. А затым — зноў стома і абыякавасьць да ўсяго.

Зiма на Украiне, можа, i не такая лютая, як у Расеi, але таксама сьцюдзёная — са сьнегам i вятрамi, асаблiва ў раўнiнным стэпе. Апрануты я быў у тое, што нам выдалi ў вучылiшчы — шынэлак, кiрзовыя боты, шапка. У палку атрымаў толькi трохпалыя рукавiцы i аўчынную камiзэльку, якая ўвогуле мяне ратавала. Тым болей, што тыднямi днявалi i начавалi ў полi. Каскi я не надзяваў. Аднойчы надзеў на шапку, але яна дрэнна трымалася там, i мой памкамузвода, сталы сяржант, кажа: «Што карысьцi зь яе! Кiдай к чортавай матары…» Перад тым на краi кукурузнага поля забiла нашага самага маладога ва ўзводзе байца — куля трапiла ў каску, калi той ляжаў у ланцугу, i прабiла яе наскрозь. Як увайшлi ў сяло, дзе пад вербамi ляжала некалькi забiтых немцаў у касках, усё той жа памкамузводу па чарзе стрэлiў кожнаму ў голаў, i ўсе каскi аказалiся прабiтыя. Дык я i кiнуў у сьнег сваю. Адразу стала спрытней, i я не пашкадаваў нi разу. З салдатаў таксама мала хто насiў каску — хiба самыя абачлiвыя. I я ня чуў, каб яна каго ўратавала. Асаблiва ў наступу.

Там у першым баi загiнуў мой сябра Коля Перажны, зь якiм мы ў адным узводзе вучылiся ў Саратаве. Як нас разьмяркоўвалi па часьцях у Ануфрыеўцы, ён усё наракаў, што не далi пiсталетаў, якiя належалi камандзiрам узводаў. Тады сказалi — там атрымаеце. Коля так i не дачакаўся свайго ТТ, раней атрымаў кулю ў сэрца. Другому сябру, Валодзю Леўчуку, пашэньцiла болей — ён дайшоў да Бугу, дзе на пераправе быў цяжка паранены. Болей на фронт ня трапiў, жыцьцё дажываў кульгавым iнвалiдам-франтавiком.

Мяне ж пакуль што кулi i снарады мiналi, толькi аднойчы марознаю ноччу ў стэпе згубiў рукавiцы i добра прымарозiў рукi. Але ў тым сам вiнаваты. З абмаражэньнямi да дактароў лепей было не зьвяртацца, тое нярэдка ўважалася як знарок i суседзiла з трыбуналам.

Мой першы бой у якасьцi камандзiра ўзвода ня надта запомнiўся. Помню толькi, як ротны, нейкi камлюкаваты, цывiльнага выгляду чалавек у паўшубку, гнаў салдатаў i мяне разам праз шырокае поле кукурузы, пакуль мы ня трапiлi пад агонь.

Залеглi. Пасьля iшлi зноў. Ноччу iшлi ў батальённай калёне. Зранку i ўвесь дзень нас жахлiва бамбiлi нямецкiя самалёты, i мы то разьбягалiся па стэпе, то зноў зьбiралiся на дарозе. Неяк спынiлiся на краi сяла ў пустой аборы, ротны сказаў, што трохi адпачнем i будзем атакоўваць кашару за дарогай. I толькi я задрамаў у кутку на саломе, як усчалося бамбаваньне, трэба было вымятацца ў стэп — пад агонь з-за дарогi. Ротны застаўся ў аборы, дзе яго i забiла пры другiм налёце «юнкерсаў». З камандзiраў у роце я застаў ся апошнi, таму да мяне i прыбег намесьнiк камандзiра палку — наступаць, такую тваю маць! Пайшлi наступаць — ланцугом па полi да кашары. На гэты раз нам пашэнцiла, агню не было, мы дабрылi да развалюхi-кашары, дзе не знайшлi нiкога, немцы вымелiся. Каб чаго ня сталася, я паслаў у тыл аднаго сяржанта далажыць, што кашара ўзята. Як высьветлiлася пасьля, таго няварта было рабiць. Сяржант вярнуўся i сказаў, што камандзiр палку аб’яўляе мне падзяку. Што ж, добра. Мы залеглi за кашарай у сьнезе, згаладнелыя, замерзлыя. I мой памкамузводу кажа: а давайце ў кашару, трохi пагрэемся. Тым болей, што салдаты дзесь раздабылi тэрмас шнапсу. Акурат для сугрэву.

Пагрэцца, аднак, не пасьпелi, як зь недалёкай кукурузы выпаўзьлi тры бронетранспарцёры i адкрылi па кашары шквальны агонь. Мае паўскоквалi i без усялякай на тое каманды сыпанулi назад, да дарогi. За iмi дзе паўзком, а дзе подбегам рушыў i iх няхуцавы камандзiр. Там пад абстрэлам даседзелi да ночы. А як сьцямнела, на дарогу прыбег намесьнiк камандзiра палку, якi тут жа паабяцаў мяне расстраляць, калi я да ранку не вярну страчаную кашару. Аказваецца, ён ужо далажыў пра яе ў дывiзiю, а яна зноў апынулася ў немцаў. Становiшча маё было такое, што горш не прыдумаеш. Ля кашары стаяць тры бронетранспарцёры, а ў мяне засталося якiх пятнаццаць салдатаў. Як яе ўзяць?

Аднак мусiў браць. Уначы пры блiскучай поўнi пайшлi, ды хутка вярнулiся зноў: немцы не падпусьцiлi i да паловы поля. Стаў чакаць ранку i свайго прысуду. Але за той час штось сталася на фланзе — стралянiна, крыкi. Хутка адтуль бяжыць аўтаматчык, — на штаб напала нямецкая разьведка, намкампалку патрабуе, каб усе мы — неадкладна туды, на дапамогу. Пабеглi на дапамогу, ды спазьнiлiся.

Немцы ўжо вымелiся, а намкампалку забiты. Уранку ля школы два маiх салдаты капалi яму магiлу. А да нас у роту прыйшоў новы камандзiр лейтэнант Мiргарад, зь якiм я праваяваў да калядаў. Нейкiм чынам той выпадак адбiўся ў напiсаным праз дваццаць гадоў апавяданьнi «Ранак-сьвiтанак». На стэпавай роўнядзi ваяваць было цяжка, схавацца ад кулямётнага агню не было як. Ды й ад мiнамётнага таксама. Адзiным укрыцьцём служылi няўбраныя ўлетку кукурузныя палеткi ды адзiнокiя сьцiрты ў стэпе. Але апошнiя часьцей за ўсё былi здраднiцкiм зманам, бо немцы здалёк бачылi, а болей ведалi, што за iмi заўсёды хавалiся, i старанна абстрэльвалi iх. А iх выбiралi для схову ад агню i ветру тыя, што былi трохi ў тыле: санiтары з параненымi, абозьнiкi, камандзiры. Там яны часьцей за ўсё i гiнулi — у тыле пяхотных ланцугоў. У той час, як у ланцугу было часам схоўней.

З баямi мы займалi вялiкiя i малыя сёлы, iшлi далей. А ў гэты час ззаду, у занятых сёлах пачыналi дзейнiчаць тылавыя службы, штабы i палявыя ваенкаматы. Гэтыя зьбiралi ўсiх, хто там сядзеў з 41-га. Такiх набiралася нават зашмат, — партызанаў жа там не было, усе дома. Найперш зьбяруць у стэпе вiнтоўкi, што засталiся каля забiтых-параненых.

Забiтых яшчэ не пахавалi, а iхнiмi вiнтоўкамi ўжо ўзбройваюць прызыўнiкоў. Абмундзiроўкi няма, i яны так, у хатняй апратцы, зь «сiдарамi» за сьпiнай iдуць у ланцуг — атакаваць суседняе сяло. Няшмат, аднак, даходзiць да таго сяла. Тады пачынаецца ўсё спачатку.

З камандзiрамi тое ж самае, кадравых мала. У нас у роце было толькi два афiцэры — я i камандзiр роты. Тады людзей на ўзводы нават не дзялiлi, не было каго. Добра, калi пiсар пасьпее перапiсаць прозьвiшчы, а то iдуць безыменнымi. I гiнуць. Таму столькi ў нас цяпер «неизвестных солдат», «пропавших без вести». Такi быў улiк. У пяхоце не было нiякага ўлiку. Во кулямёты ўлiчвалi, гарматы, танкi. Нават снарады начальства лiчыла, бо за iх адказнасьць мела. А за людзей адказваў адзiн Гасподзь Бог…

Новы, 1944 год сустрэў пад сьцiртай у засьнежаным полi. Як пацямнела, бой стаў сьцiхаць, — немцы таксама хацелi сустрэць навагодзьдзе. Старшына прынёс вячэру — пярловы суп. Той, хоць i пляскаўся ў тэрмасе, але даўно прастыў i быўсьцюдзёны. Хлеб дык i наогул зьмерзлы — секлi нямецкiм штыхом. Але нам, тром афiцэрам, менавiта пад новы год выдалi доппаёк — па жменi сухога пячэньня i баначку шпротаў на трох. Жуючы з кiшаня тое пячэньне, я i задрамаў пад сьцiртай, не дачакаўшыся запаветнага часу зьмены году.

А недзе на золку паднялi — батальён рушыў у наступ. Немцы джгалi трасiруючымi зь недалёкага сяла, адкуль iх належала выбiць. На той раз ня выбiлi — залеглi ў голым полi.

Звычайна немцы не любiлi блiжняга, як ён называецца, бою i нiшчылi агнём здаля. Наконт агню яны былi майстры, нiчога ня скажаш. Гэта ў нас вучылi салдатаў зь iхнiх састарэлых «драгунак», якiмi нас угаворвалi ганарыцца, рабiць 6–8 стрэлаў у хвiлiну, што было абсалютным глупствам. Немцы сеялi з аўтаматаў колькi маглi, а iхнi кулямёт МГ-42 рабiў 1000 стрэлаў у хвiлiну. Iхнiя мiнамётчыкi ўмелi навесiць па 12 мiнаў у паветра. Гэта значыць, першая яшчэ не ўзарвалася, а ўжо вылецела дванаццатая. Натуральна, што ў такiм шквале агню доўга не выжывеш. Празь дзень-другi — або ў земаддзел, або ў здраўаддзел, як сумна жартавалi салдаты. У нас з агнём было куды горш, заўжды не хапала боепрыпасаў. Нават у шараговага байца, калi ён страляў у баi. Тое, што было з сабой (у падсумках цi магазынах), можна было расстраляць за некалькi хвiлiнаў.

Зноў жа [ — ] куды байцу ўзяць болей патронаў? Хiба за пазуху, у кiшанi. Немцы для тае мэты скарыстоўвалi боты з шырокiмi халявамi, у якiя напiхвалi магазынаў. Нашыя ж дыскi ў боты не запiхнеш. Ды й боты не такiя, з вузкiмi халявамi, а ў байцоў спрэс абмоткi. Таму на полi, у ланцугу, пяхота не страляла, эканомiла для бою ў сяле. Меркавалася, што там, сярод хатаў, можна прымянiць штыхмаладзец, бо куля — дура, як вучыў «вялiкi Сувораў». Але немцы не падпушчалi блiзка, яны нiшчылi нас у полi градам куль i асколкаў. Таму наш штыхавы бой, якому дужа вучылi салдатаў i афiцэраў, практычна ў вайну не прымяняў ся. (Таксама, дарэчы, як i процiгазавыя сумкi, якiя марна цягалi да самай перамогi.) Славутыя «кацюшы» ўжывалiся рэдка, для транспарцiроўкi iхняга боезапасу патрэбны былi дзясяткi аўтамабiляў, а гаручага заўжды не хапала. Таму пяхоту падтрымлiвала толькi малакалiберная артылерыя — саракапяткi ды 76-мм гарматы на коннай цязе. Але конi на полi бою жылi меней, чым жылi салдаты.

Аднойчы на пачатку зiмы я зрабiў першую спробу асвоiць артылерыю. На полi бою каля сьцiрты саломы наткнуўся на кiнутую саракапятку. Перад тым тут стралялi танкi, i гэтыя артылерысты цi, можа, уцяклi, цi iх пабiла — за сьцiртай ляжала некалькi трупаў. А снарады былi — некалькi скрынак. Як страляць з такiх гарматаў, нас у вучылiшчы трохi вучылi. I я паспрабаваў. Не па танках — па пяхоце ў недалёкiм сяле. Расстраляў усе снарады, мой салдацiк мне памагаў. Шкада, гармату мы не маглi ўзяць з сабой, пакiнулi ля сьцiрты.

Пасьля невялiкага перадыху пачалася Кiраваградзкая апэрацыя, за якую маршал Конеў атрымаў ордэн Ленiна, як ён пiсаў, палемiзуючы з аўтарам «Мёртвым не балiць». На ягоную думку i думку Сталiна, то была вельмi пасьпяховая апэрацыя. Можа быць, з гледзiшча Крамля так яно i было. Але было iншае гледзiшча — салдата з засьнежанага поля, залiтага крывёй i здратаванага гусенiцамi танкаў, на якiм быў амаль цалкам разгромлены наш полк. Там загiнуў камандзiр маёй роты лейтэнант Мiргарад, камандзiр батальёну капiтан Сьмiрноў, камандзiр палку маёр Казар’ян, дзясяткi салдатаў ды iншых афiцэраў.

Пачалося ўсё, як нашу дывiзiю ўвялi ў прарыў. Наступалi мы ў асноўным ноччу. Дзень звычайна вялi агнявы бой, а ноччу калёнай — у стэп, лезьлi як мага ўглыб, дзе можна пралезьцi. Дзе пускалi немцы. Спаць не было нiякай магчымасьцi, нiводнай гадзiны. Гэта таксама фэномэн, вынаходзтва савецкай ваеннай навукi — прымусiць салдата абыходзiцца бяз сну. Думаецца, нi ў адной армii так ня ўмеюць. I вось iдзем сонныя па стэпе, засьнежанай дарогай, шмат хто сьпiць на хадзе, спатыкаецца, падае. Тады iншыя лаюцца. Аднойчы я ледзьве не зайшоў да немцаў. Памятаю, дарога была замеценая, але сьнег не глыбокi. I вось бачу вакол сябе лета, нейкiя дрэвы, быццам алея. А наперадзе сьцяна, бы замак, i ў ёй вароты чорныя. Трохi трывожна, але я туды iду, у гэтыя вароты. I раптам чую: «Куды прэш? Лажысь!» Я прачынаюся. Побач ля дарогi ляжаць нашыя разьведчыкi, а наперадзе пасадка, тонкiя дрэўцы. Аказваецца, там немцы, i яны пачалi ўжо джгаць трасiруючымi ў наш бок. Калi б ня гэтыя разьведчыкi, дык i зайшоў бы ў iхнiя рукi. А тады сказалi б: перайшоў да немцаў. Дарэчы, гэткiя выпадкi на вайне былi дужа распаў сюджаныя — калi заходзiлi цi заяжджалi да немцаў. Нават генэралы гэтак траплялi ў палон.

Потым зноў iшлi па начы, помню — шэрань, мароз. Зноў розныя прыгоды былi. Начальнiк штабу палку завёў нас не туды, спынiлiся. Пачалi арыентавацца. А паспрабуй ноччу ў стэпе зарыентавацца па карце. Вакол паўзмрок, нiводнага арыенцiру, толькi няўбраная кукуруза ды сланечнiк шархацяць на ветры. Стаялi, стаялi, раптам на «вiлiсе» даганяе генэрал. Ня ведаю, якi, можа, камандзiр дывiзii, сарваў з капiтана пагоны, давай бiць яго. Але пакуль тое адбывалася, мы хоць трохi драманулi на сьнезе. Пасьля зноў пайшлi. Пад ранак выйшлi да сяла пад гарой, аказалася, то Вялiкая Севярынка — сяло, якое стала брутальным знакам у маiм лёсе. Там каля крайнiх хатаў нейкiя ямы, зь якiх, вiдаць, улетку бралi пясок, i мой узвод адразу ў iх зашыўся. Як разьвiднела, здаля ўбачылi будынкi ды трубы вялiкага гораду Кiраваграду. Але, пэўна, згледзелi нас i немцы. Нам страляць было далёка, а немцы зь цяжкiх мiнамётаў пачалi шпурляць па сяле, не давалi нiкому высунуцца ў поле. У нас стратаў не было, а там, ззаду, некаторых пабiла, у тым лiку i афiцэраў з нашага палку.

Увечары, як пацямнела, мiнамётны агонь спынiўся, i камандзiр батальёну капiтан Сьмiрноў загадаў выстрайвацца ў паходную калёну, якую павёў кудысьцi ў стэп.

Пасьля агнявога напружаньня трохi павальнела, стала на душы спакайней. I вось мы iдзем, у стэпе даволi сьветла, хоць месяца не было. Нейкая дарожка палявая, трошкi наежджаная. Я iду побач з нашым другiм узводным, якi нядаўна прыбыў у роту. Ён — старшы лейтэнант, артылерыст, але з акружэнцаў, i таму яго паслалi ў пяхоту — на перавыхаваньне. Наперадзе iдуць камандзiр батальёну, далей разьведка, а мы ў сярэдзiне калёны. Можна расслабiцца.

Бой грымiць, але дзесь зводдаль i збоку, а тут быццам цiха. Раптам гляджу — побач у зарасьнiку кукурузы нейкiя людзi. Толькi я iх згледзеў i нават не пасьпеў яшчэ што падумаць, як адтуль густа паласнулi чэргi — трасiруючымi па ўсёй калёне. Чорт ведае, што вакол пачалося, такi ўраганны кiнжальны агонь. А паводле загаду камбата ў выпадку нападу нашая рота разгортваецца зьлева ад дарогi, iншыя — справа. Я, канешне, зьбег з дарогi, упаў на сьнег. У мяне быў аўтамат, але пры iм толькi адзiн магазын.

Чаму адзiн?

Перад наступленьнем кiнулi нам невялiкае папаўненьне з тылавых падразьдзяленьняў. У нашу роту далi ручны кулямёт i прыслалi батальённага пiсара. У пiсара быў аўтамат, але без патронаў… Але сьпярша пра кулямёт. Вось пачынаюць выцягваць калёну, а ў мяне нiхто ня хоча браць кулямёт. Шмат людзей зь Сярэдняй Азii — мая нi бяльмеса, мая нi бяльмеса. I астатнiя адмаўляюцца: я не служыў, ня ведаю, як зь яго страляць. Каб ня кiдаць кулямёт, аддаў яго нейкаму дужаму дзядзьку, каб ён хоць нёс. Нельга ж губляць кулямёт… А тут стаiць пiсар без патронаў, мармыча: што мне рабiць, толькi блытацца пад нагамi? Хiтраваў, мабыць, хацеў, каб яго адправiлi з роты. Тады камандзiр роты кажа: Быкаў, аддай ты яму дыск, каб ён ня ныў. Ну я i аддаў, бо болей аўтаматаў ва ўзводзе не было, усе толькi зь вiнтоўкамi. А сам застаўся з апошнiм, што пры аўтамаце.

Toe было, канешне, памылкай. А можа, i паратункам, як пасьля выявiлася.

А тут, упаўшы, бачу, што справы нашыя — швах. Папершае, з кукурузы iдуць танкi. Колькi iх там, не зразумець, можа, чатыры цi пяць. Цi яшчэ болей. Узраўлi рухавiкi, i яны рушылi, загрукацелi iх кулямёты. А мiж танкамi — аўтаматчыкi, i крычаць: рус, здавайся! Так яны заўсёды крычалi, калi заганялi нас у якую пастку. Ну, я пачаў бiць з аўтамата, здалося, задаў iм агню. Але во аўтамат змоўк, значыць, патроны ўсе. Азiрнуўся назад, а нашы далёка ўжо бягуць у полi. Тут засталiся толькi тыя, што ўжо не кратаюцца. I я лiхаманкава рашаю для сябе: ляжаць цi ўскокваць? Калi праляжу яшчэ хвiлiну, дык яны мяне возьмуць жывым. Калi ўскочу, дык буду расшкуматаны кулямётнай чаргой. Што лепей?

Але немцы ў той час перанесьлi агонь на тых, што адбеглiся далей, мусiць, блiзка ля сябе яны цэляў ня бачылi. Агняны напор нiбы павальнеў. Я ўскочыў i кiнуўся перабежкамi. Нават не перабежкамi, а рыўкамi. Ускокваю, а праз тры-пяць крокаў падаю. Затым зноў ускокваю i зноў падаю. I так трошкi адарваўся ад немцаў. Прытым я навучыўся пазнаваць, калi яны страляюць па мне. Як чэргi пачынаюць мiльгаць вакол, падаю. А як перамяшчаюцца па iншых, ускокваю. I ў такi момант, як бег, па лытцы моцна ўдарыла, бы палкай. I я ўпаў. У боце адразу стала горача, гэта палiлася кроў. Я думаю: вiдаць, перабiла нагу. Калi так, дык усё, скончыўся Быкаў… Але ўсё ж праз колькi сэкунд ускочыў, чакаю, падломiцца нага цi не? Не, быццам не падломваецца. Толькi балiць i ў боце ўжо хлюпае. Аўтамат без патронаў, але ў мяне i безь яго навешана: палявая сумка, дзьве гранаты, адна супрацьтанкавая, кумулятыўная, — даволi несуразная штуковiна. Па-першае, цяжкая, далёка ня кiнеш, па-другое, трэба, каб яна ўдарыла аб браню сваiм донцам, зь якога толькi i можа тую браню праламiць. А каб граната так ударыла, у яе рукаятцы зроблены стабiлiзатар — такая стужка з тканiны. Увогуле кiдаць яе вельмi нязручна. I тармозiць яна сама сябе, ды яшчэ гэты палёт… Кiдануў я гэтую гранату няўдала. Вiдаць, недакiнуў, i яна не ўзарвалася. Або я ня трапiў, i цяпер не разумею, што атрымалася.

А з танку мяне заўважылi, i той рашуча давярнуў у мой бок… Ну, тое расказваць доўга, а так гэта сэкунды… I вось я закруцiўся, бы вуж, на сьнезе, ледзьве пасьпеў выхапiць з-пад танка ногi, як ён гусенiцай — па полах майго шынялю i пайшоў далей. Здалося, я ўжо разьвiтаўся з жыцьцём. Але гляджу: там, дзе танк, хтось ускоквае i шырока размахваецца гранатай, аж адлятае ўбок палявая сумка. З палявойсумкай у нас быў толькi ротны, лейтэнант Мiргарад. Выбух, танк засмылеў i неўзабаве запалыхаў на сьнезе. Там усчалася стралянiна, але гэта ўжо нашы забахалi, мабыць, па танкiстах. А я з гэтага месца ўсяляк — то бокам, то на каленях пачаў пад дымам прабiрацца далей. I тут якраз побач надарыўся санiнструктар нашае роты, аказваецца, ён бачыў, як мяне паранiла. Санiнструктар i кажа: ня трэба туды, за ўсiмi, немцы якраз туды i цаляюць. Давай у гэты бок, дзе кукуруза, там быццам лагчынка. I праўда, мы павярнулi ўбок, дзе тырчэла нейкае будыльлё, i выйшлi з-пад удару, якi кiраваў на сьцiрту. Пасьля патрапiлi на нейкую дарожку. Там ён сьцягнуў мой бот, перавязаў нагу.

Рана была скразная, прабiла галёнку, як пасьля аказалася, адшчапiла частку касьцi. Нага ад таго не падламiлася, але боль быў страшэнны, я потым праваляўся ў шпiталi студзень, люты, сакавiк — амаль тры месяцы. Не зажывала… Яшчэ забыўся сказаць, што, як бег, яны абстрэльвалi нас i з танкавых гарматаў. I вось адзiн снарад разарваўся якраз наперадзе, мяне моцна выцяла ў жывот, — у гарачцы здалося, што я атрымаў яшчэ i асколак. Асколак у жывот — то вельмi кепска. Хаця сьпярша боль невялiкi, гэтыя параненыя доўга не жывуць. Я ўжо бачыў такiх. Цела ўсё мокрае — не зразумець, цi ад поту, цi ад крывi. Перавязаў мяне санiнструктар i пакiнуў на дарозе, яму трэба было ў роту. У нашай жа армii быў загад, што байцам забаранялася пакiдаць поле бою дзеля суправаджэньня параненых.

Ля сьцiртаў грымеў бой, туды пайшлi танкi, i мой санiнструктар быў там патрэбны. Дарэчы, ён там i загiнуў. Там жа загiнуў i камандзiр роты Мiргарад ды i шмат iншых. Сьцiрты гарэлi ярка ўначы, i адтуль на дарозе паявiлася фурманка з параненымi. Але то была фурманка ня нашай — суседняй часцi, i ў ёй сядзела дзяўчынасанiнструктарка.

Мяне пасадзiлi таксама. Празь нейкi час мы спусьцiлiся з пагорачку, наперадзе ляжала вялiкае сяло з царквой. Там дзяўчына ў кагось папытала, дзе санчастка, куды везьцi параненых? (Далей было тое, што апiсана ў аповесьцi «Мёртвым не балiць». З абсалютнай дакладнасьцю.)

У хаце, дзе сабралi параненых, я спаткаў аднакашнiка з вучылiшча. Таксама параненага. Мы дамовiлiся ранiцай выбiрацца разам. Была там i адна санiнструктарка, баявiтая дзеўка накшталт маёй Кацi. Уначы мы нават выпiлi трохi, — знайшлося ў некага. Потым хлопцы апаролi ў падпечку трусоў, давай трусоў гэтых рэзаць. Хоць i параненыя, а есьцi хочацца. Блiжэй да ночы разбалелася нага, i я прылёг на лаўцы. Апоўначы хтось мяне будзiць — расплюшчыў вочы, а гэта наш камандзiр батальёну капiтан Сьмiрноў, пытаецца: «Ты паранены? Хадзiць можаш?» Кажу: не. Крыху наступаць мог, але сказаў, што не. Ён кажа: «Во зьбiраю батальён…». Закурыў, пагрэўся i пайшоў. Я зноў задрамаў i прачнуўся ад таго, што ўсё хадуном ходзiць, страшэнны абстрэл. Па сяле б’юць мiнамёты, чутно, што i танкавыя гарматы таксама страляюць, — гук такi асаблiвы, кароткi.

Прыкрыцьця нiякага, мы ж у сваiм тыле. Параненыя затрывожылiся i пачынаюць па адным выпаўзаць на вулiцу. А на вулiцы ўжо iмчацца фурманкi, ратуюцца. Мой аднакашнiк, малодшы лейтэнант, кажа: «Давай пойдзем да царквы, там цераз поле — нашы».

Неяк мы зь iм выйшлi з нашай хацiны, але да царквы не дайшлi, нас абстралялi. Я кажу: «Там мы ня пройдзем» — i вярнуўся, ён пайшоў адзiн. Ды празь нейкi час расчыняюцца дзьверы, i ён падае на парозе зь дзьвюма кулямi ў горле. Крывавая пена з роту i з ранаў. Нешта хацеў мне сказаць, ды толькi хрыпеў. Хутка сканаў на маiх руках. Яшчэ праз гадзiну ў хаце засталiся толькi тыя, што не маглi хадзiць, астатнiя паразьбягалiся. Танкi ўжо ўвайшлi ў сяло. Бачу, тут мне не адсядзецца. Нага распухла за ноч i балiць горш, чым напачатку. Ступiць я ўжо не магу. Тады i я выпаўз. У двары нейкi дзядзька з пограбу дае мне пачак аўтаматных патронаў i зноў — кумулятыўную гранату. Патронаў я ня ўзяў — у пiсталеце ў мяне былi патроны. Агранату ўзяў. Адкруцiў ручку, паглядзеў, цi ёсьць запал. Запал быў на месцы. Так я ўзброiўся i думаю: «Мабыць, то — мой фiнал, фiнiта ля камэдыя». I папоўз на дарогу. А на вулiцы ўжо, мабыць, нашыя схлынулi, нiкога няма. Танкi ўсё страляюць, асаблiва на тым канцы сяла. I тут паяў ляецца параконная фурманка, на ёй чалавек пяць салдатаў. Ага, думаю, стой! Крычу iм i махаю гранатай. Калi ня спыняцца, думаю, запушчу ў iх гранатай. Але чорта яны спынiлiся, — пранесьлiся мiма. Рашучасьцi кiнуць гранату ў мяне не хапiла. Ды ўсё ж там знайшлася добрая душа, фурманка спынiлася. Саскоквае адзiн у паўшубку, падбягае да мяне, хапае пад пахi. Так я апынаюся ў фурманцы. I як урэзалi мы з таго сяла ў поле, вырвалiся, можна сказаць, з-пад танкаў. А тыя не сьпяшаюцца нас даганяць, — страляюць з гарматаў, болей цераз нашыя галовы па тых, што далёка наперадзе. У паветры толькi фыркаюць танкавыя балванкi. Я аберуч трымаюся за нешта ў фурманцы i гляджу назад, на сяло. Ля царквы бачу нашу санчасьць у няхуцавай мазанцы. Адзiн танк там раптам спыняецца i з вулiцы двума стрэламi б’е па хацiне, тая знiкае ў воблаку пылу. I ўсё. Мабыць, тыя, што там заставалiся, абстралялi яго цi кiнулi гранату, во танк i расправiўся зь iмi. Па ўсёй верагоднасьцi, тое ж назiраў аднекуль i мой камбат, якi заходзiў перад тым, як пайсьцi зьбiраць батальён. Дык ён, канешне, рашыў, што там застаўся i Быкаў. Так мяне сьпiсалi зь лiку жывых, бо ў той полк я больш не вярнуўся.

Ёсьць і яшчэ адна версія паходжаньня мае «пахаронкі». Рэч у тым, што на тое поле пад Севярынкай наш полк не вярнуўся, начальства скіравала ягоную рэшту ў іншым кірунку. Забітыя заставаліся ў стэпе. Іх замяло сьнегам. І толькі як вясной сьнег растаў, пачалі вытайваць трупы, якія сяляне крукамі звалоквалі да саней і везьлі ў Севярынку. Ля аднаго зь іх, мабыць, знайшлі маю палявую сумку зь сякімі-такімі дакумэнтамі і палічылі, што той «падсьнежнік» ёсьць Быкаў.

Пасьля ў Севярынцы на братняй магіле зрабілі нейкі помнік зь некаторымі прозьвішчамі загіблых, сярод якіх апынуўся і я.

Пасьля ў мяне было яшчэ некалькi дзён прыгодаў, прыкладна такiх, як апiсана ў «Мёртвым не балiць». Дарэчы, гэта цi не адзiная аўтабiяграфiчная аповесьць, дзе ўсё цi амаль усё — праўда. Але менавiта тое, што праўда, i стала непрымальным для сацрэалiзму. Можна сказаць, што галоў ным ворагам гэтага славутага мэтаду была праўда. Праўду адсочваў увесь дзяржаўна-партыйны iнстытут выдаўцоў, рэдактараў, рэцэнзэнтаў i крытыкаў. У той час, як валадары нашых думак не пераставалi правакацыйна агiтаваць: пiшыце праўду! Колькi нашага брата, пiсьменьнiкаў, пагарэла менавiта на праўдзе… А на хлусьнi, наадварот, рабiлi кар’еру.

Далей нас, параненых, везьлi кудысь на бранi нашых танкаў. Была ноч, сьветлая, зiмовая. I нас раз за разам бамбiлi нямецкiя самалёты. У часе бамбовак танкi спынялiся, i танкiсты хавалiся пад iмi, каб, калi загарыцца, пасьпець адбегчыся. А я нi зьлезьцi, нi адбегчыся ня мог i ляжаў пад бомбамi зьверху. Толькi моцна трымаўся, каб ня скiнула выбухам. Але пасьля адной асаблiва лютай бамбоўкi, калi на сельскай вулiцы згарэлi дзьве машыны, ня вытрываў i скацiўся долу. Узьлезьцi назад не ўдалося, i я запоўз у нейкую хату. Танкi пайшлi далей. Куды? — я ня ведаў, ды i танкiсты самi ня ведалi. Даведалiся пасьля. Дык запоўз я ў хату, хтосьцi памог, узьлез на ложак. Цёмна, ноч. На стале нешта стаiць, гаршчок нейкi. Сунуў туды руку, намацаў яшчэ цёплы бурак i пачаў яго есьцi. Побач на ложку хтосьцi ўжо ляжаў, мая рука ўсё трапляла ў штось мокрае на саломе, ды мне было не да таго. Я адразу заснуў. А як прачнуўся, пачало сьвiтаць, гляджу на суседа, а гэта немец, обэрлейтэнант. Але ўжо нежывы, ужо сьцюдзёны i нават задубянеў. А быццам быў жывы, як я ля яго клаўся.

Ранкам пачаўся бой, ужо за гэтае сяло. Помню, узышло сонца, усё ярка высьвецiла. На вулiцы нейкiя выкрыкi, хтосьцi кудысь бяжыць, а ў мяне, вiдаць, тэмпэратура паднялася, i я перастаў разумець, што адбываецца. I ад гэтай калатнечы, i ад недасыпаньня. Ва ўсякiм разе я ўжо ня ведаю, хто ў сяле — нашы цi немцы? Бо стралянiна чулася ў адным канцы, пасьля ў другiм, раздавалiся незразумелыя крыкi, затым усё прыцiхла. Думаю, што ж я тут буду ляжаць, чаго дачакаюся? Выпаўз у сенi. Каля дзьвярэй адгароджаны дошкамi засек з бульбай, такой дробненькай, мабыць, на корм. Я прылёг на гэтую бульбу, дастаў пiсталет i ляжу. Чую, бягуць па вулiцы, па дварах, але быццам гаворка ня наша, значыць, немцы. Дзьверы зачынены, але калi iх расчынiць, дык я тут жа, насупраць дзьвярэй, можа, трошкi збоку. I вось туп-туп па двары. Адчыняюцца дзьверы — немец! Адной рукой трымае дзьверы, а ў другой — аўтамат. А я зь пiсталетам гляджу на яго. Канешне, я магу стрэлiць у кожную сэкунду, а яму для таго трэба перахапiць аўтамат у правую руку. I вось я ня стрэлiў, а ён кiнуў дзьверы i павярнуўся назад.

Я там праляжаў яшчэ нейкi час. Пасьля, як можна было меркаваць, немцы адсюль адышлi. Па вулiцы пайшлi нашы машыны. Праўда, адкуль i куды — не зразумець. Але я ўжо выпаўз з падворку i стаў ля паркану. Iдзе бензазапраўшчык, я пачаў махаць рукой, ды ён не спынiўся. Стаю, гляджу яму ўсьлед. Той выехаў зь сяла, едзе палявой дарогай, а там раздарожжа. Ён скiраваў улева, у бок невялiкага ярка, а з таго ярка па дарозе — трасы. Запраўшчык i пыхнуў, бы факел.

Пасьля мяне ўсё ж падабрала адна машына i давезла да чыгуначнага пераезду. Там былi нашы матацыклiсты зь нейкага разьведбату i яшчэ нейкiя байцы. Мы сунулiся ў чыгуначную будку — можа, аднак, гэта былi чыгуначныя казармы. Рабочыя ў iх жылi. I там — жах адзiн. Ляжаць на падлозе чалавек пятнаццаць нашых забiтых… Аказваецца, танкiсты ўчора пасьцягвалi сюды сваiх параненых, а па чыгунцы ходзiць нямецкi бронецягнiк, — гэта ж яшчэ ў iхнiм тыле. На досьвiтку ў тую казарму зайшлi немцы зь цягнiка i ўсiх параненых пастралялi. Дзядзька-рабочы кажа: «Ратуйцеся, хлопчыкi, яны хутка зноў вернуцца!». Ну мы i пайшлi. Але куды? Ззаду чыгунка з бронецягнiком, зьлева вiдаць, як за аўражынай немцы штосьцi капаюць, далей шаша, па якой гужом iдуць нямецкiя машыны, пэўна, выяжджаюць з Кiраваграду. А наперадзе — мiннае поле, — яшчэ ўказальнiкаў не прыбралi, на дарозе шыльдачкi з «Мinеn». Але iншае дарогi ў нас няма, а за полем хоць сьцiрты, нейкае сховiшча. I старшы лейтэнант, якi быў сярод нас, кажа: «А ну, упярод! Хто першы?». У яго некалькi падначаленых у белых маскхалатах. Але iх ён не пасылае, ён хоча паслаць кагосьцi з чужых. I паслаў аднаго, параненага ў галаву пехацiнца. Той падарваўся першы. Затым другi пехацiнец пайшоў, але падарваўся якраз ня ён, а «свой» у белым халаце, якi iшоў, здаецца, цi не чацьвёртым.

Хоць i iшлi па сьлядах першага. Я стыргiкаў цi ня пятым. Урэшце дабрылi да сьцiртаў…

Закапалiся ў сьцiртах, сядзiм. Назiраем. Сапраўды, празь нейкi час прыходзiць бронецягнiк, спыняецца на пераезьдзе. Зь яго выходзяць чалавек пяць немцаў, iдуць у наш бок. А там у полi стаялi дзьве пакiнутыя машыны, мы думалi, яны таксама падарвалiся на мiнах. Аж не. Тыя немцы дайшлi да машын, там нешта парабiлi (можа, замiнавалi), павярнулi назад, да чыгункi. Час iдзе, мы чакаем.

Баi грукочуць вакол нас, на ўсiм даляглядзе. Скрозь нешта гарыць, бухае. Тут жа, дзе мы, цiшыня, апроч нас, няма нiкога. Немцы нас ня бачаць. I раптам проста над сьцiртамi спускаецца нямецкая «рама», трохi прабягае па сьнезе i спыняецца. Вылазiць лётчык, адчыняе капот, пачынае штосьцi там калупацца. I адзiн з разьведчыкаў кажа старшаму лейтэнанту: «А давайце захопiм „раму“. Я авiямэханiк, магу ўзьляцець». Увогуле дзiўнаваты намер, але што рабiць? Улезьлi мы добра, невядома, цi выседзiм хоць бы да ночы. Карацей кажучы, пайшлi трое да самалёту. У белых халатах, не адразу зразумееш, хто? Не дайшлi, можа, мэтраў пяцьдзясят. Немцы штось крыкнулi, i нашы нерашуча спынiлiся, нехта схапiўся за аўтамат. I ў той момант разварочваецца кулямётная турэль, i з буйнакалiбернага як паласнуць па разьведчыках… Самалёт завёўся, зрабiў невялiкую разьбежку i падняўся ў неба.

Выходзiлi адтуль ноччу. Сьвяцiла поўня, на сьнезе вiдаць далёка, таксама натрывалiся страху. На гэты раз старшы лейтэнант першым паслаў мяне, i я стыргiкаў, абапiраючыся на чыюсь вiнтоўку. Але ўрэшце перайшлi шашу i ў нейкiм сяле выбавiлiся да сваiх. Але сяло бамбуюць «юнкерсы», сыплюць касэтнымi бомбамi.

У хаце, дзе ляжаць параненыя, чакаюць вывазу, гаспадарыць дзяўчына ў пагонах, выпiсвае «карткi пярэдняга краю» i кiруе пагрузкай. Але транспарту няма, параненыя нэрвуюцца. Даходзiць чарга да мяне, пытаецца: зь якой часьцi? Называю сваю дывiзiю, а яна кажа: то ня наша часьць, я ня дам картку. Што рабiць? Бяз гэтай карткi мяне ня прыме шпiталь. Я чакаю. Тады налятае чарговая партыя пiкiроўшчыкаў, — выбухi, вылятаюць прэч вокны. I дзяўчына, страсянуўшы зь сябе тынкоўку, таропка падпiсвае мне картку. Можна ў тыл. Але на чым? Яшчэ з адным параненым у руку сяржантам выбiраемся на вулiцу. Бамбоўка скончылася, ды на вулiцы пуста. I раптам аднекуль «вiлiс» з афiцэрам, i мой сяржант крычыць: «Коля!». Шафёр — яго знаёмы. На тым «вiлiсе» пад вечар я быў ужо ў армейскiм шпiталi ў Александрыi. Во як пашэнцiла ўрэшце.

Вайна — бадай, скрозь чалавечае няшчасьце, а шчасьце, як вядома, рэч дужа адносная. У параўнаньнi зь перадавой кожны шпiталь можа здацца курортам. Шпiталь у Александрыi якраз у цэнтры горада, здаецца, у будынку школы. Памылi ў лазьнi, пражарылi вашывую вопратку, далi чыстую бялiзну. Параненых шмат, месцаў, як заўжды, не хапае. Афiцэры ляжаць па два ў ложку. Памятаю, маiм суседам быў лейтэнант-танкiст са знакамiтым прозьвiшчам Варашылаў. (З Варашылавым ляжаў, казаў пасьля.) Той шпiталь належаў Пятай танкавай армii, таму пераважна тут былi танкiсты — параненыя, абгарэлыя, розныя. Абгарэлыя асаблiва страшныя. Абпалы дужа балючыя i доўга ня гояцца. Людзi пакутуюць, часта нэрвуюцца i лаюцца. Зь сёстрамi, мiж сабой, з начальствам. А начальства — дактары — тут цi ня спрэс жанчыны рознага ўзросту. Мужчыны — толькi палiтрукi, якiя i тут ведаюць адно i тое ж — сваю надакучлівую прапаганду, прывiваць нянавiсьць да нямецкафашыстоў скiх захопнiкаў. Тае нянавiсьцi ў нас самiх звыш меры — i ня толькi да фашыстоўскiх захопнiкаў. Некаторыя параненыя, не стрываўшы, са злосьцi пасылаюць начальнiкаў на тры лiтары, тады ў палаце скандал, вечарам цi ноччу паяўляецца сьмерш, недысцыплiнаванага кудысь пераводзяць. На перадавую, аднак, нiхто ня рвецца, усё ж тут як-нiяк цёпла, цiха i не забiваюць. Праўда, галаднавата, але да голаду за жыцьцё мы прывыклi.

Часам узьнiкаюць размовы, успамiны пра нядаўнiя баi.

Там я шмат што пачуў наконт славутага «порядка в танковых войсках», пра якасьць хвалёных танкаў. Пра саракапяткi танкiсты i слухаць не хацелi, для iх гэта быў не супрацьтанкавы сродак, а «хлапушы», як яны казалi. Гаворка часьцей iшла пра «тыгры» i «фэрдынанды», якiя са зручных пазыцый выбiвалi нашы танкавыя батальёны. А iх паспрабуй дастаць. Пастаўленая на трыццацьчацьвёрцы 76-мм гармата iх ня брала, а яны са сваёй 88-мiлiмэтроўкi наскрозь прабiвалi браню нашых танкаў. А мы, дурнi, былi засвоiлi, што наша трыццацьчацьвёрка — лепшы танк у сьвеце. Паслухалi б прыхiльнiкi гэтых трыццацьчацьвёрак, што пра iх кажуць тыя, хто ў iх гарэў i гiнуў. Але ж «наша», рускае, усё лепшае — i састарэлая «драгунка» ўзору мiнулага стагодзьдзя, i ППШ — аўтамат фiнскага ўзору, што выпускаўся там з 1934 году, i вядома ж, наш суконны шынэлак на «рыбiным мяху». Што ўжо казаць пра франтавыя шпiталi, пра якiя ня раз з болем i гневам пiсаў Вiктар Астаф’еў. Галоўнае шпiтальнае лякарства — iхтыёлавая мазь, чорная сьмярдзючая мазюка, якой мазалi ўсе раны. Добра, калi рана чыстая, а калi ў ёй зямля, часткi бруднай апраткi… Пэнiцылiну ж тады не было. Найбольшая надзея была на хiрургаў, якiя рэзалi няшчадна, тым, можа, i найбольш ратуючы. Кармёжка ўсё тая ж, вайсковая, хiба што гарачая — хлеб, каша пярловая, радзей пшонная, суп вермiшэлевы цi зноў жа пярловы. I традыцыйны чай. (На фронце мы дзiвiлiся, што немцы п’юць каву — напой, якi мы ў сялянстве нiколi ня спытвалi i якi здаваўся нам агiдным, бы з сажы. Але яны пiлi яго з малаком.)

Афiцэраў усё ж iмкнулiся разьмеркаваць па якiх-небудзь будынках, салдатаў жа клалi звычайна ў апусьцелых за вайну калгасных аборах, кароўнiках цi сьвiнарнiках. Трохi вычышчалi гной, слалi салому, якую накрывалi зьверху ўнiвэрсальнай салдацкай апраткай — плашч-палаткамi. Укрывалiся кожны сваiм шынялём цi ватоўкай, спалi нераспранутыя. Зiмой на праходзе ставiлi жалезную грубкубочку, якую палiлi круглыя суткi. Вакол яе месьцiлася 2–3 сотнi параненых. Адаспаўшыся пасьля перадавой, спакваля пачалi адзiн з другiм знаёмiцца, моладзь — кучкавацца па iнтарэсах. Нават гуляць у карты. Калi-небудзь ноччу пры сьвятле капцiлкi можна было пачуць пад цiхенькi перабор балалайкi якую з папулярных песьняў. А то i салдацкi фальклёр. («Первая болванка попала в бензобак, вылез я из танка сам не знаю как. Любо, братцы, любо, любо, братцы, жить, — в танковой бригаде мне уж не служить. А наутро рано ведут в особотдел: что же ты, подлюга, в танке не сгорел? Любо, братцы, любо, любо, братцы, жить… Очень виноватый, я им говорю: в завтрашней атаке обязательно сгорю…» — і г. д.).

Як пачала гаiцца нага, стаў выходзiць у горад. Недалёка быў iмправiзаваны кiрмаш, дзе прадавалi семкi, махорку, малако, гарачую бульбачку, яшчэ нешта. Але тут аказалася, што ў мяне няма разьлiковай кнiжкi, таму я не магу атрымлiваць зарплату. Увогуле зразумела, бо той кнiжкi я нiколi ня меў, на перадавой навошта мне былi грошы? Затое ў мяне, апроч шынялька, была аўчынная камiзэлька, якую я i загнаў, купiў бутлю бураковай самагонкi. Пасьля на той жа кiрмаш аднёс цёплыя, ватныя штаны — блiзiлася вясна, раставаў сьнег. Рана мая то гаiлася, то давала рэцыдыў, разы два на тыдзень рабiлi перавязкi. Са сваёй дывiзiяй ня меў нiякай сувязi, нiкога адтуль не паступала, i ня дзiва: то быў шпiталь iншай армii. Але за тым, што рабiлася на фронце, увогуле сачылi— кожны дзень прывозiлi параненых, тыя расказвалi. Асаблiвы наплыў быў, як пачаўся наступ на поўдзень, як фарсiравалi Буг.

Неўзабаве шпiталь перамясьцiлi трохi на поўнач, пад Знаменку. Зноў — у калгасную абору, афiцэраў — у будынак сельскае школкi. Там пачалi выдаваць лёгкi духмяны табак, i я прывучыўся курыць. Мне iшоў дваццаты год, а я яшчэ не пачынаў курыць — ганьба для савецкага афiцэра, як насьмiхалiся старыя курцы.

Нарэшце пад чарговы пераезд шпiталю выпiсалi. Зь яшчэ адным выздаравелым — параненым танкiстам, малодшым лейтэнантам Тавакiным атрымалi прадпiсаньне ў аддзел кадраў 5-й танкавай армii. Iшлi пехатой за фронтам, якi пачаў наступ. Ад сяла да сяла, кожны раз начуючы дзе заставала ноч, там жа i кормячыся. Тагачасныя ўкраiнскiя сёлы, двойчы абрабаваныя — калектывiзацыяй i вайной — былi не багацейшыя за беларускiя. Праўда, можа, ня надта пабураныя — там не было «партызанкi». Звычайна, як мы паяўлялiся на парозе, цётка пачынала бедаваць: «Ай, чым жа я вас нагадую, у мяне ж толькi фасоля ды бараболя». Нам добра была i фасоля з бараболяй. Калi-нiкалi, праўда, перападала i шклянка самагонкi — сьмярдзючай i мутнай буракоўкi, — i той мы былi радыя.

Усюды па дарогах i сёлах пыталiся з Тавакiным пра свае часьцi, i аднойчы мой танкiст нешта надыбаў, напаў на сьлед свайго танкавага корпусу. Але мне туды было неяк, я ж не танкiст, i я прадаўжаў пошукi адзiн. Вясна ўжо была ў разгары, сьнег на Украiне той год растаў яшчэ ў лютым. Дарогi былi жахлiвыя, суцэльная гразь. Клейкi ўкраiнскi чарназём адрываў падэшвы, i мае кiрзачы ашчэрылi зубы. Скрозь войскi, войскi… Адны калёны iшлi на поўнач, iншыя на захад цi на поўдзень — не зразумець. Аднойчы сеў на ўзбочыне перадыхнуць, гляджу, як брыдзе пяхота, за ёй пайшлi перадкi з гарматамi. I раптам бачу на адным знаёмы вусаты твар, — то ж старшы лейтэнант, узводны, зь якiм я расстаўся ў ноч майго раненьня. Я да яго — куды i адкуль, як тут апынуўся? Чаму апынуўся, кажа, а я нiкуды i не выбываў, толькi перайшоў у батарэю. Але ж дзе наша дывiзiя? — пытаюся я. А во яна, кажа, перакiдваюць на iншы ўчастак. Я падзiвiўся: перада мной прайшоў мой полк i — нiводнага знаёмага твару? А старшы лейтэнант кажа: «I ня ўбачыш знаёмых, нiкога няма. А наогул навошта табе вяртацца ў гэтую дывiзiю, якая надта ж невязучая, заўжды яе б’юць. Пашукай чаго iншага». (Наiўны чалавек — ён меркаваў, што дзесьцi ёсьць дывiзii «вязучыя».) Але тады я паверыў яму i зрабiў так, як ён раiў.

Празь дзень у нейкiм ацалелым маёнтку напаткаў штаб 4-й гвардзейскай армii, прад’явiў свае дакумэнты, запоўнiў патрэбныя анкеты i атрымаў накiраваньне ў 252 СД. Амаль шчасьлiвы выйшаў на вулiцу. Вакол было цiха, на фронце iшла перадыслякацыя, толькi ў адным баку нешта надта падазрона грукоча, бы таўкачамi б’юць у зямную ступу. Пытаюся ў сустрэтага афiцэра, можа, ведае, дзе шукаць 252 СД? Той уважлiва паглядзеў на мяне i паказвае рукой туды, дзе грукоча. Кiруй, кажа, на тыя грымоты, не заблудзiшся. I я трохi пашкадаваў тады пра сустрэчу на дарозе з дывiзiяй, якая пайшла ў тыл. Ды было позна. Таго ж дня ў штабе дывiзii мяне прызначылi камандзiрам узводу батарэі 45-мілімэтровых гармат стралковага палку.

Празь дзень ужо трываў бязьлiтасную агнявую калатнечу, ад якой грунтоўна адвык за шпiтальныя месяцы. Трудна было зноў прывыкаць, асаблiва як неўзабаве на нас навалiлiся нямецкiя танкi. Аднойчы пры перамене пазыцыяў наляцела шасьцёра «юнкерсаў», якiя канчаткова дабiлi батарэю, i мы засталiся без гарматаў.

Сталася так, што пяхота пайшла наперад, а мы адставал i, трэба было мяняць пазыцыi. Падагналi перадкi, прычапiлi гарматы… Але неўзабаве за пагоркам наткнулiся на вiнаграднiк, ад якога павярнулi ў аб’езд, да дарогi. Тут якраз i наляцелi нямецкiя пiкiроўшчыкi. Адзiн зь iх павярнуў да нас i сьпiкiраваў на гармату. Першаю бомбай разьбiла перадок, перабiла станiны з сашнiкамi, паранiла каня, якi, аднак, тузаўся, спрабуючы падняцца. Тады два iншых самал ёты сьпiкiравалi на ўцалелую гармату, якую ездавыя што было сiлы гналi ўздоўж вiнаграднiку. Гэтую яны найперш абстралялi з кулямётаў i паклалi коней. Затым стала ўсё прасьцей. Салдаты, натуральна, адбеглiся ў вiнаграднiк, а гэныя з двух заходаў ушчэнт раскалашмацiлi гармату.

Два салдаты (ездавыя) былi там забiтыя, два параненыя, снарады зь перадкоў раскiданыя выбухамi па ўсiм вiнаграднiку. А мы з камбатам толькi надарвалi горлы ад крыку, а зрабiць не маглi нiчога. Усё сталася цягам якiх пяцi хвiлiнаў.

Уцалелi дванаццаць салдатаў, я i камандзiр батарэi — капiтан. Салдатаў аддалi ў батальёны на папаўненьне, а мы сядзiм на КП за ўзгоркам. У мяне настрой — горш не прыдумаеш[: ] толькi прыйшоў у «вязучую» дывiзiю, i на табе — зноў разгром. Капітан не сумуе: ён атрымаў новае прызначэньне — начальнiкам артылерыi суседняга палку. А начальнiк артылерыi — гэта не камандзiр батарэi, бяры вышэй, i рызыка мiнiмальная — жыць будзеш. Вось ён дастаў фляжку са сьпiртам, мы трохi выпiлi. Капiтан чакае канавода з канём, якога ўжо за iм паслалi з новае службы. А во i канавод, вядзе на повадзе ладнага конiка для новага начарта. Мы разьвiтваемся. «Ну, Быкаў, жадаю табе дажыць да пабеды». Ты дык, можа, i дажывеш, думаю я. А мне… Зь цiхай зайздрасьцю праводзiў яго. Наш КП, можа, за кiлямэтар ад пярэдняга краю, але за пагорачкам. А яму трэба ехаць у тыл, але таксама цераз пагорачак, дарэчы, увесь раскапаны мiннымi выбухамi. Праўда, ёсьць i другая дарожка — у аб’езд, па лагчынцы. Гляджу, мой капiтан даскакаў да гэтай разьвiлкi, трохi прымарудзiў, мабыць, рашаючы, куды скiраваць. I скiраваў наўпрасткi, цераз пагорак. Дужа порстка паехаў. I вось ён выскоквае на пагорак, а тут мiны — бах, бах! Ён хутчэй. А мiны зноў бах, бах, бах! I ўсё там завалакло дымам ды пылам. А як тое воблака зьдзьмула ветрам, гляджу, конь бяжыць з пагорку, повад матляецца, а седака няма. Канавод вярнуўся адзiн. А ўвечары выцягнулi забiтага капiтана. Во такi ён, вайсковы лёс!

Пад Унгенамi — ёсьць такая памежная станцыя перад Румынiяй (дзе пасьля мытнiкi рабiлi свой славуты савецкi «шмон») — сталi у абарону. Калiсьцi мы гэтую станцыю бралi, здавалi таксама. Гэта перад якой — «Праклятая вышыня». Паколькi я без гарматаў, паслалi мяне на ПНП (перадавы назiральны пункт) камандзiра палку дзяжурыць ноччу. Камандзiр палку на сваiм КП сьпiць (отдыхает, на уставном языке), а мы павiнны ня спаць, глядзець i слухаць.

У маiм падначаленьнi разьведчык i тэлефанiст. Увогуле ПНП — гэта земляная шчылiна, трохi прыкрытаяжэрдкамi з плашчпалаткай наверсе. На перадавой усталявалася некаторае зацiшша, асаблiва ўначы. Перад намiтрошкi ўбаку на нэўтралцы месьцiцца невялiчкае малдаўскае сяльцо, хатаў, можа, 10–15. Людзi адтуль, канешне, уцяклi ў тыл, хто ж уседзiць там пад абстрэлам. Некалькi хатаў ужо згарэла, а рэшта пакуль стаiць. Мой разьведчык надыбаў там ноччу нейкага дзядзьку, якi застаўся пiльнаваць хату. Ну i, канешне, у яго ёсьць некалькi курыц i вiно. I вось мы аднойчы… Камандзiр палку калi пазвонiць ноччу гадзiнаў у дванаццаць, а так — цішыня. Тэлефанiст застаецца, а мы iдзём, тым болей блiзка, можа, якiх метраў сто ўнiз па схiле. Дзядзька зловiць нам курачку, абскубе, зварыць (уначы дыму не вiдно), прынясе гарлачык вiна. Мы самi паямо ў цяпле i тэлефанiсту прыхопiм у кацялочку. У полi халадэча, а ў хаце добра. Вырашылi, што можна i кiмарнуць з гадзiну ў цяпле. Так мы там пасьвiлiся. Не сказаць, што часта, але разы чатыры хадзiлi. I вось аднойчы — яшчэ курачка не зварылася, — што такое?.. Стралянiна, выбухi гранатаў, нейкiя крыкi… Мы, канешне, кулём на гароды… Побач яшчэ нехта бяжыць, страляюць з аўтаматаў, нiчога не разабраць у цемры. Прыбеглi на ПНП, а там тэлефанiст ужо апраўдваецца, камандзiр палку крычыць у трубку: што адбываецца, дзе Быкаў? У сяле гараць хаты, — стралянiна, праўда, сьцiхла. Я пачаўтлумачыць: хадзiў даведацца, што там здарылася. А здарылася тое, як пасьля высьветлiлася, што туды хадзiлi не толькi мы з разьведчыкам, але хадзiў i камандзiр батальёну з начальнiкам штабу, да таго ж хадзiлi i немцы таксама.

Во яны i сутыкнулiся. Пабiлi нашых, начальнiка штабу ўзялi ў палон. Пасьля пачалося расьсьледаваньне, намi займаўся сьмерш, але неяк абышлося. Hi я, нi разьведчык, нi тэлефанiст ня выдалi нашыя паходы па начах, а так рознае магло быць. Маглi прыпiсаць кантакт зь немцамi. Санiнструктарамi ў войску часта былi дзяўчаты. Праўда, на перадавой звычайна сустракалiся тыя, што не спатрэбiлiся ў тылах. Прыгажэйшыя, маладзейшыя, канешне, заставалiся пры штабах, на розных тылавых пасадах. Штабоў жа, як i тылоў, хапала: апроч вайсковых яшчэ ж i палiтадзьдзельскiя штабы, штабы тылу ды контрразьведкi сьмерш. Хоць паводле штату дзяўчаты i лiчылiся санiнструктарамi, сувязiсткамi, снайпэрамi, але жылi пры начальстве. Кожны маёр, палкоўнiк, тым больш — генэрал меў сабе ППЖ, i тое было як бы ўзаконена. Рэдка якая маладая i прыгожая апыналася ў батальёне, ня кажучы ўжо пра роту. I яны не былi дурнiцамi, ня дужа iмкнулiся на перадавую. Па дарозе ў дывiзiю я спаткаў дзяўчыну, старшыну цi сяржанта па званьні, якую таксама накiроўвалi ў нашу часьць. Прыгожая дзяўчына, маладая, здаецца, вострая на язык. Яна iшла ў дывiзiйны батальён сувязi, але я падумаў, што наўрад цi затрымаецца ў тым батальёне. Якраз пра тое мы тады гаварылi, i яна так калюча адказвала. Потым я пайшоў далей, у полк, батальён, а дзяўчына засталася ў штабе дывiзii. Празь нейкi час сустракаю яе ўжо ў нашым палку, пытаюся: чаго гэта вы тут?

А яна кажа: перавялi. Ну, перавялi дык перавялi. А пасьля ўжо, калi я быў камандзiрам узводу аўтаматчыкаў i бегаў пад агнём з аднаго флангу на другi, якраз пачуў знаёмы голас. Ля КП батальёну. Трохi мне стала цiкава, зазiрнуў у ровiк, а там ля тэлефона — тая дзяўчына. Я пытаюся: што, зноў перавялi? Так, кажа, ня ўжылася з ротным у палкавой роце сувязi… Значыць, не захацела спаць зь iм, во ён i сьпiсаў яе ў батальён. Так яе характар i прывёў яе на самую перадавую. А так бы скончыла вайну ў тыле, пры ўзнагародах. А тут цi хоць жывая засталася, ня ведаю. Маладыя ў войску, тым болей на фронце, былі пад узьдзеяньнем магіі зброі, асабліва стралковай. Нашыя «драгункі» (ня кажучы ўжо пра «СВТ») нікому не падабаліся.

Кожны баец пры выпадку наравіў замяніць гэтую даўжэзную няўклюду на які карабін ці трафэйную нямецкую. Таксама як і аўтамат ППШ — праслаўлены (як і ўся нашая зброя, прапагандай) ды няўклюдны. Канешне, нямецкі «шмайсэр» быў ва ўсіх адносінах лепшы, але яго трэба было «дастаць». Як і патроны да яго. Зноў жа, на тую замену дужа коса глядзела начальства, магло ўгледзець у тым палітыку. Прасьцей было зь пісталетамі — ня так кідаліся ў вочы. Я першай парой абыходзіўся без ТТ, які належаў [па званьні], але які не далі, у пяхоце меў ППШ, таго было даволі. Але пасьля набыў «парабэлум», які доўга ў мяне быў на дзязе. Праўда, як сталі ў абарону ў Малдавіі, ня стала нямецкіх патронаў, дык я, калі была патрэба, страляў зь яго нашымі, ад ППШ — яны падыходзілі, хаця білі карацей, чым нямецкія. Пасьля атрымаў ТТ, а «парабэлум» замяніў на «Вальтэр» — так і хадзіў з двума пісталетамі на дзязе. Толькі ў шпіталі застаўся бяз зброі, за што ледзьве ня трапіў пад расстрэл заградатраду на Дунайскай пераправе ў Венгрыі.

Страляць зь пісталета ў жывога немца, на шчасьце, не давялося, у аўтаматчыках страляў з аўтамата — на адлегласьці, па тых, што ўцякалі, аднойчы — што атакавалі. Быў бой у траншэях, які апісаны мной у «Яго батальёне», але там болей за ППШ ішлі ў ход гранаты — свае «лімонкі» і нямецкія «яйкі».

Вясной баi скрозь прыцiхлi, фронт стаў у абарону. Пасьля таго, як мы ня надта ўдала аддзяжурылi на ПНП, мяне выклiкаюць у штаб палку i ставяць новую задачу: з групай салдатаў (12 чалавек) паехаць у прыфрантавую вёску Барсучэнь i заўтра ж выселiць зь яе ўсё насельнiцтва. Сяляне могуць з сабой узяць тое, што ўлезе на воз. Другi раз нельга. Зразумела? Iспалняйце…

Пайшоў з салдатамi шукаць тыя Барсучэнi. Аказалася, за пагорачкам, кiлямэтра праз паўтаpa ад перадавой. Знайшоў старшыню сельсавету, растлумачыў задачу. Памочнiкам у мяне быў старшына Ганчарэнка, былы бухгалтар з-пад Вiньнiцы. Сяляне асаблiва не пярэчылi, — трэба дык трэба: вайна ж. Хто ведае, што тут задумалi гэтыя рускiя разам зь немцамi, якiя за бугром? Пагрузiлi на свае куруцы дзяцей, пасьцелi, паклалi колькi мяхоў кукурузы i паехалi, як было загадана, на пятнаццаць кiлямэтраў у тыл. Мы таксама, як было загадана, у абодвух канцах вулiцы збудавалi з жэрдак шлягбаўмы, паставiлi вартавых. Выбраў шы лепшую хату, я вугалем напiсаў на белай сьцяне «камэндатура».

Пачалася новая, тылавая служба ў да часу абязьлюдзелай вёсцы. Галоўны сэнс тае службы, як пасьля зразумеў, палягаў у тым, каб ня даць сялянам карыстацца ўласным харчам, бо той харч канфiскоўваўся дзеля патрэбаў фронту.

Неўзабаве ў сяло прыехалi нейкiя тылавыя часьцi, штаб армейскага iнжынэрнага батальёну, яшчэ нехта. Пачалi гаспадарыць, грузiць на машыны ўсё, што засталося з прадуктаў, — галоўным чынам кукурузу, збожжа, муку. У Малдавii на гэты конт — ня тое, што на Украiне, правiзii хапала. У кожнай гаспадарцы быў хлеб, нават белы, быў сыр, сушаныя фрукты, алей, малако. Калгасы малдаванаў абрабаваць не пасьпелi, цяпер законна рабавалi войскi, якiм з тылу перасталi вазiць правiзiю. Увесь вайсковы транспарт быў заняты падвозам боепрыпасаў — рыхтаваўся «бросок на Балканы». Высялялася шырачэзная 15-кiлямэтровая паласа па ўсёй Малдавii. Але ж заставалася вiно, якое таксама было ў кожнага гаспадара, i яго нельга было ўзяць на адну фурманку. Вiно закопвалi. Ды наiўныя былi тыя малдаване — хiба ад савецкага салдата можна было штосьцi схаваць? Тым болей вiно? У кожнага салдата пры вiнтоўцы быў шомпал, якi выдатна выконваў ролю «вiнашукальнiка». Празь якiх дзён дзесяць раскапалi i выпiлi ўсё. Часам мiж п’янымi салдатамi ўзьнiкалi бойкi i нават перастрэлкi, за вiно i за хаты таксама. Гэта калi адны часьцi яшчэ ня зьехалi, а iншыя прыехалi i патрабуюць жытла. Часта прыяжджала палкавое начальства — пракантраляваць i выпiць таксама, пакуль яшчэ было што. Пад камэндатуру я займаў хату псаломшчыка, дзе засталося трохi старых расейскiх кнiжак. I я там чытаў «Так сказаў Заратустра» i яшчэ нешта з антычных аўтараў, вядома, у перакладзе на расейскую. Хоць i вайна, але цягнула да ведаў, да культуры, якiх не дабралася за мiрным часам.

Было пагоднае лета, стаялi цёплыя паўднёвыя ночы. I да мяне прыходзiла адна сястрычка зь iнжынэрнага батальёну, якую я частаваў грэцкiмi арэхамi i малдаўскiм вiном. I мы падоўгу гутарылi пра лiтаратуру, мастацтва. Яна распавядала пра сваё даваеннае жыцьцё ў зялёнай украiнскай Зьвянiгарадцы, адкуль была родам. Гэтай парой мне споўнiлася дваццаць гадоў, яшчэ я ня ведаў жанчыны i дужа ашчадна адносiўся да нечаканага пяшчотнага пачуцьця. Тым болей першага i гэткага нечаканага. Але неяк прыйшоў незнаёмы лейтэнант, з выгляду старэйшы за мяне, i прадставiўся: «Уполномоченный контрразведкой смерш. Слышали, что такое смерш?» Так, я штонiшто чуў пра той яго сьмерш, але што яму трэба? А яму трэба дазнацца пра нашыя адносiны з чырвонаармейцам Лужковай. Бо гэта — справа бясьпекi. А я, дурань, думаў, што гэта асабiстая справа… Але ўсё ж нарэшце аказалася, што асабiстая, бо, як пасьля паведамiла мне чырвонаармеец Лужкова, той сьмершавец меў на мэце яе перш за ўсё як дзяўчыну. Празь якiх-небудзь дзён дзесяць iнжынэрны батальён зьехаў на iншы ўчастак, i пачалося ў мяне пакутнае, ледзьве не штодзённае лiставаньне. Здавалася, увесь сэнс жыцьця залежаў ад таго, як хутка будзе ад яе лiст. Але правiльна зазначана кiмсьцi, што каханьне — казачка з заўсёды сумным канцом.

Крыху пазьней i ў iншай вёсцы мяне хацелi судзiць. Ужо завялi справу, прыяжджаў сьледчы з вайсковай пракуратуры. Здарылася так, што мае салдаты ўлезьлi ў царкву. З рэлiгiяй жа, вядома, як у нас абыходзiлiся: то зь ёй змагалiся на зьнiшчэньне, то часам адпускалi пятлю на царкоўнай шыi. У вайнуякраз адпусьцiлi, а салдаты таго не ўлiчылi, i я разам зь iмi. Салдаты зламалi замок i ўлезьлi ў царкву паглядзець на выявы сьвятых, а болей — за паперай. Там былi царкоўныя кнiгi i ў iх чыстыя старонкi, якiя выдзiралi на лiсты да бацькоў i жонак: нiякай жа паперы нам не давалi. Курцоў выручалi франтавыя газэты, якiя надта цанiлiся з тае прычыны, але ж на газэтах лiста не напiшаш. Дык вось папы паскардзiлiся палiтрукам, а тыя — у пракуратуру. I мяне абвiнавацiлi, што не ўпiльнаваў царкву. Я кажу: а мы яе i не пiльнавалi, мы атэiстыя. Тым горш, кажуць, будзеце адказваць.

Паводле той жа царкоўнай справы з ЦК кампартыi Малдавii прыехаў цывiльны чалавек, ён таксама рабiў дазнаньне. А ў час, вольны ад сьледчых спраў, захацеў выпiць. Ды ў сяле выпiць ужо не было чаго, i мы паехалi зь iм на недалёкi хутар. Зьлезьлi з фурманкi, iдзём праз жыта па сьцежцы, размаўляем. I раптам ад хутара — стрэлы. Мой госьць хапаецца за карабiн, ды тут жа асядае — па твары паўзе долу вока, шчака аблiваецца крывёю. А на хутарскiм падворку лаецца наш салдат зь вiнтоўкай у руках. Два салдаты, што былi з намi, кiнулiся туды, я — да госьця. Хутчэй на фурманку i — у шпiталь. Па дарозе дамаўляемся сказаць, што нас абстралялi немцы. Прыехаўшы дадому, я так i даклаў начальству.

Але назаўтра прыехаў капiтан Травiн, якому я быў падпарадкаваны, i вылаяў мяне за ашуканства. Ён ужо ведаў, як усё адбылося ў сапраўднасьцi. Але адкуль? «Адтуль!» — злосна сказаў стары i вопытны старшына Ганчарэнка. То быў для мяне першы ўрок такога кшталту — урок, якi, аднак, я кепска засвоiў. Ня ведаю, чым бы ўсё скончылася, калi б неўзабаве не пачаўся вялiкi наступ, стала не да царквы, не да п’янага салдата, якi паранiў цывiльнага.

Якраз перад наступам атрымаў першы лiст ад бацькоў — гэта пасьля трох гадоў абсалютнага бязьвесьця. Парадаваў ся, што ўсе жывыя, хата ня спаленая. Сястру Валю вывозiлi ў Нямеччыну, але яна была вёрткаю, мая сястрыца, i ўцякла з-пад канвою. Яны таксама нiчога ня ведалi пра мяне i парадавалiся з майго лiста — што жывы. Бо за тыдзень да майго лiста атрымалi «пахаронку», гэта праз тыя баi, пад Кiраваградам. (Зрэшты, тая «пахаронка» яшчэ мела для мяне малапрыемны працяг праз шмат гадоў пасьля вайны.)

Пасьля вайны сястра распавяла пра тую сваю «вёрткасьць». Вясной 44-га году яна разам зь некаторымi вясковымi дзяўчатамi ўцякла з «акопаў», якiя капалi для нямецкай абароны. Але немцы прыехалi ў вёску i пачалi хапаць маладых для адпраўкi ў Нямеччыну. Шмат якiх дзяўчат пахапалi i вядуць у Чарапоўшчыну. А сястру не знайшлi, тая пад той час схавалася ў лазовым кусьце за сажалкай. I тады яе стрыечная сястра, што ўжо iшла пад канвоем, з зайздрасьцi кажа канваiру: «А вы паглядзiце там у кусьце». Так яны апаролi Валю i таксама паставiлi ў калёну.

Праз колькi дзён пешага, пад канвоем, падарожжа, скарыстаў шы здатны момант (бамбоўкi цi што), падканвойныя пачалi разьбягацца. Канваiры, страляючы, — за iмi. Валя прысела ў жыце, аж бачыць: на яе iдзе канваiр-немец. Ён згледзеў сястру, але зрабiў выгляд, што не заўважыў, прайшоў поруч. Так сястра ўратавалася i праз колькi дзён дабралася дахаты.

Наступ на Балканы (так званая Яса-Кiшынёўская апэрацыя) пачаўся для нас увогуле пасьпяхова: абарону прарвалi, рынулiся за Прут. Там усчалiся жорсткiя баi за масты i пераправы, бо якраз i немцы з Кiшынёўскага катла таксама пёрлi на тыя масты.

У горадзе Пермi пасьля вайны выйшла кнiжка пра нашу дывiзiю пад назовам «Ветераны дивизии вспоминают». Там надрукаваны ўспамiны падпалкоўнiка Пiлiпенкi, былога афiцэра штабу дывiзii. Мiж iншым Пiлiпенка пiша i пра адзiн эпiзод тых баёў з удзелам лейтэнанта Быкава. «Боевые порядки стрелкового батальона капитана Савченко, которому был придан взвод лейтенанта Быкова, атаковала вражеская пехота, поддержанная сильным огнем артиллерии, минометов. Около трех часов шел напряженный бой… На рассвете следующего дня гитлеровское командование бросило в бой несколько танков. На участке стрелкового батальона, который поддерживал артогнем лейтенант Быков, появились 3 вражеские машины. Быков подал команду „огонь!“. Два снаряда разорвались рядом с передним танком, но тот продолжал двигаться. Грянул третий выстрел, и немецкая машина остановилась. Другие вражеские танки стали обходить горящую машину, ведя на ходу огонь по нашим орудиям. Осколками вражеского снаряда было повреждено орудие, убит старший сержант Буяненко, ранен наводчик и заряжающий. В эту трудную минуту к орудию встал Быков. Через канал ствола он навел орудие, затем зарядил и выстрелил в приближаюшийся танк противника. Фашистская машина развернулась на одной гусенице и остановилась. Противотанковая батарея полка понесла значительные потерн в личном составе и боевой технике, поэтому лейтенант Быков был назначен командиром взвода роты автоматчиков этого же полка. Не раз ему приходилось со своим взводом ходить в атаку и отбивать контратаки противника». I так далей. Я ня ведаю дакладна, але, па ўсёй верагоднасьцi, гэты тэкст узяты з т. зв. «наградного листа». На самай жа справе ўсё адбывалася трохi iнакш.

Рэч у тым, што там немцы прарывалiся з Кiшынёўскага катла, таму ўпартасьцi ў iх хапала. Таксама справа iшла пра жыцьцё i сьмерць… У маёй гармаце ня толькi разьбiла прыцэл, яе таксама разьбiла снарадам з танка. Снарад ударыў амаль пад левае кола, ад выбуху нас завалiла зямлёй. Я быў побач з зараджаючым, мiж станiнаў, i на колькi сэкунд, вiдаць, страцiў прытомнасьць. Як узьняў галаву, бачу: мае не паднiмаюцца, наводчык зусiм у зямлi. А танк — во ён, стаiць у якiх пятнаццацi мэтрах i скiроўвае гармату далей, на кагось у наш тыл, — з намi ён ужо скончыў. А нашая гармата зараджаная, наводчык не пасьпеў стрэлiць. Я дацягнуўся рукой i, лежачы, цiскануў на кнопку спуску. Узьняўся пыл, штосьцi там сталася. Гляджу, танк паварочваецца, паварочваецца, — ну, думаю, зараз дасьць мне тут. Аж не — ня дасьць, бо ззаду сьцелецца гусенiца, усё ж я яе зьбiў. Куды дзелiся танкiсты, так i не зразумеў. Бой тым часам трохi перасунуўся збоч, да пераправы, куды яны прарвалiся. Каля агнявой прайшла нашая самаходка, прыбег нехта з другога разьлiку. Але ў мяне дужа балiць галава, з вуха iдзе кроў. Сяржант штось да мяне кажа, а я ня чую. Аглух. Аказалася, ня толькi ня чую, але i нiчога не магу сказаць. Адняло мову. I ўвесь я калачуся. Ужо цi не адваяваў ся, думаю…

На нейкай грузавой машыне паехаў у санбат. Там шмат параненых, дактары ўсе на апэрацыях. Я сеў у цяньку на прызьбе, праседзеў да вечара. Нават падрамаў трохi. Вуха балiць, але кроў больш не iдзе. На зьмярканьнi пайшоў у палатку, дзе дактары. Ды зачапiўся за вяроўку расьцяжкi i — вылаяўся. Паявiлася мова. Toe ўзрадавала неверагодна, i я яшчэ некалькi разоў вылаяўся — усё грамчэй i грамчэй. З заткнутым ватаю вухам пайшоў на дарогу. Позна ўвечары дагнаў свой батальён.

Адчуваю сакрамэнтальнае пытаньне пра страх: цi баяўся? Канешне, баяўся, а можа, калi i трусiў. Але страхаў на вайне шмат, i яны ўвогуле розныя. Страх перад немцамi — што маглi ўзяць у палон, застрэлiць; страх ад агню, асаблiва артылерыйскага цi бамбовак. Калi побач выбухне, дык, здаецца, цела само, без удзелу розуму, гатовае разарвацца на кавалкi ад дзiкiх пакутаў. Але ж быў i страх, што iшоў ззаду, — ад начальства, усiх тых карных органаў, якiх у вайну было ня менш, чым у мiрны час. Нават болей. Калi цябе камандзiр абяцае расстраляць пад ранак, калi ты ня возьмеш страчаны хутар цi вышыню, цi траншэю (што па тым часе зусiм верагодна), дык яшчэ невядома, каго ты пачынаеш баяцца болей — немцаў цi камандзiра. Немцы яшчэ могуць не пацэлiць, i табе абыдзецца. А свае, камандзiры (цi калi ўвяжацца трыбунал), ужо прамашкi не дадуць. Тут ужо ўсё дужа пэўна i катэгарычна.

Пасьля яшчэ былi баi, але ў Румынii па танках мы не стралялi. Маю падбiтую гармату выцягнулi з агнявой, замянiлi кола, а прыцэлу не знайшлi. Так мы яе i вазiлi на фармоўку над Луцк, пасьля ў Венгрыю. I да майго новага раненьня яна заставалася без прыцэлу.

А наконт танка. На фармоўцы ўвосень пачалi прадстаўляць да ўзнагародаў, напiсалi i на мяне: «к орудию встал Быков, через канал ствола навел орудие, затем зарядил» i г. д. Але аказалася, што за той танк ужо ўзнагародзiлi кагось з дывiзiйнай артылерыi, якая там таксама страляла. Выходзiць, Быкаў падбiў падбiты танк? Можа, i так, я спрачацца ня стаў, з начальствам тое бескарысна. Тым болей, што на тым часе я ўжо стаў аўтаматчыкам. Не захацеў стаць ад’ютантам у камандзiра палку, крыклiвага маёра Коваля, i той са злосьцi паслаў мяне ў аўтаматчыкi.

Тут, можа, варта вярнуцца назад i распавесьцi, як на пачатку вясны адбылося ў нас «братаньне зь немцамi». Сталася тое, як i ў «Праклятай вышынi», хаця, можа, трошкi i ня так. Можа, страшней нават. Сапраўды, тыя падзеi здарылiся ў роце аўтаматчыкаў. Вясна, а неяк сапсавалася надвор’е, шыбанула завея, сьнегу навалiла гурбы.

А пасьля раптам — сонца, сьнег адразу растаў, зноў вясна. Во якраз у тую ноч перад вясной немцы прагналi роту з вышынi i асталявалiся на ёй самi. А нашы замест таго, каб зноў атакаваць, рашылi замiрыцца, адпачыць, пакуль начальства далёка, штабы адсталi. Iнiцыяваў усё старшына роты. Унiзе працякала рачулка, за якой тая вышыня, а нашыя заселi на гэтым схiле. I во старшына выйшаў да рэчкi, паклiкаў нямецкага обэр-лейтэнанта, i яны заключылi перамiр’е. Наладзiлi сувязь… Сталi хадзiць i нашы, i немцы. Памыць парцянкi, перакiнуцца махоркай i атрымаць замест цыгарэты. Ну i размовы. Словам — братаньне, самае што нi ёсць. I доўжылася яно два днi. Камандзiр роты якраз адсутнiчаў, яго замяшчаў узводны, малады хлопец. А выкрылася як? Праз два днi, як параненых адпраўлялi ў тыл, тамашнi санiнструктар i «стукнуў». Натуральна, начальства ўзьвiлося…

Аднаго разу ноччу дзьве мае саракапяткi перакiдваюць на чужы ўчастак. Ну, трошкi мне дзiўнавата, але што ж, бывае, чаго начальства ня выдумае. Да ранку збольшага акапалiся, сядзiм. Пяхота крышку наперадзе i ўнiзе, неспакойная, усё варушыцца. Нешта чуем краем вуха, а не разумеем. Ззаду падвезьлi мiнамёты, артылерыю. Я — на прамой наводцы. I во толькi разьвiднела, гляджу — iдуць немцы да рэчкi. Iдуць так свабодна, са зброяй, але адкрыта зусiм. Падыходзяць да рэчкi i крычаць: «Эй, Iван!». I яшчэ нешта. А ў нас усё замерла. Яны пастаялi, мiж сабой пагутарылi, пасьля нешта, вiдаць, западозрылi, i двое бягом назад. Астатнiя таксама пачалi ад рэчкi адступаць. I вось тады нашы ўрэзалi. Спачатку артылерыя, затым падняўся батальён — цераз рэчку на вышыню. А яны маўчаць. Вось ужо ззаду рэчка i лужок, затым пайшла разьмяклая ральля на схiле, а за iм надта крутое месца зь невялiчкiмi кусьцiкамi, там ужо самая вышыня. Як да гэтых кусьцiкаў дайшлi, тут ужо яны ўрэзалi. Толькi некалькi чалавек параненых выпаўзьлi да рэчкi.

Пасьля месяц цэлы бралi гэтую вышыню. I ў маi яшчэ атакоўвалi, i ўсё бяз вынiку. Так да Яса-Кiшынёўскай апэрацыi, да 20 жнiўня, яна заставалася ў немцаў. А людзей колькi паклалi! Во гэта я там пасьля ледзьве ня трапiў у палон. Замест мяне трапiў начштабу батальёну.

У Румынiю ўвайшлi з баямi, але далей немцы супрацiўлялiся ўсё меней. У адным сяле салдаты выкацiлi на вулiцу бочку, абступiлi яе з кацялкамi, а пiць баялiся. Перад наступленьнем было нямала гутарак i загадаў наконт таго, што пераходзiм мяжу з капiталiзмам, трэба чакаць розных правакацыяў. Ежы ад румынаў ня браць, вiна ня пiць, — усё атручана. Тады крыкнулi: фельчара сюды! Падбег малодшы лейтэнант Федаркоў, санiнструктар батальёну (пасьля загiнуў у Венгрыi), салдаты да яго: правер, можа, атручана? Той зачарпнуў кацялком, добра адпiў — парадак, не атручана, давай да дна! Ну да дна i выпiлi. Рэшту вылiлi на дарогу, каб ворагу не дасталося.

Румыны па загаду караля Мiхая (пасьля ўзнагароджанага Сталiным ордэнам Перамогi) дружна капiтулявалi. Цi разьбягалiся дадому. У iх было шмат коней, i мы часьцяком мянялiся iмi — проста на дарозе сваiх здыхлякоў на iхнiх цi нямецкiх бiцюгоў. Мелi нават i запасных. Бо на фронце коней гiнула ня менш, чым людзей, i артылерыя заўжды адчувала праблему зь цяглавай сiлай. Але вось аднойчы дывiзiю ды i ўсю армiю вяртаюць з фронту на нейкую тылавую станцыю, пачынаецца пагрузка на чыгунку, кудысь перакiдваюць. Вагонаў не хапае. Пяхотай набiваюць цяплушкi, артылерыю закочваюць на адкрытыя плятформы. Там жа i артылерысты. Ад дажджу i ветру — усё тыя ж палаткi.

Тут я захварэў — зусiм па-дурному, па дарозе на фармоў ку, бо, як казаў мой сябра ўзводны Ягораў, хто ж хварэе па дарозе ў тыл? Але так, менавiта па дарозе ў тыл. Сьпярша была малярыя, трэсла з прырэчных малярыйных паплавоў, пасьля падключылася яшчэ нешта. На плятформе пад палаткай стала невыносна, тым болей, што пайшлi восеньскiя дажджы. I мяне перанесьлi ў цяплушку санчасьцi. Але, здаецца, нашыя дактары навучылiся за вайну толькi рэзаць, а на якiя там хваробы спрэс забылiся. Праляжаў я ў халодным вагоне ўсю дарогу да ўкраiнскага Луцку, лепей ня стала. Выгрузiлiся ў лесе, пачалi абладжвацца — зямлянкi, шалашы, канавязi… I тут я зусiм звалiўся. Зноў паклалi ў санчасьць — закiнуты дом бяз вокнаў, безь дзьвярэй.

Ляжу адзiн на саломе ў кутку, дрыжу, тэмпэратура расьце, даюць нейкiя таблеткi, якiя памагаюць слаба. Аднойчы адчуў, што калi я зараз жа ня ўстану i не пайду адсюль, дык тут i сканаю. I я сабраў у сабе ўсю волю, усе слабыя сiлы i, хапаючыся рукамi за хваiны, дабрыў да сваiх хлопцаў. Там мне далi паўкварты самагону, ад якога я адразу заснуў. Пасьля неяк пакрысе ачомаўся.

Адразу ж пачалiся заняткi, — палявыя i страявыя, зь песьняй (а як жа, — жалезная традыцыя з часоў прускай армii), нарады, палiтзаняткi (таксама традыцыя, хiба савецкая). Празь нейкi час пасьля вячэры прыходзiць да шалаша наш палкавы сьмершавец, пачынае размову: колькi ў апошнiх баях забiтых, колькi параненых… А Мокiш, пытаецца, таксама забiты? Так, кажу, таксама. Ля Серату. А вы бачылi сваiмi вачыма? Тут я трошкi затрывожыўся, бо гэты Мокiш у часе бамбоўкi дзесь зьнiк, можа, разарвала бомбай. Надта напружаны быў бой, i нiхто ня згледзеў, куды ён дзеўся. Каб не рабiць сабе лiшняга клопату, калi пачалi пiсаць зьвесткi пра страты беззваротныя (забiтых) i зваротныя (параненых), я i запiсаў Мокiша ў лiк забiтых. Дык вось, кажа сьмершавец, вы пакрываеце дэзэртыра. Ваш Мокiш затрыманы камэнданцкiм патрулём у Бельцах. Зь якой мэтай вы далi фальшывыя зьвесткi?

Во бяда, лiха на яе i на гэтага Мокiша, каб яму нi дна, нi накрыўкi. Ды i я — варона! Але хто думаў, што ён дасьць драла дадому? Давялося мне зноў пiсаць, апраўдвацца, сьмершавец яшчэ разы два прыходзiў. Пасьля адстаў.

Атрымалi папаўненьне ў жывой сiле, i мяне перавялi з батарэi ў ПТА 2-га батальёну. Камандзiр батальёну (зноў капiтан Сьмiрноў) адразу зрабiў мне вымову, як я прыйшоў прадстаўляцца, — за дрэнны парадак на канавязi, нячышчаных коней. (Божа, колькi крывi псавалi гэтыя конi!

У вайну i пасьля. Чысьцiня iх i збруi, бясконцыя вывадкi — жывучыя рэцыдывы старой кавалерыйскай традыцыi, якая не хацела аджываць i ў новы час. Сапраўды, кожная армiя рыхтуецца да мiнулай вайны, а будучая прыходзiць нечакана.) Тым ня менш строгi быў наш камбат Сьмiрноў, былы школьны настаўнiк. Ён таксама папсаваў мне нямала крывi ўжо ў баях на венгерскай зямлi. Але я на яго не крыўдую, бо шмат што было заслужана.

Фармоўка, аднак, хутка скончылася, атрымалi папаўненьне i падрыхтавалiся да пагрузкi на чыгунку. Перад пагрузкай давялося стаць сьведкамi страшнай сцэны расстрэлу двух салдатаў — за абрабаваньне i забойства ўкраiнскай сям’i зь недалёкага хутару. Iх судзiў вайсковы трыбунал i прыгаварыў да вышэйшай кары. Ранiцой на паляне лiтарай П пастроiлi полк, на сярэдзiне выкапалi яму. Асуджаных бязь дзягаў i пагонаў паставiлi да ямы, зачыталi прыгавор. Затым камэнданцкi ўзвод даў залп, i абодва звалiлiся ў яму. Як iх там закопвалi, мы не глядзелi, настрой ва ўсiх быў прыгнечаны.

Канешне, усе разумелi, што тыя два заслужылi, што атрымалi, але ж… Усё роўна было агiдна ад гэтага пакараньня напаказ. З агiдай у душы полк i адправiўся да станцыi Луцк — на пагрузку ў эшалён.

Пагрузiлiся i паехалi, на гэты раз у цяплушках — зь печкамi i нарамi. У асобным вагоне — конi (конскi састаў, паводле вайсковай тэрмiналёгii). У мяне ва ўзводзе чатыры вялiзныя нямецкiя бiцюгi, якiя добра цягнуць гармату зь перадком, але заўжды крокам. Рысьсю яны ня ўмеюць. I шмат корму iм трэба. А сена ў нас няма, аўсу не даюць. Калi зьвярнуцца да начальства, атрымаеш адзiн адказ: знайсьцi. Знайсьцi i накармiць! Панятна? Iспалняйце! Мае салдаты «iсполнiлi» — дзесь на станцыi нацягалi з плятформы буракоў i накармiлi, адна кабыла празь дзень здохла. Што рабiць? Хутка выгрузка, як цягнуць гармату? Дайшло да начальства, палiтапарату, тыя паднялi хай — страта баяздольнасьцi, вiнаватага да адказу. Хто вiнаваты? Канешне, камандзiр, лейтэнант Быкаў. Зноў завялi справу… А ў мяне на тым часе быў камандзiрам гарматы (той самай, што без прыцэлу) старшы сяржант Закiраў, башкiр па нацыянальнасьцi, вялiкi спэц па конях. Ён i кажа: ня дрэйф, лейтэнант, выгрузiмся — каня дастанем. Яшчэ лепшага.

I праўда, дастаў. Ды не аднаго. Нават i мне дастаў пад сядло — выдатнага дрыкганта, езьдзiць на якiм было адно задавальненьне. Кепска хiба, што дужа высокi, каб узьлезьцi, трэба якая падстава — плот цi пень. Зь зямлi дастаць нагой стрэмя было немагчыма. Затое на дарозе — ня конь, насалода. Маршам праз Трансыльванiю, партызанскую Ваяводзiну дагналi трэцi Украiнскi фронт. Немцы там слаба абаранялiся, болей адступалi, i мы хутка ўвайшлi ў Венгрыю.

Гэта была першая на нашым шляху сапраўды эўрапейская краiна, не пабураная вайной, са шматлiкiмi адзнакамi даваеннага дабрабыту. Позьняй восеньню ў дождж i слоту iдзем, бывала, празь венгерскiя гарадкi i паселiшчы ды прагна пазiраем на iх ладныя, пад чарапiцай дамоўкi, акуратныя брамкi, драцяныя агароджы. Белыя сьцены вясковых хатаў яшчэ здалёку зьзяюць чырваньню ад маткоў разьвешанага перцу, знакамiтай венгерскай папрыкi… Сустракала насельнiцтва ўвогуле прыязна, нават гасьцiнна, хоць венгерская армiя тады яшчэ ваявала з намi, хiба безь нямецкага iмпэту. У кожным доме белы хлеб, вяндлiна, каўбасы, слоiкi варэньня з розных фруктаў. Уся садавiна перапрацавана, нарыхтавана ўзiмку, састаўлена ў скляпах. Па скляпах, канешне, мы заўсёды лазiлі. Бо цi баi, цi бамб ёжкi, надзейнае сховiшча, калi ў вёсцы, — склеп. Там жа i выдатнае венгерскае вiно. Аж ня хочацца вылазiць — пад агонь, — на кроў i сьмерць. Войска там перайшло на самазабесьпячэньне, тое, што варылася ў палявых кухнях, перасталi браць. Iдзём, бывала, калёнай празь якое сяло, i салдаты, бы мышы, шмыг-шмыг па падворках. Пасьля даганяюць свой строй — падпахай вэнджаны кумпячок, процiгазная сумка поўная слоiкаў з варэньнем, на штыху белы бохан, а ў руках вядзёрка цi канiстра зь вiном. Камандзiры глядзелi на тое паблажлiва, самiм перападала. Зноў жа Венгрыя была саюзьнiцай Гiтлера, таму шмат што дазвалялася.

Позьняй восеньню фарсiравалi Дунай. Помню, тры днi бiлiся, i ўсё няўдала. А Дунай там шырачэзны, можа, як Волга. З аднаго берагу другi ледзьве вiдаць. Мы фарсiруем ноччу. Вядома, сьпярша артпадрыхтоўка — даволi слабая, сродкамi штатнай артылерыi. Зь берагу я пастраляю крыху на крайнiм прыцэле, бяжыць хтось ад камбата: «Спынiць стральбу, — чым будзеш страляць на тым беразе?». У сэнсе, калi на гэтым расстраляеш свой боезапас. То правiльна, стральбу спыняем. Празь нейкi час прыбягае начальнiк артылерыi — пачаму спынiлi артпадрыхтоўку? Немедленна агонь! Ну канешне, гэты адказвае за артпадрыхтоўку, а той бераг яго пакуль што не хвалюе. Так дзьве цi тры ночы. Перадавыя роты на плытах i лодках адплываюць па начным Дунаi, i нiхто не вяртаецца. Хiба назаўтра прыбрыдзе зьнiзу па цячэньнi мокры салдат, дрыжучы раскажа, як iх там сустрэлi немцы. Так доўжылася да таго часу, пакуль па Дунаi не прайшлi бранякатэры з танкавымi вежамi на палубах, у некаторых былi нават «кацюшы». Яны ўзялi нас на свой борт i высадзiлi на тым беразе. Коней пакiнулi на гэтым, а там у першым жа венгерскiм сяле мой Закiраў раздабыў коней у поўным складзе. Так ад Дунаю пачалi наступленьне ў напрамку на Балатон. Гэта былi жахлiвыя баi кожны дзень i кожную ноч.

Памятаю, калi камбат аддаваў загад, мы заўсёды цiкавiлiся, хто перад намi: немцы цi венгры? Калi венгры, дык яны надта не супрацiўлялiся, пад нацiскам адыходзiлi. А немцы, канешне, як заўсёды: колькi хацелi, столькi абаранялiся. Лёгка зьбiць iх з занятых пазыцый было немагчыма, пакуль яны самi не пакiдалi iх.

Стаяла позьняя восень, сьцюжа, слота, дажджы… Сьпярша ад Дунаі iшлi лясiстыя пагоркi, а затым раскiнулiся балоцiстыя поймы, мэлiярацыйныя каналы. Акапацца там не было як, поле бою наскрозь прастрэльвалася. Неяк увесь дзень iшоў дождж, позна ўвечары занялi нейкую вёску, батальён разышоўся па хатах, начальства таксама. Стомленасьць страшэнная, халадэча. Спаць жа нiколi не дазвалялася, калi можна было, хвiлiну якую ўрывалi дзе i хто мог. Галоўным чынам як зьнiкалi куды камандзiры. Мы закацiлi ў нейкi падворак гарматы i тут жа ў хаце прылеглi.

Толькi я прыдрамаў, здаецца, а ўжо сьвiтае, i за вёскай у лесе iдзе бой. Батальён рушыў туды на сьвiтаньнi, а нас не гукнулi. Ну, бачу: справы мае кепскiя… Бо я з гарматамi абавязаны быць там. А я праспаў. I салдаты мае праспалi. I вось мы рванулi туды цераз поле — пад абстрэлам, што было сiлы ў коней. Даскакалi да лесу, а тут якраз камандзiр батальёну, адразу да мяне зь пiсталетам: за ўкланеньне ад бою… Падобна, ён тут жа хацеў са мной расправiцца, бо батальён ляжыць, а немцы сякуць разрыўнымi, лiха працуюць iх хуткастрэльныя МГ. Але памалу астыў i загадвае: зьбiць кулямёты! 20 мiнут часу. Мы хутчэй гармату ўстанаўлiваем, i тут высьвятляецца: няма снарадаў. Рэч у тым, што дзеля гатоўнасьцi снарады заўсёды клалi на станiны, а як гналi пад агнём цераз поле, тыя пападалi, рассыпалiся. Дзе цяпер iх шукаць?

У нашым жа перадку былі толькі бранябойныя і падкал іберныя, якімі тады не стралялі. Кулямёты сякуць, толькi вецьце сыплецца. Камбат крычыць: «Быкаў, агонь!» А чым агонь? Гэта было, канешне, жахлiва, я тады хацеў, каб мяне як найхутчэй забiла. Усё ж паслаў перадок на поле, пазьбiралi ў быльнягу снарады, пачалi мы страляць. Словам, у гэтым лесе яны калашмацiлi нас добра, а што мы зрабiлi iм нашым агнём, тое невядома. Можа, зьбiлi, а можа, тыя пад вечар самi адышлi. Як я ўпамiнаў ужо, другая гармата ў мяне была без прыцэлу, а без прыцэлу якая ж стральба? Такiм чынам, у запасе заставалася, апроч гарматы, яшча пара коней, шэсьць чалавек салдатаў. Я iх трымаў у тыле, — што iм рабiць на перадавой? На перадавой у нас ладныя хлопцы Сьвiнцоў i Пронiн, камандзiр i наводчык — харошы наводчык. А старшы сяржант Закiраў, спэц па конях, у нас за iнтэнданта.

Пакуль мы гiбеем пад агнём, цягаем сюды-туды нашу гармату, вядома ж, у холадзе i голадзе, яны там дзесь у блiжняе вёсцы для нас стараюцца. I во, як пацiшэе пад вечар, пацямнее, глядзiм, Закiраў з салдатам паўзуць. Цягнуць нам у вядзерцы мяса цi курацiну, белага хлеба пару боханаў у рэчмяшку i вiна ў тэрмасе цi канiстры. Во тады мы раскашуем — мiж станiн, за гарматным шчытом.

Пасьля высачэзнага дрыкганта, пакiнутага на тым беразе, Закiраў дастаў мне маладую кабылку, якая двойчы ўратавала мне жыццё. Аднаго разу, як наступленьне трохi прыпынiлася, выклiкае мяне камандзiр батальёну. Быў вечар, туман, дробны дожджык сыпле. Месца незнаёмае, мы толькi надвячоркам тут апынулiся, але мне чамусьцi здалося, што КП блiзка, за пагоркам. I я паехаў. Стралянiны блiзка няма, i я ехаў, ехаў, ды раптам ня ведаю, куды ехаць. Чую нейкiя галасы, павярнуў да iх, гляджу: на касагорчыку вiнаграднiк i на ягоным краi нешта капаюць. Пацiху пад’яжджаю блiжэй, прыслухаўся — немцы! Завярнуў у iншы бок, ехаў, ехаў, узьбiўся на нейкую дарогу, а там нямецкiя машыны iдуць…

Я быў без аўтамата, зь пiсталетам, бо аўтамат мне яшчэ ў пяхоце абрыдзеў. Ды й нязручны ён з гэтым барабанным магазынам. Лепш што лягчэйшае. Нямецкi «шмайсэр», напрыклад. Але да нямецкага патрэбны патроны, якiх не заўсёды хапала. Здавалася тады, што во за пагорак заеду, i там КП. А тут нешта нi пагорка, нi КП. I я ўжо ня ведаю, як быць? I тое натуральна, бо я заехаў да немцаў. Але адчуваю, што мая кабылка ўсё некуды бярэ ўбок, i я думаю: хай сама iдзе. Повад пусьцiў, i яна пайшла. Рухава гэтак пайшла. Цераз пагорачак перайшла, пасьля ўзьлескам, сюды-туды i прывяла мяне да лагчынкi. А там пасьвяцца конi нашага камэнданцкага ўзводу. Там блiзка быў i КП камандзiра батальёну.

А потым яе забiлi, пада мной, хоць мяне яна ўратавала. Гэта пазьней. Помню, пяхота ўзяла нейкае вялiкае мадзьярскае сяло цi гарадок нават, мы сьпяшаемся на ўскраiну, дзе iдзе бой, ды тут паяўляюцца нейкiя два маёры, крычаць: «Срочно вон туда, направо! Нямецкiя танкi! Іх трэба спынiць». I ўжо там iдзе стралянiна. Паскакаў я направа, але аказалася, што тыя зьвесткi пра танкi былi спазьнелыя, танкi ўжо ўвайшлi ў вулiцы. I вось на адным павароце (вулiца лiтарай Г загiналася) я i падляцеў пад чаргу, з танку сьцебанулi па маёй кабылцы, i яна з усiх ног рухнула пад плот. Толькi крывавае шмацьцё ад яе паляцела, мяне запырскала крывёй. Але кабылка, падаючы, шпурлянула мяне за агароджу, у гарод… Як пасьля празь дзень салдаты зьнялi сядло, дык яно скрозь было пасечанае кулямi. А я адтуль выпаўзаў агародамi. Гармату завярнулi ў другую вулiцу, добра, што гармата за мной не пасьпела…

Дарэчы, пасьля ўжо каня ў мяне не было, ня стала як езьдзiць. Наступ наш замарудзiўся, — ад сяла да сяла болей па-пластунску. Скрозь у полi каналы, канавы, а баi кожны дзень i кожную ноч. Выматвалi так, што i есьцi ня хочацца, толькi б упасьцi i ляжаць. Але дзе ўпадзеш? Трэба акапацца, а неяк. Капнеш на штых лапатай, а там вада. Во ў гэтую гразь кладзешся i ляжыш пад агнём — жыць жа ўсё роўна хочацца. А тут надвор’е паскуднае, кожны дзень макрата, дождж. Калi танкi паяўляюцца, тут ужо настае гарачка, тут ужо потам аблiваешся.

Аднойчы прыпынiлiся ў нейкiм графскiм маёнтку, сунулiся ў барак, дзе былi кватэры для тутэйшых парабкаў. Графа, вядома, тут не было, парабкi засталiся i спачувальна паставiлiся да нашых салдатаў, частавалi вiном i распавядалi пра сваё панявольнае жытла. Нашыя зацiкаў лена слухалi: колькi зараблялi грошай, хлеба i нават вiна. Распавёўшы пра сябе, тыя пыталiся: ну, а як у вашых калгасах? I хто-небудзь з нашых, падумаўшы, пачынаў хлусiць — i пра грошы, i пра хлеб, стараўся, каб было больш, чым у венграў. Iншыя змрочна маўчалi.

Памятаю, мае саракапятчыкi адзiн танк падбiлi — якраз перад фальваркам, зь якога, дарэчы, нас толькi што выбiлi — i нас, i пяхоту. Як i належала ў такiм выпадку, трэба, каб пiсьмовае пацьверджаньне было ад камандзiра батальёну. Яшчэ ня скончыўся бой, рвуцца снарады, i я думаю: дажывём да вечара, тады i аформiм. А пад вечар наляцелi «мэсэршмiты», пачалi пiкiраваць з равунамi, выбiлi нас i адсюль. I мы драпалi сьледам за пяхотай, кацiлi па полi нашу саракапятку. Пакуль ня ўперлiся ў каналы. Вось так: наперадзе канал i збоку канал. Каналы не шырокiя, пяхота перабралася на той бок i на ўзьлеску заняла пазыцыi. А нам як перабрацца? Нам цераз каналы перабрацца немагчыма. I вось мы гармату паставiлi на броўцы i ляжым, чакаем. Калi танкi пойдуць, дык нам будзе хана. Але якраз сьцямнела, i яны не пайшлi. Толькi аднойчы ўлупiлi балванкай у броўку, заляпiла мяне гразёй. Уначы танкi кудысьцi сышлi, пяхота вярнулася на гэты бок. Ранiцой, атрымлiваючы ў камбата задачу, я сказаў пра падбiты танк. А ён кажа: хо! Ужо трэцi за сёньня дакладвае пра падбiты танк. Учора я сваiм мiнамётчыкам падпiсаў. Мае саракапятчыкi засталiся мной незадаволеныя — празяваў, камандзiр, узнагароды дастануцца iншым. Спрытнейшым. Што ж, правiльна! Трэба ўмець ня толькi падбiваць, а i падпiсваць. Апошняе, можа быць, нават важней. Ня толькi на вайне. Тым часам надвор’е зьмянiлася, ноччу добра падмарозiла. Той фальварак пяхота ўсё ж узяла, выйшла на яго другi бок. Роты пайшлi абапал прасёлку, абсаджанага дрэвамi i кустамi. Ды нядоўга iшлi, зноў — танкi. Кулямётным агнём яны паклалi пяхоту ў чыстым полi. Трэба акапацца, а як? Мёрзлую зямлю ня надта бярэ лапатка. Так i ляжаць, не страляючы нават. Гэта ў кiно прыгожа паказваюць, як з гранатамi паўзуць пад танкi, шпурляюць, узрываюць. А тут танкi падышлi метраў на 400 i спынiлiся. Далей не iдуць. А батальёны ляжаць. Усё, бы на далонi, i яны снарад за снарадам у кожнага байца. Выбiваюць батальён. Мы разьвярнулi саракапятку акрай дарогi. Але для саракапяткi ўсё ж далекавата. Хоць мы i ў баявых парадках пяхоты, мне нават здавалася, што метраў на паўсотню наперадзе ад яе. Мабыць, яна трохi адбеглася ад танкаў, а мы не пасьпелi. Але танкi нас ня так добра бачылi за дарожнымi прысадамi. Кусьцiкi рэдзенькiя, ды ўсё ж трохi нас прыкрывалi. Мой наводчык распачаў агонь. Памятаю, я ляжаў збоч ад гарматы. (Каб бачыць свой выбух, належала ляжаць збоку. Калi стрэлiць гармата, узьнiмаецца воблака пылу i дыму, i тады нельга згледзець, куды пайшоў снарад. А збоку вiдаць.) Так я ляжу, можа, мэтраў празь пяць збоку i ззаду. Гляджу, стрэл i — мiма. Другi раз — таксама мiма. Трэцi раз стрэлiў… Ранiца была хмарная, таму трасу добра вiдаць, асаблiва бранябойна-трасiруючага снараду. На гэты раз ён ударыўся аб браню i зрыкашэцiў — траса пайшла ў неба. Добра, каб пацэлiць у борт або ў гусенiцу. Але паспрабуй за паўкiлямэтра патрапiць у гусенiцу — тут бы ў танк пацэлiць. Ня памятаю, колькi мы так зрабiлi стрэлаў (дзе ў той гарачцы будзеш што помнiць), але нас заўважылi. I калi я, лежачы, махаў рукой, патрабуючы «агонь», непадалёк выбухнуў першы снарад з танка. I мне якраз у руку — асколак. Такi вузкi i востры, засеў мiж фалангамi пальцаў, з рукi палiлася кроў. (Пасьля ў санчасьцi доктар спрабаваў выдзерцi яго, ды тое не ўдалося, выдзiралi ў шпiталi.) Я ўзяўся перавязваць сябе i трохi страцiў увагу да танкаў, якiя, аднак, памалу рухалiся куды хацелi. Стала патрэбным давярнуць гармату на танк, якi нас абстраляў, i калi наводчык зрабiў тое, аказалася, што замiнае недалёкi куст… Трэба было камусь яго сьсекчы. А тое ўжо пад агнём i зусiм без прыкрыцьця. Каго паслаць? Наводчык крычыць, трэба прыняць рашэньне, i я прыняў… Тое, можа, дасюль на маiм сумленьнi, але я паслаў таго, з кiм у мяне нядаўна здарыўся канфлiкт, прыкрая сутычка, калi я хацеў нават застрэлiць яго. Бо ноччу на вулiцы, дзе iшлi немцы, ён дэмаскаваў нашу гармату — стрэльнуў у немца. На шчасьце, тады абышлося, i цяпер я скамандваў: Лазук (прозьвiшча зьменена), сьсячы куст! Хутка! Ён не адразу i няхутка папоўз зь сякерай i толькi ўзяўся, лежачы, секчы, як зноў выбухнула — на гэты раз ля таго куста, наперадзе, перад гарматай. Салдат там i застаўся. Наступны снарад яны ўсадзiлi пад самы ствол… Я ўжо блытаю…

Iх было двое, маладзенькiх, дужа падобных адзiн на аднаго — Сiнцоў i Пронiн, абодва малодшыя сяржанты. Дык я ўжо забыўся, хто зь iх быў камандзiрам гарматы, а хто наводчыкам. Наводчыка там жа забiла, а камандзiра паранiла ў плячо i яшчэ некуды. Яшчэ зараджаючы ацалеў. Гармата перакулiлася, завалiлася ў варонку, а мы, усе параненыя, па канаве, за кусьцiкамi падалiся да нашага перадку, на якiм iрванулi ў тыл, у санчасьць. Там, помнiцца, пераначавалi, а назаўтра на аўтамабiлi нас адвезьлi ў тылавы шпiталь у Сэксардзе. Гарадок такi кiлямэтраў 60 ад перадавой, якi мы бралi месяц таму.

Шпіталь мясьціўся ў тамашнiм гатэлi ў цэнтры гарадка. Здаецца, то быў двух- цi трохпавярховы будынак. Нумары, як i ўсюды ў гатэлях, маленькiя, цесьненькiя. I набiта ў iх так, што ляжалi зноў па два i па тры чалавекi на ложку. I ў салдацкiх, i ў афiцэрскiх палатах. На гэты раз маiм напарнiкам аказаўся камандзiр стралковай роты, паранены ў твар. Пазiраў на сьвет ён толькi адным вокам, кармiлi яго лыжачкай, не разьнiмаючы рота. Канешне, ужо тут было iншае шпiтальнае жыцьцё, чым на Украiне. Галоўнае, у мяне былi ногi, i я часам выходзiў у горад. Мiж тым у горадзе iшло цiкавае жыцьцё. Увечары працаваў рэстаранчык, дзе вяртлявыя, цыганскага выгляду гарсоны налiвалi вiно — за грошы i так, пад абяцаньне заплацiць заўтра. Усюды былi разьвешаны ружовыя абвесткi з прапановай запiсвацца ў венгерскую кампартыю.

За гарадзкой ускраiнай у вiнаграднiках былi вiнныя скляпы, каторыя, канешне ж, разрабавалi вызвалiцелi, i адтуль у горад некалькi дзён цякло па канавах вiно. Бы кроў. Мы хадзiлi туды з бутлямi i канiстрамi i прыносiлi ў шпiталь пачастунак. Але на ўваходзе стаяў нампалiт, якi адбiраў увесь унёсак, скiроўваў яго ў сталоўку. У сталоўцы выдавалi па шклянцы за абедам. Такая была сьмешная норма, якую мы ўсё ж знаходзiлi магчымасьць перакрыць шматкроць. Добрае было жыцьцё ў шпiталi, але, як i ўсё добрае, хутка скончылася. Якраз пад новы год немцы прарвалi наш фронт, i iх танкавы авангард апынуўся на ўскраiнах гораду. Ноччу ўсiх нас паднялi, i хто мог хадзiць, — пехатой, за паўсотню кiлямэтраў на пераправу ў Байю.

Была завея, валiў сьнег. Я, яшчэ два лейтэнанты i шпiтальная сястрычка Галя адмахалi за ноч тыя кiлямэтры, выйшлi на бераг Дунаю, дзе месьцiўся гарадок Байя. Там была пераправа. Але на пераправу нас не пусьцiлi, заградатрад хацеў усiх заарыштаваць найперш за тое, што мы былi бяз зброi. Як дэзэртыры цi тыя, што хочуць здацца ў палон. Свой штатны ТТ пасьля раненьня я змушаны быў здаць у полк, а «вальтэр» у мяне адабралi ў шпiталi — «з аружыем не паложана». Ад заградатраду выбавiла нас Галя, мы пайшлi нiжэй па Дунаi i пераправiлiся церазь яго па лёдзе, мiж шугi i палонак. Перайшлi Дунай, пераначавалi ў нейкай хаце — мокрыя, утраiх на адным ложку. Назаўтра дабрылi да новага шпiталю. Рана мая была лёгкая, там зь яе выцягнулi асколак, застаўся толькi невялiчкi абломак, якi ў мяне i дагэтуль. Нашу ў руцэ як памяць.

У тым тылавым шпiталi ў Сегедзе я быў нядоўга, пад канец месяца выпiсаўся. На спадарожных машынах скiраваў у аддзел кадраў армii, дзе атрымаў накiраваньне — на гэты раз вышэй, у армейскую супрацьтанкавую брыгаду (ШТАБР). Там былi 76-мм гарматы, што мне здавалiся асiлкамi пасьля мае саракапяткi. Памятаю, iшлi ў Дунапатай, дзе фармавалася брыгада, з двума лейтэнантамi — Iвановым i Рыжковым. Гэтыя па вайсковай адукацыi (яшчэ даваеннай) належалi да карпусной артылерыi i дужа бедавалi, што iх заслалi цяпер у супрацьтанкавую, дзе «ствол доўгi, а жыцьцё кароткае». Але iх паслалi туды пасьля штурмбату, у якiм яны адбылi свой тэрмiн, бо з’яўлялiся акружэнцамi i да вызваленьня прасядзелi ў Адэсе. Яны, апанураныя, бедавалi, а я радаваўся, бо для мяне тое было падвышэньнем. Я вырываўся з пакутнiцы-пяхоты.

У лютым наш полк (IПТАП) сваiм ходам выехаў на фронт i заняў пазыцыi ззаду за пяхотай. То быў супрацьтанкавы абаронны раён (ПТОР) на кiрунку верагоднага прарыву нямецкiх танкаў. Гэтая верагоднасьць была вызначана кiмсь з д’ябальскай дакладнасьцю, бо хутка гэты полк быў дашчэнту разгромлены за адзiн ранак. Амаль нiчога не засталося: нi гарматаў, нi нашых цягачоў — «студэбэкераў». I гэта за тры месяцы да канца вайны, i такая колькасьць танкаў. (Адкуль яны бралiся, можна прачытаць у нядаўна перакладзеных успамiнах Альбэрта Шпэера, рэйх-мiнiстра па ўзбраеньні. Ён там распавядае, як перабудаваў нямецкую вытворчасьць на вайсковы лад. У тым лiку i на выпуск танкаў, самалётаў i ўсяго iншага, чаго ў iх хапала да канца вайны.)

Што да Венгрыi, дык немцы ўсю зiму грамiлi там два ўкраiнскiя франты — Малiноўскага i Талбухiна. Калатнеча была страшэнная, але яна засталася амаль невядомай у Саюзе, замоўчанай савецкiмi СМI. Толькi пасьля апублiкаваньня мэмуараў маршала Малiноўскага стала вiдаць, што абстаноўка ў Венгрыi склалася тады катастрафiчная. Немцы разграмiлi некалькi нашых армiй (асаблiва дасталося 3-му Украiнскаму фронту маршала Талбухiна), выйшлi да Дунаю. Мяркуючы па ўсiм, Сталiн ня ведаў, як ратаваць фронт, i, паводле сьведчаньня Малiноўскага, даў права яму i Талбухiну вырашыць: пакiдаць фронт на правым беразе цi эвакуяваць яго на левы. А што такое — эвакуяваць фронт? Гэта ж маса войска, тэхнiкi, зноў жа — тылы.

Пераправы ж былi ўсяго дзьве, — пантонныя цераз Дунай. I Малiноўскi пiша, што яны з Талбухiным прынялi рашэньне эвакуяваць, каб выратаваць фронт. Але ў тыя днi якраз пайшоў лёд па Дунаi, шуга, якiя i зьнесьлi абедзьве наплаўныя пераправы. Такiм чынам, фронт павiнны быў ратаваць сябе сам. Там шмат загiнула, а мы ўратавалiся. З ранейшай маёй дывiзii мала каго засталося. Зараз наладжваюць сустрэчы франтавiкоў, i я кожны раз пытаюся, хто ёсьць з 924-га палку? Некалькi тылавiкоў, доктар з санчасьцi ды тыя, хто, як я, выбыў па раненьнi ў сьнежнi. I вось я ваюю ў артылерыйскiм супрацьтанкавым палку. Увогуле, малапрыемная справа апынуцца сярод незнаёмых людзей у якасьці новенькага, да каго ўсе прыглядаюцца, бы правяраюць. Я ўжо ведаў тое паводле ранейшага вопыту і стараўся не спудлаваць. Тое, што звычайна даравалася свайму, сталаму, наўрад ці даравалі б новенькаму. Гэта ў рознай ступені адносілася як да начальства, так і падначаленых, роўных табе таксама. Сталы можа дзе і спалохацца, лішне засьцерагчыся, новенькі ж ня мае на тое права.

А ўжо калі спатрэбіцца кім ахвяраваць, ці кім рызыкнуць, дык тут новенькі будзе якраз дарэчы. Але тое няпроста, як і ўсё на вайне. Найперш таксама аказваецца, што нашыя 76-мм гарматы супраць танкаў малаэфэктыўныя. Увогуле тая гармата — не супрацьтанкавая, проста яе выкарыстоўваюць у гэтай якасьцi. Бо iншых няма. Адлегласьць прамога стрэлу ў яе малая, прабойная сiла снараду таксама. Прыцэльныя магчымасьцi кепскiя — горшыя, чым у саракапяткi. Наогул якасьць зброi — заўсёды наша самае злабадзённае пытаньне. У шпiталi цi дзе ў зацiшку мы болей за ўсё пра тое гаворым — якая гэта дрэнь нашы аўтаматы, кулямёты, гарматы ды i танкi. Але на палiтзанятках пра тое сказаць немагчыма, бо ва ўсiх газэтах напiсана, што наша зброя лепшая за нямецкую, што ў немцаў усё дрэнь ды эрзацы. I хлеб, i мыла, i кава. Ды яшчэ сьмярдзючы дуст, якiм яны перасыпаюць усё ў блiндажах. Куды лепей, як мы, вошы смажыць у бочках. Часам нам чытаюць загады пра выпадкi, калi некаторыя афiцэры асуджаны вайсковым трыбуналам за пахвалу нямецкай зброi. Тым болей нямецкай тактыкi. Нашая тактыка таксама лепшая за нямецкую, чуем мы, i толькi некаторыя з нас пры тым крыва ўсьмiхаюцца. Але маўчаць. Тады мы таксама займалi ПТОР — гэта значыць, разьмяшчалiся на танканебясьпечным напрамку, на прамой наводцы. Да пярэдняга краю, можа, кiлямэтры два. Стаiм, вiдаць, з тыдзень. Увогуле спакойна, хiба толькi даймае нямецкая авiяцыя. Але дзе яна не даймае? Цераз дарогу ад маiх гарматаў разьмяшчаюцца агнявыя пазыцыi майго сябра лейтэнанта Беражнога, якi дужа любiць кнiжкi, заўсёды нешта чытае. Я таксама люблю пачытаць. Неяк узяў у яго «Сястру Кэры» Драйзера, але прачытаць не пасьпеў, i ўвечары ён прыйшоў да мяне па кнiжку. Я папрасiў адтэрмiноўкi, i Беражны пайшоў на свае пазыцыi. А ранкам прачынаюся ў зямлянцы (зямляначкi ў нас былi дужа саплiвенькiя). Прачынаюся ад прадчуваньня таго, што нешта здарылася. Сьпярша не магу зразумець, што? Страшэнны роў, дым i агонь. Выскокваю зь зямлянкi i зноў не магу зразумець нiчога. Нiчога не вiдаць, дым есьць вочы.

Зьверху нешта абрушваецца, падае, вые. Быццам сырэны. Аказваецца, пiкiруюць «месэршмiты». А ў нас на агнявой была скрынка ракет — звычайных для ракетнiц на выпадак начной стральбы. Дык самалёты абстралялi i падпалiлi ракеты. Тыя гараць i ўзрываюцца. Асколкаў няма, але… Ракеты там асьвятляльныя, каляровыя, букетныя, усё гэта гарыць, пыхае, iрвецца, i роў абрынаецца зьверху.

Адзiн самалёт адыдзе, за iм пiкiруе другi, i з кулямётаў лупяць. Я ўжо ня памятаю, цi яны адляцелi, цi яшчэ пiкiравалi, але мы пачалi тушыць пажар. I вось тады да нашага слыху данеслася, што насоўваецца i горшае. Зямля хадуном захадзiла, дрыжыць i, канешне, — знаёмы гул. Калi ветрам трохi аднесла дым ад гарэлых ракетаў, зiрнуў я на дарогу, што была збоч. А трэба сказаць, полк разьмяшчаўся так: дзьве батарэi з гэтага боку, тры з таго. Тое называецца — асядлаць дарогу. Дык вось па той бок дарогi за пасадкай прэ натоўп танкаў. Здалося, менавiта натоўп, iдуць суцэльным гуртам, бы каровы на вадапой. Нiякага там баявога парадку, толькi пярэднiя страляюць з гарматаў. Вось так, не спыняючыся, прайшлi i палову нашага палку, бы зьлiзалi. Бы яго i не было — нi гарматаў, нi машын, нi людзей. Тут да мяне прыбягае камбат, старшы лейтэнант Ахрын (жыве ў Нiкалаеве, зрэдчас мы перапiсваемся): «Вытаскiвай пушку, падагнаць машыны!.. Матаем адсюль!»

Падагналi «студэбэкеры», выцягнулi гарматы i некуды ўбок. Па рацыi камандзiр палку загадаў — наперарэз танкам. Але тут трапiлi ў нейкае забалочанае кустоўе, машыны пачалi грузнуць, пасьля прабiралiся па зарослых дубняком пагорках. Вядома ж, спазьнiлiся куды трэба было i трапiлi пад абстрэл з танкаў, якраз на палявым касагоры, якi выдатна прастрэльваўся зь сяла. У нас было машынаў дваццаць, гармат меней — дзьве батарэi. I мы рашылi, што трэба прарывацца па адной машыне. Машына разганяецца i як мага шпарыць па касагоры, а танкi страляюць. Так адна пройдзе, а другую спаляць. Я праскочыў, не пацэлiлi. Iншых пападбiвалi i папалiлi…

Яшчэ празь дзень засталася ў нас адна мая гармата з машынай, радыёстанцыя i штабная машына. Астатнiя ўцалелыя пайшлi iншым кiрункам, бо ўсiм разам прайсьцi было нельга. Але з намi камандзiр палку палкоўнiк Парамонаў, штаб, некалькi тылавiкоў i аўтаматчыкаў. Прыпынiлiся ноччу ў нейкiм венгерскiм фальварку — вялiкi дом пад чарапiцай, стайнi, аборы. Наперадзе шырокi магiстральны канал, там пантонная пераправа, i нам трэба на той бок. Але пераправа ўжо захопленая немцамi, нам далей ходу няма. Пад кустоўем у канцы падворку паставiлi гармату. Перад намi шырокi роў, а за iм дарога на пераправу. I на гэтую дарогу ўранку хлынуў усё той жа танкавы натоўп. У паветры — гул, гром, лязгат гусенiцаў, нават блiзка нiчога нельга пачуць.

I тут прыбягае да мяне парторг — камандзiр палку загадаў адкрыць агонь. Ну што ж, агонь дык агонь. Але цi доўга так пастраляеш? Наводчык прыцэлiўся i стрэлiў. Я побач сачу — цi пацэлiў? Ды бачу, снарад пайшоў высока ў неба. Што такое? — крычу наводчыку, той удакладнiў на панараме прыцэл. Зноў стрэлiў. Я чакаю, каторы танк спынiцца, ды дзе там! Снарад б’е ў зямлю побач. Тады кiдаюся да гарматы… А ў ёй ёсьць такi механiзм — паралелаграм зь цягай, якая злучае панараму са ствалом. Куды ствол, туды i прыцэл — паводле iдэi. Але як мы цягалi гармату па лясах i пагорках, зрушылi тую цягу, i цяпер панарама i ствол не паралельныя. Трэба рамантаваць.

Далажыў парторгу, той пабег дакладваць камандзiру палку. Разумны чалавек быў наш палкоўнiк Парамонаў, вылаяўся i махнуў рукой. Бо што тут можна зрабiць? I хто вiнаваты? Пакуль мы мiтусiлiся, танкi прайшлi на пераправу i за пераправу. А нас тым часам з вышынь за каналам пачалi абстрэльваць свае цяжкiя мiнамёты. Мабыць, бачаць, што сноўдаюць нейкiя людзi, во яны i б’юць, толькi чарапiца з дахаў разьлятаецца. Тут мяне клiча камандзiр палку i, паколькi я праштрафiўся, дае заданьне перабрацца за канал i наладзiць сувязь з тымi мiнамётчыкамi. Для таго выдзяляе мне чалавек пяць артылерыстаў, нейкiх прыблудных сапёраў i нашага батарэйнага старшыну Жарава.

Што ж, сабралася група чалавек дванаццаць, прыгнуўшыся, пабеглi па полi. Але далёка не адбеглiся, гляджу — нiчога ня выйдзе: тыя з-за каналу адразу накрылi нас агнём. Залеглi, што рабiць? Двух паранiла ўжо, некага забiла.

Старшыне асколак у задняе месца ўпiўся. А да каналу яшчэ iсьцi ды iсьцi… Мiнамётчыкi, канешне, падумалi, што гэта немцы. Ну i вырашыў я вярнуцца. Забралi двух параненых, забiтых пакiнулi, i ўсё пад агнём, мiж разрываў прыйшлi на фальварак. Камандзiр палку нават ня лаяўся, сам усё бачыў.

Праўда, мiнамёты неўзабаве перанесьлi агонь далей, рашылi, мабыць, што з фальваркам скончана. I мы там неяк даседзелi да ночы. Ноччу вырашылi прарывацца, бо iншага выйсьця няма. Паслалi лейтэнанта Борматава (цяпер палкоўнiк, жыве ў Крывым Розе) разьведаць пераправу — цi цэлая. Цi, можа,мiнамётчыкi яе ўжо расстралялi. Аказалася, пераправа цэлая, канешне, пад аховай (побач стаяць два бронетранспарцёры) i пад’езд да яе перагароджаны шлягбаўмам. У нас адна гармата, машына з радыёстанцыяй, яшчэ машынаў штук пяць. Першым пусьцiлi мой «студэбэкер», затым астатнiя. Задача — зьбiць шлягбаў м i праскочыць на той бок каналу. Але i на тым беразе таксама немцы, пасьпелi ўжо захапiць пляцдарм. Чуваць, там iдзе бой, усё грукоча i грымiць. Мы з камбатам стаiм на падножках абапал кабiны, у кузаве салдаты са зброяй напагатове. У прыцемках пад’ехалi да шлягбаўма, насустрач выскачыў немец з кружком чырвоным, блiснуў нам, штось крыкнуў… «Студэбэкер» усё ж магутная машына, як урэзаў ён у гэты шлягбаўм, той i адляцеў. Мы праскочылi цераз пантоны на той бок, там адразу каменны дом i паваротка на вулiцу. А ззаду пачалася стралянiна, але мы па гэтай вулiцы рванулi, як толькi можна было ў прыцемках. Здаецца, усе праскочылi, толькi самую заднюю машыну падбiлi. Адразу за паселiшчам прыпынiлiся, бо нас абстралялi ўжо свае, паранiлi двух салдатаў у кузаве i прабiлi кола ў маiм «студэбэкеры».

Неўзабаве паявiлася начальства, i мы занялi абарону пад вышынямi. У пяхотным ланцугу паставiлi гармату. З тыдзень iшлi баi за тыя вышынi, але танкi далей не пайшлi. Мабыць, сваю задачу яны выканалi, паехалi на iншы ўчастак. А тут калашмацiлi адна адну пяхота, вышынi на некалькi разоў пераходзiлi з рук у рукi. Я з гарматай акапаўся пад самай вышынёй, тое нас, мабыць, i ўратавала. Бо тых, што былi ззаду, немцы расстрэльвалi з вышынь, а нас пад носам ня бачылi. Там у нас загiнуў падпалкоўнiк Аўчароў, капiтан Кавалёў, двое ўзводных i шмат салдатаў. Аднойчы пяхота ўцякла, пакiнула маю гармату, якую мы не маглi выкацiць. Але абышлося — уратаваў туман. А ўвогуле маю гармату ратавала нашая самаходка, што згарэла ў першы дзень i прыкрыла нас сабой з боку ад каналу, адкуль наш пляцдарм прастрэльвалi немцы. Яшчэ нас бамбiлi свае «кукурузьнiкi» — жаночы авiяполк. Кожную ноч вешалi ў небе лiхтары i пачыналi кiдаць бомбы. Добра, што яны не цалялi — проста разгружалiся… У перапынках памiж бамбоўкамi прыходзiў нампалiт маёр Цквiтарыя, тлумачыў нам загады Вярхоўнага галоўнакамандуючага, звароты Ваеннага савету наконт таго, каб нi кроку назад. Як пачыналася бамбоўка, ён кiдаўся да ровiку, але быў тоўсты, няспрытны, месца ў цесным ровiку яму не хапала. Тады ён крычаў: «Я намесьнiк камандзіра палку, прыказываю асвабадыт места…». Як ён хутка сыходзiў, на вышынi пач[ын]алi працаваць нямецкiя «гукаўкi». Праiграўшы «Сьценьку Разiна» або «Ямшчыка», яны абрыналi на нас шквал уласаўскай прапаганды накшталт таго, што пад кiраўнiцтвам Гiтлера пачаўся пералом у вайне, што ня сёньня, дык заўтра мы будзем тут канчаткова дабiтыя, таму трэба ратаваць сваё жыцьцё, а не памiраць за Сталiна i ягоных жыдоў-камiсараў. Але тая прапаганда ўжо нi на кога ня дзейнiчала, мы ўжо выдатна разумелi, што час Гiтлера мiнаўся.

Дзесьцi ў гэты час мы атрымалi новыя, 57-мм гарматы. Гэта ўжо былi добрыя супрацьтанкавыя гарматы — з доўгiм ствалом i вялiкай прабiўной сiлай снараду. Яны нам адразу спадабалiся. Я сам прыстраляў iх паводле ўласнага спосабу — з дапамогай бiноклю. Трапнасьць iх таксама была выключная, i мы шкадавалi толькi, што паявiлiся яны ў нас гэтак позна. Але i тое добра. У хуткiм часе яны нам паслужылi, як за ўсю вайну не служылi iншыя гарматы.

16 сакавiка магутным выбухам на сьвiтаньнi (гэта немцы ўзарвалi ўсё тую ж пераправу пад Шаманторнiяй) пачаўся iхнi адыход i нашае наступленьне на захад.

Наступалi па тых жа мясьцiнах, дзе месяц таму абаранялiся, дзе наш полк разграмiлi нямецкiя танкi. Як праяжджалi каля маёй агнявой пазыцыi, дзе гарэлi ракеты, спынiлiся, i камандзiр палку загадаў завярнуць убок, на старыя пазыцыi разгромленых батарэяў, забраць уцалелыя снарады. Мы адчапiлi гармату i на «студэбэкеры» паехалi недалёка ад дарогi ў поле. На падножку машыны да нас ускочыў капiтан-сьмершавец, i я з пэўнай трывогай падумаў: навошта?

Пазыцыi ўзводу Беражнога былi крайнiя, мы адразу ўбачылi яго разьбiтую гармату, разварочаны гусенiцамi ровiк, некалькi трупаў салдатаў i яго самога — на броўцы ровiку з раскiнутымi рукамi. Дзяга зь яго была зьнятая, пiсталета не было ўжо, з гiмнасьцёркi хтосьцi зьвiнцiў ордэн Чырвонага сьцягу. Залiтая крывёй гiмнасьцёрка ссохлася. Скрынкi са снарадамi былi ўсе побач, але гармата… У вогуле яна была цэлая, толькi ствол — пялёсткамi ўбакi. Значыць, узарваная. Гэта было вельмi кепска. Гляджу на капiтана, а той падышоў, пруцiкам пастукаў па ствале i кажа, пазiраючы нам у вочы: «Глядзi, гэта ж трэба было, так трапiць. Трапiць у самы ствол!» — кажа так, каб усе пачулi. I салдаты каб учулi, i я таксама. Я паглядзеў на яго i крыху зьдзiвiўся, а пасьля зразумеў, што капiтан гэта — знарок. Бо сам ён артылерыст (ва ўсякiм разе такiя эмблемы насiў) i ў гэткiх справах павiнны быў разьбiрацца. Канешне, падарваў не Беражны, ён ужо забiты, значыць, хтосьцi з жывых. То ўжо была падсудная, трыбунальная справа, i сьмерш мог яе раскруцiць. А ён даў нам знак, што лiчыць гармату разьбiтай з нямецкага танку. I праўда, болей размоў аб тым не было. Забралi некалькi скрынак снарадаў. Забiтых не ўзялi, iх павiнны былi пахаваць тылавiкi, мы сьпяшалiся, бо немцы адступалi.

…Ноч некуды ехалi, ехалi — па нейкiх мокрых i гразкiх прасёлках, па полi, пад ранак прыехалi на ўскраiну сяла, паставiлi гарматы абапал сьцiрты. Чутно, як непадалёк адбываўся якiсьцi рух — гырчэлi маторы, штосьцi гуло, шархацела, часам чулiся прыглушаныя галасы. Iшлi калёны. Немцы ад Будапешту прарывалiся на захад. Як стала трошкi сьвiтаць, убачылi зводдаль тое, што чулi ў цемры. Iшоў суцэльны паток войска: аўтамабiлi, танкi, пяхота. Зараз жа адкрылi агонь. Страляць было проста, бо блiзка. Адразу там запалала некалькi аўтамабiляў, з танкаў па нашай ускраiне зрабiлi некалькi непрыцэльных стрэлаў. А мой наводчык Расцалуеў меў вострае вока i трапна ўзяў iх на прыцэл. З другога стрэлу загарэўся танк. Калёна амаль спынiлася, заднiя пачалi напiраць на пярэднiх, пярэднiя гарэлi. Пяхота ў панiцы кiнулася ў поле, i мы расстрэльвалi яе асколачнымi. Пасьля, як усё скончылася, нешматлiкiя машыны ўцяклi, а пяхота разьбеглася, мы пайшлi паглядзець, што нарабiлi. Жудасна было тое бачыць… Такога разгрому я ня бачыў зь вясны сорак чацьвёртага, як на дарозе пад Уманьню нашыя танкiсты разграмiлi нямецкую штабную калёну.

Гэта быў цi не апошнi бой на венгерскай зямлi, за восень, зiму i вясну багата палiтай нашай крывёю… Да аўстрыйскай мяжы рухалiся ўвогуле ўдала, зь нядоўгiмi сутычкамi. А на мяжы ўсё спынiлася, немцы сталi ў абарону. У перадгор’i Альпаў — шырачэзная далiна, якую немцы перакрылi агнём i нас туды не пушчаюць. Нямецкiя танкi здаля б’юць па адзiнай на схiле дарозе. Пяхота, артылерыя — усё ў нас спынiлася. Ды хутка з’явiўся нейкi генэрал у камбiнезоне, але з генэральскай фуражкай на галаве, i якраз налез на нашую батарэю. «А вы чаго тут тарчыцё? А ну ўпярод!» I пагнаў батарэю па адхоне ўнiз, туды, дзе немцы. «Студэбекеры» з гарматамi неяк праскочылi, i мы хуценька за кусьцiкамi пачалi акопвацца. Iншых, што ехалi за намi, немцы не пусьцiлi, спалiлi некалькi машынаў, i болей нiхто празь iх агонь не праскочыў. Пра тое, што мы на праглядзе ў сваiх, мы не клапацiлiся. А на вайне як бывае? Розных часьцей зашмат, нашыя ў палку, скажам, ведаюць, дзе iхнiя астатнiя, а iншыя могуць i ня ведаць. I нейкiя мiнамётчыкi, якiх спрытны генэрал змусiў хутчэй адкрыць агонь, агонь i адкрылi. Па нас, канешне. Толькi я з салдатам выкапалi ровiк па калена, як тыя пачалi смалiць. Мiны кучна клалiся якраз абапал. I, вiдаць, накрылi б, калi б не найшла вясновая хмарка i не палiў дождж. (Зрэшты, у вайну, калi пачыналася арткалатнеча, заўсёды пачынаўся i дождж. Iншы раз ён i не спыняўся, бо не спынялася арткалатнеча.) Як толькi дождж хлынуў, я выскачыў з ровiку[: ] давайце за машынай i хутчэй адсюль. Але куды — наперадзе ж немцы? А хоць да чорта ў зубы… Трохi некуды ад’ехалi, за нейкiя кусьцiкi, ад якiх было блiжэй да немцаў, чым да сваiх, i тым уратавалiся. Пад носам у немцаў стала спакайней.

Ну а пасьля падцягнулася болей войска, пачалося планамернае наступленьне i баi. Ды ўжо ў горнай мясцовасьцi. Адчувалася хуткае сканчэньне вайны, дух быў бадзёры. Помню, дзень бiлiся за нейкую вёску, не маглi ўзяць, тады аднекуль зь iншага ўчастку перакiнулi самаходны полк. Гэта 76-мм самаходкi, якiх на вайне таксама звалi «бывай, радзiма». Во яны праходзяць мiма, у адной ззаду (зад у iх адкрыты) стаiць бравага выгляду камандзiр, вусаты у танкавым шлеме, i гойкае нам: «Упярод, пушкары, годзе пузам зямлю пахаць!». Што ж, давай упярод, калi ты гэткi спрытны. Вёску ўзялi, пяхота прайшла на той бок, мы — сьледам. Каля мастка, гляджу, стаiць абгарэлая самаходка, i зь яе зьвiсае на гусенiцу абгарэлы чалавек. Па недагарэлых вусах мы пазналi таго аптымiстага.

Помняцца i яшчэ прыкрыя, а то i камiчныя выпадкi. Як я ўжо казаў, у Румынii я першы раз захварэў на малярыю. Даволi паскудная хвароба, тым болей, што шпiтальнага лячэньня не вымагае. Зiмой была перадышка, а вясной пачалiся прыступы. З пэўнай рэгулярнасьцю — пад вечар або калi ўбачу ваду… Хоць здалёк, хоць зблiзку. Раптоўна здрыгаюся, i пачынаецца лiхаманка на некалькi гадзiнаў. Аднойчы мы займалi пазыцыю на прамой наводцы ў полi. Трошкi далей i збоч ад агнявой расьлi дрэўцы, нейкiя кусьцiкi. Агонь не вялi, але немцы былi блiзка. Мяне раптам затрэсла, i я адышоўся да тых дрэўцаў. Было цёпла, ужо зялёная траўка прабiвалася. Як лёг, салдат навалiў на мяне нейкiх трафейных коўдраў, нямецкiх шынялёў — каб сагрэцца. Пасьля, як крыху адпусьцiла, заснуў. А як прачнуў ся, дык зьдзiвiўся, што вакол дужа цiха. Высунуў галаву з-пад таго варахоб’я — ужо сьцямнела. Але дзе гармата? На агнявой няма маёй гарматы, стаяць нейкiя людзi i пазiраюць чамусьцi не туды, куды заўжды пазiраюць на фронце, — у бок працiўнiка. Гэтыя пазiраюць назад. Я яшчэ прыгледзеўся i прыслухаўся — то ж немцы! Канешне, спалохаўся, хаця нiчога дзiўнага. У пяхоце такiх, негераiчных, выпадкаў хапала. Але пра тое мала напiсана. Бо зь пяхоты, апроч хiба В. Кандрацьева, у лiтаратуру нiхто не прыйшоў. Мабыць, не засталося. Усё лепшае, што напiсана пра вайну зь лiку яе ўдзельнiкаў, канешне, належыць усё ж артылерыi. Мабыць, паводле традыцыi, распачатай артылерыстам Л. Талстым. А тут, пакуль я дрыжэў пад варахоб’ем, нашы драпанулi, гармату камбат загадаў адцягнуць нiжэй у сяло, а пра мяне забылiся. Таго салдата, што там мяне накрываў, паслалi па аўтамабiль, а iншыя ня ўгледзелi… I вось бачу чужыя сiлуэты, — адзiн у касцы, а другi, помню, у казыркастай шапцы… I я паўзком, на кукiшках даў адтуль дзёру. Знайшоў сваiх, камбат пытаецца: дзе быў? У немцаў, кажу, быў. Пасьмяялiся… Усё ж iшоў сорак пяты, да перамогi заставаўся апошнi месяц. А здарылася б тое раней на год цi паўгода, было б не да сьмеху. Як з тым нашым камандзiрам узводу кiраваньня, якi параненым пабратаўся зь немцам. У Венгрыi, у час бою за нейкае сяло, надта бамбiлi нямецкiя самалёты, i гэты лейтэнант, паранены ў нагу, сунуўся ў скляпок на двары сялянскага падворку. Якраз зьмяркалася, i ў той скляпок сунуўся i яшчэ нехта, таксама паранены. Тады скончылася бамбёжка i наогул скончыўся бой. I во яны сядзяць удвух, але ў цемры ня бачаць адзiн аднаго i ня ведаюць, хто побач — свой цi чужы? Таму маўчаць. А галоўнае — ня ведаюць, хто заняў сяло — нашы цi немцы. Нiхто першы ня хоча адкрыцца. Так мiнула ноч. I толькi як пачало сьвiтаць, лейтэнант убачыў, што перад iм немец, гаўптман мэдыцынскай службы. I нiхто зь iх за пiсталет не схапiўся, бо зноў жа — невядома, хто наверсе. Першы не стрываў немец, таксама паранены, неяк выбраўся, а лейтэнант сам выбрацца ня можа. Сядзiць i чакае, калi прыйдуць немцы i возьмуць яго ў палон. Або прыстрэляць у яме. Немцы i прыйшлi. Але на ламанай рускай мове растлумачылi, што страляць ня будуць, будуць рабiць арцлiхер беiстанд (мэдыцынскую дапамогу). I выцягнулi лейтэнанта, занесьлi яго ў мэдпункт, дзе той жа ягоны начлежнiк перавязаў яму нагу i папытаўся, што ён хоча: да сваiх цi ў палон?

Канешне, лейтэнант захацеў да сваiх. Тады яго ўначы два немцы паклалi на палатку i падцягнулi да нашых акопаў на краi сяла. Праз паўгадзiны ён туды i звалiўся. Ну, адвезьлi ў санбат, ляжыць там лейтэнант, яго перавязваюць, але ж дужа яму цiкава з сваiх прыгодаў. I ноччу цiхенька ён расказаў пра тое суседу — што зь iм тры днi таму здарылася.

Падзiвiлiся трохi абодва. А яшчэ празь дзень прыйшоў незнаёмы афiцэр i сказаў, каб гэтага лейтэнанта тэрмiнова падрыхтавалi да эвакуацыi. Аднаго. Болей яго нiхто ў палку ня бачыў. I чутак нават нiякiх не дайшло.

Пасьля той выпадак нейкiм чынам паслужыў мне, калi я пiсаў «Адну ноч»40. Хаця там iншы фон ды iнакшы час, але грамадзтва, а найперш нашая рэдактура не былi гатовыя прыняць падобныя тэмы, ад якiх патыхала непрымальным для iх пацыфiзмам. Тагачасны рэдактар «Полымя» Максiм Танк адмовiў аўтару ў публiкацыi таго апавяданьня з прычыны «невыразнасьцi», як ён напiсаў, iдэi. Думаецца, iдэя была выразная, як надта выразнымi былi i партыйныя ўстаноўкi ў адносiнах да яе.

Во ўжо гэтыя партыйна-кадэбоўскiя адносiны!

Баi на той час павальнелi, немцы ня дужа абаранялiся, але i мы надта ня лезьлi. Пяхота шмыгала па дамоўках, па падворках. Патрэбны былi трафеi. У гэтую пару прыйшоў зьверху дазвол пасылаць на радзiму пасылкi. Таму i шарылi ў пакiнутых пад агнём дамоўках, расчынялi шафы, хапалi якую апратку, абутак. А заадно i харч. Хаця наконт харчу ў Аўстрыi было куды бядней, ня тое што ў Венгрыi, — самi аўстрыякi харчавалiся па картках. Дысцыплiна ў войску расхлябалася, часьцяком салдаты кудысь зьнiкалi па ўласных справах. Пілi, аднак, ня менш, як заўжды. П’янаваты камандзiр трэцяй батарэi капiтан Кохан уначы вяртаўся на свой НП41 з суседняй батарэi, i ягоны вартавы застрэлiў яго. За якi месяц да канца вайны. Пахавалi ва Ўсходняй Аўстрыi.

Аднойчы дайшлi мы да нейкага невялiчкага паселішча i сталi. Ноч мiнулася спакойна, спакойны быў ранак. Гарадок заняла пяхота, мы — за ёй. А блiзенька за раўком — манастыр. Я троху падрамаў ноччу, а на золку прачнуўся i пайшоў праз браму ў манастырскiя будынкi — цiкава было паглядзець, у нас жа манастыроў даўно не было. Манастыр быў пакiнуты, па ягоных калiдорах ужо блукалi салдаты. Усюды валялiся богаслужбовыя кнiгi, нейкае майно…

I тут раптам пачалося — танкi выйшлi на ўскраiну гарадка i турнулi нашу пяхоту. Калi мы ўсе, хто быў у манастыры, выскачылi адтуль, пабачылi, як тая бяжыць, рассыпаўшыся па ўсiм полi; аднекуль з-за сьценаў i платоў гарадзкiх будынiн страляюць танкi. Мы з нашых пазыцый страляць па iх не маглi, перашкаджалi прыдарожныя пасадкi, ды й той участак быў ня наш. I каб уратавацца без прыкрыцьця пяхоты, мае хлопцы прычапiлi гарматы да «студэбэкераў» i рванулi на дарогу. Можа, тое тады было i правiльна, але чаму пабегла пяхота? I дзе ўрэшце пяхотныя камандзiры? I дзе нашы слаўныя палiтработнiкi, якiя натхняюць байцоў на перамогу над зьлейшым ворагам? Няўжо таксама разбрылiся па цiкавых месцах?

Прыкладна пра тое я i крычаў, бегучы пад кулямi па голым полi. А слухаў мяне адзiн капiтан, якi таксама апынуў ся ў гэткiм жа становiшчы пакiнутага пад агнём. Капiтан гэты быў упаўнаважаны контрразьведкi сьмерш, i ён адно — маўчаў. Крычаў я са злосьцi, бо нашыя шанцы адолець шырокае, забаранаванае поле пад ураганным агнём з танкаў былi невялiкiя. А дужа крыўдна было празь нейчую дурноту гiнуць перад канцом вайны. А можа, i праз сваю дурасьць таксама.

Але i добра, што я адышоўся зь перадавой (бо наўрад цi я адважыўся б у гэткай сытуацыi з’язджаць з поля бою), безь мяне хлопцы ўратавалi гарматы, а галоўнае — уратавалiся самi. Неяк i нам пашэньцiла жывымi дабегчыся да ўкрыцьця, а танкi далей не пайшлi. Пасьля неяк разабралiся.

Але я доўга прыглядаўся, калi бачыў, што нехта староньнi iдзе на агнявую: цi ня той капiтан? Ён не прыйшоў. Здаецца, у нейкiм сэнсе ён быў неблагi сьмершнiк, пра што сьведчыў той ранейшы выпадак з гарматамi лейтэнанта Беражнога. Я ўжо гатовы быў у тым упэўнiцца.

Тады ж у нейкiм аўстрыйскiм гарадку я спаткаў правобраз сваёй будучай Джулii. У гарадку тым, як, зрэшты, i ў многiх iншых аўстрыйскiх гарадках, было шмат прыгнаных з усходу (ды i з захаду таксама) рабочых, што працавалi на аўстрыйскiх вайсковых заводах. Жылi яны ў вялiзных даўгiх бараках, а як горад займала Чырвоная армiя, разбрыдалiся, хто куды. Вядома ж, кiруючы найперш на радзiму, калi тое было магчыма. Неяк мы сталi калёнай машын з гарматамi на гарадзкой вулiцы, чакалi, пакуль начальства наперадзе штось вырашыць. I тады ля машын паявiлася спрытненькая чорнавалосая дзяўчынка ў паласатым убраньнi, якая нешта пыталася ў салдат, што сядзелi ў кузавах. Аказваецца, пыталася пра нейкага Iвана. Канешне, амаль з кожнага кузава ёй адгукаўся якi-небудзь Iван, але дзяўчына круцiла галавой — не. Так яна абышла калёну, не знайшоўшы таго, хто быў ёй патрэбны. Тады я падышоў да яе i папытаўся, каго яна шукае? На кангламераце нямецка-руска-iтальянскiх словаў яна распавяла, то яе iмя Джулiя, яна iтальянка i шукае рускага палоннага Iвана, зь якiм летась разам уцякала з канцлягеру. У гарах iх схапiла палiцыя, яе зноў кiнулi ў канцлягер, а што сталася зь Iванам, яна ня ведае. Цяпер яна мае надзею знайсьцi яго сярод чырвонаармейцаў. Канешне, то была марная надзея.

Але невялiчкая тая гiсторыя запомнiлася мне, каб гадоў пра 20 зрабiцца «Альпiйскай баладай».

А ў другiм месцы, заняўшы агнявыя пазыцыi на гарадзкой ускраiне, мы пастукалiся ў дзьверы блiжняга катэджу. Нам адчынiлi адразу — на парозе стаяла маладая дзяўчына ў белым фартушку, якая спытала па-расейску, што нам трэба. Toe нас дужа зьдзiвiла, i мы ў сваю чаргу спыталi ў яе, цi яна руская? Так, быў адказ, яна руская. Але тут жыве пан прафэсар, ён стары i просiць яго не турбаваць. Але хто такая яна i чаму тут? А яна з Днепрапятроўску i служыць у пана прафэсара, якi зусiм цывiльны чалавек i вельмi добра адносiцца да яе. Toe нас зьдзiвiла яшчэ болей: гэтая зямлячка абараняе немца? I, падобна, не зьбiраецца пушчаць нас у гэты заможны катэдж. Toe ўжо абурала. Нехта з нас падвысiў голас, нехта схапiўся за пiсталет. Тады мой сябра, таксама ўзводны Валька Бахцiгозiн, рашуча мовiў: стойце, адставiць! Пайшлi назад… Мы пайшлi адтуль, знайшлi iншае прыстанiшча, дзе нас нiхто не спыняў. Не запрашаў, але i не спыняў. Пасьля я папытаўся ў Валькi, чаму ён стаў у абарону тае зямлячкi, i Валька сказаў, што ў Эўропе трэба паводзiць сябе цывiлiзаванымi людзьмi, а ня хцiвымi азiятамi. Toe мне запомнiлася. Як i сам Валька — самы малады з нашых узводных, далёкi нашчадак польскiх ссыльных у Сiбiры, родам з гораду Ачынска, адзiны сын у матулi, якая цi ня кожнага дня слала яму на фронт пранумараваныя лiсты i прасiла яго рабiць гэтаксама, — яна працавала бухгалтаркай. Валя так не рабiў, хоць меў добрую натуру i любiў сваю маму. Начальства недалюблiвала надта маладога i нейкага не характэрнага для ўзводных хлопца. А я любiў Валю. Пасьля вайны з усiх нашых ветэранаў найбольш хацеў адшукаць Валю Бахцiгозiна, ды марна…

Быў ужо май, цьвiў бэз. Стаялi каля невялiчкага горнага гарадка цi, можа, пасёлачку, празь якi праходзiла асфальтаваная шаша. Пазыцыi займалi за лесапiльняй, месца было зацiшнае. Немцы з-за пасёлку зрэдчас пастрэльвалi зь мiнамётаў, разьбiваючы апошнiя ўцалелыя дамоўкi. Я на лесапiльнi раздабыў веласiпед i вучыўся езьдзiць на iм — у дзяцiнстве ж не давялося. Аднойчы разагнаўся з горкi i на павароце нечакана зьбiў таго сьмершаўца. Абодва паляцелi на асфальт, разадраў капiтану штаны. Падняўшыся, ён пачаў бэсьцiць мяне i напомнiў пра мае размовы пад агнём на полi, пра якiя ён не забыўся. Я тады нават струхнуў, бо думаў, што капiтан усё ж забыўся на iх. Але неяк абышлося. Капiтана хутка перавялi некуды, на яго месца прыехаў iншы — на гэты раз з танкавых войскаў. Хаця эмблемы яны насiлi на выбар — якiя iм падабалiся. Так настала сёмае мая. Мы — усё ў тым пасёлку, пяхота таксама на ягонай заходняй ускраiне. Амэрыканцы яшчэ далёка. I вось уначы нашыя радысты дачулiся, што заўтра падпiсаньне капiтуляцыi Германii. А мы атрымлiваем загад: у 19.00 атака на нямецкiя пазыцыi. Падрыхтавацца да атакi, ставiць гарматы на прамую наводку, суправаджаць пяхоту агнём i коламi. Ну, мы найперш напiсалi лiсты дадому, маўляў — iдзём у апошнi бой. Калi што, дык… Псыхалягiчны стан болей чым паршывы, бо пераналадзiлiся ўжо на мiр, паявiлася ўжо надзея, што выжылi. А тут… Праўда, яшчэ памарудзiлi з гадзiну, а тады пасьля кароткага артналёту паднялася пяхота. Але немцы не страляюць, во дзiва! Калi пяхота дабрыла да варожых траншэяў, тыя аказалiся пустыя. Немцы змылiся. I начальства загадала чапляць за машыны гарматы i даганяць немцаў. Але безь пяхоты. Калi што, самiм быць за пяхоту. I за артылерыю таксама. Што ж, мы паехалi. Ехалi ўсю ноч i ранак. Немцаў дагналi. Далей усе дарогi былi запруджаны нямецкiмi калёнамi — пяхота, артылерыя — усе кiруюць на захад, здавацца амэрыканцам. Нам яны здавацца ня хочуць. А мы i не бярэм. Мы атрымалi новую задачу — як мага хутчэй злучыцца з саюзьнiкамi. А гэтых мы проста мiнаем. Некаторыя зь немцаў буркаюць «Гiтлер капут» i ўскiдваюць руку. У каторых на руках гадзiньнiкi, нашыя iх зьнiмаюць. Гадзiньнiкi — самы папулярны трафей. Некаторых раззбройваем. Асаблiва тых, хто ў эсэсаўскай форме.

Дамчалi да ракi Энс, у цэнтральнай Аўстрыi. Гэта быў мой апошнi рубеж той вайны. За ракой амэрыканцы. Пакiдалi на лужку абы-як пастаўленыя машыны, пачалi «сустрэчу». Нас на той бок не пушчалi, затое амэрыканцы свабодна прыйшлi на гэты бок. Некаторыя з амэрыканцаў мелi славянскае паходжаньне (пераважна з палякаў), а ў нас былi хлопцы з Заходняй Беларусi, якiя разумелi папольску, такiм чынам устанавiлiся зносiны. Яны нам дарылi свае гадзiньнiкi, запальнiчкi, розную драбязу — на памяць. Мы iм што маглi падарыць — зорку зь пiлоткi. Але знайшлося вiно, i мы добра ўпiлiся разам — пераможцы розных армiй i нацыянальнасьцяў. I ўсе паснулi проста ў кузавах нашых «студэбэкераў». Начальства некуды зьнiкла, можа, да iншага начальства, у кожнага знайшлася свая кампанiя.

Уначы я прачнуўся i пабрыў у горад. Маленькi такi гарадок, але спрытны, як i ўсе iхнiя гарады. I не разбураны, цэлы. Бачу ў адным месцы сьвятло з фараў, i нашы салдаты штось робяць. Аказваецца, тут харчовы склад гэтага гораду. Хлопцы прынесьлi супрацьтанкавую гранату i бабахнулi ёю па замку — дзьверы i правалiлiся. А там процьма скрынак, мяхоў — сьпiртное, кансэрвы, мука, шакаляд… Пачалi выгрузку. Я таксама зьбегаў да сваiх, прыгнаў «студэбэкер». I мы нагрузiлiся. Але не абдзялялi i аўстрыйцаў, якiя прыйшлi да пераможцаў. Аўстрыякi жылi галаднавата, харч быў па картках. Падышоў адзiн дзядуля зь мiсачкай, просiць дазволу набраць мукi. Кажу, што табе мiсачка — бяры мех. Кажа — цяжка. Але падстаўляе згорбленую сьпiну, салдаты навальваюць яму мех мукi, пайшоў дзед хiстаючыся. Мы сталi добрыя, чужога дабра не шкадавалi… Можа, i добра рабiлi, то была наша ноч, ноч пераможцаў. Наступны за ёй дзень ужо належаў ня нам. Удзень зьявiлася вялiкае начальства, усiх чужынцаў выгналi з гэтага берагу на той, на мосьце паставiлi трайную варту. Нiкога — нi туды, нi адтуль. А мы толькi марылi пачаставаць нарабаваным нашых саюзьнiкаў. Не ўдалося.

Полк хутка адвялi ў тыл, пад горад Леабэн, дзе ў лесе найперш загадалi здаць усё здабытае тою ноччу. Калi не дачакалiся добраахвотнай здачы, начальства пайшло само i выгрузiла з аўтамабiляў нашыя запасы — бутэлькi, сыр, шакаляд. Сказалi, будзеце атрымлiваць у парадку харчаваньня.

Нiчога не атрымалi. Тыя скрынкi паехалi ў тыл.

Праз пару дзён полк пастроiлi на лужку з нагоды перамогi. Палiчылi, хто самы старэйшы (ня ўзростам, а па часе прабываньня ў палку), хто найболей заслужаны (лiчы — узнагароджаны). Даўжэй за ўсiх праслужыў у палку начфiн, а самы ўзнагароджаны — камандзiр маёй гарматы старшына Лук’янчанка. Але заслужана ўзнагароджаны гэты немалады ўжо сялянскi сын аднекуль з Кубанi. Камандзiры батарэяў узнагароджаныя ня надта, узводныя яшчэ меней. Ордэн Чырвонай зоркi — звычайная наша ўзнагарода за вайну. У мяне таксама. А Вальку Бахцiгозiна так i не ўзнагародзiлi нiчым. Раней усё казалi — малады, пасьпее…

А тут i вайна скончылася.

Празь дзень-другi — новы загад: падрыхтавацца да маршу. Куды? Кажуць, быццам аж у Сафiю. Празь Венгрыю, Югаславiю, Румынiю. Па сьлядах нядаўнiх баёў. Выцягнулi на дарозе калёну, але перад тым, як рушыць, начальства пайшло трэсьцi машыны. Камбрыг сказаў: «Я вас барахольшчыкамi цераз Эўропу не павязу». Зноў загад: здаць усё майно, прадукты, нiчога, апроч боепрыпасаў, у кузавох не павiнна быць. Пачалi адбiраць. Пажылыя ветэраны, што праваявалi ўсю вайну, у каго панiшчана ўсё на радзiме, голыя дзецi i галодныя жонкi, ледзьве ня плачучы, прасiлi: ну дазвольце хоць гэтыя гамашы адвезьцi. Ну хоць гэтыя падэшвы на боты. Нiчога не дазвалялася. Тады з машын пачалi кiдаць усё ў раку, што цякла побач з дарогай, i па ёй паплылi ўсялякiя шмоткi, гiтары, скрынкi з правiзiяй, а то i бутэлькi. Хай прападзе, але не здамо. Хаця хапiла i здадзенага. Толькi начальнiк палiтаддзелу ўжо з Балгарыi адправiў тры «студэбэкеры» ў Адэсу, дзе жыла ягоная сям’я. Не адсталi ад яго i iншыя начальнiкi, у тым лiку i новы начальнiк аддзелу контрразьведкi сьмерш.

Па наплыўным мосьце цераз прыгажун Дунай пераехалi ў братнюю Балгарыю, дзе мне наканавана было пражыць год. Балгары спатыкалi нас, бы родных, бы вызвалiцеляў, якiх вечна любiлi. Варта было сысьцi з машыны, як цябе тут жа абкружалi сяляне: братушкi, братушкi, добра дошлi! Тут жа паяўлялася чарка або кварта, пiлi за Расею, за Балгарыю, за вечную дружбу. Здавалася, той дружбе ня скончыцца век. (Як праз 20 гадоў я зноў прыехаў у Сафiю, пачуў ад балгараў такi анекдот. Да дзеда Тодара ў вiнаграднiк прыбягаюць дзецi, радасна кажуць: дзед Тодар, дзед Тодар, рускiя на Месяц паляцелi! Дзед выпрастаўся. Што — усе? Слава табе, Гасподзь!) Дваццацi гадоў хапiла, каб ад векавой дружбы нiчога не засталося. Апроч хiба маляўнічых абдымкаў Брэжнева з Жыўкавым.

А тады пачалося нуднае гарнiзоннае жыццё ў вайсковым гарадку на Плоўдзiўскай шашы ў Сафii. Як звычайна — пад’ём, зарадка, развод на заняткi, гарнiзонная служба, нарады. У горад да восені нiкога не пушчалi. Усе — салдаты i афiцэры, маладыя i старыя — тамiлiся на сьпякоце за калючым дротам вайсковага гарадку. Бальшыня афiцэраў, асаблiва маладых, пасьля вайны служыць не хацелi, хацелi дадому, дзе заставалiся родныя, якiх ня бачылi ўсю вайну. Уся наша радасьць была купiць пару бутэлек вермуту, што з таго боку прыносiлi да дроту, i выпiць. Таму пiлi — i афiцэры, i салдаты. Да восенi нiкога не дэмабiлiзавалi, таму ўсе разам — маладыя, 18-гадовыя, i старыя, да 50 гадоў, — вучылi вайсковыя статуты, будову матчасцi i палiтыку на рэгулярных палiтзанятках. Сьпярша нашыя адносiны да англа-амэрыканскiх саюзьнiкаў былi ляяльныя, усё ж мы памяталi, хто нам памагаў у вайну, чыю мы елi тушонку, на чыiх аўтамабiлях езьдзiлi. Але затым раптам, бы па камандзе (канешне, па камандзе, як у нас усё робiцца) тыя адносiны зьмянiлiся, i мы пачулi ад нашых камандзiраў ды палiтрукоў, што найпершыя цяпер нашыя ворагi [ — ] гэта Амэрыка з Англiяй. Таму трэба пiльнасьць i пiльнасьць! Не паддавацца на правакацыi i мацаваць боегатоўнасьць.

Увосень салдатаў некалькiх узростаў (да 1924 году нараджэньня ўключна) дэмабiлiзавалi, афiцэраў пакiнулi. Я напiсаў некалькi рапартаў аб дэмабiлiзацыi, нiводнаму зь iх не далi хады. Служы, прафэсiя афiцэра ў нас прэстыжная, быў адказ. Я не хацеў служыць нават у блаславёнай краiне Балгарыi, я хацеў дамоў, у бедную маю Беларусь, хацеў вучыцца. У партыю на фронце я не ўступiў, хапiла мне камсамолу, якi таксама нямала дапёк. Цi не заўсёды я быў камсоргам батарэi, дзе клопату было няшмат, але цяганiны хапала. Найперш сходы, паперы, баявыя лiсткi… А галоўнае — на кожны тыдзень, месяц, квартал — пляны мерапрыемстваў, дзеля блiзiру, бо нiхто iх выконваць i не зьбiраўся. Але за тым сачылi нампалiты, у якiх iншых абавязкаў i не было. Надакучыў мне камсамол. Але неяк паклiкаў нампалiт камандзiра палку, кажа: «Быкаў, а калi мы выберам цябе камсоргам палку? Пасада вызваленая, пойдзеш на самастойную работу, на заняткi хадзiць ня трэба. Ты афiцэр граматны, вучылiшча скончыў, думаю, справiшся…». Камсамол мне абрыдзеў, але i заняткi штодзень у сьпёку i непагадзь — таксама ня мёд, i я пагадзiўся. На чарговым сходзе быў аднагалосна абраны камсоргам. Яшчэ празь нейкi час той жа нампалiт кажа: «Камсорг палку павiнны быць членам партыi, таму трэба табе ўступiць. Я дам рэкамэндацыю». Toe ўжо было горш, я ведаў, што членства ў партыi — гэта рабства душы, што я перастану належаць сабе, а галоўнае — тады бывай дэмабiлiзацыя i ўсе мае мары.

Але жыцьцё цi лёс распарадзiлiся iнакш. Не паводле нампалiта маёра Цквiтарыя, нi паводле майго жаданьня. Увосень нас пачалi пушчаць у горад — у вольны ад службы час, i афiцэры, бы застаялыя ў загарадках конi, рынулiся на гарадзкую волю. У слаўную, стаўшую ўжо мiлай нашаму сэрцу Сафiю. На плошчы Народнага сходу, якраз насупраць помнiка цару-вызвалiцелю ўлады зрабiлi Дом афiцэраў, вядома ж, з рэстаранам, у якiм можна было найперш выпiць i закусiць. Канешне, такi выпадак грэх было ўпусьцiць, i мы яго не ўпускалi. Абы былi грошы.

З грашыма часам здаралася напруга. Заробак узводнага быў невялiкi, да таго ж шмат у каго былi адасланыя грашовыя атэстаты родным i блiзкiм. Я таксама паслаў атэстат сваiм на 600 рублёў, прыкладна столькi ж атрымлiваў на рукi. Аднойчы, памятаю, у суботу добра выпiлi ў рэстаране (кампанiя чалавек шэсьць), але не хапiла. I вiна, i грошай. Тады Лёшка Рыжкоў i кажа: «Быкаў, ты ж, здаецца, зьбiраў камсамольскiя ўзносы, дзе яны?». У сэйфе, кажу. «Дык што ж яны ляжаць у сэйфе, марнуюцца. Грошы павiнны працаваць. Давай, а ў панядзелак палучка, усё вернем». Эх, Лёшка, якi ты разумны, мабыць, падумаў тады не адзiн я. Паехаў, забраў з сэйфа што там было, i слаўна мы дагулялi той дзень у рэстаране насупраць царавызвалiцеля.

Здарылася, аднак, што ў панядзелак палучка не адбылася — з банку грошай не далi. Toe было горш, але я маўчаў. Трошкi зьдзiвiўся, праўда, калi пасьля заняткаў мяне паклiкаў — i не абы-хто, а сам начальнiк палiтаддзелу брыгады, якi наўрад цi калi мяне i бачыў. (Зрэшты, як i я яго.) Размова пачалася ветлiва: ну як працуецца, якiя пляны? А пасьля, нiбы мiж iншым — узносы сабраў? Сабраў, кажу. I што — здаў iх у фiнаддзел? Не, яшчэ не, сказаў я, i ўсярэдзiне ў мяне нешта апала. А дзе яны, грошы? — пытаецца палкоўнiк. У сэйфе, кажу. А ну — прынясiце… Я ўстаў i сеў. Усё было зразумела. Хтось стукнуў, i я прапаў. Ну не зусiм, але халяўская мая палiткар’ера ляснулася ў самым пачатку. Праз два днi вярнуўся на батарэю, i мой камбат Ахрын пакпiў: «Ну што, ня выйшаў зь цябе палiтрук! Я ж гаварыў». А нампалiт маёр Цквiтарыя сказаў, што пасьля такога ўчынку мне ня месца ня толькi ў партыi, але i ў камсамоле. На днях зьбярэм сход i выключым. Я са злосьцi напiўся i, вярнуўшыся з рэстарану, кiнуў у грубку свой камсамольскi бiлет. (З таго часу i на ўсё жыцьцё — беспартыйны.) Назаўтра напiсаў новы рапарт аб дэмабiлiзацыi.

Колькi тыдняў пасьля хадзiў, бы ашаломлены, i ламаў сабе галаву: хто? Хто данёс? Toe мог зрабiць толькi нехта з шасьцi, што былi ў застольлi. Нават зь пяцi. Але ж усе былi браты па зброi, аднагодкi, сябры. Каго было падазраваць у самым, можа быць, гнюсным? Сярод шасьцёх два былi членамi партыi — цi не яны? Цi, можа, хто з камсамольцаў? Або зусiм беспартыйны Лёшка, якi ўсё i справакаваў? Таго, аднак, я не дазнаўся нiколi. Як i ў шмат якiх iншых выпадках.

Даўно людзьмi заўважана, што бяда ня ходзiць адна, бяда любiць кампанiю. Хаця наступныя за першай беды ўжо ўспрымаюцца iнакш, часам з гумарам, са зьедлiвай самаiронiяй. Як у мяне з абмундзiроўкай, якая для маладога вайскоўца заўсёды нямала значыць. Хацелася выглядаць «як усе», лiчылася нягожа, калi на цябе будуць паказваць пальцам. Тым болей у горадзе.

Тады ў Сафii ў мяне ўзьнiклi менавiта такiя праблемы: не было гожай абмундзiроўкi. Яшчэ ў Аўстрыi пачаў зьдзяваць гiмнасьцёрку i адарваў каўнер, якi амаль сапрэў за зiму. Выдалi з падменнага фонду б/у. Быццам i нiштаватая гiмнасьцёрка, але зь дзьвюма лапiкламi: ззаду на левай лапатцы i сьпераду на грудзях, — пэўна, зьнятая з забiтага. Шынэлак мой аказаўся з падпаленымi поламi, бо ляжаў у машыне, а як прарывалiся ў Венгрыi, тая машына згарэла, пасьпелi выхапiць толькi гэты падгарэлы шынэлак. (У рэчмяшку згарэлi i малюнкi ў альбоме. Маляваў жа…) I во ў такiм шынялi з падпалiнамi прыехаў у Сафiю. Улетку нiчога, але ж пачалася восень, насталi халады. Неяк стаю на Арловым мосьце ў сваёй гiмнасьцёрцы, чакаю аўтобус на Плоўдзiўскую шашу. А ўжо зiмна, падае рэдкi сняжок. Побач iдуць балгары, чую гамоняць: «Братушка — сiбiрак, сiбiрак…». Я ўвесь азяблы, а яны думаюць, што загартаваны, мне цёпла, бо сiбiрак.

Каб неяк даць сабе рады, купiў шынэль у аднаго балгарскага генэрала. Балгарскую ж армiю разагналi, афiцэраў звольнiлi. А форма ў iх была такая, як у царскай Расеi, толькi з шасьцю гузiкамi, — падобная да нашай. Шынэлак быў харошы, хiба з адным немалым недахопам — чырвонай падкладкай. Ну але калi добра затулiць полы, дык i нiшто. Хiба надта шыкоўны матэрыял, зь якога пашыты… Першы раз надзеў той шынэлак у выхадны, калi мы зьсябрам i ягонай сяброўкай зрабiлi паход на Вiташу. Усё лета пазiралi на гэту цудоўную гару паблiзу Сафii, а ўзьлезьцi на яе не даводзiлася. Дабралiся да яе зiмой, па сьнезе i, добра стамiўшыся, заначавалi ў паляўнiчай хiжыне. Мой сябра старшы лейтэнант Валодзя зь сяброўкай засталiся, а я павiнны быў ранкам пасьпець на развод. Таму на сьвiтаньнi мусiў рушыць з гары. На шашы сьпяшаюся, але адчуваю, што спазьнюся, i тут якраз — «вiлiс» i ў iм камандзiр брыгады. Ну, спынiўся — сядайце! Сеў, едзем.

Пад’ехалi да прахадной, я хацеў неяк сашмыгнуць, каб пасьпець у свой строй, бо на пляцы ўжо пастроена брыгада, чакаюць камбрыга. Але той мне — пастойце! I вядзе на пляц. А там, як звычайна, дзяжурны камандуе строю «сьмiрна», аддае камбрыгу рапарт. Я стаю побач i ўжо адчуваю, што зараз будзе штосьцi дурное. Так i здарылася. Падаўшы каманду «вольна», камбрыг гучна гаворыць дзяжурнаму: «Ну, а цяпер адрапартуйце во гэтаму гаспадзiну генэралу! Яму, цi бачыце, не даспадобы савецкая форма, дык ён абрадзiўся ў балгарскую. — I паднiмае маю палу на чырвонай падкладцы. — Во палюбуйцеся, „как попугай“!..» У страi рагочуць. Але ня надта. Камбрыг быў чалавек новы, прыехаў з акадэмii i дужа энэргiчна змагаўся за «парадак», ад якога мы за вайну адвыклi. Я i падвярнуўся яму пад руку. А камандзiр палку палкоўнiк Парамонаў тады мне сказаў: «Каб я цябе болей у гэтым шынялi ня бачыў!». Ну што мне было рабiць? Прадаў я гэты шынэлак нашаму ўзводнаму, лейтэнанту Крывавязу, якi зь яго пашыў сабе кiцель i брыджы. Мне выдалi зноў нейкi падменны, англiйскi, — добры шынэлак, але кароткi. Давялося падшываць унiзе… Але з тым i Крывавязу не пашэнцiла. Увогуле ён быў хлопец задзiрысты i аднойчы, выпiўшы, пабiўся з маёрам, начальнiкам сяржанцкай школы, якi быў таксама на добрым падпiтку. Лейтэнант быў маладзейшы i, мабыць, перамог у бойцы. Маёру стала крыўдна. I ўжо ноччу ён пайшоў у iнтэрнат, дзе жыў Крывавяз, каб прадоўжыць бойку. Але той спаў, маёр яго не дабудзiўся. Затое тут жа на тумбачцы была складзена ягоная абмундзiроўка з таго шыняля. Тады маёр узяў са стала чарнiлiцу i добра палiў чарнiлам — i кiцель i брыджы. Гэта цяпер проста — здаў у хiмчыстку i вычысьцяць, а тады… Чым толькi ня цёр яе Крывавяз — i мылам, i бэнзiнам — нiчога не памагло. Так i прапала абмундзiроўка з майго шыкоўнага генэральскага шыняля. Сапраўды, з чужога няшчасьця сабе шчасьця ня будзе.

Сябраваў я там з многiмi, былi адпаведныя майму чыну кампанii. Займеў у iх пэўную рэпутацыю, асаблiва пасьля здарэньня з камсамольскiмi ўзносамi. Гэта начальства за тое на мяне ўзьелася, а сябры — зусiм наадварот. Неяк зблiзiўся зь лейтэнантам Дзiбнерам, якi служыў у штабе. Той быў родам зь Ленiнграду, у якiм жыве i дагэтуль (мы зрэдку перапiсваемся, перазвоньваемся. Ён цяпер — доктар геалягiчных навук, спэцыялiст па геалёгii Арктыкi). Тады мы зрэдчас хадзiлi разам у горад. Вiталь любiў выпiць шклянку вiна, а галоўнае — шмат расказваў пра свой Ленiнград, якi я нiколi ня бачыў. Ён быў старэйшы за мяне, да вайны скончыў унiвэрсытэт i быў дужа адукаваны, што вельмi iмпанавала мне.

Другi мой сябра быў хлопец iншага складу. Ня буду называць яго прозьвiшча, але гэта таксама быў наш узводны, старшы лейтэнант, якога я [зваў] Валодзя. Родам ён быў з Уладзiвастоку, хаця ня надта распавядаў пра свой горад. Ён быў захоплены iншым горадам — Соф’яй, як яго называлi балгары. I аднойчы захапiўся дзяўчынай, балгаркай. Канешне, на сваю бяду… Рэч у тым, што тады ўсе i ўсялякiя нашы кантакты з iншаземцамi ня толькi не дазвалялiся, а жорстка прыпыняліся. Нельга было i небясьпечна пасябраваць з балгарынам, калi выпiць зь iм цi нават некалькi разоў запар сустрэцца, каб тое не рабiлася вядома нашаму мiламу с ь м е р ш у, якi за мяжой шчыраваў з падвоеным iмпэтам. Валодзя ня толькi пасябраваў, ён закахаўся ў студэнтачку Веру, дачку нейкага высокага балгарскага ўрадоўцы, члена ЦК балгарскай кампартыi. Валодзя меркаваў, што тая акалiчнасьць — членства яе бацькi ў ЦК — яму штосьцi дазволiць. Аказалася, нiчога не дазволiла.

У балгарскi пэрыяд нашага жыцьця хутка ўспыхнуў i незвычайна абвастрыўся сум па далёкай радзiме. Дужа хацелася дамоў. Для спатканьня з роднымi, якiх ня бачылi даўгiя гады, а таксама са звыклай зь дзяцiнства прыродай, ландшафтам, побытам. Родныя мясьцiны сьнiлiся ноччу i клiкалi да сябе, кранаючы душы, гучалi галасы бацькоў, што даходзiлi ў сумных лiстах. На радзiме быў голад i бязладзьдзе, мы ж у Балгарыi жылi ў адноснай сытасьцi, хацелася дапамагчы, чым было можна. Аднак, выслаўшы атэстат, сам застаўся з капейкамi — толькi на цыгарэты. Toe дужа хутка азмрочыла мой паўсядзённы побыт. Амаль увесь вольны час, якога, зрэшты, было няшмат, мы бавiлi ў горадзе, мiлай Сафii. Там былi мастацкiя музэi, дзе я зь цiкавасьцю i ўпершыню разглядаў некаторыя творы буржуазнага, «салоннага» жывапiсу, першы раз пабываў у оперы, вядома ж, на расейскiх спэктаклях («Евгений Онегин», «Князь Игорь»). Балгары тады i пасьля ставiлi найболей расейскiя творы. Неяк у вулiчным натоўпе са зьдзiўленьнем назiраў, як адмыслова прывезеныя для таго з Расеi экскаватары i бульдозэры бурылi каменную агароджу царскага палацу ў цэнтры Сафii. Якi энтузiязм панаваў тады сярод люду — прагналi цара-крывапiйцу! (Каб праз паўстагодзьдзя зь няменшым энтузiязмам вiтаць ягонае вяртаньне.) Палiтычны клiмат у краiне ўсё болей вызначалi камунiсты — мясцовыя з падтрымкай i пад кiраўнiцтвам прыезджых дарадцаў. Неўзабаве пачалi выкрываць ворагаў балгарскага народу, здраднiкаў, кшталтам Васiла Каларава, якiх патрабавалi расстраляць. Што i было зроблена. (Ведама ж, як не зрабиць, калi народ просiць.) На такiм палiтычным фоне пачалося i доўжылася Валодзева каханьне: бацька ягонай каханкi, здаецца, трапiў у апалу. Валодзя пачаў таiцца, усяляк хаваць свае сустрэчы зь Верай. На вулiцы тое было складана, на кватэры ў яе бацькоў немагчыма. У гарнiзоне за iм, вядома, было наладжана сачэньне, сьмерш сачыў за кожным крокам. Некалькi разоў яго выклiкалi i папярэджвалi. У парткаме пагражалi выключыць з партыi. Валодзя не хацеў быць выключаным, бо тады б яго адразу выслалi на радзiму, ён хацеў быць зь Верай. У такi час ён даверыўся мне i прасiў дапамагчы. Гэта мы зь iм хадзiлi ў той выхадны на Вiташу, дзе ён астаўся начаваць. Чамусьцi той факт яму трэба было ўтаiць, i ён папярэдзiў мяне, каб я сказаў (калi паклiчуць), што мы ўвечары разам вярнулiся ў горад i я ўвесь час быў зь iмi. Розныя запiскi Веры, яе фотаздымкi ён хаваў сьпярша пад верхняй дошкай нашага стала ў iнтэрнаце, пасьля, як згледзеў, што iх там хтось апароў, перадаў мне. Я насiў iх у сваёй палявой сумцы — на заняткi, у поле, артпарк. Але аднойчы не знайшоў iх там — скралi, калi я абедаў у сталоўцы. Мяне паклiкалi ў аддзел контрразьведкi i пыталiся пра Валодзю. I пра тое, што было ў ягоных тых паперах. Я сказаў, што чужых папераў не чытаю. А калi б там былi шпiёнскiя зьвесткi, — спыталiся ў мяне, — i вас залiчылi ў шпiёнскiя сувязьнiкi? Што я мог iм сказаць? Там былi лiсты пра каханьне, я ведаў гэта, хоць i не чытаў iх.

Валодзю арыштавалi, паклiкаўшы ў палiтаддзел. Iдучы туды, ён прадчуваў тое i толькi шапнуў мне: у шэсьць нуль-нуль схадзiць на Арлоў мост i перадаць Веры, каб не чакала. Што я i зрабiў. Пра лёс Веры нiчога не дазнаўся, бо хутка расфармавалi брыгаду i нас раскiдалi па розных месцах Балгарыi. Адрасу яе я ня ведаў. (Вось яшчэ адзiн нерэалiзаваны — «негатыўны» сюжэт з маёй далiтаратурнай бiяграфii.)

Нядоўгi час пасьля я правёў у стралковай дывiзii пад Бургасам, але i тую расфармавалi, вывеўшы на станцыю Кодыма Адэскай вобласцi. Са станцыi Унгены мы iшлi пешым маршам — якраз па тых месцах, дзе два гады таму ваявалi. У тое лета на поўднi панавалi страшэнная засуха i яе звыклы спадарожнiк — голад. Малдаўскiя сёлы стаялi панiклыя, безь людзей, людзi сышлi на поўнач — Украiну, Чарнаўцы. Забег я ў сяльцо пад вышынёй, куды хадзiлi ўначы i дзе нас ледзьве не захапiлi ў палон. У тым сяльцы я не сустрэў нiводнага чалавека, яно зусiм абязьлюдзела. Не было i гаспадара, якi частаваў нас курацiнай. Адна лебяда ў дварах, поле чорнае, выпаленае сьпякотай. У вайну не было гэткага…

Улетку я быў ужо ў Мiкалаеве, у тамашняй стралковай дывiзii. Дывiзiя стаяла ў летнiх лягерах пад Цярноўкай за Бугам. Упершыню тады давялося напоўнiцу зьведаць усе пяшчоты стэпавага поўдню. Найперш далiся ў знакi вецер, пыл i пясок. Страшэнная сьпёка, i нiдзе нiводнага дрэўца. Усё ў пыле — пасьцелi ў палатках, пыл на сталах у летняй сталоўцы, на посудзе, на апратцы людзей. Неаднойчы тады ўспамiнаў я нашы мiлыя лясы-пералескi, клёны i дубы прысадаў, iх паласатыя ценi цераз вулiцу. Прыгажуны — лясныя азёры… Праўда, тут блiзка была рака, але ля ракi патрулi — пiльнуюць, каб нiхто не падышоў i блiзка. Такi ўжо спрадвечны прынцып у войску: куды трэба, туды не пушчаць. I гнаць, куды нiкому ня трэба. Усе заняткi на голай, без травы, стэпавай роўнядзi, усё назiраецца са штабнога пагорку. Як заўсёды ў мiрны (ды i ваенны) час, заняткi, страявая i палiтпадрыхтоўка. Усё на сьпёцы, з ранку да вечару.

Там мяне ўпершыню пасадзiлi на гаўптвахту — утапiўся салдат. Пасьля заняткаў пайшоў самавольна на Буг, бухнуў ся ў ваду i ня вынырнуў. Можа, знарок, а можа, i не. Але хто вiнаваты? Вядома ж, камандзiр узводу. Хоць камандзiр у той момант быў на iнструктажы па палiтзанятках. Ды ўсё роўна пасадзiлi. На гарнiзоннай гаўптвахце парадкi катаржныя, — нi сядзець, нi ляжаць. У пяць пад’ём, лежакi выносяць. Каб не садзiлiся, на цэмэнтную падлогу вылiваюць пару вёдзер вады. Камэндант — зьвер. Мала банальных зьдзекаў, яшчэ ўносiць асабiсты элемэнт — увесь дзень люта лаецца, абражае апошнiмi словамi, бы ўласных заклятых ворагаў.

Пад восень захварэў, паклалi ў шпiталь. На гэты раз у самы здатны для таго час — перад iнспэктарскай праверкай. Шпiталь вокнамi выходзiў на пляц фiзгарадку. Iнспэкцыю прыехаў рабіць сам камандуючы Адэскай вайсковай акругай маршал Савецкага Саюза Г. К. Жукаў. Мы назiраем з другога паверху шпiталю, як ён тое робiць. Усiх афiцэраў — маладых i старых — пастроiлi ў шэраг ля фiзкультурнага снараду «кабылы». Камандзiр палку камандуе: упярод! Да кабылы валюхаста бяжыць якi-небудзь лысы, таўставаты, гадоў пад 50 маёр, камандзiр батальёну, робiць спробу пераскочыць, ды дзе там, саступае ўбок. Наступны — тое ж самае. Ну, маладзейшыя, узводныя пераскокваюць, i то ня ўсе. Хто не пераскочыў — у асобны шэраг. Такiх апынулася бальшыня. I маршал пачынае мацюгацца: зажралiся, распанелi, ня хочаце добрасумленна служыць савецкай радзiме, вялiкаму таварышу Сталiну… Во як трэба — вучыцеся! Падтыкае пад дзягу полы шыняля, кароткая разьбежка i — гоп! Пераскочыў. I загадваекамандзiру палку: трэнiраваць! Як натрэнiруюцца, далажыць. Сеў у свой «вiлiс» i паехаў. «Дурак, хоць i Жукаў», — кажа яму ўсьлед сiвы начфiн артпалку.

Увечары адзiн хворы, капiтан-артылерыст, якi ў вайну служыў на Першым Украiнскiм фронце, распавёў, як камандуючы фронтам Жукаў лiквiдоўваў увосень 43-га нямецкi прарыў пад Жытомiрам. Езьдзiў, як заўсёды, на «вiлiсе» з бронетранспарцёрам галаварэзаў-аўтаматчыкаў i бартавым аўтамабiлем ваеннага трыбуналу. Дзе якая няўстойка, хапаў першых жа, хто трапляў пад руку, — салдат цi афiцэраў — загадваў аўтаматчыкам расстраляць. З кiшанёў яшчэ не астылых трупаў трыбунальшчыкi даставалi дакумэнты і афармлялi прысуд. Маршал сам не забiваў i нiчога не падпiсваў, тое рабiлi iншыя — паводле ўсiх правiлаў вайсковай юрыспрудэнцыi.

Позьняй восеньню перайшлi на зiмовыя кватэры. Салдаты — у старыя, мiкалаеўскага часу казармы, афiцэры — хто куды, на прыватныя кватэры. Перад тым я спаткаў майго сябра Вальку Бахцiгозiна, зь якiм разлучыўся ў Сафii. Валька ўсё малодшы лейтэнант, але служыць у артпалку, дзе, канешне, болей прэстыжна i спакойна, чым у стралковым. Валя ўзяў мяне да сябе на кватэру, якую нядаўна зьняў у старой адзiнокай бабулi. Бабуля пусьцiла нас з умовай, што на зiму мы дастанем ёй дроў. Мы абяцалi, хаця дзе iх дастаць, ня ведалi самi. Зрэшты, так i не дасталi i перажылi зiму ў няпаленай хаце, амаль не распранаючыся нанач. Харчавалiся ў сталоўцы, разам з салдатамi: суп вермiшэлевы, каша пярловая, чай, часам кампот. I то добра. Гараджане i таго ня мелi, жылi голадна, прадукты — па картках. У горадзе можна было купiць шклянку вiна — сухога цi паўсухога. Звычайна вырашалi, колькi градусаў, што будзе мацней? Што мацней, тое i пiлi. Але, як вядома, напой зь вiна слабы…

Вайна ў гэтым паўдзённым горадзе нiбы i не спынялася. Стралялi на вулiцах, асаблiва ўначы. Былi выпадкi нападу на нашыя каравулы, што ахоўвалi прадуктовыя склады. Нападалi на афiцэраў, рабавалi ўначы. Адзiн камандзiр роты, позна iдучы з казармы дадому (жыў далекавата, за паркам Пятроўскага), прыхапiў з сабой пiсталет, што ўвогуле не дазвалялася. Якраз ля парку яго спаткалi двое: зьнiмай шынэль, давай сапагi… Ротны дастаў пiсталет i стрэлiў, забiў аднаго. Другi ўцёк. I во суд ваеннага трыбуналу: за забойства грамадзянiна такога грамадзянiн такi (наш капiтан) прыгаворваецца да шасьцi гадоў лягероў. Пасьля суду капiтан кажа: «Якi ж я дурань! Хай бы яны мяне да кальсонаў распранулi, голы б дабег дамоў. А так…». Судзьдзi яму спачувалi, але — закон!

Я i тут падаў два рапарты на дэмабiлiзацыю, ды марна. I памалу страцiў надзею вырвацца з войска. Шкада было Вальку, якi сапраўды хацеў служыць, ды напрыканцы зiмы яго дэмабiлiзавалi. На разьвiтаньне мы выпiлi ў забягалаў цы, i я праводзiў яго на вакзал. Валька ехаў у свой сiбiрскi Ачынск да мацi. Для яго i вайна, i вайсковая служба скончылiся бяз радасьцi. Не выслужыў Валька нi чарговага званьня, нi ўзнагароды. Хоць ваяваў i служыў ня горш за iншых. А можа, нават i лепш. Але быў надта малады, дужа сумленны. I — наiўны. Хаця i я ня надта прыдбаў за вайну i службу — адну зорку на грудзi ды адну на пагоны. I ўсё. Ня тое што iншыя. Неяк спаткаў у кiнатэатры Валерыя К., былога аднакашнiка па Саратаўскiм вучылiшчы. Той ужо старшы лейтэнант i два ордэны на грудзях, служыць iнструктарам палiтаддзелу па камсамолу. I тады мне ўспомнiлася, як ён клапацiўся перад выпускам, зьбiраў рэкамэндацыi ў партыю. Мы яшчэ кпiлi: ня ўсё роўна, кiм цябе закапаюць — беспартыйным цi бальшавiком? Ён бы ня чуў нiкога i перад ад’ездам на фронт усё ж пасьпеў атрымаць кандыдацкую картку. А на Дняпры ў аддзеле кадраў, як сталi разьмяркоўваць па дывiзiях, яго пакiнулi ў палiтаддзеле. Тады мы i сьцямiлi — разумны ён чалавек, хоць i малады. Так i аказалася.

У лютым нечакана-неспадзявана далi водпуск, i я рынуў ся на радзiму. Ехаць давялося праз Крывы Рог, Харкаў, Гомель. На вакзалах пры перасадках было жахлiва — натоўпы людзей, вайскоўцаў i цывiльных, старых, жанок i дзяцей, чэргi i штурханiна… Неяк дабраўся з чамаданам да Падсьвiльля, дзе, ведаў, працуе ў бухгалтэрыi сястра Валя, пабудзiў яе ўначы, — вядома ж, на канцылярскiх сталах, дзе яна начавала зь сяброўкай. Ранiцай разам выправiлiся па сьнегавой дарозе празь лес у Кублiчы. Па дарозе сястра расказвала сваю крыўду, як пасьля нямецкага палону яе паслалi ва Усходнюю Прусiю — па каровы для калгасу. Месяц цi болей гналi вялiзны статак, даiлi i пасьвiлi па дарозе, баранiлi i даглядалi, самi заўсёды галодныя i халодныя. Але мусiлi трываць, бо абяцалi, як прыгоняць, даць карову, — нашую Акулярку ў 43-м зьелi партызаны, — i сястрычка трывала. Але як прыгналi, аказалася, што каровы патрэбныя для разьвiцьця калгаснай жывёлагадоўлi, i ганшчыцы засталiся з носам.

Дома радасна было, што ўсе жывыя, хата таксама цэлая, не спалiлi. Але хлеба няма, ашчаджалi крышку насеннай бульбы, а болей нi малака, нi мяса. Не засталося нават курэй, якiя некалi да вайны былi галоўнымi пастаўшчыкамi жабрацкага бюджэту. Увечары прыйшлi вяскоўцы, нядаўнiя партызаны, распавядалi, як перажылi вайну. Колькi зьведалi гора i крыўд! Ад немцаў, партызанаў, народнiкаў… У тым лiку i ад некаторых мясцовых, асаблiва з тых, якiя да вайны актыўнiчалi з Саветамi i ў вайну не прамiнулi ўслужыць акупантам. Але што ж, каму не хацелася жыць? Як таму ранейшаму нашаму старшынi калгасу Ягору, што трапiў у палон. Палонных трымалi ў лягеры пад Лепелем, мясцовых пушчалi дадому. Жонка пайшла па яго, ды Ягор не паслухаўся, дамоў не пайшоў. Кажа, дома адразу данясуць, што камунiст, i стрэльнуць. А тут мяне мала хто ведае, можа, перажыву вайну. Не перажыў вайну наш старшыня Ягор, загнуўся ў тым лягеры.

З маiх сяброў-школьнiкаў амаль не засталося нiкога — хто прапаў у партызанах, хто ў палiцыi (змабiлiзавалi на пачатку акупацыi), хто быў забiты на фронце пасьля вызваленьня. Некаторыя з маладых, ня трапiўшы пад дэмабiлiзацыю, прадаўжалi служыць. Iншыя прайшлi ўсе колы пекла — мабiлiзацыю ў 41-м, палон i канцлягеры, пасьля — вызваленьне, фронт i зноў лягеры — на гэты раз у iншым боку, на поўначы i ў Сiбiры.

Зьезьдзiў у раённы цэнтар Вушачу — трэба ж было стаць на ўлiк у ваенкамаце. Туды трохi пад’ехаў, а назад iшоў пешшу ўначы. Ледзьве дайшоў, не замёрз. Бо выпiў у колiшняга сябра Мiшы. Гэты, як i той мой саратавец, яшчэ ў войску пашчыраваў наконт пасьляваеннай кар’еры i цяпер рабiў у райкаме партыi. Але ён быў старэйшы за мяне, болей вопытны, а галоўнае — абачлiвы. Toe было вiдаць яшчэ змалку, калi, атрымаўшы раённую газэту, ён пачынаў яе чытаць зь перадавiцы. Я ж прывык заўсёды чытаць з канца, з чацьвёртай старонкi, дзе друкавалiся зьвесткi зза рубяжу. Перадоўку пакiдаў без увагi.

Мой прыезд на радзiму празь сем гадоў небыцьця, вядома ж, ня мог абысьцiся без увагi мясцовага НКВД. Пачалi наведвацца тутэйшыя сэксоты, якiх дужа цiкавiла, дзе я быў у вайну? (Цi ня быў у пляну?) Адна дык сказала: «А я цябе бачыла, як тут немцы былi». Дзе ты мяне бачыла? «Ня памятаю дзе, але, здаецца, бачыла. У такой пiлотачцы…» Мабыць, былi такiя, якiм трэба было нешта ўтойваць, i такiя, каб iх выкрываць. Мая ж вайна, хоць i была далёка адсюль, але ўся — пры сьведках. У палоне я ня быў, на акупаванай тэрыторыi не пражываў. Горш давялося сябру Колю, якi цi ня ўсю вайну прабыў у Заксэнхаўзэне, працаваў на капальнях у Аўстрыi, а пасьля яшчэ i паваяваў на фронце. Дэмабiлiзаваўшыся, ён не паехаў дамоў, а скiраваў у Рыгу, дзе жыве i дасюль. У спакоi, дабрабыце i безь вялiкiх праблемаў.

Бацька спытаўся пра мае пляны — як далей? Сказаў, што хачу дэмабiлiзавацца i прыехаць дахаты, у Беларусь, А ён кажа: цi трэба? Усё ж там, у войску, хоць трудна, ды кормяць. А тут даямо бульбачку i — голад. Як да вайны. Цяпер на сваёй палосцы не пасееш — ня тое, што ў вайну. Ужо зааралi i межы…

Ехаў назад у Мiкалаеў з балючым адчуваньнем расчараваньня, вострым усьведамленьнем таго, што на радзiме не знайшоў гаючага заспакаеньня душы, да якога iмкнуўся ў свае 22 гады. Няўтульным здаваўся навакольны сьвет — непрыдатны для шчасьця ў вайну, малапрыдатны i ў мiры. Зусiм ня гэткiм ён бачыўся ў дзень, калi скончылася вайна. Мiр дужа хутка ткнуў мяне пысай у сьмярдзючую калдобiну жыцьця. Як было зь яе выбрацца?

Адчуваньне пагаршалася яшчэ i тым, што там, у Мiкалаеве, была ў мяне дзяўчына, зь якой я меў жаданьне пабрацца. Там яна мела кватэру, радню, усе працавалi на суднабудаўнiчым заводзе, казалi, што, дэмабiлiзаваўшыся, i я мог бы ўладкавацца ля iх. Але менавiта таго я i не хацеў, бо хацеў дамоў, на Беларусь. Ды, як паглядзеў, — куды б я яе ўзяў на Беларусi? I намер мой пакрысе ачах, нiбы прысак у затухлым вогнiшчы.

Апанураны i зьбянтэжаны вярнуўся ў Мiкалаеў.

Вясной, якраз перад Першым маем, прыйшоў загад на маё звальненьне ў запас. Гэта ў той час, калi я ўжо трохi зьмiрыўся са сваiм вайсковым лёсам, падумаў, што прыйдзецца служыць. Тады i далей усе зьмены майго жыцьця адбывалiся ў час, якi меней за ўсё быў для таго прыдатны. Усё празь нечаканасьць, раптоўна i неспадзявана. Найперш паўстала пытаньне: куды ехаць? Канешне, у Беларусь, тут не было сумневу, але куды канкрэтна? Да бацькоў у калгас патыкацца ня мела сэнсу, але куды яшчэ? Дзе знайсьцi прытулак, хаця б на першым часе?

Паехаў у Менск. Раней у сталiцы ня быў, i тое, што там убачыў, зьбянтэжыла. Горад ляжаў у руiнах. На нейкай вулiцы знайшоў Саюз мастакоў, старшынёй якога тады быў Ахрэмчык. Мне далi магчымасьць яму патэлефанаваць. Расказаў, хто я, па што прыехаў. Ён кажа, што пакуль нiякай вучобы няма, вучылiшча не працуе, дзе яно будзе — у Вiцебску цi Менску, — яшчэ ўрадам ня вызначана. Жыць тут цяжка. Вам, кажа, няма рацыi тут заставацца. У некаторых абласьцях ёсьць аддзяленьнi мастацкага фонду i неблагiя калектывы мастакоў. Напрыклад, у Бярэсьцi цi Гораднi. Раю паехаць туды, там будзе праца, i пражыць там лягчэй, чым у Менску. А пасьля, можа, адчынiцца i мастацкае вучылiшча. Падумаў я, што, вiдаць, так i трэба зрабiць. Якраз на Дзень перамогi цягнiком цераз Баранавiчы паехаў у Горадна — горад, дзе ў мяне не было нiводнай знаёмай душы. I якi гэтак грунтоўна i на шмат год прычынiўся да майго чалавечага лёсу.

Зь першага пагляду горад мне спадабаўся, не такi ўжо i пабураны (хоць у цэнтры i траплялiся руiны некаторых будынкаў), але ў iм адчувалася пэўная «заходнасьць», рысы сярэднявечча — у старых будынках, касьцёлах, нават у брукоўцы вулiц. Зноў жа — два замкi i Нёман. Дужа гэта мiла здалося майму сэрцу, зьнябытаму на чужыне. Паўдня хадзiў па вулiцах, прыглядаўся, але куды зайсьцi не наважыў ся. Першую гарадзенскую ноч правёў на вакзале. Ранкам пайшоў шукаць майстэрню мастацкага фонду.

Майстэрня была якраз у цэнтры на вулiцы Клары Цэткiн — маленькi пакойчык у старым доме. За адзiным сталом сядзеў лысаваты чалавек у сьветлым гарнiтуры з ордэнам Чырвонага сьцягу на грудзях. То быў старшыня гарадзенскiх мастакоў Вiктар Марозаў, нядаўнi камандзiр супрацьтанкавай батарэi, якi, дэмабiлiзаваўшыся, застаўся ў Гораднi. Тут жа знаходзiўся стары мастак Дзежка, якога даймала хвароба Паркiнсона. Пасьля падышлi сiвавалосы вальяжны Iгар Васiльевiч Сямёнаў, чарнявы Ваня Пупiкоў, таксама былы артылерыст, яшчэ нехта. Выхаванец Варшаў скай акадэмii мастацтваў Аляксандр Кох звадзiў мяне на сваю кватэру, дзе я пакiнуў чамаданчык, а ягоная гаспадыня, мiлая гарадзенская полька, пачаставала мяне квартай малака з лустай хлеба. Мы хутка з усiмi паразумелiся, а каб замацаваць нашу шчасьлiвую сустрэчу, увечары пайшлi ў рэстаран, якi, вядома ж, называўся тут «Нёман».

Грошай у мяне было няшмат (выходное пособие), а пасьля рэстарану амаль не засталося нiчога. Затое я набыў сяброў, якiя мяне ўладкавалi за Нёманам на кватэру да сардэчнай Мар’i Iванаўны, што надоўга стала бы маёй другой мацi. Так, людзi i мастакi тут былi цудоўныя. Некаторыя зь iх (Марозаў, Сямёнаў, Парахня) былi вiртуозамi афармляльнае справы, прыгожа, з адмысловым густам пiсалi шрыфты. А ў той нашай справе галоўным былi менавiта шрыфты. Я, вядома, так ня ўмеў, таму глядзеў i вучыся. Але рэч у тым, што глядзець i вучыцца асаблiва не выпадала — было мала працы. Жывапiсных заказаў не было зусiм, i мастакi дужа мэнчылiся з тае прычыны. Ды iхнiя перажыванкi звычайна доўга не трывалi, ад таго быў звыклы мужчынскi сродак. Здабыць грошы на хлеб было цяжка, а то i немагчыма, затое на гарэлку здабывалi заўжды. Тут таксама былi пэўныя вiртуозы, i найлепшы сярод iх Вiктар Марозаў. Рэдка якi дзень абыходзiўся бяз выпiўкi — то, вядома ж, быў наш чорны дзень. Але надвячоркам усё ж нешта надорвалася, i я позьненька вяртаўся на сваю кватэру ў Занёманьнi. Toe для маёй Мар’i Iванаўны не было навiной, за шмат год гэта гаротная жанчына была ўжо добра загартаваная яе мужам, таксама дэмабiлiзаваным вайскоўцам. Горш, што кватарант паводзiў сябе ня надта этычна — за некалькi месяцаў не плацiў за кватэру. Адно абяцаў, ды ня меў чым. Увесь той год я прабыў у майстэрнi, разам зь iншымi перабiваўся выпадковымi заказамi. Аднойчы разам з Андрэем Засьпiцкiм, скульптарам i будучым ляўрэатам, ладзiлi вiтрыну кiнатэатра, увосень афармлялi ярмарку на Скiдэльскiм рынку. То быў мой апошнi заробак, якога, аднак, хапiла толькi на тое, каб пасядзець у рэстаране i заплацiць за кватэру. А ў пiтве я ўжо так напрактыкаваўся, што мог выпiць паўлiтра за раз. Сябры лiчылi, што тое нармальна, што я нарэшце дасяг агульнае нормы. Для мяне тое было ўсё ж цяжкавата, i я пачаў думаць, што рабiць далей. Тое, што трэба нешта рабiць, было пэўнасьцю. Толькi што? Што я ўмеў? Вучыцца? Але дзе i як? Нiякiх дакумэнтаў аб адукацыi ў мяне не было — усё праглынула вайна, апошняе засталося ў палявой сумцы на засьнежаным полi пад Севярынкай. Напiсаў у Саратаў, каб выслалi хоць бы якую копiю. Адказалi, што ўсе архiвы за ваенны час адпраўлены ў Бугуруслан. Напiсаў туды — атрымаў адказ, што з Саратаўскага ваеннага вучылiшча нiякiх дакумэнтаў не атрымлiвалi. Зьезьдзiў пасьля дамоў — у Кублiчах нi школы, нi знаёмых настаўнiкаў нiкога не было.

У Гораднi якраз непадалёк ад нашай майстэрнi была рэдакцыя абласной газэты «Гродзенская праўда». Часам у пiўнушцы на рагу дзьвюх вулiцаў мы сустракалiся зь некаторымi яе газэтчыкамi. Тады ў рэдакцыi працаваў бухгалтарам стары (год пад 70) палкоўнiк былой царскай армii, ён таксама заходзiў туды — выпiць з палучкi пiва. Калi-нiкалi мы размаўлялi, той распавядаў шмат цiкавага з свае царскай службы. Аднойчы ў хвiлiну п’янаватай добрасьцi ён i сказаў мне, што ня шкодзiла б падумаць пра сваю будучыню, i тым зачапiў нейкiя чульлiвыя струны ў маёй душы. Вы ведаеце беларускую мову, сказаў ён, а ў нас частку тыражу пачынаюць выпускаць па-беларуску. Зайдзiце ў сакратарыят, можа, будзе патрэба. Дзён праз колькi я сапраўды зайшоў у сакратарыят, дзе мяне спаткала Ганна Iльлiнiчна Цыпiна, старая газэтчыца, прапанавала напiсаць заяву па-беларуску. I, як мне здалося, паколькi не знайшла ў ёй занадта памылак, прыняла мяне на працу карэктарам беларускага выданьня. Трохi папрацаваўшы ў карэктарскай, перайшоў у сакратарыят. Пачыналася новая старонка маёй бiяграфii. Здавалася мне, што я выходзiў на нейкую прамую, але толькi здавалася. Наперадзе яшчэ былi выкруты лёсу, пякельныя рэцыдывы ўсё той жа ваеншчыны, якая ўпарта не хацела выпушчаць мяне з сваiх жалезных абдымкаў.

А пакуль у рэдакцыi было спакойна, мне падабалася. Працавалi тут амаль усе прыезджыя цi дэмабiлiзаваныя i хадзiлi спрэс у вайсковым — шынялях, гiмнасьцёрках, ботах. Загадчыкамi адзьдзелаў былi пераважна былыя палiтработнiкi-вайскоўцы, хiба за выключэньнем аддзела сельскай гаспадаркi, якiм камандаваў нядаўнi камбрыг Войска Польскага маёр Пётра Барэйка. Камандаваў, як i на вайне — энэргiчна i напорыста, асаблiва падчас суцэльнай калектывiзацыi Заходняй Беларусi. Натуральна, што з такiмi кадрамi карэктарам i стылiстам працы хапала, i наш рэвiзiйны карэктар Мiкола Аўчароў бясконца канфлiктаваў з усiмi, адстойваючы «сьвяшчэнныя» нормы расейскай граматыкi. Гэта быў увогуле адукаваны i пiсьменны чалавек, але наскрозь нешчасьлiвы. На пачатку вайны трапiў у палон, перажыў шмат гора-бяды, а як выбавiўся на волю пасьля перамогi, на радасьцi выпiў «не таго» сьпiрту i ледзьве не асьлепнуў. Да таго ж выявiлася, што яго даваенная жонка ня стала чакаць зьнiклага ў палоне мужа i выйшла замуж за палкоўнiка-чэкiста, а на прад’яўлены ёй здымак Аўчарова сказала, што гэта ня ён. Увесь час, колькi я ведаў Аўчарова, ён даказваў с ь м е р ш у, што ён — гэта ён, што жонка памыляецца. Атабарыўшыся ў Гораднi, ён разам з сваёй новай жонкай збудавалi нейкую будку з друзу i бiтай цэглы i жылi ў паўразбураным квартале былога пры немцах яўрэйскага гета.

Маiм калегам па сакратарыяце быў Георгi Цьвятнiцкi, чалавек трохi старэйшага за мой веку, сталы жыхар Гораднi, вельмi дасьведчаны, выхаваны на старой расейска-польскай культуры. Ня маючы вялiкай адукацыi, ён ведаў некалькi моваў i наогул ведаў усё. Калi ў каго ўзьнiкала якое пытаньне (апроч, вядома, марксызму-ленiнiзму), на якое не было адказу ў БСЭ, зьвярталiся да Георгiя Аляксеевiча, той, падумаўшы, адказваў. Апроч таго, ён, можа, адзiны ў тагачаснай рэдакцыi дасканала разьбiраўся ў палiграфii, рабiў вёрстку палос, разьметку шрыфтоў i ў гэтым сэнсе быў чалавек незаменны.

Большую частку майго рабочага часу адбiраў пераклад на беларускую мову расейскiх матар’ялаў, перададзеных па тэлетайпе агенцтвам БелТА. Усе яны былi не малыя памерам — розныя пастановы, прамовы, канешне, з адзнакай «тэрмiнова ў нумар», i мне даводзiлася iх дыктаваць Станiславе Фадзееўне — цi не адзiнай у рэдакцыi машынiстцы, што ведала беларускую мову. Часам пiсаў што-небудзь з драбноты па разьдзелу iнфармацыi. Тады ж у выхадны накрэмзаў першае апавяданьне пра апошнi дзень вайны. Намесьнiк рэдактара А. Салаўёў прачытаў i сказаў: очань значыцельна! Скупая яго пахвала дала веру ў нейкiя ўласныя здольнасьцi. Але наступнае апавяданьне напiсаў ня хутка. Прычынай таму зьявiлася немалаважная акалiчнасьць. У тыя гады, як заўжды на пачатку лета, пачыналiся вайсковыя зборы запасьнiкоў, i я атрымаў позву. Пайшоў да намесьнiка рэдактара — што рабiць? Той кажа: дамо паперку, iдзi да ваенкама, прасi, каб вызвалiлi. Пайшоў да ваенкама, аддаў паперку. Той незадаволена бурчыць: «Усе прыходзяць, суюць паперкi — свабадзiць. А каго я пашлю? Мне 140 чалавек трэба набраць, што — сам за вас пайду?». I сядзiць з паперкай i ручкай, вагаецца, што напiсаць? Я адчуваю, што вырашаецца мой лёс, i кажу: «Калi ня вызвалiце, дык рэдактар сказаў, будзе званiць у абкам». (Вось гэтага ня трэба было казаць, але зробленага ня вернеш.) Палкоўнiк кiдае ручку, паперку i крычыць: «Што — у абкам? Пляваць мне на ваш абкам, у мяне во — загад мiнiстра абароны, я яго выконваю. Усё! Iдзi. Пайдзёш на зборы!»

Гэтыя некалькi неабдуманых словаў вызначылi сутнасьць майго жыцьця на шэраг наступных год.

Назаўтра пайшоў на зборы — палатачны лягер у лесе непадалёк ад вёскi Грандзiчы, на беразе Нёмана. Тыя зборы адабралi ў мяне тры летнiя месяцы. Звычайныя вайсковыя парадкi, заняткi па артылерыi: падрыхтоўка дадзеных, артстралковая… На пачатку восенi — экзамэны, якiя «шэньцiла» мне здаць на пяцёркi. Прыйшоў у рэдакцыю, атрымаў водпуск. Аднойчы сустракаю на вулiцы знаёмага афiцэра, якi камандаваў намi на зборах, той пытаецца: «Ну што, Быкаў, гуляеш?» — Гуляю, кажу. — «Павестку яшчэ не атрымаў?» — Якую павестку? — «Хутка атрымаеш». Сказаў i пайшоў. I праўда, празь дзень выклiкаюць у ваенкамат — расьпiшыцеся. Выпiска з загаду мiнiстра абароны аб залiчэньнi лейтэнанта Быкава В. У. у кадры СА. Праз тры днi яўка ў часьць. Ну, што рабiць? Пайшоў да адказнага рэдактара, той моўчкi разьвёў рукамi. Давялося зьбiраць «кружку, ложку, кацялок». На гэты раз паехаў далей — у Слонiм. У сьвеце пачыналася шырокамаштабная халодная вайна з пэрспэктывай перарасьцi ў гарачую, спатрэбiлася болей войска. Слонiмская брыгада разгортвалася ў дывiзiю, без артылерыста лейтэнанта Быкава абысьцiся было немагчыма.

Армiю знайшоў амаль той самай, якою пакiнуў два гады таму. Усё тое ж бязладзьдзе, нагнятаньне небясьпекi з Захаду, нястача ўсяго матэрыяльнага — ад транспарту да шынял ёў. (Да паловы зiмы хадзiў у ватоўцы з прышытымi афiцэрскiмi пагонамi на плячох.) I незвычайны нават у гады вайны рэжым сакрэтнасьцi. Усе статуты, iнструкцыi, загады былi засакрэчаныя. Калi для заняткаў патрэбна было якое настаўленьне (а яно патрэбна было кожны дзень), трэба было ўранку атрымаць яго пад расьпiску ў сакрэтнай часьцi, а ўвечары здаць. Узьнiкала шмат блытанiны, i некалькi афiцэраў пагарэлi на тым. Адзiн наш камбат, каб кожны раз ня бегаць у штаб па статут, што-нiшто выпiсаў зь яго ў свой блакноцiк, якi затым згубiў на занятках у полi. Праўда, блакноцiк ня быў зарэгiстраваны, i камбат асаблiва не турбаваўся. Але ж трэба так здарыцца, што яго знайшоў на ўзьлеску калгасьнiк i зрабiў, як ён думаў, добрую справу — у кiрмашовы дзень адвёз блакноцiк у Слонiм. Там вельмi хутка вызначылi, каму ён належыць, i празь якi месяц з камбата зьнялi пагоны.

Зiму я прабыў у Слонiмскай дывiзii, жыў зноў у бабкi ў Альбярцiне. Кожны дзень — палявыя заняткi, у мароз, дождж i сьцюжу. Нарэшце — чаканая вясна, прыгрэла сонца, i Быкаў атрымлiвае новы загад: адправiцца на Далёкi Усход.

Далёкаўсходнi адрэзак майго жыцьця застаўся ў памяцi як штось звыродлiвае, маларэальнае, парадаксальнае… З аднаго боку — звычайная армейшчына, службовая задубянеласьць i муштра. Але, накладзеныя на тамтэйшыя экзатычна-адмысловыя абставiны, iнакшыя прыродныя ўмовы, яны ня толькi прыгняталi людзкiя натуры, але i душылi iх сваёю выключнасьцю, непадобнасьцю на ўсё ранейшае, звыклае эўрапейскае.

Пасьля даўгога чыгуначнага падарожжа ўздоўж усяе Далёкаўсходняй магiстралi, месячнага чаканьня ў казармах Другой рэчкi пад Уладзiвастокам (тых казармах, дзе ў канцы 30-х гадоў быў перасыльны лягер i дзе скончыў сваё жыцьцё паэт Восiп Мандэльштам), пасьля марскiх вандровак у душных твiндэках грузавых суднаў па Японскiм моры ўбачыў нарэшце месца свайго прызначэньня — пасёлак Галаўнiно на паўдзённым канцы вострава Кунашыра. Тады ўжо быў не адзiн, а з жонкаю Надзеяй Андрэеўнай, нядаўняй выпускнiцай Гарадзенскага пэдiнстытуту, якая мусiла выправiцца са мной у нязьведаны далёкi шлях.

Галаўнiно выглядала з мора як група раскiданых на беразе нiзенькiх драўляных дамкоў на фоне велiчнай, зарослай лесам гары тутэйшага вулкану зь японскаю назвай Цяця-яма. (Яма — па-японску якраз гара.) У бок мора тырчэла драўляная збудоўка пiрсу, на якiм стаяла некалькi салдатаў, яны паказалi, дзе месьцiцца штаб палку, куды мне i належала завiтаць. На тым дзiкiм, гарыстым, парослым хвояй ды бамбукам востраве мне суджана было змэнчыць аж тры гады майго не старога яшчэ жыцьця.

Для жыльля была прызначаная цесная каморка ў драўляным, з дошак, як i ўсё тут, дамку, дзе замест крэслаў цi табурэтак служылi скрынкi, вечка адной зь якiх, прымацаванае ў падваконьнi было сталом. На сярэдзiне каморкi месьцiлася жалезная печка з праiржавелымi трубамi, выведзенымi ў падстольле. Аднойчы праз тыя трубы загарэўся гонтавы дах, што (на шчасьце) было заўважана гаспадаром, якi якраз iшоў з казармы на сьняданак. Дом стаяў на самым беразе затокi, ззаду пад прызбу заўжды пляскалiся хвалi Цiхага, або Вялiкага, акiяну. Затока ўвогуле была мелкаводная, зарослая марскiмi водарасьцямi, якiя ў адлiў тоўста высьцiлалi чорны ўзьбярэжны пясок. Часам мора выглядала нават прыгожым, асаблiва ў пагодныя днi. Але пагодных дзён было ня надта багата, болей бушавалi вятры, у сьцюдзёную пару мяло сьнегам — замятала пасёлак да ягоных жалезных комiнаў. Непрытульна выглядаў Вялiкi акiян, а з другога боку сурова высiлiся засьнежаныя горы на японскiм востраве Хакайда, за якiм было зноў мора i затым ужо Азiяцкi мацярык i далёка-далёка Эўропа. Беларусь мроiлася ў няўяўнай далечы, ад якой часьцяком сьцiскалася сэрца. I ня толькi ў мяне. Часам здаралiся выпадкi самагубства, асаблiва сярод маладых салдатаў i нават маладых афiцэраў. Тады некаторыя дзiвiлiся — чаму так? Што прычынай? Хто iх пакрыўдзiў? Я дык разумеў, чаму. Жахлiвая адарванасьць ад звыклага побыту, адзiнота, выкiнутасьць з цывiлiзаванага (эўрапейскага) сьвету былi тою псыхалягiчнай прычынай, што некаторым чуйным натурам не давала жыць. Тутэйшае паднявольнае салдацкае iснаваньне рабiлася нясьцерпным. Нейкiм сродкам ад таго псыхалягiчнага сiроцтва было б сяброўства, зямляцтва. Але ў мяне быў усяго адзiн зямляк, салдат Барсукевiч, родам зпад Гораднi, зь якiм мы зрэдчас перакiдвалiся роднымi словамi. Ды хутка лёс разлучыў нас i з Барсукевiчам. На той час яшчэ ўзьнiкалi нейкiя лiтаратурныя памкненьнi, пабудзiлася паўзабытая тэма вайны. Напiсаў дватры апавяданьнi на беларускай мове, якiя паслаў у Менск на адрас часопiсу «Полымя», каб перадалi Мiхасю Лынькову. Прозу гэтага аўтара любiў з даўняй пары, i, думалася, ягоная ацэнка будзе спрыяльнай. I праўда, даволi хутка (за якiх, можа, тры месяцы) атрымаў адказ — падрабязны разбор на некалькiх старонках. Як цяпер прыпамiнаю, апавяданьнi былi даволi слабыя, i Мiхасю Цiханавiчу спатрэбiлася нямала такту, каб нешта сказаць па сутнасьцi i не паранiць аўтарскага самалюбства. Аўтар адчуў тое i болей не пiсаў. Доўга не пiсаў наогул.

Руцiнная вайсковая служба ўвогуле была, як i ўсюды: заняткi, нарады, догляд зброi i тэхнiкi. Ну i, вядома ж, палiтпадрыхтоўка — сьвятая справа ўсёй Савецкай армii. Але якраз руцiннымi заняткамi мы меней за ўсё i займалiся, бадай усё першае лета пайшло на перавозку боепрыпасаў. Вялiзныя акiянскiя сухагрузы цi ня кожны тыдзень паяўлялiся на нашым рэйдзе, i мы на лодках-кунгасах згружалi зь iх скрынкi (тысячы скрынкаў) самых розных боепрыпасаў, вазiлi iх углыб востраву ў адмысловыя баясховiшчы.

Мяркуючы па ўсiм, камандаваньне рыхтавалася да новага Порт-Артуру. Якраз усчалася карэйская вайна, i аднойчы нас, падняўшы па трывозе, вывелi на цiхаакiянскае ўзьбярэжжа. Адразу ж пачалi капаць-акопвацца, а затым будаваць болей грунтоўныя ўмацаваньнi (блiндажы, бункеры, агнявыя пазыцыi, НП ды КП). З дня на дзень чакалi нападу амэрыканцаў. Начальства патрабавала дасканалiць абарону, перакрываць збудаваньнi лесам ды глыбей закопвацца ў зямлю. А лесу не давалi, ляснiцтва лавiла i штрафавала самавольшчыкаў, што секлi пiхты ды хвоi. Афiцэры лаялiся, плацiлi штрафы, а начальства патрабавала, каб усё было збудавана паводле статуту iнжынэрнай службы. I так восень, зiму i лета. I зноў восень…

Улетку хоць была сувязь з мацерыком, хадзiлi параходы, завозiлi правiзiю. А восеньню рэйсы спынялiся, шэсьць месяцаў востраў быў адрэзаны ад краiны. Харчавалiся толькi кансэрвамi, пiлi 95-градусны сьпiрт, якi з жалезных бочак прадавалi рыбалавецкiя кааператывы ў суседнiх сёлах. Пад вясну канчаўся i сьпiрт, тады найбольш спрактыкаваныя пераходзiлi на адэкалёны, ласьёны, розныя тэхнiчныя вадкасьцi накшталт антыфрызу. Камандзiры былi розныя, пераважна ветэраны вайны, але прыбывалi i маладзейшыя — з вучылiшчаў. Першыя звыкла цягнулi вайсковую лямку, выслугоўваючы пэнсiю, а маладзейшыя, апынуўшыся на краi iмпэрыi, часам бунтавалi, служыць не хацелi. Як мой малады сябра Лёшка Клiмаў. Ён скончыў вайсковае вучылiшча, а раней — Сувораўскае, усё жыцьцё рыхтаваўся стаць афiцэрам, а стаўшы iм, зразумеў, што зрабiў памылку. Але начальства таго не разумела i Лёшкаў бунт перапыняла сродкамi дысцыплiны — вымовамi ды гаўптвахтай.

Палком камандаваў стары служака, герой мiнулай вайны, чалавек увогуле разважлiвы, але малапiсьменны. Нават i ў вайсковай справе малапiсьменны, чым нярэдка карысталiся яго маладзейшыя падначаленыя. На ягоны загад штосьцi зрабiць звычайна спакойна адказвалi: «Але ж тое не па статуце». Палкоўнiк хвiлiну раздумваў i пагаджаўся: ну калi не па статуце, хай будзе так. Насамрэч нiякага статуту тут не было i блiзка, падначаленыя ашуквалi. Аднойчы здарыўся выпадак, якi засьведчыў, хто галоўны ў палку. Неяк прапаў мой салдат, не было яго на сьняданку, не прыйшоў на абед. I нiхто ня бачыў, дзе ён. Toe ўжо было ЧП, i я пайшоў дакладваць. Якраз у кабiнэце камандзiра палку было некалькi афiцэраў, я далажыў, i кампалку кажа: «Пачакаем да вечара». I тут ускочыў палкавы асабiст ды як пачаў крычаць на камандзiра палку, старога афiцэра: «Што значыць — пачакаем? Зараз жа арганiзуйце пошукi, пасылайце на перахват. Ён ужо, можа, па дарозе ў Японiю, здрадзiць радзiме, тады ў нас з вамi паляцяць галовы з плячэй». Палкоўнiк моўчкi выслухаў капiтана i пацiснуў плячыма, што значыла: рабiце, як гэты сказаў. А салдат пасьля абеду знайшоўся — проста ён заснуў у траве за артпаркам. Быў змораны. Трэба, аднак, зазначыць, што страх асабiста быў ня марны, у нас ужо здаралiся выпадкi пераходу некаторых вайскоўцаў у Японiю. Зiмой туды цераз забiты таросамi пралiў перабег памежнiк. Але на востраве была ня толькi памежная служба ў выглядзе наземных заставаў, але i марская, што ажыццяўлялася пагранкатэрамi, асаблiва ўлетку. Катэры прыходзiлi часам да нашага пiрсу. I вось аднойчы салдаты ўбачылi, як з такога катэру згружаюць нейкi мех, бы з качанамi капусты, i адтуль чуецца знаёмы голас: «Прывет, землякi, мяне ўжо прывезьлi». Таго ўцекача ўжо прывезьлi ў завязаным мяшку. Сваю чэкiсцкую ролю ў палку капiтан-сьмершавец затым даказваў няраз. I яго баялiся болей за ўсiх. Камандзiр палку мог аблаяць, пасадзiць на гаўптвахту, ня даць чарговага званьня. Гэты ж быў здольны спляжыць усё жыцьцё. I пляжыў, не зважаючы на рэпутацыi i званьнi.

Аднойчы (тое было яшчэ на самым пачатку майго жыцьця на востраве) я раненька выправiўся на пiрс спаткаць катэр з Паўднёвага Курыльску, якi павiнен быў прывезьцi з рамонту стэрэатрубу. Але не прывёз, i я пайшоў з пiрсу на бераг. I тут спатыкаю таго капiтана, за якiм iдзе другi капiтан, начальнiк штабу батальёну, — чамусь у шынялi i без пагонаў, з маленькiм чамаданчыкам у руках. За iм салдат-аўтаматчык з нарыхтаваным ППШ. Яны хуценька зьбеглi па сходнях i схавалiся на катэры. Тое было дзiўнавата, бо начальнiка штабу я толькi ўчора бачыў на палкавой нарадзе. Што ж здарылася за ноч? Праз колькi дзён таксама на нарадзе кампалку аб’явiў, што капiтан Авяр’янаў арыштаваны за антысавецкiя размовы. А пасьля сталi вядомы i самi размовы. Аказваецца, капiтан аднойчы праспаў развод на заняткi (не пазванiў будзiльнiк), i ён, мацюгнуўшыся, памянуў злым словам «стахановское производство». Праз фанэрную сьцяну тое ўчуў начальнiк артылерыi батальёну, якi тады быў дома, i, канешне ж, стукнуў. Капiтан атрымаў 5 год лягероў. Сьмерш там лютаваў, як нiдзе. Адмысловых упаўнаважаных тае службы ў палку было цэлае падразьдзяленьне, i яны шчыравалi як мае быць. Iх «хiтры дамок» мясьцiўся якраз памiж казармай i салдацкай прыбiральняй — для зручнасьцi карыстаньня i эканомii часу. Занавешаныя акенцы там сьвяцiлiся да позняе ночы. Нават i пасьля адбою.

Напачатку я быў прызначаны камандзiрам узводу кiраваньня, абсталёўваў назiральны пункт, вёў дзяжурства i назiраньне за пэўным участкам акiяну. Там жа знаходзiўся i камандзiр батарэi, малады, але заслужаны маёр з пяцьцю ордэнамi за вайну. Увогуле ён быў неблагi афiцэр, не нашмат старэйшы за мяне. Сталася, аднак, што яго пакiнула жонка — зьехала на мацярык, i маёр застаўся бы саламяны ўдавец. Канешне, выпiваў, часам занадта. А ў астатнiм быў дысцыплiнаваны i паслухмяны перад начальствам. I вось аднойчы, як я дзяжурыў па палку, ранiцай у двары штабу паявiўся сьмершавец, падсеў да мяне ў курылцы. Дагэтуль безь людзей я зь iм нiколi не спатыкаўся. I тут ён пытаецца: якiя ў мяне адносiны з маiм камбатам? Кажу, нармальныя. А той, памаўчаўшы, кажа: «А вы ведаеце, што ён быў у палоне i служыў у палiцыi?». Toe мяне зьдзiвiла — я ведаў, што маёр усю вайну праваяваў на фронце, у супрацьтанкавай артылерыi i, трэба ж так пашчасьцiць, нават ня быў паранены. Зноў жа, калi праўда тое, што кажа сьмершавец, дык чаму яго не арыштоўваюць, чаму ён — дагэтуль маёр i яшчэ камандуе батарэяй? Так я падумаў, але гэтаму нiчога не сказаў — хiба можна было ўсумнiцца ў ягонай праўдзе? Яны ж ведалi пра кожнага ўсё, скрозь зямлю бачылi наша мiнулае. I нават нашую будучыню. Якраз ва ўсiх часьцях акругi (а можа, i ўсяе Савецкай армii) iшла праверка афiцэрскiх кадраў. Часам на палкавых нарадах чыталi загады камандаваньня пра выкрытых зламысьнiкаў. Запомнiўся адзiн, як сяржант, ардынарац камандзiра палку, стаў палкоўнiкам. Сталася так, што кампалку забiла, а паранены ардынарац узяў ягоныя дакумэнты i выдаў сябе за свайго начальнiка. Са шпiталю ён атрымаў прызначэньне на полк i камандаваў iм да самай перамогi. I камандаваў, мабыць, няблага, бо на той пасадзе атрымаў аж тры ордэны, ды i полк быў узнагароджаны. На судзе ў яго запыталi: «Як жа ты, ня маючы вайсковай адукацыi, таго дамогся?» Палкоўнiк-сяржант адказаў: «Вельмi проста: былi камбаты-героi, якiх я выклiчу i так накручу iм хвасты, што бягуць у атаку, бы ўгарэлыя».

1Афiцэры на нарадзе аднесьлiся да таго па-рознаму. Старэйшыя абуралiся: нахабнiк! Як можна?! Маладзейшыя ж яхiднiчалi: галоўнае мець хвастатых герояў. Вiдаць, аднак, настала i мая чарга на праверку. Пасьля заняткаў выклiкае ПНШ па ўлiку i моўчкi дae прачытаць сакрэтную паперу. У ёй напiсана прыкладна наступнае. Паводле ўлiку асабовага складу такой-та армii, лейтэнант Быкаў В. У. значыцца забiтым 7.01.44 году i пахаваным у братняй магiле каля вёскi Вялiкая Севярынка Кiраваградзкай вобласцi. Параграф другi: запатрабаваць ад лейтэнанта Быкава В. У. тлумачэньня дадзенага выпадку. Матэрыял дазнаньня даслаць да 17 верасьня гэтага году. ПНШ сьмяецца: «Ну пiшы, як ты вылез з братняй магiлы». Што ж, жарты жартамi, а давялося пiсаць. I не аднойчы. Пасьля яшчэ патрабавалi сьведак, дакумэнты са шпiталю. Адзiн раз выклiкаў сьмершавец, пiсаў i таму тлумачэньне. Але гэтага цiкавiла галоўным чынам, цi быў кантакт з ворагам пасьля майго раненьня. Пра тое, як я ноч праляжаў з трупам нямецкага афiцэра, я, канешне, яму не распавёў. Цiкава адзначыць адносiны палiторганаў да таго выпадку. Калi перад тым парторг палку неяк разы два заводзiў са мной размову наконт маёй непажаданай беспартыйнасьцi, дык пасьля — бы адрэзала. Нiхто нi слова. I я быў увогуле рады, бо беспартыйнасьць адкрывала для мяне пэўныя пэрспэктывы, партыйнасьць жа — заводзiла ў поўны тупiк. Я ўсё ж марыў вырвацца на волю…

Як i здаўна, у армii карай боскай былi ЧП (надзвычайныя здарэньнi). То ўтопяцца, то зваляцца з машынай пад абрыў, то хто застрэлiцца падчас чысткi зброi. То нап’ецца. А ў мяне адзiн салдат здорава паранiў другога. Неблагi салдат, старанны, стаяў на пасту ля гарматы. Як сьцямнела, па беразе iдуць двое, нясуць яму вячэру. А той, як i належала, крычыць: «Пропуск!». Яму адказваюць: «Пярлоў ка, Хакiмаў! Пярлоўку нясём»… А той зноў: «Пропуск! Страляць буду!». I бабахнуў. Была цемра, а трапiў, прастрэлiў сябру сьцягно. I нiякай адказнасьцi, усё адпаведна статуту.

Такiя статуты. Статут каравульнай службы патрабаваў, каб у камандзiра, якi правярае каравул (цi пост на прахадной), правяралi пасьведчаньне. Але што правяраць, калi гэтага камандзiра два гады ведалi ў твар, кожны дзень бачылi. Але ж трэба. Адзiн такi кампалку па-садысцку зьдзекваўся зь дзяжурных на КПП, кожны раз праходзячы праз вароты, цiкаваў, цi будуць таксама кожны раз правяраць яго службовае пасьведчаньне. Звычайна пад вечар правяраць пераставалi, на тым i пападалiся. У лепшым выпадку атрымлiвалi вымову. Цiкава, што ў кадравых афiцэраў тая бязглузьдзiца не выклiкала сумневу. Так паложана, звычайна казалi, i далей паложанага не iшлi нават у думках. Здаровы сэнс? Але здаровы сэнс, як казаў адзiн знаёмы камбат, у войску не начаваў нiколi.

Самай папулярнай камандзiрскай якасьцю была строгасьць. Строгасьць i патрабавальнасьць — былi абавязковыя для ўсiх камандзiраў, пачынаючы ад яфрэйтара i канчаючы палкоўнiкам. Шмат якiя толькi i трымалiся, ат i рабiлi кар’еру дзякуючы дэманстратыўнай строгасьцi, што межавала з жорсткасьцю. А калi i пераўзыходзiла яе. У спэцыфічных умовах экзатычнай аддаленасьці ад краіны афіцэры жылі дужа ізалявана, бальшыню часу бавячы ў сваіх падразьдзяленьнях — ротах-батарэях, разам з салдатам і. Як звычайна ў войску, узаемаадносіны ладзіліся адпаведна субардынацыі — таварышавалі з роўнымі сабе паводле пасадаў і званьняў. Якія-небудзь сяброўскія аднос іны паміж начальнікам і падначаленым выклікалі падозраньні, і тады з сваёю ўвагай да іх падключаліся асабісты. У гэтым сэнсе найбольшы клопат несьлі маладыя афіцэры, халасьцякі, якія і пілі, і скандалілі, бо бальшыня зь іх не хацела служыць на гэтым краі зямлі, мкнулася ў Эўропу, ва ўнутраныя вайсковыя акругі.

Нешта ў майго камбата пахiснулася ў адносiнах з начальствам (вядома ж, найперш з прычыны ягоных закiдонаў), i ён, падобна, вырашыў паправiць рэпутацыю. Аднойчы прыйшоў у батарэю на ўзьбярэжжы пад градусам i аб’явiў збор у зямлянцы на НП. З разьлiкаў папыталi: «А процiгазы браць?». Як хочаце, адказаў камбат, хаця зноў жа паводле статуту салдат у баявой абстаноўцы павiнны быў заўсёды хадзiць наўючаны, бы iшак. Але каму хочацца быць iшаком? Некаторыя прыбеглi з процiгазамi, а некаторыя без, толькi зь вiнтоўкамi. Камбат запёр усiх у зямлянцы i аб’явiў газавую атаку. Для таго падпалiў дымавую шашку. Тая шашка, мабыць, i спляжыла ўсю яго вайсковую кар’еру.

Шашка аказалася новай канструкцыi, удасканаленай высiлкамi ВПК50, яна ня толькi давала дым, але i паражала дыханьне. Салдаты, што апынулiся ў зямлянцы без процiгазаў, страцiлi прытомнасьць, ледзьве iх пасьля выцягнулi на паветра. Усчаўся скандал. Паднялiся парторганы. I тут, як заўжды, напагатове апынуўся с ь м е р ш. Маёра выклiкалi быццам бы на разборку ў палiтаддзел, ды адтуль ён у полк не вярнуўся.

Прыкладна ў той жа час, як я сядзеў на НП, сачыў за морам (цi пакажацца амэрыканскi дэсант), завiтаў К., малады лейтэнант, узводны, якога, на няшчасьце (як мяне калiсьцi), зрабiлi камсоргам. На сваю бяду, камсорг нядаўна ажанiўся з маладой дзяўчынай, бацьку якой за нешта рэпрэсавалi органы, i дачка не захацела ад яго адмовiцца. Ад камсорга запатрабавалi, каб ён разьвёўся або здаў партбiлет. Лейтэнант ня ведаў, як быць, i пачуваўся вельмi засмучаным. Ад мяне пайшоў у пасёлак, дзе купiў сьпiрту, выпiў i, лёгшы на ложак у пакоi жонкi, застрэлiўся. Хавалi яго ўначы, таемна, на старых японскiх могiлках, дзе ўжо стаяла колькi пiрамiдкаў з зоркамi. То былi нашыя хлопцы, што леглi тут, у чужую зямлю.

Становiшча разгорнутых на мясцовасьцi баявых парадкаў мела нямала станоўчага ў параўнаньнi з казармай. Найперш — адносная iзаляванасьць ад начальства. Падругое, схоўнасьць, калi нiкому не вядома, чым мы тут займаемся. Можна было нават кiмарнуць часам, што i рабiлi салдаты, выставiўшы пiльную варту. А яшчэ — заўзята рыбачылi, асаблiва ў час нерасту кеты цi гарбушы.

Пад восень i ўзiмку востраў скаланалi землятрусы. Трэсьлiся дамы (не бурылiся, бо былi змайстраваны з дошак), толькi скрыпелi ды сыпалася з бляшаных трубаў. Але было, што разбуралiся трубы ў той час, калi палiлася ў печцы, тады здаралiся пажары. Неяк я бег па вулiцы ў пачатку землятрусу, i вулiца перада мной трэснула на ўсю шырыню. Ледзьве пасьпеў пераскочыць шчылiну шырынёй з далонь. А ўвосень 52-га здарылася немаведама што. Рэчка, што працякала цераз пасёлак i ўпадала ў затоку, пачала цячы назад. Вадой залiло лугавiну, падтапiла дамоўкi. Ужо праз колькi дзён дазналiся, што то — ад цунамi. Эпiцэнтр яго быў недзе каля паўночнага вострава Парамушыра, адкуль i прыйшла гэтая хваля. Празь дзень-два вада пайшла назад, у мора.

Двойчы ў год, вясной i ўвосень, мы назiралi незабыўнае вiдовiшча — як рыба касякамi, натоўпамi лезла па вадзе i камянях у прэсныя рачулкi на нераст. Мэтровыя рыбiны можна было хапаць рукамi, бiць палкамi, лавiць драцянымi сiлкамi. I лавiлi, i бiлi. Варылi ў салдацкiх кацялках, елi. Але найболей палявалi за чырвонай iкрой, якую можна было назапасiць вёдрамi. Ды нiхто не запасiў, усё рабiлася на адзiн дзень. Выпатрашаныя рыбiны ўсё лета валялiся i гнiлi ў траве ўздоўж астраўных рэчак. Гэткую сытуацыю я назiраў у першае лета майго знаходжаньня на Кунашыры. А як праз тры гады ад’яжджаў, рыбы ня стала. Зьнiклi i кета, i гарбуша. Вылавiлi, паелi, пакiдалi.

Зімой рыбацкай насалодай была лоўля корушкі. Пад вясну, як лёд у затоцы браўся трэшчынамі, у тыя шчыліны лезьлі маленькія рыбкі, якіх ня трэба было нічым прынаджваць. Рыбакі проста рабілі кручкі з дроту і, устаўляючы іх у трэшчыны, тузалі рыбу на лёд. За гадзіну яе можна было нарыхтаваць вядро. Смажаная, яна была смачнейшая за ўсю марскую і акіянскую рыбу. Шкада, лавіць яе ў мяне не было часу, і я толькі назіраў за тым, седзячы ў сваім НП на абрыве.

Чытаў на Курылах мала, хіба газэты, якія прывозілі раз у месяц. А зімой, як сканчалася навігацыя, наогул нічога не прывозілі. Нават алкаголю. Па радыё ніколі нічога не было чуваць. Заходнія радыёстанцыі спрэс глушылі. Непадалёк ад маёй батарэі ля пасёлку Галаўніно тырчэлі антэны радыёперахопу, дзе круглыя суткі дзяжурылі афіцэры КДБ. З таго, што трапіла на востраў, добрае ўражаньне на мяне зрабіла аповесьць Э. Казакевіча «Двое в степи». Гэта была новая старонка праўды пра нядаўнюю вайну, і дужа прыкра было чытаць, як неўзабаве яе пачалі граміць у літаратурнай і партыйнай прэсе. Таксама як і артыкул Памеранцава «Об искренности в литературе». Гэты артыкул мне дужа спадабаўся, але прачытаўшы крытыку на яго, я зразумеў, што з праўдзівай літаратурай трэба пачакаць. Традыцыі літаратурнага пагрому, распачатыя пасьля вайны з Ахматавай і Зошчанкі, мабыць, ня хутка скончацца. Так думаў я тады, і, паслаўшы тры апавяданьні М. Лынькову, болей нічога не пісаў. Не было ахвоты. Зiмой, якраз на дзень Савецкай армii, у мяне нарадзiўся сынок Сярожка. Быць яму генэралам, жартавалi сябры, маючы на ўвазе знакамiтую дату нараджэньня. Генэралам ня стаў, але добра, што выжыў у тае халадэчы, каля жалезнай печкi, да якой нiколi не хапала дроў. Вiдаць, змалку загартаваўся ў японскiм клiмаце. Жонка рабiла ў школе, а ён, падросшы, выхоўваўся ў кампанii ката — вялiзнага пухнатага стварэньня, прыязнасьць якога да малога стала выклiкаць непакой. Кот ратаваў яго ад сьцюжы, але мог незнарок i прыдушыць, такi быў вялiкi. Я спрабаваў ад яго пазбавiцца, ды марна.

У канцы восенi прыйшоў загад: адправiцца на Сахалiн для вучобы. Жонка i сын з катом заставалiся на Кунашыры.

Гэта было жахлiвае марское падарожжа некалькiх сухапутных афiцэраў на невялiчкiм вайсковым судне цераз штармавое Ахоцкае мора. Марская хвароба выварочвала з нас вантробы, пакуль мы бяз ног валялiся ў сьмярдзючым адсеку, з усяе сiлы трымаючыся рукамi i нагамi за нейкiя трубы. Кiдала бязьлiтасна ва ўсе бакi. Усю ноч зьверху чулася лаянка, крыкi каманды, якая змагалася за жывучасьць судна. Як прыйшлi ў Карсакаў, аказалася, што маракi мелi рацыю: мы маглi патануць — столькi лёду намерзла на верхняй палубе, на снасьцях i мачтах. Як не перакулiлiся ўгору дном, аднаму Богу вядома.

Да пачатку вучобы я, вядома ж, спазьнiўся, ужо месяц, як афiцэры займалiся ў вайсковым гарадку Паўднёвага Сахалiнску. У клясе мяне пасадзiлi за апошнi стол, i наш кiраўнiк падпалкоўнiк Емяльянаў доўга называў мяне Баранавым. Гэта таму, што ў папярэднiм выпуску там сядзеў хтось з прозьвiшчам Баранаў. Мiж тым i другiм вiдам жывёлiн невялiкая розьнiца. Тут мне грунтоўна давялося заняцца матэматыкай, якую я, пэўна ж, недабраў у школе. А без матэматыкi ў артылерыi, як вядома, рабiць няма чаго. Пайшлi тыднi i месяцы працы з падручнiкамi, над лагарыфмiчнымi вылiчэньнямi, па тэорыi верагоднасьцяў. Артстралковая падрыхтоўка ў поўным аб’ёме — вылiчэньне дадзеных i стральба па наземных i марскiх цэлях. Спачатку, вядома, на iмiтацыйных сродках, а пад вясну i на палiгоне. Неяк памалу тая навука мяне нават захапiла, а калi што захоплiвае, дык я таму аддаюся цалкам. Афiцэры тут сабралiся розныя, з розных часткаў — ад Чукоткi да Сахалiну. Пераважная бальшыня зь iх —нядаўнiя франтавiкi з эўрапейскiх акруг. Шмат якiя служыць не хацелi, ды мусiлi, бо вырвацца з войска па-добраму было немагчыма. Некаторыя, праўда, шчыравалi, у тым лiку i мой зямляк Iваноў. Разумны быў, адукаваны афiцэр, добры матэматык, ды меў перабольшаную схiльнасьць да справядлiвасьцi. А гэта ўжо нават не недахоп, а поўны цэйтнот, i ня толькi для афiцэра. Там жа стала вядома пра трагедыю Парамушыра, што ў нас, на Кунашыры, адгукнулася хiба ўздымам вады. Цунамi на Парамушыры за два ўдары з мора змыла пасёлак i зь iм танкасамаходны полк. Самаходкi раскiдала па ўсiм беразе, а сотнi людзей апынулiся ў сьцюдзёнай акiянскай вадзе, дзе i гiнулi ад холаду, калi за што трымалiся. На дапамогу прыйшлi вайсковыя амэрыканскiя баржы, але з Масквы паступiла радыёграма: гiнуць, але дапамогу амэрыканцаў не прымаць. Я ня памятаю, каб хто з афiцэраў нашай групы адобрыў той вар’яцкi загад. Хаця нiхто i не сказаў слова супраць. Адзiн афiцэр-далёкаўсходнiк распавёў, як там жыло войска ў гады вайны. Канешне, галадалi (але дзе не галадалi?), абмундзiроўкi, абутку зусiм не давалi. Салдаты дралi лыка i плялi лапцi. Дысцыплiна, аднак, была зладавана жалезная, пра тое дбалi тылавiкi-генэралы. Камандаваў войскам генэрал Апанасенка. Аднойчы таму афiцэру трэба было наведаць жонку, што апынулася ў раддоме за 20 кiлямэтраў у пасёлку. Во ён iдзе пехатой па гразi, восень, iмжыць дожджык. Раптам яго даганяе «вiлiс» i ў iм генэрал. «Куды iдзяце?» — «У пасёлак». — «Па якой патрэбе?» — «Жонка раджае». — «А што, паехаць не было на чым?» — «Ня даў камандзiр, гаручкi мала». — «Ну, сядай». Сеў. Але шафёр ня едзе, чакае. I тады генэрал паварочваецца i кажа: «Ты што, такi-сякi размазаны, ня можаш адмовiцца, калi цябе савецкi генэрал запрашае? Вон з машыны!». Выскачыў, як апараны, а «вiлiс» газануў i пакацiў па дарозе.

Такi савецка-генэральскi этыкет.

Вучоба па артылерыi нават захапляла, у тым была немалая заслуга падпалкоўнiка Емяльянава, якi ўмеў зацiкавiць i захапiць. Гэты вайсковы матэматык спрабаваў нават даказаць трыста год не даказаную знакамiтую тэарэму Фэрма (an + bn = сn). Але ж вучылi ня толькi артылерыi. Выкладалася процьма iншых прадметаў, у тым лiку i (цi не другi паводле значэньня) — палiтпадрыхтоўка. Жылi на казарменным становiшчы — двух’ярусныя ложкi ў вялiзнай стадоле-казарме з цьвёрдым распарадкам дня, за выкананьнем якога сачыў зноў жа зьвераваты старшынамаёр. Асаблiва дапякалi ранiшнiя фiззарадкi, на якiя выганялi ўсiх, не зважаючы на надвор’е — у дождж, сьнег, мароз. Ну i, вядома, — строй. На заняткi, з заняткаў, у сталовую, клюб. Са зласьлiвасьцю напомнiлi нам нашу вучылiшчную маладосьць i неўмiручыя традыцыi прускарасейскай муштры.

Адна падзея таго часу не магла не запомнiцца мне на гады. Гэта калi ў адзiн шэры сакавiцкi дзянёк у клясу ўвайшоў наш кiраўнiк падпалкоўнiк Емяльянаў i яўна робленым трагiчным голасам аб’явiў, што гадзiну назад памёр вялiкi Сталiн. Усе ўсталi, пастаялi са скамянелымi тварамi, а я сказаў сабе ў думках: «Слава табе, Гасподзь! Можа, хоць цяпер што-небудзь зьменiцца да лепшага». На жаль, зьмянiлася мала.

Берыеўская амнiстыя, што была неўзабаве праведзеная, напоўнiла далёкаўсходнiя гарады масай бандытаў, забойцаў,зладзеяў, якiя былi выпушчаныя ў першую чаргу. Палiтычных выпускалi зь вялiкiм разборам, а гэтыя, сацыяльна-блiзкiя, займеўшы свабоду, дружна ўзялiся за звыклую справу. Да вясны ў горад немагчыма было паткнуцца — рабавалi i забiвалi нават афiцэраў.

Палiтпадрыхтоўка ды й вайсковая палiтыка наогул, як i раней, былi скiраваныя на супрацьстаяньне англа-амэрыканскаму iмпэрыялiзму. Працягвалася мацаваньне абароны Курылаў, на якiя пёрлi ўсё болей войска, боепрыпасаў. Уся берагавая лiнiя астравоў была ахоплена памежнай службай, збудавалi складаную сыстэму радыёпэленгацыi i радыёглушэнь-я. Нiчога нi з «Голасу Амэрыкi», нi зь БiБiСi, нi са «Свабоды» ўчуць было немагчыма. Усё гэта пэўным чынам узьдзейнiчала на настрой афiцэраў, якi быў далёкi ад аптымiзму. Спрэс надзеi… Такiх з маiх аднакурсьнiкаў, якiя б плакалi з нагоды сьмерцi правадыра, я ня бачыў. Бальшыня зацята маўчала.

Тым часам падышла пара выпуску. Па ўсiх прадметах у мяне былi пяцёркi. Апошнюю на палiгоне экзамэнацыйную задачу — стральбу на рыкашэтах — выканаў на выдатна i атрымаў чырвоны дыплём. Толькi якая з таго карысьць? На што ў жыцьцi трацяцца час i сiлы, калi тое — пустэча, якую нельга зрэалiзаваць. Або i ня трэба рэалiзаваць? Хiба на вайну? Але вайна для нас скончылася, ужо наваявалiся. Цi не падобна тое, чаму мы вучылiся, на маханьне кулакамi пасьля жорсткай бойкi? А галоўнае, што гэтак i добра: лепш махаць кулакамi, чым пралiваць кроў. Але ж навошта тады ўсё тое, чым мы займаемся? I чым рыхтуемся займацца? I пры чым тут я, якi зусiм не зьбiраецца рабiць вайсковай кар’еры, а толькi i думае, як бы з гэтай далечы вырвацца на радзiму. Я i на Сахалiн паехаў з тою ж мэтай, думаў: адтуль блiжэй да дому. Аказалася, не блiжэй, а то яшчэ далей. Так думаў я, плывучы морам зноў на свой востраў. Iншыя афiцэры пасьля вучобы атрымалi новыя прызначэньнi, некаторыя з падвышэньнем. Я ж не атрымаў нiякага i вяртаўся на ранейшае месца службы.

На Кунашыры пачуў навiну: полк расфармоўваецца. Шмат якiя афiцэры ад’яжджаюць на мацярык, iншыя чакаюць свае чаргi i пакуюць чамаданы. Куды ехаць мне, пакуль невядома. Але замест палку на ўзьбярэжжы ў глыбiнi вострава пачалi будаваць аэрадром для рэактыўнай авiяцыi. Гэта, канешне, быў вельмi глыбакадумны плян Генштабу: зьнiшчальны аэрадром у тыле непрыяцеля, за востравам Хакайда. А як яго збудаваць, калi тут не знайсьцi i ста мэтраў роўнай плошчы? Значыць, зрабiць такую плошчу. I вось загад: скапаць вяршынi дзьвюх сопак, засыпаць седлавiну, каб атрымаць роўнядзь. Але сьпярша трэба высечы лес, пракласьцi дарогу. Тэхнiкi нiякай. Затое ёсьць салдацкiя рукi — безадмоўныя i бясплатныя. Яны ўсё могуць. Галоўнае для генэралаў — загадаць! А як вядома, загад начальнiка — закон для падначаленых.

На другi дзень пасьля прыезду ў Галаўнiно я ўжо быў на тых сопках, дзе афiцэры-будаўнiкi тлумачылi, як усё трэба рабiць. Яны заўтра зьяжджаюць дадому. Пад маiм кiраўнiцтвам застаецца два дзясяткi салдатаў, з выглядувалацугаў, у абадраных сьпяцоўках. Гэтыя пытаюцца, калi iх дэмабiлiзуюць? Бо пайшоў ужо шосты год iхняй службы, а пра дэмабiлiзацыю Масква, падобна, забылася. Але як iм, так i яны. Назаўтра да абеду ўсе сьпяць, на работу нiхто ня выйшаў. Зьнiшчальнiкi, кажуць, хай пачакаюць. I м i каля Уладзiвастока няблага.

А праз два днi прыяжджае камiсiя з акругi, мне прыйдзецца ёй усё паказаць. А што я пакажу? Накапаную зямлю ды штабэлi мэталiчных палос, якiмi належыць выслаць пляцоўку. Зрэшты, хай глядзяць што хочуць… Камiсiя прыехала, паглядзела, запiсала i паехала. А я зноў застаўся з маiмi раззлаванымi будаўнiкамi, пачаў iх угаворваць працаваць. Куды там! Прыехаў камандзiр палку, сказаў, што ён дэмабiлiзуецца, на палку застаецца начальнiк штабу. Празь нейкi час начштабу пазванiў сам, аказваецца, у палку ЧП: нехта абакраў касу начфiна. Шукаюць, хто. Але падазрэньне падае на аднаго з маiх будаўнiкоў. Таму мне патрэбна прыехаць у гарнiзон. У гарнiзоне iдзе вялiкi шмон, шукаюць злодзея. Iнакш зробяць налiк на камандзiра палку ды камандзiра батарэi, г. зн. мяне. Знайшлi багацея. Я сказаў, што ў такiм разе на аэрадром не паеду.

Пакуль шукалi злодзея, афiцэры разьяжджалiся на новыя месцы службы. На мяне ж нiякага загаду ўсё не было. Я цярплiва чакаў. I вось дачакаўся, што заўтра адыходзiць апошнi параход на мацярык, навiгацыя зачыняецца. Паўгода нiякiх зносiнаў нiкуды не будзе. Але што мне рабiць? Начштабу кажа: рашайце самi. Тут заставацца нельга, бо палку болей няма. Пасёлак апусьцеў. Але i ехаць куды без загаду — самаволка. Дык што рабiць?

Зь вялiкiм боем, без дакумэнтаў, па ўласнай iнiцыятыве ўскараскаўся з жонкай i сынам на апошнi параход. Зноў, як i папярэднi раз — позьняя восень, штармавое мора. Усе пасажыры ляжаць покатам — марская хвароба. Адзiн толькi мой двухгадовы сынок не баiцца гайданкi, швэндаецца пакалiдоры судна i просiць каўбасы. Дужа любiў каўбасу… Ва Уладзiвастоку — зноў знакамiтая Другая рэчка, казармы з двух’яруснымi ложкамi, дзе ўсе — мужчыны i жанчыны, дзецi. Тысячы, а мо i дзясяткi тысячаў афiцэраў, зрушаныя з ранейшых месцаў службы, чакаюць, калi вызначыцца, каго — куды. Чакалi, мабыць, зь месяц. За гэты час мой Сярожка пабываў у больнiцы з ангiнай, думалi, дыфтэрыт. Неяк выкараскаўся. А як дайшла чарга да Быкава, кадравiкi дужа зьдзiвiлiся: чаму Быкаў не на Сахалiне? Яшчэ вясной яго прызначылi туды ў гаўбiчны артполк, чаму ён тады не паехаў? «А хто мне пра тое паведамiў?» — думаў я, ледзьве стрымлiваючы нямое абурэньне. Выказаць абурэньне голасна было немагчыма.

Зноў — амаль ужо зiмовае мора, шторм, шквальны вецер i жахлiвая ноч да Карсакаўскага порту. Гаўбiчны полк стаяў у лесе за Долiнскам. Неяк дабраўся. Далi кватэру — на падсяленьне да нампалiта. Агульная кухня, цесны пакойчык i, канешне, сьцюдзёны. Не пасьпеў прыняць справы ў батарэi, як новы загад: паехаць з камандай маiх жа батарэйцаў на ахову i адгрузку драўнiны. Адзiн iнтэндант, сустрэты па дарозе са штабу, сказаў: глядзi, старшы лейтэнант, там справа нячыстая. Дровы прапiлi, раскралi, а як замяло сьнегам, хочуць палiчыць, што ўсё цэлае. Як бы не давялося плацiць…

Зноў — плацiць! Як заўжды, у 12,5-кратным памеры. Не пасьпеў прыехаць, i ўжо падстаўляюць. Але каго ж i падстаў ляць, калi не чужога. Новенькага. I я назаўтра сказаў: не паеду. Як не паедзеш? Дзiва, афiцэр адмаўляецца выканаць загад камандаваньня! Тады — гаўптвахта. Добра, пайду на гаўптвахту. 10 сутак ад камандзiра дывiзii. Узяў тоўстую кнiгу («Угрюм-река» Шышкова), пайшоў у Долiнск, сеў на гаўптвахту. Успомнiў, як колiсь сядзеў у Мiкалаеве. Не, тут трохi iначай. Тут лiбэралiзм. Сядзi, ляжы, чытай… Увечары прыйдзе хто са знаёмых старых сядзельнiкаў, прынясе бутэлечку i рыбца на закусь. Частуемся. Ды яшчэ начальнiка каравулу пачастуем. Не, армiя наша яўна рэфармуецца. Такога яшчэ нядаўна не здаралася.

Адседзеў усе 10 сутак, позна ўвечары зiмовага дня выйшаў. Памятаю, на вулiцы гэтага пасёлку падаў мяккi сьняжок, а радыё на клюбе гучна вяшчала пра тое, што адбыўся суд над здраднiкам радзiмы, агентам розных замежных разьведак, подлым змоўшчыкам i правакатарам Берыем, якi прысуджаны да вышэйшай меры сацпакараньня, i прыгавор ужо прыведзены ў выкананьне. Тая вестка была бы ўзнагарода, бы бальзам на сэрца. Хоць адным зь iх ды стала меней…

Вярнуўся ў полк зь некаторай упэўненасьцю, што ўжо цяпер не пашлюць «на дровы». Наiўны чалавек, ня ведаў, як начальства ўмее свайго дамагацца. Вучылася таму ўсю сваю службу, i ня толькi ў акадэмiях. Праз пару дзён мусiў паехаць за гару шахцёрскага пасёлка, што меў чамусьцi мой назоў — Быкаў, дзе былi тыя дравяныя нарыхтоўкi. Увечары сядзеў з новым памочнiкам старшыной Гузам у горача напаленай падсобцы, i той мяне заспакойваў. Нiчога тут не прапiта, усё на месцы.

Бо прапiваць не было чаго. Улетку, як нарыхтоўвалi, пiсалi дзьмутыя лiчбы, а фактычна тут нiчога няма. Гурбы сьнегу, а пад гурбамi пуста. Дзякуй, заспакоiў. Думаў, што прыйдзецца плацiць за якi недахоп, а тут, аказваецца, наогул пуста…

Старшына бы ў ваду глядзеў — нiякай нi з кога адказнасьцi. Але паколькi дровы патрэбны, дык жалезны загад: пiлаваць i вывозiць. Для таго далi паўразьбiтую палутарку, якая раз за разам ламалася. Лесапавал рабiўся на схiле гары. Сьпiлаваўшы, дрэвы цягнулi ўнiз, складвалi ля прабiтай у сьнезе дарогi. Адтуль цераз аўражыну — за 20 кiлямэтраў на станцыю. Там грузiлi на плятформы. I так праз усю зiму таго злашчаснага году. А вясной, як растаў сьнег, у тайзе пачалiся пажары. Жахлiвая гэта рэч, лясныя пажары. Суткамi мы iх гасiлi, вядома ж, падручнымi сродкамi, вецьцем i рыдлёўкамi, затоптвалi ботамi. Не зважаючы на ўсе салдацкiя намаганьнi, пажары гойсалi па ўсёй сахалiнскай тайзе, выгаралi тысячы гектараў хвойных пародаў. Як iдзе вiрлiвая сьцяна гэткага палу, з-пад агню ўцякае ўсё жывое — зайцы, лiсiцы, барсукi, нават мядзьведзi. Нiхто зь iх не нападае адзiн на аднаго, i, што цiкава, нiводная жывёлiна не палохаецца чалавека. Наадварот, усе шукаюць у яго абарону, толькi на яго i спадзяюцца. I мы ратавалi iх, адганялi ў больш-менш бясьпечнае месца. А адзiн малады мядзьведзь дык упадабаў нашу лесавую стаянку, дзе пахла тушонкай ды кашай, i, можа, з тыдзень жыў непадалёк. Пасьля кудысьцi сышоў. Улетку, як скончылася патрэба ў дровах, вярнуўся ў гарнiзон на батарэю.

Тут была трохi iнакшая атмасфэра — фарсiравалi баявую падрыхтоўку, мелася праверка дывiзii нейкай камiсiяй Мiнiстэрства абароны. Зрэшты, тых розных адмысловых камiсiяў заўжды было мноства, для салдатаў i нiзавых армейскiх падразьдзяленьняў яны ня мелi нiякага значэньня. Затое вышэйшае начальства заўжды ўпадала ад iх у панiку i пасылала свае папярэднiя камiсіi. Такiм чынам, войска кiравалася спрэс камiсіямi зь iх праверкамi, кантролем, i — бясконцымi нарадамi, дзе «накручвалi хвасты». Адзiн наш новы камандзiр дывiзiёну падпалкоўнiк Дзятлаў заўжды быў спакойны, гэты ўлюбёны ў артылерыю афiцэр, неблагi матэматык, з свае наiўнасьцi думаў, што галоўнае для нас — умець па-майстэрску страляць, а не палоць канавы, баючыся прыезду камiсій. Кожны тыдзень ён нас, камбатаў, трэнiраваў па артстралковай, спакойна, але настойлiва выпрацоўваў з нас прафэсiяналаў, майстроў трапнага агню. Сьпярша тое яму ўдавалася, мы, трое яго падначаленых, няблага правялi самыя цяжкiя i складаныя батарэйныя стрэльбы па марскiх цэлях, тое ж было пасьпяховым i ў складзе дывiзiёну. Камдыў мог быць задаволеным i нават разьлiчваць на нейкiя даброты ад начальства. Але, як вядома, д’ябал у войску нiколi ня сьпiць, ён заўжды на бязьзьменным дзяжурстве. Падпiльнаваў д’ябал i наш дывiзiён — неяк уначы загарэлася казарма. Паколькi яна, як, дарэчы, i ўсё тут, была з дрэва, дык да ранку i згарэла датла. Людзi ўбераглiся, але згарэла шмат зброi, тэхнiкi, рознага вайсковага майна. А тут яшчэ, як прыехалi пажарнiкi, у вогнiшчы пачалiся выбухi — рвалiся снарады i наўкола засквiрчэлi асколкi. Як пасьля высьветлiлася, то былi прыхаваныя боепрыпасы, якiя старшыны мелi ў капцёрках, каб кожны раз перад iмiтацыйнымi стрэльбамi ня бегаць па iх на склады.

Дагэтуль не магу зразумець, як за той пажар наш Дзятлаў ня страцiў пагоны. Ды i мы разам зь iм. Праўда, тое ды iншае страцiў адпраўлены на пэнсiю немалады ўжо камандзiр палку. Мабыць, гэта выратавала iншых. Што да мяне, дык я ў чарговы раз падаў рапарт на дэмабiлiзацыю. Паколькi ранейшыя мае захады на гэты конт ня мелi вынiку, дык я зьвярнуўся да мiнiстра абароны маршала Малiноўскага, якi быў дэпутатам Вярхоўнага Савету ад нашай акругi. Тое давала мне права на адмысловы зварот. Доўга не было нiякага адказу, i я пачаў ужо думаць, што мой рапарт не дайшоў да маршала. Ды неяк сьцюдзёным студзеньскiм ранкам пазванiлi з Долiнску, каб я неадкладна прыбыў у штаб дывiзii. Адзiная дарога туды колькi дзён была перамецена, i я пашыбаваў чыгункай. Насустрач дзьмуў ледзяны вецер, мароз быў градусаў пад 30. Але я шыбаваў, радуючыся, што, мабыць, нарэшце наш дэпутат звольнiць мяне з свае апрыклай мне армii, якая ўжо рабiлася для мяне вечным пракляцьцем. Азяблы i абмёрзлы прыйшоў у пэўную штабную каморку, далажыў. Малады франтаваты афiцэр-кадравiк паварушыў на стале паперы i знайшоў патрэбную. «Вы зьвярталiся да Мiнiстра абароны, маршала Савецкага Саюза, дэпутата Вярхоўнага Савету Саюза СССР таварыша Малiноўскага?» — «Так, зьвяртаўся». — «Атрыманы адказ. Зачытваю: паводле артыкулу такога Канстытуцыi СССР служба ва Узброеных Сiлах СССР ёсьць сьвяшчэнны абавязак кожнага грамадзянiна СССР. Растлумачыць тав. Быкаву В. У., што ён як грамадзянiн СССР цалкам i поўнасьцю павiнен выконваць патрабаваньне Канстытуцыi Саюза ССР. Подпiс: Мiнiстр абароны Саюза ССР, Маршал Савецкага Саюза, дэпутат Вярхоўнага Савету Саюза ССР Р. Малiноўскi. Вам зразумела?» — «Зразумела». — «Расьпiшыцеся, што азнаёмлены…» Бы пабiты, стомлены i падаўлены прыбрыў у свой таежны пасёлак. Даўно ўжо зразумеў, што вырвацца з войска па-добраму — марная справа. Заставалася адно выйсьце — скандал. Але на тое патрэбны быў iншы характар, якiм я не валодаў. Зноў жа, тут важна было не перабраць меру, каб замест дэмабiлiзацыi не апынуцца пад трыбуналам. Як мой колiшнi сябра Лёшка Клiмаў, якi, неяк добра «ўзяўшы», нацкаваў на крыклiвага начальнiка штабу сваю аўчарку — вялiзнага, даволi злоснага Джыма, i загрымеў пад суд. З адной няволi прыдбаў яшчэ горшую.

Па дарозе са службы спаткаў знаёмага нампатэха, якi сказаў: «Дзiвак-чалавек, да каго ты зьвяртаешся! Што мы для мiнiстра, дэпутата i маршала? Во i я, напрыклад. Служу з вайны i ўсё камандзiрам тэхроты. Неяк прыехаў Малiноўскi з iнспэкцыяй, сабраў афiцэраў — якiя жалабы? Ну я i сказаў: званьне не прысвойваюць, 15 год — капiтан. Ён да ад’ютанта: запiшы. Той запiсаў. Чакаю. Увосень загад па кадрах. Параграф першы — званьне палкоўнiк прысвоiць… Параграф другi — званьне падпалкоўнiк… Трэцi — маёр. Я чакаю, мяне ўсё няма. Нарэшце — званьне капiтана прысвоiць камандзiру транспартнай роты Сьцепаненку, гэта значыць, мне. Я ўстаў, плюнуў i пайшоў. Дзякуй за клопат, таварыш маршал. Так i хаджу — двойчы капiтанам». Я маўчаў, бо мне ня званьне патрэбна — патрэбна, каб мяне адпусьцiлi на волю. Абрыдзеў мне гэты расейскаяпонскi Усход, хачу дамоў. Мiнула ўжо чатыры гады, як я абыходжуся бяз водпуску, зьнябыўся на чужыне, сумую па сваiх чэзлых алешнiках. Што мне гэтыя таежныя нетры, кедры ды бамбук[?] Ды гэтае вайсковае бязладзьдзе, уцiск i дысцыплiна — я хачу дадому.

Але тое былi асабiстыя, суб’ектыўныя жаданьнi, а служба i рэальнае жыцьцё патрабавалi свайго — жорсткага i канкрэтнага. Кожнага дня, як заўжды ў 9.00 — развод на заняткi. Камандзiру батарэi трэба прыйсьцi раней, узяць рапарт ад дзяжурнага, праверыць якасьць «запраўкi коек». О, гэтыя «койкi» ды iхняя запраўка, зь якой пачынаўся лёс кожнага дня! Iх правяралi дзяжурныя, старшына, камбат, а пасьля i камдыў. I ня дай Бог, калi яшчэ праверыць камандзiр палку цi начальнiк штабу. Ужо яны абавязкова знойдуць, што дзесь крыва цi няроўна, i ўбачаць у гэтым злачынства супраць дзяржавы. Можна быць выдатным спэцыялiстам свае вайсковай прафэсii, «адданым справе ЛенiнаСталiна», але калi ў тваёй атэстацыi будзе запiсана, што ты недастаткова патрабавальны да выкананьня ўнутранагараспарадку, дык нiякага падвышэньня табе ня бачыць. Я ня прагнуў падвышэньня, таму аднойчы i назаўжды плюнуў на ўнутраны распарадак зь ягонымi «койкамi». Але тое ня значыла, што на яго ж плюнулi мае начальнiкi. Яны якраз i ня плюнулi, а засяродзiлi на тым усю сваю пiльную ўвагу, якую i зафiксавалi ў характарыстыках i атэстацыях Быкава. З гэтага можна зрабiць выснову, што як Быкаў адносiўся да вайсковай службы, так i служба адносiлася да яго. Узаемна мы адно аднаго не прымалi.

У адпаведнасьцi зь iснуючымi законаўстанаўленьнямi афiцэры на Далёкiм Усходзе павiнны былi служыць тры гады i пасьля замяняцца зь iншымi на цэнтральныя i заходнiя акругi. Але то — павiнны. На справе ж служылi па чатыры, пяць i шэсьць гадоў без замены i адпачынкаў, кожны год пiшучы рапарты, якiя заставалiся без адказу. Звычайна прасiлiся ў болей камфортныя Маскоўскую або Кiеўскую цi Закарпацкую акругi, часам у Прыбалтыйскую. У Беларускую было мала аматараў, лiчылася, што там жыцьцё беднае. Калi з дэмабiлiзацыяй у мяне нiчога не атрымалася, я пачаў дамагацца замены i напiсаў, што жадаю паехаць у Беларускую акругу. Нечакана на шостым годзе далёкаўсходняй службы прыйшоў загад аб маёй замене. Належала здаць батарэю, разьлiчыцца са службамi i адбыць у горад Асiповiчы, БССР.

Я асьцярожна парадаваўся i пачаў складаную працэдуру разьвiтаньня з палком.

Здаць батарэю, яе маёмасьць, зброю i тэхнiку аказалася надзвычай складана. Суцэльныя недахопы. Нешта згубiлася, нешта ў час ня сьпiсана i, хоць даўно знасiлася, значыцца ў наяўнасьцi. Штось даўно перададзена iншаму падразьдзялень-ню, а ў палкавых дакумэнтах таго не адзначана. Калi ўжо шмат з чым разабралiся, выявiлася, што не хапае аднаго буйнакалiбернага кулямёта, якi некалi выкарыстоўвалi для iмiтацыйных стрэльбаў. Праз той кулямёт я рызыкаваў застацца зiмаваць на Сахалiне. Выйсьце падказаў адзiн вопытны служака. Ён сказаў: «У цябе знойдзецца восем дваццаць? Схадзi ў краму, купi бутэльку каньяку, пастаў начальнiку боепiтаньня». Так i зрабiў. Калi мы з начбоем выходзiлi ўвечары з забягалаўкi, я папытаўся, дзе ўсё ж ён знойдзе той кулямёт? Цi хоць бы дастане на замену? А маёр кажа: нашто мне яго шукаць? Я яго проста выкрасьлю з кнiгi ўлiку… Нарэшце ўсё было скончана, усе бегункi падпiсаныя, атрымаў дакумэнты на праезд ад Сахалiну да ст. Асiповiчы, што ў Беларусi. Зноў прыйшлося з тыдзень цi больш нудзiцца на бакавых палiцах плацкартнага вагону, пакуль даехалi да Масквы. Ехалi спрэс афiцэры, што адслужылi сваё на дзiкiм Усходзе i цяпер радыя былi, што дапялiся цывiлiзаванага Захаду. У Маскве жонка з сынам паехалi наведаць яе сястру, што жыла ў Монiна, а я пайшоў паглядзець сталiцу, у якой па сутнасьцi яшчэ ня быў. Пачаў, вядома ж, з Чырвонай плошчы, якая зусiм не здалася мне вялiкай, якой уяўлялася на сьвяточных здымках, затое сьцены Крамля падалiся куды вышэйшыя, чым уяўлялася. У даўжэзную чаргу да маўзалею ня стаў, пайшоў па вулiцы Горкага ўгару. Хадзiў-хадзiў, захацелася дзе-небудзь перакусiць. Сярод сталiчнага люду адчуваў сябе, як i трэба было чакаць, няўклюдай — бы чалавек, што прыехаў з тайгi ў цывiлiзаваны край. Хадзiў спатнелы, у кiцелi, юхтовых ботах. Афiцыянтка кафэ, куды не без ваганьняў завiтаў,вядома ж, найперш зьмерала наведвальнiка пагардлiвым позiркам i праз зубы папытала, чаго ён жадае. Чаго я мог пажадаць? Сто грамаў i чаго-небудзь на закусь. Спытала — амлет? Хай будзе амлет. Асаблiва выпiваць аднаму не хацелася, але мусiў. Памятаў, як колiсь у Мiкалаеве, iдучы ранкам на службу з Валькам Бахцiгозiным, заўжды хацелi есьцi. На вулiцах у латках прадавалi бутэрброды з кiлькай i тут жа гарэлку на разьлiў. Купляць адны бутэрброды было сорамна, дык мы дадавалi: ну i сто грам. Тады бойкiя цёткi-прадаўшчыцы роблена зьдзiўлялiся: ай-яй, такiя маладыя, што вам па сто грам! Бярыце па дзьвесьце!

Даводзiлася браць па дзьвесьце. Гэтак i тут. Выпiў сто, пасьля яшчэ сто. Ну i добра! Настрой стаў весялейшы iМасква прыгажэйшая.

У вайсковай камэндатуры станцыi Асiповiчы, канчатковага пункту майго падарожжа, дазнаўся, што патрэбны мне полк зусiм ня тут, а ў Лапiчах, гэта дзесьцi далей, у лесе. Што гэта — буйнакалiберны (152-мм гаўбiцы-гарматы) армейскi полк. Як дабрацца туды? Звычайна — на шашу i галасаваць.

Так i зрабiлi. Неяк ускараскалiся на паўзагружаную трохтонку, куды падсеў яшчэ адзiн капiтан, якi таксама ехаў у Лапiчы. Я зь цiкавасьцю азiраў восеньскiя палеткi наўкола, застаўленыя белымi мяхамi, — сяляне выбiралi бульбу. Дзе-нiдзе ў неба вiлiся празрыстыя дымкi. Надвор’е было цiхае, стаяла пара бабiнага лета. Хвойныя бары абапал дарогi выклiкалi ў мяне шчымлiвае замiлаваньне — столькi год гэтае хараство я бачыў толькi ў снах на Усходзе. Сусед-капiтан распавёў, як хораша цяпер ловiцца на блясну шчупак, толькi ўчора ён выцягнуў з рэчкi трохкiлаграмовую рыбiну. Цяпер там пасьля службы ўсе афiцэры размахваюць сьпiнiнгамi. Я слухаў яго i раптам падумаў: буду служыць! Хай, калi так сталася, ня змог вырвацца там, дык тут застаюся. Усё ж дома, не на чужыне. Беларусь — не Курылы.

Той увогуле супакоена-iдылiчны настрой трохi апаў, калi ўбачыў ля ракi будучую сваю казарму — старую, абшарпаную, яшчэ мiкалаеўскiх часiн збудоўку з чырвонай цэглы, якая невядома якiм цудам захавалася пасьля дзьвюх войнаў. Але падумалася: можа, i добра, затое не згарыць, ня прыйдзецца за яе нiкому адказваць. Усё тут я хацеў бачыць лепшым, чым там, на Усходзе. Аднак iдылiчны настрой прадаўжаўся нядоўга, у штабе мне далi прачытаць загад па акрузе, дзе я прызначаўся зусiм не камандзiрам батарэi, а крышку нiжэй, на штабную пасаду. Трохi разважыў шы, вырашыў: можа, i лепш, спакайней будзе. Там жа сказалi зайсьцi да нампалiта, якi задаў толькi адно пытаньне: «У партыi быў?» — «Не, — кажу, — ня быў». — «Ну, усё, iдзiце». Пайшоў, трохi, аднак, задумаўшыся над тым невыпадковым пытаньнем.

На кватэрнае ўладкаваньне было дадзена два днi, за якiя я яго i вырашыў: знайшоў куток у калгаснiка з суседняй вёскi. Цёмны i даволi сьцюдзёны. Гаспадар ляжаў п’яны, гаспадыня лаяла апошнiмi словамi i яго, i савецкую ўласьць. Пэўна ж, я тут аказаўся ня самы жаданы. Жонка з сынам паехала ў Горадню да сястры, якая некалi засталася ў нашай кватэры, а пасьля выйшла замуж. Як пiсала, — таксама за афiцэра.

Адзiн разумны афiцэр на Сахалiне некалi казаў, што Савецкая армiя вельмi нагадвае сабой плянэту-пульсар, якая то сьцiскаецца, то пашыраецца, i ў тым уся яе функцыя. У спакойным стане яна iснаваць ня можа, спакой для яе — пагiбель. А хто хоча гiнуць? Во i трапечацца. Каб жа толькi не хацець самой гiнуць, але ж ёсьць яшчэ прагнасьць загубiць ворагаў, якiя для кожнай армii заўсёды знойдуцца. Узаемазалежнасьць войска i ворагаў выключная. Як толькi ствараецца войска, у той жа момант зьяўляюцца i ворагi. I наадварот. Праблема хiба ў тым, як iм адно да аднаго падступiцца? Зь якога боку. Во тады i паяўляецца славутая тактыка (яна ж i стратэгiя) тыкаў, спроб i памылак. У пэўным сэнсе таго, што на простай мове называецца: iдзi-пастой. Iдзi — ня ведаю куды, прынясi — немаведама што. То павялiчваюць, то памяншаюць. То мабiлiзуюць, ламаючы жыцьцё людзям, то звальняюць, зноў жа бяз жаднай увагi да людзкiх лёсаў. Увосень Мiкiта Хрушчоў аб’явiў аб скарачэньнi савецкага войска на 55 тысячаў чалавек. Ужо зманены «гражданкай», я спаткаў тую навiну нават з радасьцю, але шмат iншых афiцэраў, што меркавалi назаўжды зьвязаць сваё жыцьцё з войскам, апынулiся ў разгубленасьцi. Перажылi драму лёсу.

Ня ведаю, як тое скарачэньне адбывалася ў iншых акругах, на Далёкiм Усходзе (хаця можна было сабе ўявiць па тым бязладзьдзi, якое суправаджала там нядаўняе пашырэньне), у Лапiчах усiх афiцэраў пагналi на мэдкамiсiю.

Вайсковыя мэдыкi, бы на канвэеры, агледзелi кожнага i ў кожнага нешта знайшлi. У мяне — недастатковасьць мiтральнага кляпану56, i як вынiк — запiс у дакумэнце: не прыгодны для службы ў мiрны час. (Дарэчы, як шэсьць год таму прызывалi, тады не знайшлi нiчога. Тады я быў цалкам прыгодны.)

Разьлiк з гэтым палком быў просты i непрацяглы, за кароткi час нiякiх запазычаньняў там не пасьпеў зрабiць. На разьвiтаньне выпiўшы са сваiм кватэрным гаспадаром, выйшаў на шашу i трохi счакаў спадарожную машыну. Сыпаў рэдкi сьняжок, дзьмуў зiмовы вецер. А я, можа, упершынюза шмат год адчуў сябе вольным ад усяго на сьвеце. Праўда, радасьць з тае нагоды чамусь была невялiкая. Насыпалiся няпрошаныя клопаты i трывогi. На гэты раз, аднак, суцяшала, што я — дома, а не дзе-небудзь на краi зямлi. Ужо дома, мабыць, не прападу.

Празь Менск прыехаў у Горадню, куды трохi раней прыехала жонка з сынам. Тут настрой мой крыху апаў: кватэрка жончынай сястры Веры аказалася мiзэрненькай, у старым доме, i хоць гаспадары спаткалi падсяленцаў увогуле гасцiнна, я зразумеў, што доўга тут жыць нельга. Тут жа высьветлiлася, што гаспадар i праўда афiцэр, але з пэўнага роду войск i служыць у абкаме ў якасьцi ад’ютанта першага сакратара.

Колькi дзён патрацiў на стаўленьне на ўлiк у ваенкамаце, атрыманьне пашпарту. Наконт кватэры ваенкамат нiчым памагчы ня мог, адсылаў у гарвыканкам. Той абяцаў паставiць на чаргу. Чарга, вядома ж, iльготная, так што чакайце, можа, калi i атрымаеце. Забягаючы наперад, зазначу, што чакаць давялося тры доўгiя бескватэрныя гады, перажыўшы не адну кватэрную драму.

Першая зьявiлася цi не праз тыдзень пасьля прыезду. Увечары аднаго дня прыйшоў з працы Павел Зьмiтравiч (дарэчы, мой аднагодак) i кажа: ёсьць магчымасьць. Адзiн iхнi работнiк зьехаў на раён, ягоная кватэра вызвалiлася. Трэба займаць. Увогуле акт незаконны, але цяпер усе так робяць, iнакш не дачакаешся. Ня дужа мне хацелася рабiцьтое, ужо меў некаторы на гэты конт вопыт. На Сахалiне спрабаваў самавольна заняць — не кватэру — суседнюю каморку, ды нiчога не атрымалася, выперлi праз тыдзень. Ну, але тут, можа, iншая справа. Можа, хоць з увагi да Паўла, калi не да мяне, дадуць дажыць да вясны. Злавiў на вулiцы машыну i перавёз свае клумкi.

Кватэрка ўвогуле аказалася самая занядбаная, пакойчык зь сяньмi, дзьверы ў двор. Замок без ключа, заткнутыдужкай за прабой. Няспраўная грубка, тэлефон на падаконьнiку. Тэлефон выклiкаў у мяне падазрэньне — чаму ён тут? Да таго ж нявыключаны.

Чаму i для чаго, высьветлiлася ранкам, як у дзьверы моцна пастукалi. Завiталi двое i ветлiва пацiкавiлiся, хто тут пасялiўся. Я патлумачыў, яны моўчкi выйшлi. Праз пару гадзiнаў прыйшлi зноў, але ўжо зь мiлiцыянтам i дамаўправам. «Немедленно освободить квартиру! Почему? А потому. Иначе выбросим сами».

У абед прыбягае жончына сястра Вера — у iх таксама скандал. Выклiкалi Паўла, пагражалi адказнасьцю. Куды выклiкалi? Ды ў КДБ, ён жа там працуе. А гэта ж iхняя тайная кватэра, дзе яны спатыкаюцца з кiм трэба. Во дык справы, сказаў сабе Быкаў, во дык улез. Мала што сам улез, дык яшчэ i чалавеку нашкодзiў.

Яшчэ некалькi дзён стукалi ў дзьверы, пагражалi i папярэджвалi. I я ня вытрываў, пайшоў у пошукi iншай кватэры. Спаткаў на вулiцы даўняга знаёмага мастака Блiзьняцова, i ён кажа: ёсьць кватэра, нядаўна вызвалiлася. Праўда, халодная i без вады. I без туалету. Ня ведаю, цi падключана да электрасеткi. Кватэра аказалася на вулiцы Падгорнай, паблiзу ад Нёмана, куды я i пераехаў пад новы 1956 год.

Найбольшы клопат быў вырашаны, заставаўся наступны — праца. Жонка ўладкавалася ў школу хутка, а мне давялося чакаць. У рэдакцыi, куды, вядома ж, неўзабаве завiтаў, людзi памянялiся, зьмянiўся i галоўны рэдактар. Новы, Васiль Булай, найперш папытаўся пра маю партыйнасьць i, учуўшы адказ, моўчкi разьвёў рукамi. Ён наогул не любiў свае думкi выказваць словамi. Вiдаць, засвоiўшы пэўныя ўрокi 30-х гадоў, у гутарцы аддаваў перавагу жэстам, якiя можна было разумець як заўгодна. Але тут я зразумеў правiльна — працы няма.

Нейкi час падзарабляў у майстэрнi мастацкага фонду, дзе таксама амаль усе мастакi былi ўжо новыя. Мой сябра Вiктар Марозаў зьехаў на Украiну, Дзешка памёр. Кох сядзеў у лягеры. (Неўзабаве прыехаў рэабiлiтаваны. Выкрыты КДБ як аўтар карыкатур на Сталiна, аказаўся невiнаваты, карыкатуры маляваў iншы.) Я набыў у камiсiйнайлаўцы радыёпрыёмнiк i, застаўшыся ранкам у кватэры з сынам, пачынаў слухаць «Свабоду» цi Бi-Бi-Сi. Апантана працавалi глушылкi, але часам што-нiшто можна было ўчуць. Апроч iнфармацыйных праграмаў падабалiся шмат якiя перадачы на культуралягiчныя тэмы — лекцыi В.Вэйдле i Гольдбэрга. Toe было новым i вельмi ўражвала. На Далёкiм Усходзе нiчога з тых станцыяў учуць было немагчыма. Там жа, на Падгорнай, напiсаў першае пасьля звальненьня апавяданьне, якое аднёс у рэдакцыю. Там у адзьдзеле культуры пазнаёмiўся з лiткансультантам Мiхасём Васiльком i аднавiў колiшняе знаёмства з лiтсупрацоўнiцай гэтага аддзелу Iрынай Суворавай. Трохi знаёмы з ёй быў з 49-га, калi яна студэнткай прыязджала на газэтную практыку ў Горадню. Пра Мiхася Восiпавiча я ведаў няшмат.

Да нядаўняга часу гэты заходнебеларускi паэт жыў у Баброўнi за Скiдалем i за год перад тым перабраўся ў Горадню. Выглядаў ён дужа змарнелым, пакамячаным жыцьцём чалавекам, зрэдчас пiсаў юбiлейныя вершы, што зьмяшчалiся на першай старонцы газэты. З выпадку знаёмства мы выпiлi зь iм на рагу Савецкай i Цэткiн, я папытаў ся, як яму жывецца, i ён заплакаў. На ўсе мае пытаньнi чаму, у чым справа, — ён толькi махнуў рукой. Ужо пасьля стала вядома, што ў той час (як, зрэшты, i пасьля) яго цi ня кожнага дня цягалi ў КДБ, чагось дамагалiся. Але чаго — Мiхась Восiпавiч так i не сказаў да самай сваёй сьмерцi ў шасьцiдзясятым годзе.

Ужо пасьля сьмерці Міхася Васілька стала вядома яго ваенная драма. Змабілізаваны ў польскае войска напачатку Другой сусьветнай вайны ён разам са шматлікімі жаўнерамі трапіў у нямецкі палон, адкуль выбавіўся пасьля нападу гітлераўцаў на Савецкі Саюз. Вядома, як папулярны ў народзе беларускі паэт, ён ня мог прамінуць увагі да сябе нацыянальных сілаў, таксама як і савецкай партызанк і. Міхась Васілёк ухіляўся ад абодвух бакоў, хацеў заставацца нэўтральным, жыць разам зь сям’ёй у сваёй роднай Баброўні. Але тое не ўдавалася. Як ён мне распавёў аднойчы, зь «вялікай зямлі» за ім быў прысланы самалёт, каб вывезьці яго ў Маскву, дзе на той час жылі ягоныя сябры-пісьменьнікі Максім Танк, Піліп Пястрак ды іншыя. Але Васільку позна паведамілі пра тое, ён спазьніўся на партызанскае лётнішча, замест яго ў Маскву паляцеў іншы. З таго моманту ў паэта-селяніна пачаліся вялікія беды. Яго змусілі прыняць удзел у мясцовым зьезьдзе БЦР, які адбываўся ў Беластоку, што стала падставай для арышту Васілька с ь м е р ш а м пасьля вызваленьня, і ён дужа пашкадаваў, што разам зь іншымі не падаўся на захад. Нейкі час патрымаўшы ў Лідзкай турме, пасьля допытаў і катаваньняў яго, аднак, выпусьцілі. Але не пакінулі без увагі цераз увесь час да самае сьмерці, падазраючы ў ім калябаранта, нямецкага агента.

Між тым, як мне распавёў з крыўдай другі гарадзенскі пакутнік Г. Цьвятніцкі, яўныя агенты хадзілі побач па гарадзенскіх вуліцах, ніхто іх не лавіў. Рэч у тым, што ў 41-м годзе немцы вельмі хутка захапілі Горадню, а слаўныя чэкісты так порстка ўцяклі, што не пасьпелі зьнішчыць картатэку ўласных агентаў. Завалодаўшы ёю, гестапа зусім ня рупілася расстрэльваць савецкіх сэксотаў — яно іх хуценька перавербавала і змусіла працаваць на нямецкія ўлады. Так яны і працавалі аж да вызваленьня ў 44-м годзе. А як прыйшлі «другія саветы» (так мясцовыя жыхары называл і тагачасную рэстаўрацыю савецкай улады), чэкісты прывезьлі з Масквы захаваныя там дублікаты даваенных картак, і тыя самыя людзі зноў пачалі працаваць на старых-новых гаспадароў. Тое доўжылася шэраг гадоў, іх пасьпяхова выкарыстоў валі без увагі на іх нядаўняе гестапаўскае мінулае, аж пакуль яны былі патрэбны. Пасьля прыбралі патроху — бяз гвалту і шуму. Але ж людзі ўсё бачылі. Толькі не абураліся.

Прывыклі за гады ліхалецьця.

У кватэры было малаўтульна i сьцюдзёна, па ваду трэба было хадзiць праз тры двары. Але я ўвесь дзень быў вольны i пачаў пiсаць. Пазьней, калi ўжо стаў аўтарам кнiжак, у мяне пыталiся: як i чаму сталася тое? Што хацеў сказаць чалавецтву, якой iсьцiне яго навучыць? Мабыць, — нiякiх iсьцiн; адразу адчуў, што па натуры я не прапаведнiк.

Тады для мяне важна было намацаць свой шлях у жыцьцi, неяк вызначыцца. Мне iшоў 32-гi год, а ў галоўных адносiнах — пошуках свайго месца сярод людзей — я быў пачаткоўцам. Пэўнага месца ў жыцьцi ў мяне не было, што, безумоўна, не магло не турбаваць мяне, як i кожнага чалавека ў гэткiм становiшчы. Тое ж, чым я займаўся зь юначых гадоў, аказалася зманам, пустэчай, поўнаю непатрэбнасьцю.

Суцяшала хiба меркаваньне, што ўсё тое адбывалася не па ўласнай волi. На тое быў змушаны. Лёсам, жыцьцём, людзьмi — добрымi i злымi. А найбольш уладай, якая ў нас тады намагалася вызначаць усё — ад глабальных мэтаў да лёсу маленькага чалавека.

У тую зiму пiсаў шмат, менш перапiсваў i амаль усё рваў на шматкi. Мала што даводзiў да фiналу. Звычайна з ахвотай пачаўшы, неўзабаве трацiў цiкавасьць. Усё здавалася кепска. Даўшы паляжаць зь месяц, выбраў адно апавяданьне, аднёс у рэдакцыю. Мiхась Васiлёк сказаў, што будзе паседжаньне лiтгуртка, дзе i абмяркуем.

Toe паседжаньне абласных аматараў лiтаратуры было першым i апошнiм, у якiм я ўдзельнiчаў. Прыйшло паўтара дзясятка чалавек розных узростаў — студэнтаў i пэнсiянэраў, адна дзяўчына. Галоўным арбiтрам быў выкладчык пэдiнстытуту, якi няшчадна грамiў нас, бы ворагаў прыгожага пiсьменства, пасягацеляў на лiтаратурныя асновы.

Iншыя раўнялiся на кiраўнiка. Мне там дасталося болей за ўсiх. Рэдакцыйны супрацоўнiк пападкрэсьлiваў чырвоным алоўкам усе займеньнiкi ЁН, атрымалася дужа страката i ўражлiва. Toe i вырашыла прысуд: дрэнна ва ўсiх адносiнах. Зрэшты, у iншых было ня лепш. Пасьля Мiхась Восiпавiч суцяшаў, што напачатку так бывае заўжды, хаця для мяне тое было слабым суцяшэньнем. Няхутка пасьля таго наважыўся паслаць новае апавяданьне ў часопiс «Маладосць», якi нядаўна пачаў выходзiць у Менску.

Дзеля праўдзівасьці мушу зазначыць, што перад «Стратай» напісаў невялікую вайсковую аповесьць пад назовам «Апошні баец», якую паслаў у «Маладосьць». Аповесьць, на мой погляд, была беззаганнай у ідэйных адносінах, але ў друк яе не прынялі. Загадчык аддзелу прозы Іван Навуменка, паморшчыўшыся, сказаў аўтару, што для часопісу не падыходзіць. Тады я быў гатовы пакрыўдзіцца, а неўзабаве стаўся ўдзячны будучаму акадэміку і народнаму. Праўда, каб зразумець тое, спатрэбілася надрукаваць аповесьць — з працягам у «Чырвонай зьмене». Болей яе не друкаваў нідзе.

Па справах падпіскі ў Горадню прыехаў Георгі Шчарбатаў, беларускі пісьменьнік, намесьнік рэдактара часопісу «Маладосьць». Ён ужо чытаў мае першыя апавяданьні, адно зь якіх надрукавала і ягоная «Маладосьць». Увечары мы спаткаліся ў кафэ на Савецкай і добра пагутарылі. Георгій уважліва паставіўся да мяне, папытаўся, дзе, што? Дзе нарадзіўся, дзе вучыўся. Сказаў, што маеш талент, трэба толькі пісаць. Я сказаў, што філялягічнай адукацыі ня маю, ва ўнівэрсітэце не вучыўся. На тое Шчарбатаў заўважыў, што вучыцца, канешне, трэба, але тое не галоўнае. Галоўнае ўсё ж талент. Ні Талстой, ні Горкі, ні Бунін ня мелі ўнівэрсітэцкай адукацыі. У літаратуры ўсё дасягаецца працай. Таксама як нашыя Брыль або Танк. І калі Шамяк ін скончыў двухгадовую ПШ, дык ці так ужо шмат набраў там у галіне літаратуры. У партыйных школах літаратуры ня вучаць, вучаць зусім іншаму. Тыя ягоныя словы ўвогуле мне запомніліся, хоць Георгі Шчарбатаў зусім ня быў пісьменьнікам першай велічыні.

Праз колькі гадоў Я. Еўтушэнка напіша, што вялікія мала чым могуць дапамагчы пачаткоўцам, якім звычайна плённа дапамагаюць сярэднія таленты. Тое — праўда.

Першага жывога пісьменьніка-празаіка я пабачыў у Гародні, то быў Піліп Пястрак. Неяк, будучы на Савецкай, згледзеў, як пажылы чалавек у саламяным капелюшы штось прыпыніўся на ходніку і азіраецца. Прытым з замілаваньнем вымаўляе адно толькі слова «кошык». Сапраўды, непадалёк пераходзіць вуліцу вясковая кабета з пустым лазовым кошыкам. У тым чалавеку я пазнаў знакамітага на той час пісьменьніка Піліпа Пестрака.

То быў ці не апошні з арыгіналаў — заходнебеларускіх пісьменьнікаў-камуністаў, шмат год сядзеў у Гродзенскай турме, дзе, дарэчы, студыяваў марксізм, выхоўваючыся як пралетарскі рэвалюцыянер. Ім ён і застаўся на ўсё жыцьцё.

Аднойчы, у час чарговае дэкады беларускай літаратуры, група беларускіх пісьменьнікаў езьдзіла па раёнах, дзе іх вадзілі па жывёлагадоўчых комплексах, паказвалі новыя сіласныя вежы. Як група ў белых халатах пайшла ў чарговы сьвінарнік, Піліп Сямёнавіч прытрымаў мяне за крысо — што, ты не нанюхаўся гаўна? Пойдзем у аўтобус. Мы зайшлі ў пусты аўтобус, і Піліп Сямёнавіч адразу выпаліў: парадку ня будзе. — Чаму? — Бо ўладу захапілі ворагі. — Якія ворагі? — Клясавыя.

Пястрак памаўчаў. — У гэтага ж І. было аж 80 гектараў зямлі. А ў Б. — 40. А ў вашага Карпюка — 30. Во яны і кіруюць. Да чаго дакіруюцца…

Гэта быў даўні пункцік Піліпа Сямёнавіча. А ўвогуле ён быў чалавек прыстойны, нават чалавечны. На пісьменьніцкіх мерапрыемствах заўсёды выступаў у абарону слабых і пакрыў джаных. Ня ладзіў з начальствам. Любіў Барадуліна — можа, ня так за вершы, як за ягоную апалітычнасьць. У паездку заўжды выпраўляўся з старым пацертым партфелікам, зь якога, як толькі займаў месца ў купэ, выстаўляў бутэльку, клаў ладны шмат сала, пару цыбулінаў. І пачынаў пачостку з размовай. Калі здаралася наведаць рэстаран, замаўляў гарэлку на вагу — але не па 200 грамаў, а адразу на ўсіх — 800. Заўжды плаціў сам.

Ягоны канфлікт з уладамі пачаўся ў 39-м. Адразу пасьля вызваленьня з Гродзенскай турмы Пястрак кінуўся ствараць рэвалюцыйны камітэт, каб помсьціць палякам. Але чырвонаармейцы прывезьлі ў Горадню свой рэўкам, а шматгадоваму вязьню сказалі — асадзі назад. Ён, натуральна, пакрыўдзіўся, ды стрываў. Пасьля яшчэ шмат разоў крыўдзіўся, бо яго асаджвалі ўсё ніжэй і ніжэй. Памёр ён на адзіноце, ці ня ўсімі забыты, аўтарам ці не аднаго, хоць і таўстога, раману «Сустрэнемся на барыкадах».

Тым часам настала вясна, на Савецкай вулiцы ў Гораднi зацьвiталi каштаны. Я перабраўся на iншую кватэру — таксама нехуцавую, але з водаправодам. Сталай працы ўсё яшчэ ня меў. Неяк iдучы па вулiцы, спаткаў намесьнiка галоўнага рэдактара Андрэя Салаўёва, якi папытаўся пра мае справы i сказаў зайсьцi ў рэдакцыю. То быў удалы вiзыт: неўзабаве я заняў месца ў сакратарыяце — тое самае, якое пакiнуў сем год таму. Маiм новым начальнiкам — адказным сакратаром — тады стаў Андрэй Колас, якi незадоўга перад тым пераехаў з Ваўкавыску. За сталом побач працаваў мастак-рэтушор Валодзя Фрыдрыхсон, выкрутлiвы лёс якога закiнуў з Архангельску на Беларусь. Ён нарадзiўся ў сям’i абруселага немца, але як пачалася вайна, каб пазьбегнуць пэўных праблемаў, выдаў сябе за яўрэя, ды быў выкрыты i апынуўся ў працоўных лягерох на Паўночным Урале. Будучы па адукацыi кiнаапэратарам (скончыў ВГІК), ня мог уладкавацца ў Расеi, а ў Гораднi яго прыгрэла ўсё тая ж добрая душа Андрэя Абрамавiча Салаўёва. Георгiй Цьвятнiцкi, як i раней, за сталом насупраць мераў лiнейкай набор ды маляваў макеты газэтных старонак.

Я на той раз меў шмат сакратарскiх абавязкаў. Найперш вычытваў тасаўскiя i белтаўскiя стужкi, што перадавалiся па тэлетайпе, пасьля правiў тэксты перакладаў зь беларускай на расейскую i наадварот. Вычытваў таксама расейскiя матар’ялы. Для таго давялося грунтоўна заняцца стылiстыкай. Андрэй Абрамавiч неяк уручыў мне тоўстую кнiгу — курс газэтнай стылiстыкi для завочнiкаў, якi я добрасумленна праштудыяваў. Газэтная практыка, вядома ж, куды як адрозьнiвалася ад пурытанскай тэорыi, i маёй праўкай журналiсты былi незадаволеныя. Усе так пiшуць, казалi яны. Сапраўды, менскiя газэты, у тым лiку «Советская Белоруссия» i «Звязда» (ды i «Правда» таксама), кiравалiся ўласнымi партыйнымi правiламi стылiстыкi. Чаму «Гродзенская праўда» павiнна кiравацца iнакшымi? I я махнуў рукой. Хай iдуць, як iшлi дагэтуль, гэтыя несьмяротныя выразы накшталт: вядуць барацьбу, вядуць уборку, вядуць нарыхтоўку. Ды шмат iншых. Колiшняга строгага раўнiўца лiтаратурна-газэтнай мовы Мiколы Аўчарова ўжо не было ў рэдакцыi. Зь яго «падазроным» мiнулым ён тут працаваў нядоўга i, звольнены, зьехаў у Таганрог, дзе паступiў на камбайнавы завод рабочым. А то быў выдатны мовавед, якiя ў рэдакцыях здараюцца нячаста. На пачатку лета з аддзелу культуры мне далi адзiн матар’ял наконт кватэрнай несправядлiвасьцi, i я за выхадны напiсаў фэльетон. Iрына Суворава ў маёй прысутнасьцi аддала той фельетон Коласу, дадаўшы пэўныя камплiмэнты ў адрас аўтара. Toe змусiла мяне да нiякаватасьцi. Нязвыклы да пахвалы, я ня ведаў яшчэ, што ў пэўныя моманты лягчэй трываць папрок, чым пахвалу. Тым болей публiчную i ад жанчыны, да якой маеш сымпатыю.

У адным зь летнiх нумароў «Маладосьць» надрукавала маё апавяданьне «Страта». А яшчэ празь невялiкi час тое апавяданьне выйшла ў маскоўскiм часопiсе «Советский воин». Пераклаў яго вайсковы журналiст Якаў Плехаў, якi тады таксама пачынаў сваю лiтаратурную творчасьць. Гэта падвойная ўдача адразу ўзьняла аўтара ў яго ўласных вачох, хаця зьнешне я стараўся быць як мага спакайнейшым. Мабыць, баяўся спалохаць нечаканую ўдачу. Тым болей, што, прачытаўшы абодва тэксты, знайшоў там масу слабiны i нават недарэчнасьцяў, з чагодоўга пакутаваў. Тыя перажыванкi iмкнуўся заглушыць працай над новымi рэчамi, калi, здавалася, напiшацца лепш. Бо ўжо займеў нейкi вопыт. На жаль, лепей усё не пiсалася. Цi вопыт аказаўся недастатковы, цi — што болей верагодна — спрацавала выснова: у лiтаратуры кожны новы твор пачынаецца як бы ў першы раз. У першы раз наогул. Пасьля колькi я нi пiсаў, кожны раз успамiнаў тое, прачытанае, здаецца, у Парандоў скага. Тады я наогул шмат чытаў лiтаратуры такога кшталту — галоўным чынам пра пiсьменьнiцкую тэхналёгiю. Думалася, менавiта ў ёй — сакрэты пiсьменьнiцкага посьпеху. Аказалася — ня ў ёй. Цi ня толькi i ня столькi ў ёй. Даўно вядома, што складнiкi культуры — жыцьцё i сама культура. Адно без другога мала што значыць i ў лiтаратуры.

У мяне, як здавалася, веданьня жыцьця хапала, меў вопыт, нагледзеўся на мноства людзей i людзкiх тыпаў. Культуры, ведама, не хапала. Але, як пасьля зразумеў, культура — рэч бязьмерная. Колькi яе ў каго нi ёсьць, наўрад цi можна сказаць, што хапае. Культура — мора, бязьмежны акiян, назапашаны чалавецтвам праз тысячагодзьдзi. Зрэшты, як i жыцьцё таксама. Мабыць, нiкому немагчыма тое ды iншае ахапiць у поўным аб’ёме. Але для нашага чалавека мала клопату было да сусьветнай культуры — яму абы дапяцца да культуры савецкай. Нацыянальнай па форме i сацыялiстычнай па зьмесьце. Адмыслоўцы гэткай культуры выхоўвалiся партыяй, навучалiся ў ВНУ, шчыравалi ў лiтаратуразнаўчай i фiлялягiчнай навуках. Акадэмiя навук Беларусi выдала расейска-беларускi слоўнiк пад рэдакцыяй акадэмiка Крапiвы, дзе беларуская лексыка амаль упадабнялася да расейскай, што, паводле задумы, павiнна было працаваць на зьлiцьцё народаў у адну братнюю сям’ю. Народы не зьлiлiся, але моўнай шкоды той слоўнiк нарабiў нямала, гэтая шкода адчуваецца i дагэтуль. Працуючы ў сакратарыяце, я змушаны быў правiць беларускiя тэксты паводле таго слоўнiка, хаця часьцяком мая беларуская натура працiвiлася моўнаму гвалту. Успамiналiся мамiны словы i выразы, якiя былi iншыя, нават iншай прыроды, але ж iх на газэтную старонку ня ўставiш. Iх выкрасьлiць карэктар, перад якiм на стале ляжыць моўны закон у выглядзе таго ж слоўнiка акадэмiка Кандрата Крапiвы, адзначанага Дзяржаўнай прэмiяй СССР.

Што ўжо казаць пра мову мастацкай лiтаратуры, над партыйнай чысьцiнёй каторай шчыравалi партыйныя рэдактары ўсiх лiтаратурных выданьняў. Тым болей iхнiя памагатыя зь лiку маладых выхаванцаў Белдзяржунівэрсытэту.

Першы мой пiсьменьнiцкi канфлiкт быў менавiта ў галiне мовы, якая, вядома ж, не адпавядала выдавецкарэдактарскiм канонам. Мае апавяданьнi вярталi, перакрэсьленыя шматлiкiмi заўвагамi-прыдзiркамi. Toe, вядома, было непрыемна, але i давала адчуць неабходны ўзровень тагачаснай лiтаратуры, нейкiм чынам адаптавацца да яго.

Напрыканцы года я атрымаў ад Саюзу пiсьменьнiкаў запросiны на ўдзел у штогадовым сэмiнары маладых, што адбываўся ў Каралiшчавiчах пад Менскам. Мiлы той маёнтачак апальнага партыйнага функцыянэра шмат год служыў i спрыяў беларускаму пiсьменству, празь яго прайшлi цi ня ўсе тагачасныя маладыя. Старыя там шэраг гадоў мелi магчымасьць перавесьцi дых ад партыйнай задухi на месцах свае працы, iдэалягiчных пасадах. Там сярод елак i хвой усе бы рабiлiся роўныя, заглыблялiся ва ўласны мастакоўскi сьвет i тварылi, тварылi… Як i што — гэта ўжо iншая справа, мабыць, кожны сваё. Meлеж тварыў ня тое, што тварыў Пасьлядовiч, Броўка iнакш, чым Куляшоў. Дапушчаныя туды на тыдзень, мы назiралi i слухалi. Прафэсар Гутараў палымяна ўводзiў нас у прагрэсiўны, на ягоную думку, сьвет сацрэалiзму, марксісцка-ленiнскую эстэтыку, Шамякiн з уласным вопытам партыйнага раманiста нацiскаў на адлюстраваньне авангарднае ролi партыi ў барацьбе з нямецка-фашысцкiмi захопнiкамi. Уладзiмер Карпаў завастраў нашу ўвагу на прошуках заходнiх агентаў, былых калябарантаў, якiх трэба было выкрываць. Брыль тае ўвагi не завастраў, болей гаварыў пра лiрызм у лiтаратуры, прыкладам маючы ўласнае апавяданьне «Галя». Брыль тады падабаўся маладым, у той час як Мележ быў мала знаёмы i нiхто не чакаў ад яго неспадзяваных «Людзей на балоце». Мы, паўтара дзясятка ўдзельнiкаў, што прыехалi з правiнцыi, чыталi i абмяркоўвалi прывезенае з сабой, хаця ўсё тое было так сабе i не запомнiлася. Апроч хiба «Зонi» маладога Вячаслава Адамчыка. Адамчык быў прызнаны несумненным талентам, казалi: малады, а глядзi, як апiсвае старых. Тое было праўдай. Мае вайсковыя апавяданьнi надта ня ганiлi, але i не хвалiлi. Мабыць, мелi на тое рацыю.

Тады, як, зрэшты, i заўжды, лiтаратуру арыентавалi на сучаснасьць, датэрмiновае выкананьне чарговай пяцiгодкi. I яшчэ — на ўслаўленьне перадавiкоў, стаханаўцаў, ударнiкаў камунiстычнай працы. Вайна зь яе «бясконцым гераiзмам» усё болей зьнiкала ў мiнулым. Зрэшты, па тым асаблiва не бедавалi…

Недзе на гэтым часе ў часопісе «Маладосьць» зьявілася новая аповесьць яе галоўнага рэдактара Аляксея Кулакоўскага пад назовам «Дабрасельцы». Твор гэты быў вельмі рэалістычны ў сваім паказе існаваньня беларускай вёскі пасьля вайны. Ва ўсякім разе паводле сваёй праўдзівасьці нічога падобнага ў беларускай літаратуры не было. Але менавіта тым аповесьць, мабыць, і напалохала партыйнае кіраўніцтва, якое не замарудзіла паказаць сваю ўладу. У партыйных газэтах зьявіліся разгромныя артыкулы на аповесьць, рэдактар быў зьняты з ягонай пасады. Аднойчы, будучы ў Менску, мы з Карпюком надумалі зайсьці ў «Маладосьць», каб выказаць аўтару сваё захапленьне ягоным творам і паспачуваць. Кулакоўскі сядзеў адзін у сваім кабінэце (час быў на сконе дня), і мы сказалі яму, што думалі. І раптам Кулакоўскі выказаў нам сваю нязгоду, заявіў, што ідэя аповесьці памылковая і ён дужа шкадуе, што яе напісаў. Ён шчыры камуніст і прагне ва ўсім памагаць партыі. Тады мы з Карпюком выйшлі з «Маладосьці», бы зьеўшы мыла, і Карпюк доўга пляваўся ад таго спатканьня. «Ну, ведама ж!.. На вайне быў камандзірам штрафной роты…» Я ўжо ведаў, што Карпюк шмат каго мераў меркам і вайны, і ў дадзеным выпадку, мабыць, меў рацыю… А можа, Кулакоўскі так гаварыў толькі нам, бо якую ён меў падставу шчыра прымаць нашае спачуваньне? Зьняты з пасады галоўнага рэдактара часопісу, ён год ці ня болей пісаў партызанскія ўспаміны старшыні Вярхоўнага савету, што, мабыць, яго ўратавала. Замаліў творчы грэх.

Пасьля сэмiнару з усяго, што ў мяне сабралася, склаў першы зборнiк, адаслаў у выдавецтва. Празь нейкi даволi працяглы час яго далi на падрыхтоўку да друку выдавецкаму рэдактару, якiм аказаўся Уладзiмер Дамашэвiч. Таму давялося ня толькi рэдагаваць тэкст, але i адстойваць мае лiтаратурныя iдэi, якiя былi не ва ўсiм традыцыйныя i не задавальнялi выдавецкае начальства. Асаблiва тое адносiлася да аповесьцi «Жураўлiны крык». Але Валодзя меў характар, а галоўнае — уласны пагляд на лiтаратуру, адрозны ад казённага пагляду шматлiкага начальства.

Нарэшце займеў больш-менш нармальную кватэру, праўда, з падсяленкай, адзiнокай бухгалтаркай Еўдакiяй Васiльеўнай, разам зь якой пражыў гадоў дзесяць. Тады ўжо меў двух сыноў — другi, Вася, нарадзiўся якраз на мой дзень народзiнаў, таму яго так i назвалi — Васiль Васiльевiч. За домам быў неблагi дворык з дрэвамi, на заходнi манэр мошчаны плiткамi. Калiсь тут было манастырскае падвор’е, агульнае з суседнiм рэдакцыйным будынкам. I рэдакцыйны будынак мне падабаўся. Меў ён два паверхi, на першым разьмяшчалася друкарня зь яе лiнатыпамi, вярстальным цэхам, цынкаграфiяй, тэлетайпнай. Другi абапал калiдору займалi габiнэты аддзелаў. Столь ва ўсiх была высокая, вокны таксама. Паркетная падлога. Адна нязручнасьць — кафельныя грубкi, якiя ня надта грэлi зiмой.

Як я пачаў друкавацца, мой сусед па сакратарыяце Валодзя Фрыдрыхсон часьцяком распачынаў гаворку пра лiтаратуру. Ён няблага ведаў расейскую клясыку ды i заходнюю, асаблiва нямецкую лiтаратуру, успамiнаў розныя лiтаратурныя калiзii 20-х гадоў. Мае вайсковыя апавяданьнi ўспрымаў з добраю доляй сяброўскай iронii, асаблiва што да гераiзму. I я, можа, упершыню адчуў iншы бок таго, на якi разьлiчваў ва ўспрыняцьцi маiх твораў чытачом. Зрэшты, гэты ўвогуле разумны чалавек цi ня ўсю мiнуўшчыну (ды i сучаснасьць таксама) успрымаў зь ледзьве прыхаваным скепсiсам iнтэлiгента, сэнс якога я зразумеў шмат гадоў пасьля. Але ў найбольшай меры таго скепсiсу ды iронii даставалася ягонаму калегу, чые здымкi ён штодня рэтушаваў, — фатографу Вiктару Косьцiну. Гэты ветэран мiнулай вайны, былы танкiст, шмат перажыў на вайне i зусiм ня быў настроены на чыю-небудзь iронiю ў адносiнах да сябе. Не зважаючы на тое, Фрыдрыхсон доўга зьдзекаваўся зь лiста, якi атрымаў Косьцiн з Масквы ў адказ на просьбу пра мэдаль «За ўзяцьце Бэрлiну». Лiст быў такi: «Грамадзянiну Косьцiну В. П. На ваш зварот адносна ўзнагароджаньня вас мэдалём „За ўзяцьце Бэрлiну“ паведамляем, што N-скi Жытомiрска-Фастаўска-Бэрлiнскi ордэнаў Ленiна, Чырвонага сьцягу, Кутузава i Суворава танкавы корпус удзелу ва ўзяцьцi Бэрлiну не прымаў, i вы права на ўзнагароджаньне вас указаным мэдалём ня маеце. Начальнiк аддзелу ўзнагародаў палкоўнiк такi». Во, корпус-самазванец, iранiзаваў Фрыдрыхсон. Косьцiн абураўся. Тою парой пазнаёмiўся з гродзенскiм празаiкам Аляксеем Карпюком. Неяк сутыкнулiся на стромкай рэдакцыйнай лесьвiцы, i Карпюк кiнуў мне ў яго звычайнай таропкай манэры: «Здароў! Кажуць, аповесьць пiшаш?» — «Пiшу, ага». — «Правiльна, пiшы». Сказаў i пабег унiз на падворак. Ён тады ўжо быў аўтарам кнiжкi «У адным iнстытуце», перажыў не адну жыцьцёвую драму i, здаецца, на той час ня меў працы. Пасьля жыцьцё на шмат год зьвяло нас з гэтым незвычайным чалавекам i пiсьменьнiкам, шмат гора i клопату было перажыта разам.

Гэтым часам цi трохi раней адбылiся два вядомыя партыйныя зьезды, якiя добра ўскалыхнулi ўнутранае жыцьцё краiны. У лiтаратуры гэта найперш адчулася ў нечаканым узьлёце сатыры, якой за гады савецкай улады (асаблiва пасьля вядомай расправы над М. Зошчанкам), здавалася, назаўжды выдралi зубы. У газэтах i часопiсах сталi паяўляцца хлёсткiя фэльетоны i мiнiятуры, зьявiлiся новыя iмёны сатырыкаў. З апошнiх мне вельмi падабаўся рана памерлы А. Зьвераў (надпiсы на шпiталi: «Савецкiя хворыя — самыя здаровыя ў сьвеце», «Памятай: перажоўваючы страву, ты памагаеш дзяржаве» ды iнш.). Беларускi «Вожык» неўпрыцям пачаў набываць характар, хаця ягоны крытычны пафас i не ўзьнiмаўся вышэй пасады ўпраўдома. Гэты часопiс надрукаваў штось з маiх фэльетонаў, i галоўны рэдактар Павел Кавалёў запрасiў у Менск для знаёмства. (Тады асабiстае знаёмства з аўтарам было абавязковым, перад тым вывучалася яго мiнулае, сацыяльнае становiшча, партыйнасьць.) Прыехаўшы аднойчы па ганарар, пазнаёмiўся з Паўлам Нiчыпаравiчам, а каб замацаваць знаёмства, пайшлi ў рэстаран. Нашай кампанiяй не пагрэбавалi i iншыя працаўнiкi «Вожыка», i ня толькi сатырыкi. Вынiкам таго супрацоўнiцтва празь нейкi час стала кнiжачка сатырычных апавяданьняў пад характэрным назовам «Ход канём».

Я пiсаў апавяданьнi, штораз мяняючы тэмы — то браўся за вайну, то за маладзёжныя праблемы. Адно «маладзёжнае» апавяданьне паслаў у Менск на фэстывальны конкурс i атрымаў першую прэмiю ў галiне прозы. Такую ж прэмiю ў галiне паэзii атрымаў тады малады пачатковец з Воршы Уладзiмер Караткевiч. Неяк у Менску мы зь iм бегла пазнаёмiлiся, але агульных сяброў у нас не знайшлося, i наступная сустрэча адбылася няхутка. Натуральна, я спрабаваў супрацоўнiчаць з «Чырвонай зьменай», празь якую, кажуць, прайшла ўся маладая беларуская лiтаратура. Але дасланае туды апавяданьне было жорстка раскрытыкавана Iванам Калесьнiкам, якi па нейкай патрэбе прыяжджаў у Горадню, i я зь iм увогуле пагадзiўся. Затое дасланае ў «ЛiМ» апавяданьне на ваенную тэму было прыязна прынята намесьнiкам рэдактара Раманам Сабаленкам, якi сказаў, што гэтую тэму мне варта разьвiваць i паглыбляць. Акрылены гэткай парадай, за кароткi час напiсаў невялiчкую аповесьць «Жураўлiны крык», якая неўзабаве была надрукаваная ў «Маладосьцi» i выйшла ў маiм першым празаiчным зборнiку. Гэты зборнiк прывёз мне ў Горадню загадчык аддзелу выдавецтва Мiкола Татур. Ды яшчэ з гасьцiнцам — бутэлькай армянскага каньяку, якi тады можна было дастаць толькi па блаце. То быў добры знак. Я адчуў сябе амаль шчасьлiвым. А ў рэдакцыi «Гродзенскай праўды» адбылася сумная падзея — раптоўна памёр Мiхась Васiлёк. Хавалi яго прынародна, з Дому-музею Элiзы Ажэшкi. Быў цёплы дажджлiвы дзень, народу сабралася надта шмат. Цяпер, калi ён памёр, аказалася, што гарадзенцы яго дужа любiлi, некаторыя нават плакалi на паховiнах — асаблiва старэйшыя людзi, што памяталi сялянскага паэта з польскiх часоў. Мяне як члена СП перавялi на ягонае месца ў рэдакцыi, i я перасеў з тлумнага сакратарыяту ў зацiшны аддзел культуры. Toe было зручней для творчасьцi, вольнага часу пабольшала.

У той час я захварэў. На апэндыцыт. Але каб тое вызначыць, спатрэбіўся час, а «хуткая» прывезла мяне ў бальніцу позна ўначы. Дзяжурны хірург пад той час ужо «хлопнуў» сваю дозу сьпірытусу і лёг спаць. Рэзаць мяне ўзяўся, як праспаўся, мабыць, час быў упушчаны. Як выпісаўся, пачаліся ўскладненьні. Дактары не маглі даўмецца, думалі, што брушны тыф. Добра, што папыталіся ў старога гарадзенскага лекара Нічыпарука, які адразу паклаў мяне на хірургічны стол і разрэзаў другі раз. Тым і ўратаваў, бо я ўжо не ўставаў.

Як і шмат для каго з нашых чытачоў, для мяне ў той час было дужа важным адкрыцьцё Э. Хэмінгуэя. У друку паявіліся ягоныя творы («Бывай, зброя», «Сьвята, якое заўсёды з табой», аповесьці і апавяданьні), ягоны «Стары і мора». Мне дужа імпанавала ягонае жыцьцялюбства, непадробны рамантызм лепшых старонак ягоных твораў, яго публіцыстыка, выказваньні пра літаратуру і літаратурныя справы. «Нешчасьлівае дзяцінства — лепшая школа для пісьменьніка», — прачытаў я ў ягоным артыкуле, і тое бы вытлумачыла штосьці ў маёй схільнасьці да літаратуры. А ён яшчэ пісаў: «Проза — гэта архітэктура, а не майстэрства дэкаратара» і «Вайна пакідае ў пісьменьніка рану, якая дужа марудна зажывае». Зноў жа і ягоны выкрутлівы літаратурны лёс. Пісаў вялікі раман з жыцьця на моры ў час сусьветнай вайны, ды спатрэбіліся грошы. Тады Хэм вылучыў з раману больш-менш скончаны разьдзел пра рыбака, які злавіў вялікую рыбіну і змагаецца зь ёю. Назваў той урывак «Стары і мора», які нечакана прынёс яму Нобеля. Не раман, ня ўся безумоўна выдатная творчасьць, а толькі невялікі ўрывак.

Не любіў тэатру, кіно… Дужа мкнуўся да натуральнага жыцьця простых людзей, да якіх і сам хацеў бы належаць. Калі б ня стаў пісьменьнікам. На пачатку творчасьці ня ўмеў засвоіць тагачасны літаратурны стыль, пісаў «не стыл ёва», па-свойму, што, аднак, дало падставу ўбачыць у ягонай мове асаблівасьць нейкага запачаткаванага ім хэмінгуэеўскага стылю.

Здавалася, у краiне ажывела ўся лiтаратура наогул, другое дыханьне набывала вайсковая проза. Пасьля «У акопах Сталiнграду»95, «Валакаламскай шашы», дзьвюх аповесьцяў Эм. Казакевiча, адна зь якiх («Двое ў стэпе», яна ж самая лепшая) была разгромлена партыйнай крытыкай, можна было думаць, што тэма вайны вычарпана i не адновiцца. Аж аднавiлася ды зазьзяла яшчэ з большым, чым раней, бляскам, галоўным чынам высiлкамi маладых, аўтараў т. зв. лейтэнанцкай прозы. Сьпярша гэта былi Юры Бондараў зь ягонымi «Батальёнамi», затым Рыгор Бакланаў зь «Пядзьдзю». Увогуле там былi ня Бог ведае якiя адкрыцьцi, але была праўда i боль вайны, ад якiх савецкае грамадзтва амаль адвыкла. (Калi толькi i прывыкала.) Недзе ў гэты час мне давялося прачытаць невялiчкую кнiжку Р.Бакланава96 «На поўдзень ад галоўнага ўдару», якая мяне амаль аблавушыла. Рэч у тым, што аўтар падрабязна i праўдзiва апiсаў там некалькi момантаў зь вядомых мне па ўласным вопыце баёў пад венгерскiм горадам Секешфехерварам, дзе мяне паранiла. Я быў зьдзiўлены, як простая праўда вайны рабiлася высокiм мастацтвам, якiя, аказваецца, магчымасьцi нясе з сабой банальны кавалак жыцьця. (Хаця вайна, канешне, не банальны кавалак…) А прачытаўшы ў «Новом мире» ягоную «Пядзь зямлi», адклаў усё, што на той час пiсаў, i з жарам сеў за «Трэцюю ракету». Скончыць яе за вясну не ўдалося, а на пачатку лета — зноў вайсковыя зборы. Ваенны гарадок пад Наваградкам, заняткi. Зноў — статуты, палiтпадрыхтоўка, артылерыя, якую я пастараўся забыць. Але там усё напомняць. I ўсё ж болей захапляла мая няскончаная аповесьць. Мабыць, нiводную я не пiсаў з такой апантанасьцю, як «Трэцюю ракету», сам ня ведаю, зь якой прычыны. Бывала, як толькi наставала пасьляабедзьдзе i па звыклым распарадку дня вайскоўцы клалiся спаць, я бег у цiхманы куток салдацкай курылкi i пiсаў — алаўком у сшытку. Самапiсак жа тады не было, тэхнiчны прагрэс нашую аргтэхнiку яшчэ не кранаў. Немалой праблемай было перадрукаваць напiсанае. Друкаркi мелiся толькi ва ўстановах, iхнi ўжытак строга кантраляваўся кiраўнiцтвам i КДБ. На выхадныя i сьвяточныя днi машбюро звычайна апячатвалася. Даводзiлася неяк выкручвацца, перадрукоўваць амаль нелегальна. I тут мяне выручала машыністка Станiслава Фадзееўна, а пасьля Iрына Мiхайлаўна, якая прытым стала першым i дужа прыдзiрлiвым крытыкам усяго мной напiсанага. Цяпер я ёй за тое вельмi ўдзячны, хаця тады часам i крыўдзiўся. Часопiс «Маладосьць», зь якiм я ўжо наладзiў сталае супрацоўнiцтва, неўзабаве надрукаваў аповесьць. Галоўны рэдактар Пiмен Панчанка сказаў мне з гэтага поваду трохi ласкавых словаў. Яны, ведама ж, узьнiмалi настрой, дадавалi жаданьня пiсаць i яшчэ. На нейкай нарадзе да мяне падышоў малады навуковец i пачынаючы празаiк Алесь Адамовiч, якi павiншаваў з праўдай вайны, што зьявiлася на старонках i беларускага друку. Я быў удзячны абодвум. У краiне паяўлялася новая лiтаратура з новым бачаньнем сьвету. I, у прыватнасьцi, мiнулай вайны. Галоўнай iдэйна-мастацкай адметнасьцю гэтай лiтаратуры стала прызнаньне наяўнасьцi на вайне ня толькi зьнешняга, так бы мовiць, ворага — нямецкага фашыста, але i кагось унутранага, мала за немца лепшага. Раней гэта быў проста здраднiк, часам трус, дэзэртыр. Цяпер стаў яшчэ i перастрахоў шчык, кар’ерыст, эгаiст. I лепшыя творы гэтага накiрунку паказалi, што ва ўласных шэрагах здаралася барацьба, якая па вастрынi мала ўступала барацьбе на перадавой. У вайсковай прозе ўпершыню паявiўся злачынцаасабiст, недацёпа-палiтрук. Тое было з энтузiязмам успрынята пэўнаю часткай лiтаратурнай крытыкi, хаця і ня ўсёй. Партыйная крытыка пагрозьлiва прыжмурыла вочы. Такога яна трываць не зьбiралася, яна толькi чакала сыгналу. Хрушчоў сваiм рэвiзiянiзмам падкопваў традыцыйны падмурак культуры, замуцiў яе iдэалягiчную стэрыльнасьць. Нават дазволiў Твардоўскаму надрукаваць «Адзiн дзень Iвана Дзянiсавiча», гэтую калядную казачку пра лягернае жыцьцё.

Сьпярша належала прыбраць Хрушчова.

Як яго прыбiралi, цяпер шырока вядома, — то была змова членаў палiтбюро. Але ў палiтбюро абмяркоўвалiся i iншыя спосабы. Кiраўнiк КДБ таго часу Сямiчасны пасьля пiсаў, што распрацоўваўся плян тэракту ў паветры, як Мiкiта Сяргеевiч будзе вяртацца з Эгiпту. Той варыянт ня быў прыняты толькi таму, што маглi загiнуць некалькi дзясяткаў «рабят з КДБ» — ахова Хрушчова. Таму зрабiлi iнакш — цiха i тайна. Руль дзяржаўнага караблю перакладвалi на iншы курс.

Не было яшчэ нiякiх пастаноў на гэты конт, ды людзi, блiзкiя да калiдораў улады, зразумелi, куды трэба iсьцi, i выскачылi, каб не апынуцца ззаду. У Менск на пасаду галоўнага рэдактара «ЛiМу» прыехаў з Маскоўскай ВПШ партыйны журналiст Нiчыпар Пашкевiч. Натуральна, яму карцела праявiць сябе, засьведчыць партыйную хэнць, пераацанiць да яго ацэненае. Штосьцi не задавальняла яго ў апошняй аповесьцi Я. Брыля. Але Брыль ужо быў ляўрэатам Сталiнскай прэмii, зноў жа нядаўна выдаў звонкагалосы нарыс «Сэрца камунiста». Мабыць, на ролю хлопчыка для бiцьця Брыль мала гадзiўся. Затое цалкам гадзiўся малады празаiк з Гораднi Васiль Быкаў. I хутка ў «ЛiМе» паявiўся грамадны, на цэлы разварот артыкул пад красамоў ным назовам «Героi цi ахвяры лёсу?». Пытаньне ў загалоўку стаяла, вядома ж, рытарычнае. Яшчэ не пачаўшы чытаць, можна было зразумець, што аўтар аповесьцяў — ёлупень i недарэка, а ягоныя героi — ахвяры i сьлюнцяi, зь якiх нi ў якiм разе нельга браць прыклад. А калi яны створаны не для прыкладу, дык чаму ж у iх можна навучыцца? Чаму не вiдно адкрытага аўтарскага асуджэньня ягоных пэрсанажаў ды iхнiх учынкаў?

Праўда, былi i iншыя стаўленьнi да тых твораў, як i да артыкулу таксама. Некаторыя зь пiсьменьнiкаў лiчылi, што крытыка ўвогуле правiльная (браць прыклад няма з каго), але ня трэба было i бiць аўтара, як бы абухом па галаве. Тым болей гэткаму крытыку, такога грамаднага аўтарытэту i пры такой высокай пасадзе. Каб хто з маладзейшых, тое было б абгрунтавана. Алесь Адамовiч сказаў пры сустрэчы: «Ты правiльна напiсаў. Трэба было яшчэ зьлей. I нi ў якiм разе не саступай». Прыехаўшы ў Горадню, як заўжды годна i аргумэнтавана сказаў мне добрыя словы Зьмiтрок Бугаёў, а таксама гродзенскi выкладчык Аляксей Пяткевiч. Таго мне было даволi.

Апошнiм часам ў Гораднi сабралася невялiкая грамадка пiсьменьнiкаў, членаў СП Беларусi, i Гродзенскi абкам разам зь пiсьменьнiцкiм кiраўнiцтвам зь Менску рашылi стварыць абласное аддзяленьне. Вядома ж, каб зручней было кiраваць, уплываць, каардынаваць i г.д. Нас усiх паклiкалi ў абкам, i сакратаром сьпярша прапанавалi быць мне. Але я адмовiўся на карысьць Аляксея Карпюка, якi з належнай хэнцю ўзяўся арганiзоўваць адзьдзяленьне. Першым чынам ён адваяваў для офiсу зальчык у Доме Ажэшкi, абсталяваў яго мэбляй. Пасьля пачаў клапацiцца, каб пiсьменьнiкаў прымацавалi да спэцпалiклiнiкi. Тое нам дужа спадабалася, i мы ўсяляк падтрымлiвалi Карпюка. А той, набыўшы адпаведны статус, пачаў забiраць вышэй, умешвацца ў жыцьцё гораду, часта па розных справах хадзiў да начальства ў абкам.

Мiж тым чуткi пра маю аповесьць i пра тое, што адбывалася вакол яе, дайшлi да Масквы. Кансультант СП СССР па беларускай лiтаратуры, перакладчык Мiхаiл Гарбачоў прыслаў мне лiст, дзе выказаў намер перакласьцi «Трэцюю ракету» на расейскую мову i запрашаў аўтара на госьцi. Я паехаў. Мiша Гарбачоў аказаўся мiлым чалавекам, франтавiком, родам ён быў з Сенна. Мы зь iм смачна паабедалi шашлыкамi ў «Казьбеку», пасьля яшчэ павячэралi ў Доме лiтаратара. Ён сказаў, што пераклад аповесьцi хутка заканчвае, друкаваць будзе ў часопiсе «Дружба народов», ужо дамоўлена. Ёсьць, праўда, адна праблема — Iван Мележ, раман якога яшчэ ня скончаны перакладам. Мележ пакрыўдзiўся — як можна дзеля нейкай «павястушкi» затрымлiваць пераклад ягонага раману! Але нiчога, сказаў Гарбачоў, Мележ пачакае. (Мележ ня стаў чакаць, а забраў раман i, не зважаючы на зробленае, перадаў яго на пераклад расейскаму паэту Д. Кавалёву.)

Хутка пасьля публiкацыi аповесьцi ў «Дружбе народов» паявiлася i рэцэнзiя ў «Литературке». Аўтарам яе быў Рыгор Бакланаў, што мяне вельмi ўсьцешыла. Выбар аўтара быў не выпадковы — пра тое паклапацiўся мой новы сябра Валяньцiн Аскоцкi, зь якiм мяне пазнаёмiў у Маскве Алесь Адамовiч. Добрае тое сяброўства доўжыцца да сёньняшняга дня — усё ж, мабыць, лёгкая рука была ў незабыўнага Алеся Мiхайлавiча. Бакланаў добра напiсаў пра аповесьць, дадаў толькi адну заўвагу наконт перакладу, што, вядома ж, не спадабалася перакладчыку. Можа, аднак, тут была i мая вiна, бо перад друкаваньнем тэкст быў мной аўтарызаваны. Але тады я меў недастатковы вопыт расейскай лiтаратурнай мовы i ня мог выцягнуць тэкст на патрэбны ўзровень. Зноў жа, каб добра перакласьцi на расейскую, трэба, каб яна была першаю мовай. Iван Бунiн некалi пiсаў, што блiзкiя, «сумежныя» мовы дужа цяжка паддаюцца перакладу, бо надта блiзкiя да ўласнай прыроды i яшчэ ня страцiлi свае першазданнай пекнаты, каб увайсьцi ў сям’ю культурна разьвiтых моваў.

«Дзьвюх моваў ведаць немагчыма», — катэгарычна заяўляў слынны майстра расейскай лiтаратурнай мовы. Пасьля я ня раз успамiнаў тыя ягоныя словы…

Беларускае партыйнае кiраўнiцтва чарговы раз бралася за ўздым сельскай гаспадаркi i ўласнага кiнэматографу. На студыю прыйшоў новы дырэктар — дзейны i тактоўны Iосiф Дорскi, беларускiмi пiсьменьнiкамi Куляшовым i Лужанiным «умацавалi» сцэнарны аддзел. Звычайна сцэнары на студыю прыходзiлi з Масквы — тыя, што не знаходзiлi ўжытку ў сталiцы. Цяпер вырашылi пашукаць дома. Найперш сярод лiтаратуры. Нехта параiў студыi новую аповесьць Быкава — амаль гатовы сцэнар. Так сказалi i мне.

Трэба толькi папрацаваць з рэжысэрам-пастаноўшчыкам, якiм ужо прызначаны малады выпускнiк ВГIКу Рычард Вiктараў. У тых жа Каралiшчавiчах ладкуецца сэмiнар сцэнарыстаў, прыедуць спэцыялiсты з Масквы, можна будзе канчаткова зладкаваць i сцэнар. Я ўзяў у рэдакцыi за свой кошт адпачынак i паехаў у Менск.

Кіно для мяне было справай новаю, вопыту нiякога. Але на студыi было столькi разумных спэцыялiстаў, таленавiтых рэжысэраў, што толькi слухай i вучыся. Паводле тых парадаў i пад кiраўнiцтвам рэжысэра напiсаў штось малапрыгоднае ў лiтаратурным сэнсе, што называлася сцэнарам, а болей нагадвала сумнiўны канспэкт празаiчнага твору. Пайшлi доўгiя шэрагi паседжаньняў, абмеркаваньняў, кансультацыяў, зацьверджаньняў. Пiсалася i перапiсвалася — спачатку ў Менску, затым у Каралiшчавiчах. Тут дарадцаў прыбавiлася — прыехаў прафэсар ВГIКу Канстанцiн Скварцоў, работнiца кiнаглаўку Бялова ды iншыя. У другiм канцы будынiны працавала некалькi кiнадакумэнталiстаў i сярод iх малады журналiст Мiкола Матукоўскi, ладзiлi нейкi фiльм.

Несумненнай карысьцю таго каралiшчавiцкага мерапрыемства была арганiзацыя паказу заходнiх фiльмаў, якiх не было ў нашым пракаце, — «Верыдыяны» Бюнуэля, «Дыктатара» Чаплiна, «Дзяцей Райка» Рэнэ Клера або японскага «Рышамона». А таксама некаторых савецкiх фiльмаў 20-х гадоў, як напрыклад, «Кацька — бумажны ранэт» ды iншых. Гэтыя фiльмы ашаламлялi нашых кiнадзеячаў, якiя нават не адважвалiся параўноўваць зь iмi сучасную савецкую кiнапрадукцыю. Госьцi дужа разумна i эрудзiравана гаварылi пра кiно — нашае i зарубежнае. Кiно, казалi, мастацтва калектыўнае, нiякi самы генiяльны мастак адзiн фiльм ня зробiць. А паколькi яно яшчэ i дарагое, а грошы дзяржаўныя, дык натуральна, што ў той справе ўдзельнiчаюць, апроч студыйнага кiраўнiцтва, яшчэ Камiтэт па кiно, Галоўны камiтэт у Маскве, Саюз кiнематаграфiстаў. Ну i, вядома, аддзел культуры ЦК КПБ разам з аддзелам прапаганды. I яшчэ — палiтупраўленьне вайсковай акругi — карцiна ж вайсковая. Неяк мы падлiчылi, атрымалася, што каля 60 асобаў маюць права ўмяшацца ў кiнапрацэс, нешта забаранiць, зьмянiць, запатрабаваць. Што ўвогуле i рабiлi, бо кожны хацеў апраўдаць той хлеб, якi еў на сваёй хлебнай пасадзе. Пакуль доўжыўся падрыхтоўчы працэс, рэжысэр-пастаноўшчык схуднеў, падобна, пачаў вар’яцець, ня ведаў, на якiм сьвеце жыве. Аўтар сцэнару таксама.

Просьценькая сцэнка салдацкага побыту ў акопе ператваралася ў прадмет складанага эстэтыка-палiтычнага дыспуту — як было, як трэба, як ня трэба i што скажа начальства. Мы перасталi лiчыць напiсаныя i адкiнутыя варыянты сцэнару, спынiлiся нарэшце на апошнiм, прынятым умоўна. Лета канчалася, зь iм пагражала скончыцца патрэбная для карцiны натура, i група нарэшце ад’ехала на здымкi пад Ветку за Гомлю.

Агульнымi высiлкамi фiльм быў зьняты. Атрымаўся так сабе, шэранькi сераднячок. Здымаўся дапатопнай апаратурай, на бляклую чорна-белую плёнку шосткiнскай вытворчасьцi. Затое ва ўсiх адносiнах правiльны: гераiчны, патрыятычны. З дадатных герояў можна было браць прыклад, адмоўныя асуджалiся. Ужо пачаўшы здымкi, рэжысэр вырашыў замянiць апэратара, новага ўзяў з Масквы. Можа, ён i меў рацыю. Мой удзел у здымках быў мiнiмальны. На самым пачатку Вiктараў сказаў тактоўна i дабрадушна, як ён гэта ўмеў: «Ты, пiсьменьнiк, сядзь i сядзi. Сваё ты зрабiў, астатняе — мая справа». Тую разумную параду я запомнiў, хоць у наступным не заўсёды карыстаўся ёю. Аб чым ня раз пасьля шкадаваў.

Як казалi тады вопытныя кiношнiкi — фiльм можа зьняць i дурань, але дурань нiколi яго ня здасьць. То была праўда. Працэс здачы фiльму, можа, цяжэйшы за здымкi. Ужо хоць бы таму, што здаюць два-тры бяспраўныя чалавекi (рэжысэр, дырэктар, сцэнарыст), а прымаюць дзясяткi чыноўнiкаў, надзеленых высокiмi дзяржаўнымі паўнамоцтвамi. Марудна, тлумна, нэрвозна прайшлi ўсе беларускiя iнстанцыi (кiнастудыя, мiнкульт, палiтаддзел вайсковай акругi, ЦК), павезьлi карцiну ў Маскву. Паколькi ведалi, што справа здачы доўгая i працаёмкая, уладкавалiся ў самы танны гатэль — на сельгасвыставе. Фiнансаваньне фiльму было ўжо зачыненае, грошы скончылiся. Дачакалiся прызначанага глаўкам дню на знаёмым кожнаму кiношнiку Вялiкiм Гнезьнiкоўскiм завулку. Цэлы дзень iшло абмеркаваньне.

Начальнiк глаўку, сланападобны кiнабюракрат Баскакаў, выслухаў усе прэтэнзii да фiльму з боку сваiх дампрыдзiралак, высакалобых спэцыялiстаў i адмовiў Вiктараву ў прыёме. Перанесьлi тую працэдуру на наступны дзень, абавязаўшы рэжысэра штось выразаць. На другi дзень прэтэнзii на тым ня скончылiся, знайшлiся новыя. На трэцi тое ж самае.

Грошы нашы канчалiся, жыць у Маскве не было як. Тады дырэктар карцiны Тульман кажа рэжысэру: «Званi ў Менск, прасi падтрымкi ў ЦК. Бо наш ЦК фiльм адобрыў, якога ж ражна гэтым трэба?». Вiктараў звонiць у ЦК самому сакратару Шауру, кажа: «Во тую сцэну зь нямецкiм танкам вы ж адобрылi? А тут нейкая Зусева пярэчыць супраць яе, фiльм не прымаюць. Дык як нам быць?» Настала невялiкая паўза, пасьля якой таварыш Шаура кажа: «Таварыш Вiктараў, зрабiце так, як раiць таварыш Зусева». Мусiлi перарабляць паводле ўказаньняў таварыша Зусевай. Але штосьцi ўгледзеў сам Баскакаў i прыёмны акт зноў не падпiсаў. Рэжысэр у панiцы — што рабiць? Тады адзiн зь яго знаёмых масквiчоў-кiношнiкаў кажа: «Трэба напаiць Баскакава, i прыме». Тое нам здалося неверагодным — як можна гэткае прапанаваць такому важнаму саноўнiку? Але мусiлi. Вiктараў сабраў у каго колькi было ў кiшанях i ўвечары адправiўся на Вялiкi Гнезьнiкоўскi. Мы засталiся чакаць у гатэлi. Чакалi да ночы i, не дачакаўшыся, паклалiся спаць.

Назаўтра ранiцай пастукалiся ў нумар да Вiктарава, той яшчэ спаў пасьля ўчарашняга. Не адразу прачнуўся, бесклапотна пацягся i кажа: «О-кей, хлопцы, акт падпiсаны. Едзем дахаты…».

Так здалi ўрэшце шматпакутны фiльм. На экранах ён прайшоў малапрыкмечаным, i я думаў, што за наступны сцэнар сяду ня хутка. Сталася, аднак, трохi iнакш. Пасьля выхаду «Трэцяй ракеты» асобнай кнiжкай i асаблiва пасьля выданьня яе ў Маскве крытыка трохi зьмянiла свае ацэнкi аповесьцi. Фiльм, якi б ён нi быў, усё ж дадаў грунтоўнасьцi лiтаратурнай першакрынiцы. Аўтар, аднак, адчуў пэўнае расчараваньне, мабыць, на тое паўплывалi незабыўныя пакуты кiнатворчасьцi. Тым болей, што наступная аповесьць, напiсаная ў ключы папярэдняй, набыла яшчэ больш вастрынi ў сацыяльна-псыхалягiчных адносiнах. Аднойчы ў прыватнай размове за сталом мой аднагодак акадэмік Iван Навуменка сказаў, гледзячы мне ў вочы: «Я лепшы за цябе пiсьменьнiк, толькi ты ўмееш завастраць». Што ж, мабыць, доктар i акадэмiк меў рацыю, сапраўды ў мяне атрымлiвалася востра. Але пасьля «Здрады» я iнстынктыўна адчуў патрэбу ў чымсь болей мяккiм, нават добрым. Хацелася той дабрынi, якой так мала было ў жыцьцi i наўрад цi здаралася на вайне. А можа, гэта адчуваўся пэўны сум па рамантыцы? Той, вядома, якая iшла зь мiнулага, з кнiжак, прачытаных у юнацтве, i несла з сабой непажаданую ў наш час сэнтымэнтальнасьць. Хацелася вылучыцца з жорсткага натоўпу, кудысь адасобiцца, дзе толькi — ён i яна. Хай сабе ў акопе. У лесе. Тым болей у гарах. Цi ў дарозе.

У дарозе, мусiць, найлепш, на вайне то будзе найменш фальшыва. Бо вайна — скрозь дарога. Цi туды, цi назад. Цi ў рай, цi ў пекла. А яшчэ больш тыпова, калi пойдуць у рай, а прыйдуць у пекла. Тут ужо не рамантызм, а самы жорсткi сучасны рэалiзм. Iх поўнае i арганiчнае спалучэньне. Пачатак творчага працэсу ў мастацтве заўжды таемны, няўлоўны i невыразны, першыя ягоныя iмпульсы зьяўляюцца падсьвядома, здаецца, без удзелу волi i розуму. «Творчасьць бесьсьвядомая», — пiсаў некалi англiчанiн Карлейль. Так i ў мяне неўпрыкмет высьпеў намер «Альпiйскай балады». Там сапраўды — ён i яна, абое гнаныя i прасьледаваныя ў самых драматычных абставiнах, дзе, аднак, выяўляецца вечная праява жыцьця — каханьне. Вядома, што каханьне перамагае шмат што, бывае, што перамагае i сьмерць. Вобраз гераiнi падказаў выпадак з вайны, той жа выпадак нагадаў антураж падзеяў — горы, зусiм рамантычны, пачынаючы з назвы — Альпы. Што ж да героя, дык Iванаў як характары я ведаў добра, шмат iх пабачыў на вайне. Пэўныя складанасьцi ўяўляла мова дзяўчыны, гэты кангламэрат зь дзьвюх-трох моваў, галоўнай зь якiх, ведама ж, была iтальянская. Iтальянскай мовы я ня ведаў i пракансультавацца ня меў у каго. Але дапамог выпадак. Аляксей Карпюк на той час уладкаваўся працаваць у агенцтва «Iнтурыст», меў на чыгуначным вакзале свой працоў ны офiс — маленькую каморку на першым паверсе. Ужо тады мы зь iм сябравалi. Звычайна Аляксей сядзеў за друкаркай, чарговы раз перадрукоўваў свае аповесьцi, на размову ў яго заўжды не хапала часу. Але во неяк пазванiў, кажа — зайдзi. Я прыйшоў i застаў у яго невядомага чалавека з разгубленым позiркам. Выявiлася, што гэта iтальянскi турыст, якога памежнiкi зьнялi з варшаўскага цягнiку, бо ў яго не аказалася пашпарту. Што зь iм рабiць далей, было невядома. Успомнiўшы, аднак, пра мой клопат, Карпюк i патэлефанаваў мне.

Найперш мы завялi iтальянца ў рэстаран, накармiлi яго. Ён трохi гаварыў па-расейску i распавёў нам, што згубiў кашалёк, а ў кашальку пашпарт i грошы. Пакуль памежнiкi вырашалi, што рабiць зь небаракам, мы пасялiлi яго ў прывакзальным гатэлiку, дзе ён нудзiўся днi тры цi чатыры. Клiкалi яго Марыё, родам ён быў з Генуi, працаваў у мэдыцыне. Той час я браў у яго ўрокi iтальянскай мовы — вядома, у межах патрэбы маёй гераiнi, якую я ўжо назваў Джулiя. (Iмя, дарэчы, не зусiм iтальянскае, але пра тое я дазнаўся пасьля.) Праз колькi дзён знайшлiся дакумэнты iтальянца, якiя былi ў яго скрадзены ў Ленiнградзе, мы праводзiлi госьця на варшаўскi цягнiк i разьвiталiся. Той паабяцаў болей не патыкацца ў краiну, дзе гэткiя рукастыя зладзеi. Гiсторыя гэта, аднак, празь нейкi час займела адмысловы працяг.

Сцэны ўцёкаў герояў ды iнтымныя сцэны сярод альпiйскiх лугоў пiсалiся ўвогуле лёгка, паэзiя каханьня захапiла б нават чэрствага аўтара. Але дзесь ён адчуў, што аднае паэзіi будзе мала. Усё ж у драматычны ваенны час нельга было выключыць зь сюжэту сацыяльныя акалiчнасьцi. Хоць Iван з Джулiяй i адасобiлiся ў гарах са сваiм каханьнем, вайна на iх не забылася. А нядаўняе мiнулае ў перадваенныя гады зь iх сацыяльна-палiтычнай драмай таксама не зьнiкала зь Iванавай сьвядомасьцi. На глебе мiнулага i ўзьнiк першы разлад адносiнаў памiж чалавекам з Усходу i дзяўчынай iншай, заходняй культуры. Разлад, якi мог быць улагоджаны толькi каханьнем, што i адбылося ў сюжэце пазьней. (Тыя сцэны пры друкаваньнi ў Маскве выклiкалi найбольшы супрацiў рэдактуры.)

Як заўжды, аповесьць першым выданьнем выйшла ў «Маладосьцi», якая працяглы час даволi ўважлiва адносiлася да маёй творчасьцi. Чаго нельга сказаць пра «Полымя» — тады адмысловы орган, створаны для намэнклятурнай пiсьменьнiцкай элiты. Але мяне задавальняла i «Маладосьць», хоць мой узрост i перакрочыў маладзёвыя рамкi. У часе абавязковага тады папярэдняга абмеркаваньня на рэдкалегii Пiмен Панчанка сказаў: «Канешне, усё тое — няпраўда, а верыцца. Значыць, гэта — мастацтва».

Добрыя водгукi на аповесьць прыслалi шмат якiя чытачы, звычайна скупы на пахвалы Янка Брыль, маладзейшыя пiсьменьнiкi. Атрымаў добры лiст з Зэльвы ад мала каму знаёмай тады Ларысы Генiюш, яна была ў захапленьнi ад Iвана, пакутнага i шчырага беларуса, якi сваёй ахвярнасьцю выратаваў эўрапейскага чалавека. А яе муж, доктар Iван Пятровiч Генiюш, неўзабаве завiтаў да мяне ў Горадню, распавёў пра свой i жончын гаротны лёс. З таго часу ён часьцяком наведваўся да мяне на вулiцу Кашавога, калi прыязджаў па сваiх доктарскiх справах. Працаваў ён у Зэльве дэрматолягам. Увогуле ён мне падабаўся сваёй непадробнай беларускай шчырасьцю. З нашых гаворак я пазнаў нямала новага i нават неспадзяванага з жыцьця на акупаванай тэрыторыi, пад немцамi, а таксама ў Празе. Факты, пра якiя распавядаў Генiюш, ня надта ўлагоджвалiся з тымi, што мы засвоiлi з савецкай прапаганды. Распавёў, як пасьля вайны Генiюшаў «бралi» ў Празе, як Ларыса Антонаўна не адчыняла кадэбiстам дзьверы i абяцала выкiнуцца ў вакно, а тыя расьцягвалi ўнiзе брызэнт, каб яна не забiлася. I м дужа патрэбна была яна жывая, бо празь яе мелi намер дазнацца пра архiвы апошняга прэзыдэнта БНР Абрамчыка.

Было і яшчэ прыкрае здарэньне, якое прычынілася да лёсу Геніюшаў. Тут праявіўся яго вялікасьць выпадак. Ці правіць ён сьветам, як казалі французы, я ня ўпэўнены, а ўжо лёсам чалавека — пэўна. У маім лёсе было нямала лёсавызначальных выпадкаў, але болей за іншыя ўражвае выпадак з Іванам Пятровічам Геніюшам.

Іван Пятровіч — доктар, працаваў у Празе, быў далёкі ад палітыкі, якой болей займалася жонка Ларыса Антонаўна. Але, натуральна, будучы беларусам, належаў да беларускай абшчыны, якая часам наладжвала свае імпрэзы. Як пачалася вайна, ніхто зь беларусаў, вядома, не шчыраваў за Гітлера, але і ўхіліцца ад нейкай хоць бы сымбалічнай падтрымкі таксама не выпадала. Праводзілі сход, на які сабралася трохі народу. А Іван Пятровіч спазьніўся і прыйшоў, як ужо ўсе былі сабраныя. Хітры Ермачэнка, які кіраваў абшчынай, спытаўся, хто будзе старшынёй сходу. І нехта падказаў: «А во Геніюш, усё роўна яму няма дзе сесьці, апроч як у прэзідыюм».

А як зь ініцыятывы Ермачэнкі прынялі славутую тэлеграму Гітлеру, спатрэбілася яе падпісаць. Каму? Вядома ж, старшыні сходу. Іван Пятровіч казаў, што ў той момант у яго пацямнела ўваччу. І было з чаго. Тая тэлеграма пасьля вайны абышлася старшыні сходу ў 8 гадоў Варкуты і да сьмерці абвінавачваньнем у прыслужніцтве Гітлеру. Генiюшаў зьвезьлі ў Варкуту, дзе адбылi восем год, але архiваў ня выдалi. I дагэтуль, кажуць, архiвы ў надзейным месцы. Генiюшы ў Зэльве жылi ў рэжыме рэгулярнай аблогi, пад няспынным наглядам КДБ ды суседзяў. I ня дзiва.

Ларыса Антонаўна адмаўлялася прыняць савецкае грамадзянства i прасiлася адпусьцiць яе з мужам у Чэхiю, пiсала лiсты за мяжу. Iхнi сын Юрка, якога яны знайшлi, вярнуўшыся з Варкуты, жыў у Беластоку, быў польскi падданы, i бацькi доўга ня мелi магчымасьцi нават наведаць яго. (Пасьля сьмерцi бацькоў ён таксама загiнуў загадкавым чынам. Добра, што мацi ўжо ня суджана было дазнацца пра тое.) Так зьвёўся некалi вялiкi i слынны род беларускiх Генiюшаў.

Рэдакцыйныя справы на тую пару мяне ня надта даймалi. Звычайна на днi прымаў маладых паэтаў зь iх вершамi, пiсаў адказы на iхнiя допiсы, рабiў агляды паэзii, што дасылалася ў газэту. Раз у месяц або ў квартал газэта друкавала лiтаратурную старонку, на якую трэба было падабраць тузiн вершаў i адно-два апавяданьнi. Увогуле тое было няцяжка i не рабiла клопату. У Гораднi няблага пiсалi маладыя. Са сваiм адметным голасам iшла ў лiтаратуру студэнтка Данута Бiчэль i яе таварышы Ул. Шурпа, Ул. Васько. У дзiцячым доме падрастала спрытненькая школьнiца Вольга Iпатава, на якую мы з Карпюком надта ж спадзявалiся. Часам у рэдакцыю заходзiў разважлiвы менскi асьпiрант Сяргей Габрусевiч, вершы якога сталi паяўляцца i ў рэспублiканскiм друку. У Наваградку пачаў пiсаць вершы ўласны карэспандэнт газэты Валянцiн Блакiт. Аднойчы прынёс неблагую падборку на рускай мове выкладчык музычнага вучылiшча Валянцiн Чэкiн, тым запачаткаваўшы наша зь iм працяглае таварышаваньне. Праўда, здаралася, што даймалi i некаторыя дужа актыўныя вершатворцы, асаблiва зь лiку адстаўнiкоў, былых вайскоўцаў. Адзiн зь iх — падпалкоўнiк Е. кожны панядзелак прыносiў два-тры вершы, напiсаныя за выхадныя пад пэўныя даты наступнага тыдню. Ён не спазьняўся, тое было добра, але газэта не магла рэалiзаваць усёй ягонай вершаванай прадукцыi, якая да таго ж была ня надта высокай якасьцi. Часьцяком я ня ведаў, што яму адказаць, усе мае аргумэнты даўно былi вычарпаны. Тады я сказаў аднойчы: «Нашто вам харошыя вершы друкаваць у нашай правiнцыйнай газэце? Пашлiце куды ў Маскву». — «А што, думаеце, пройдуць?» — «Напэўна!» — «I ў „Правду“ падыдуць?». Ён забраў вершы i пабег, а я першы раз уздыхнуў з палёгкай — ужо адтуль яму дадуць адказ! I якое ж было маё зьдзiўленьне, калi праз даволi кароткi час Е. прынёс мне «Правду» са сваiм вершам на першай старонцы. Выгляд ён меў трыумфатара i вельмi дзякаваў мне за параду. Праўда, болей ягоных вершаў у «Правде» не зьявiлася. На вялiкi мой жаль. Тут здарыўся выпадак, якi ў каторы раз пагражаў перайначыць мой лёс i, натуральна, дужа мяне занепакоiў.

Зноў, як i тыя разы, паклiкалi ў ваенкамат i далi запоўнiць вялiзныя, на некалькi столак анкеты. Ды яшчэ ў шасьцi экзэмплярах. Навошта — тое мне не сказалi, але праз слухi я неўзабаве дазнаўся, што зноў рыхтуюцца прызваць афiцэраў-рэзэрвiстаў дзеля перавучэньня iх на ракетчыкаў. Праз мае атэставаныя матэматычныя здольнасьцi, засьведчаныя ў асабовай справе, я трапiў у iхнi лiк. Тое мне зусiм не падабалася, але што я мог зрабiць? Адзiн наш журналiст быў знаёмы з афiцэрам ваенкамату, падпалкоўнiкам i ўвогуле мiлым чалавекам, якога мы аднойчы запрасiлi ў рэстаран павячэраць. Аматар няблага выпiць яшчэ з часоў мiнулай вайны, ён добразычлiва паставiўся да нашай праблемы i спытаўся, цi няма каго ў мяне за мяжой? За мяжой, на жаль, у мяне не было нiкога. Тады ён папытаў: можа, хто з родзiчаў прапаў у вайну бязь вестак? Такiх, вядома, знайшлося, я прыпамятаў стрыечнага брата Мiколу i ў адпаведнай графе той анкеты напiсаў, што мой брат Мiкола жыве ў Заходняй Нямеччыне. Таго хапiла, ад мяне адчапiлiся. (Хай мне даруе мой няшчасны брат, якi ў 19 год склаў сваю галаву на вайне. Ён, мёртвы, аднак жа паслугаваў мне жывому.)

Адклаўшы капiтальную працу — пераклад вялiкага раману Мележа, Гарбачоў даволi апэратыўна пераклаў «Баладу» на расейскую, i неўзабаве яна была надрукавана ў некалькiх нумарах часопiсу «Огонёк». Iлюстрацыi да яе зрабiў знакамiты графiк Пінкiсевiч, гэта былi выдатныя ў сваiм харастве iлюстрацыi лiтаратурнага твору, а не сумнiўны плён самавыяўленьня мастака, як гэта спрэс робiцца зараз. Ну i, вядома, напомнiла пра сябе Беларуская кiнастудыя — сказалi, што можна зьняць вельмi прыгожы, рамантычнапатрыятычны фiльм мiжнароднага гучаньня. Я не знайшоў аргумэнтаў супроць. Мабыць, ранейшыя пакуты з «Трэцяй ракетай» пачалi забывацца, думалася, тут будзе iнакш. Мабыць, у кiно, як i ў лiтаратуры, кожны наступны твор не падобны на папярэднi i мае ўласны лёс.

Як пiсаць сцэнары, я ўжо ведаў, нешта даволi хутка накрэмзаў. Здымаць фiльм узяўся вопытны рэжысэр Барыс Сьцяпанаў. Некалi Алесь Адамовiч казаў, што ўсе савецкiя рэжысэры аднолькавыя i адрозьнiваюцца адзiн ад аднаго хiба тым, як адносяцца да сцэнару. Адны бясконца перарабляюць яго самi, змушаюць на тое аўтара, а то i наймаюць памагатых. Другiя, атрымаўшы сцэнар, кiдаюць яго на сьметнiк i здымаюць самi, як хочуць. Хто зь iх лепшы, невядома, але вынiк заўсёды аднолькавы.

Мой папярэднi рэжысэр Рычард Вiктараў, вiдаць, адносiў ся да першай рэжысэрскай групы, ён выцiскаў зь мяне ды iншых, хто да таго меў дачыненьне, усе сокi, дамагаючыся дасканаласьцi. Другi ж, Сьцяпанаў, як толькi атрымаў зацьверджаны сцэнар, адразу ж кудысьцi зьнiк. I толькi калi група выехала на натурныя здымкi, запрасiў аўтара прыехаць, найперш каб адпачыць на прыродзе.

Я паехаў. Здымкi рабiлiся ў раёне Тэберды, на Паўночным Каўказе. Прырода ўвогуле была прыгожая — парослыя лесам горы, бурная рэчка, хаця i не такая, як у аўстрыйскiх Альпах. Кожныя горы, напэўна, маюць свае адметнасьцi,свой асаблiвы характар. Несупадзеньне пейзажу было першай уступкай акалiчнасьцям на шкоду мастацтву. Другой стала неадпаведнасьць акцёраў, найперш адзiн аднаму. На ролю Iвана запрасiлi ўжо знаёмага кiраўнiцтву «Беларусьфiльму» Станiслава Любшына, Джулii — Любу Румянцаву. Абодва акторы — кожны сам па сабе, можа, i былi беззаганныя, а гарманiчны дуэт ня склалi. Тым болей, што на здымках адразу ўступiлi ва ўзаемны канфлiкт, зь якога так i ня здолелi выйсьцi да канца здымак. Натуральна, што тое рабiла свой нэгатыўны ўплыў на ўсю атмасфэру ў калектыве. Зноў жа неўзабаве пачалiся творчыя (перарослыя ў асабiстыя) паядынкi характараў рэжысэра i апэратара Толi Забалоцкага. Апэратар, казалi, цягнуў творчую коўдру на свой бок, а рэжысэр спрабаваў не паддацца. Урэшце, здаецца, рэжысэр паддаўся, i фiльм атрымаўся нi то, нi сё. А шкада. На маю думку, у тым сюжэце былi закладзены пэўныя кiнэматаграфiчныя магчымасьцi, i пры належных умовах можна было б зрабiць прыгожую, паэтычную трагедыю каханьня. На жаль, таго не адбылося.

Неяк, прыйшоўшы ў рэдакцыю, Валя Чэкiн сказаў, што купiў лодку з маторам, запрашаў пракацiцца па Нёмане. Прыхапiўшы з сабой падрослага сына Васю, пайшлi цераз мост на той бераг Нёману, дзе было багата настаўлена маторак, там жа, на беразе, грувасьцiлiся мэталёвыя скрынкi з рачным начыньнем. Валя запусьцiў свой «вецярок», i мы пацiху пачухалi пад чыгуначны мост уверх па Нёмане. З вады я нiколi яшчэ ня бачыў ягоных берагоў, водмеляў, стром, прыбярэжных паселiшчаў i бароў, усё мне было новае i прывабнае. Тады ж Чэкiн, апроч маторкi, захапiўся рыбалкай i аднойчы паказаў мне фота — сваю «вiзытную картку»: ён з вудамi каля перакуленай гумовай лодкi, на якой — цэлая гара ляшчоў. «30 штук, — сказаў Валя. — За адзiн ранак».

Мабыць, тое зачапiла ў маёй душы паўзабытую дзiцячую хэнць — я ж колiсь таксама зь незвычайным захапленьнем вудзiў у сваiм возеры плотачак. Празь нейкi час я таксама купiў матор (болей дужы «вiхор») i лодку «казанку» з булямi; з пратэкцыi Валянцiна займеў на лодачным прычале месца. Удвух зь iм мы пачалi гойсаць па Нёмане, лавiць рыбу. Аднойчы паехалi з начлегам на старыцу пад Масты, ды на юшку налавiў драбязы мой Вася, у нас жа з Валяньцiнам нiчога не ўзялося. Калi не рыбалка, дык рака нас захапляла, i аднойчы мы запрасiлi зь Менску сяброў. Прыехалi Матукоўскi, Гiлевiч, Бураўкiн з заўсёды юнаю Юляй, мы знайшлi непадалёк на беразе ўтульны лужок i наладзiлi пачостку. З шашлыкамi. Рыба ў Нёмане ўпарта не хацела лавiцца, мусiць, яе там i не засталося, асаблiва як вышэй па цячэньнi збудавалi азотна-тукавы камбiнат. Казалi — нiчога страшнага, сьцёкi ачышчаюцца. Але аднойчы ранiцай на прычале мы ўбачылi мноства рыбiн, што плылi ўгару жыватамi; на мэталёвых лодках да паловы аблезла фарба. Да рыбалкi я хутка астыў, зразумеўшы, што рыба мяне ня любiць.

Тады часьцяком даводзiлася езьдзiць у Маскву — з выдавецкiмi клопатамi i на розныя мерапрыемствы Саюзу пiсьменьнiкаў. На адным зь iх у Доме лiтаратараў пазнаёмiўся з крытыкам i лiтаратуразнаўцам Лазарам Лазаравым, пра якога чуў раней, i тады ўпершыню пацiснуў яго скалечаную на вайне руку. Пасьля зрэдчасу мы сталi сустракацца ў Маскве, ён прыяжджаў у Менск, я бываў у яго дома, пазнаёмiўся зь ягонай мiлай разумнiцай Наяй. Лазар хутка стаў маiм сябрам i пранiклiвым крытыкам, празь нейкi час напiсаў грунтоўную кнiгу пра маю творчасьць. Недзе тою ж парой у Маскве, здаецца, у рэстаране ЦДЛ, упершыню спаткаўся зь Юрыем Бондаравым, зь якiм мяне пазнаёмiў Рыгор Бакланаў. Тады гэтыя аўтары «лейтэнанцкай прозы» сябравалi, i ня можна было нават падумаць, што жыцьцё калi-небудзь iх разьвядзе. Але, як нi дзiўна, атрымлiваецца так, што жыцьцё часьцей разводзiць, чым зводзiць.

На чарговым прэзыдыуме СП разглядалася нечарговае пытаньне — выключэньне з СП перакладчыка Васiля Сёмухi.

Васiль Сёмуха быў шмат каму вядомы ў Менску як добры перакладчык зь нямецкай. У свой час скончыўшы Маскоўскi ўнiвэрсытэт, ён настойлiва перакладаў нямецкую прозу i паэзiю, нядаўна скончыў пераклад «Фаўста», але ня меў уласнай кватэры, бадзяўся зь сям’ёй па прыватных кутках. А мiж тым у час вайны немцы спалiлi дом ягоных бацькоў. Шматлiкiя звароты ў СП наконт кватэры не давалi вынiку, i Васiль у адчаi напiсаў лiст да нямецкай амбасады ў Маскве. Ён прасiў пасадзейнiчаць у выданьнi «Фаўста» i ў набыцьцi кватэры. Лiст, ведама ж, быў перахоплены КДБ i вернуты ў Менск для прыняцьця мераў.

Перад паседжаньнем прэзыдыуму пiсьменьнiкi мiж сабой абмяркоўвалi неардынарны выпадак. Цi ня ўсiм было шкада харошага хлопца Сёмуху, якi «зрабiў глупства». Хiба ж можна прасiць дапамогi ў ворага? Iван Чыгрынаў сказаў, што ён перад пагрозай сьмерцi таго б не зрабiў, бо вораг заўсёды ёсьць вораг. Некаторыя казалi, што на першы раз Васiлю трэба дараваць. Бураўкiн злосна зазначыў, што гэты нумар з выключэньнем ня пройдзе, — ня тыя часы. Валя Тарас лаканiчна зазначыў — усё тыя ж. Пачалося абмеркаваньне. Пiсьменьнiкi з партбюро ледзь ня плакалi ад крыўды, якую нанёс партызанцы-рэспублiцы Васiль Сёмуха. Iван Новiкаў, што працаваў спэцкорам газэты «Правда», патрабаваў яму самай суровай кары. (Гэта той самы Новiкаў, якi праз год скажа пра аўтара гэтых радкоў: «Мне б аўтамат у рукi, я б у яго ўвесь магазын…» Пiлiп Пястрак, якi нiколi не служыў у войску, пачуўшы тое, выйшаў у калiдор i папытаўся: «Хлопчыкi, а колькi патронаў у магазыне?» — «Пяцьдзясят два», — сказалi яму знаўцы. Пястрак шматзначна падняў палец угору: «Ого!».) У вынiку галасаваньня Сёмуха быў выключаны з Саюза амаль аднагалосна. Устрымаўся адзiн Васiль Быкаў.

Прыехаўшы дадому ў Горадню, узяўся за новую аповесьць, назву якой знайшоў не адразу. Пра назву наогул думаецца ў апошнюю чаргу, звычайна як ужо твор напiшацца. Зусiм дарма некаторыя выхваляюцца: «Пачаў раман, ужо ёсьць назва — „Агнём гартаваныя“». Звычайна з такога гарту мала што атрымлiваецца. Ведаю яшчэ такую на гэты конт асаблiвасьць: у добрай прозе звычайна так сабе назва, а вельмi звонкая назва ёсьць знак прозы кепскай. Праўда, тое ўсё ж суб’ектыўна, i першыя выключэньнi з таго — творы заходнiх аўтараў, дзе i проза выдатная, i назвы нязвыклыя, прынамсi для нашага вуха.

Першы iмпульс да аповесьцi атрымаў, аднак, па дарозе з Масквы — у Менску. Памiж цягнiкамi ў мяне быў вольны час, i я зайшоў у рэдакцыю «ЛiМу», дзе застаў аднаго толькi галоўнага рэдактара Нiчыпара Пашкевiча. Пачалася размова, у якой Нiчыпар праявiў поўны антаганiзм да маiх думак-поглядаў, што я вёз з Масквы. Апроч хiба адной — пайсьцi i разам выпiць. За рэстаранным сталом дыскусiя працягвалася болей мiрная, мы амаль паразумелiся i, калi зайшла гаворка пра вайну, я распавёў партызанукамсоргу Пашкевiчу эпiзод майго раненьня пад Кiраваградам. Гэта як доказ таго, што i на фронце хапала лiха. Змораны гаворкай i вячэрай, Нiчыпар лагодна сказаў, мабыць, каб скончыць спрэчку: «Ну во, амаль гатовая аповесьць». Пасьля, едучы цягнiком у Горадню, я пачаў над тым думаць i вырашыў паспрабаваць напiсаць.

Я ня ведаў яшчэ, што гэта будзе — апавяданьне, аповесьць цi, можа, якi ўспамiн. Але намер напiсаць засеў у галаве моцна.

«Мёртвым не балiць» пiсаў у асноўным улетку i ня так таропка, як ранейшыя аповесьцi. У мяне ўжо атрымлiвалася раней i пасьля, што рэчы зь зiмовай натурай пiсалiся ўлетку i наадварот. Тое, канешне, ня надта добра. Добра, калi натура перад вачыма, i яе ня трэба ўзнаўляць у зрокавай памяцi. Як у мастакоў. Некаторыя пiсьменьнiкi, як i мастакi, любяць пiсаць з натуры: пра вясну — вясной, пра лес — у лесе. У мяне так не атрымлiвалася. Мабыць, з тае прычыны i малая ўвага да антуражу, болей — да дзеi. Але пэўна ня ведаю, як лепш. Мабыць, як хто ўмее.

Тады ўжо я ведаў, што залiшняй драматызацыi ваеннага сюжэту можа ня быць, што можа ня быць i нiякага сюжэту, аб чым колiсь пiсаў яшчэ Чэхаў. Драматызацыя на вайне — натуральная рэч. Крыху iншая справа — за кошт чаго? Якiмi сродкамi? Вядома, найперш сродкамi выяўленьня сутнасьцi барацьбы двух бакоў, што ўвогуле было надта традыцыйна, калi не сказаць руцiнна. Мяне ж здаўна цiкавiлi канфлiкты iншага кшталту — унутраныя, якiх хапала i на вайне таксама. Вайна зусiм не спынiла (калi не абвастрыла) унутраную палiтыку ў адносiнах партыi (i асаблiва яе карных органаў) да народу. Рэпрэсiўная палiтыка працягвалася, хаця, можа быць, ня гэтак заўважна, як да вайны. Вядома, увага тады была адцягнена на iншую барацьбу. Але мне стаў вядомы лёс аднаго нашага аднапалчанiна, журналiста дывiзiйнай газэты. Ён пiсаў вершы, якiя рэгулярна паяўлялiся на старонках нашай дывiзiёнкi за подпiсам малодшага лейтэнанта Д. Кугульцiнава. А затым раптам зьнiклi. Тады тое ня дужа зьвяртала на сябе ўвагу: людзi на вайне ўвесь час зьнiкалi — хто на той сьвет, хто ў шпiталь. Пасьля вайны ўжо стала вядома, што калмыка Кугульцiнава з фронту адправiлi ў ссылку, куды выслалi ўвесь ягоны калмыцкi народ. Вярнуў ся ён толькi празь дзесяць год i стаў слынным калмыцкiм паэтам. Тое ж, дарэчы, адбылося з другiм выдатным паэтам, балкарцам Кайсынам Кулiевым ды з мноствам iншых. Пра пасьляваенныя пасадкi афiцэраў я ўжо апавядаў, тое тады было сьвежае ў памяцi i ўражвала.

Пасьля выкрыцьця «культу асобы» ў расейскай лiтаратуры пачалi паяўляцца негатыўныя вобразы чэкiстаў, энкавэдыстаў, здаралася, што i нядаўнiх сьмершаўцаў. Але ўсё тое дужа ашчадна i нясьмела. Тады «Архiпэлаг ГУЛАГ» ня быў вядомы, А. Салжанiцын заставаўся аўтарам толькi «Аднаго дня Iвана Дзянiсавiча». Але ў грамадзкай сьвядомасьцi ўжо склаўся адыёзны тып гэтых людзей, пэўныя адносiны да якiх у мяне склалiся даўно. Карцела напiсаць, хоць я пэўна ня ведаў, чым можа скончыцца такая спроба. Пэўнае адчуваньне, аднак, было, у паветры павеялi ўжо iншыя вятры, але думалася, можа, часова. Можа, тое, што адбылося ў грамадзкiм жыцьцi краiны, беззваротна, i краiна назаўжды скончыла з уласным крывавым мiнулым. Вайсковыя пляны пiсаў асобна, пасьля ў iх уставiў пасьляваенны сюжэт з маладымi людзьмi таго часу. То быў мой нерэалiзаваны доўг маладзёжнай тэмы, i меў яшчэ адну прычыну. Як заўжды, друкаваць аповесьць меўся ў «Маладосьцi», а ў Маскве Гарбачоў паабяцаў перакласьцi яе для «Юности» — часопiсу, якi тады стаў дужа папулярны ня толькi сярод моладзi. Дзейнага сюжэту хапала аж занадта, па магчымасьцi я стараўся яго скарацiць. Памятаючы параду А. Чэхава, ад сюжэту адсек пачатак i канец, бо, як пiсаў клясык, — там найбольш фальшу. Што ж да самага канфлiктнага вобразу сьмершаўца, дык давялося нямала паламаць галаву над тым, якое даць яму прозьвiшча? Было вядома, якiя ў нас склалiся адносiны да нацыянальнай прыналежнасьцi лiтаратурных пэрсанажаў, асаблiва пэрсанажаў адмоўных. Звычайна на дадатныя рэагавалi моўчкi, бы так i трэба, а на адмоўныя слалi аўтарам i ў рэдакцыi пратэсты i рэклямацыi з крыўдамi за абразу. Шахцёры крыўдзiлiся за шахцёраў, сталявары — за сталявараў, настаўнiкi — за настаўнiкаў. Толькi за адмоўных калгасьнiкаў нiхто ня крыўдзiўся i не заступаўся. Чыста расейскае прозьвiшча не падыходзiла з самага пачатку (не прапусьцiць Галоўлiт), сярэднеазiяцкае выклiкала немалы сумнеў, азiяцкiя «чытачы» на гэты конт былi яшчэ болей чуйныя. I я не без ваганьня выбраў амаль нэйтральнае — Сахно, якое хоць i несла ў сабе нейкi славянскi элемэнт, але, на мой погляд, ня мела выразнай нацыянальнай прыналежнасьцi. Напэўна, аднак, тут да канца не дадумаў, некаторыя прызналi яго сваiм, што мне пасьля каштавала нямала папсутай крывi. У тым лiку i ад маiх украiнскiх сяброў — пiсьменьнiкаў.

Абмеркаваньне на рэдкалегii адбывалася ўвогуле дабражадана, некаторыя члены рэдкалегii выказвалiся нават залiшне апалягетычна (Генадзь Бураўкiн, сакратар ЦК камсамола Арсен Ванiцкi). Праўда, былi i такiя, што глыбакадумна прамаўчалi, хоць тое пасьля ня шкодзiла iм сьцьвярджаць, быццам яны галасавалi супроць. Нехта сказаў, што гэта ўжо не аповесьць, а паўнакроўны раман. Але такога азначэньня жанру я пазьбягаў, мяне задавальняла i аповесьць. Пімен Емяльянавiч не хвалiў, хаця i ня ганiў, толькi на самым пачатку сказаў, як пра штось вырашанае: пасаду Сахно трэба зьмянiць. Тое мне ня дужа падабалася, бо такая папраўка шмат што мяняла ў сыстэме iдэяў. Але я зразумеў, i пасьля нядоўгай нарады мы вырашылi ня ўказваць ягонай пасады наогул. Проста — афiцэр штабу. Разумны здагадаецца, а дурню няма чаго ўсё да драбнiц разжоўваць.

Аповесьць друкавалася ў двух нумарах «Маладосцi»^[1], даволi хутка паявiлiся i рэцэнзii на яе. Рэцэнзэнты зьвярталi галоўную ўвагу на франтавыя рэалii, дэталi вайны i гераiзм яе радавых удзельнiкаў. Пра «афiцэра штабу» Сахно iмкнулiся ня надта пiсаць, i я супакоiўся. Нават зьявiлася такое адчуваньне, што галоўнай iдэi твору могуць не зразумець, i я ня ведаў, як аднесьцiся да таго.

Улетку мяне запрасiлi ў Маскву на нараду, наладжаную рэдкалегiяй «Юности» i прысьвечаную абмеркаваньню яе маладой прозы. Справа ў тым, што партыйнае кiраўнiцтва было незадаволенае некаторымi публiкацыямi маладых аўтараў, найперш Анатоля Гладзiлiна i Васiля Аксёнава. Перад тым быў зьменены галоўны рэдактар часопiсу, — замест В. Катаева прыйшоў Б. Палявой.

На нараду зь Сярэдняй Азii прыехаў Анатоль Ананьеў, якi ўжо надрукаваў расхвалены крытыкай ваенны раман «Танкi iдуць ромбам», галоўны герой якога надта ж напамiнаў Мiкiту Сяргеевiча Хрушчова. Мы з Анатолем былi аднагодкi, на фронце абодва ваявалi ў саракапятках, ён быў цяжка паранены. Пасялiўшыся ў адным гатэлi на Замаскварэччы, цэлы вечар правялi ў гутарцы пра вайну ды лiтаратуру i выявiлi, здавалася, агульны падыход да творчасьцi маладых. Я меркаваў, што заўтра мы падтрымаем маладую прозу «Юности», i ў гэтым накiрунку рыхтаваў ся да выступленьня. Таму дзiўнавата было пачуць уранку, як Ананьеў адразу пачаў з нападак на Гладзiлiна, Аксёнава i яшчэ некаторых. Вядома, я выступiў у iх абарону, але тады яшчэ болей зьдзiвiў мяне Б. Палявой, якi ў заключным выступе падтрымаў не мяне, а Ананьева за яго «нелицеприятную критику». Зрэшты, Ананьева я неўзабаве зразумеў — калi ён з свае Сярэдняй Азii перабраўся ў Маскву на пасаду намесьнiка рэдактара аднаго аўтарытэтнага часопiсу.

Недзе тою парой цi, можа, трохi раней у Маскву прыяжджаў амэрыканскi пiсьменьнiк, аўтар знакамiтых «Гронак гневу» Джон Стэйнбек, якi завiтаў у «Юность» i дужа горача падтрымаў маладых. «Ня бойцеся быць злымi, маладыя ваўчаняты», — скончыў гэты масьцiты празаiк, зьвяртаючыся да Еўтушэнкi, Гладзiлiна, Аксёнава, Вазьнясенскага ды некаторых iншых. У ЦК, казалi, падняўся вялiкi скандал, i болей амэрыканскаму маэстру вiзу ў Савецкi Саюз не далi. Магчыма, аднак, ён яе i не прасiў. Мiхась Гарбачоў тым часам скончыў пераклад аповесьцi, але «Юность» адмовiлася яе друкаваць. Тады ён аддаў рукапiс у «Новый мир», якi перад тым пачаў набываць дысiдэнцкую славу. I вось аднойчы мне прыносяць тэлеграму з Масквы ад намесьнiка галоўнага рэдактара «Нового мира» Аляксея Кандратовiча з прапановай надрукаваць аповесьць, «если только вам не противен этот журнал». Ведама, я адразу ж адказаў згодай. Гарбачоў чамусьцi маўчаў.

На пачатку восенi ў Рыме зладзiўся чарговы кангрэс КОМЭСА, эўрапейскай пiсьменьнiцкай адзiнай арганiзацыi, зь якой супрацоўнiчаў СП СССР. У Маскве арганiзавалi прадстаўнiчую пiсьменьнiцкую дэлегацыю, у якую ўключылi i мяне. Гэта была ўвогуле рэдкая па тым часе паездка пiсьменьнiкаў на Захад, а для мяне дык першая. Напярэдаднi выезду выклiкаў загадчык аддзелу культуры ЦК КПБ, даваў iнструктаж: трымаць вуха востра, быць асьцярожным, нi з кiм не кантактаваць. За мяжой — усе ворагi. З Масквы на лётнiшча прыехала вялiкая група маладых i старэйшых — Вiктар Шклоўскi, Аляксандр Твардоўскi, Канстанцiн Сiманаў, Рурыкаў, Сучкоў, Аксёнаў, Карым, Марцынкявiчус. Кiраўнiком дэлегацыi быў прызначаны Аляксей Суркоў. У Рыме ўсе разьмясьцiлiся ў адным гатэлi паблiзу ад галоўнай вулiцы Корса i пайшлi аглядаць горад. Рым, канешне, ашаламляў сваiмi старажытнасьцямi, руiнамi Калiзэю, музэямi i палацамi. Схадзiлi ў сабор сьв. Пятра, капэлу Рафаэля. Дужа вабiлi крамы буржуазнага гораду, ды заходзiць туды не было з чым — грошай мы мелi мала. Заставалася хiба разглядваць вiтрыны. У мяне захавалася фота, дзе Юсьцiнас Марцынкявiчус пiльна ўглядаецца праз шкло на выдатную друкоўку, пра якую нам заставалася толькi марыць. Аксёнаў аднойчы згледзеў у кнiжнай вiтрыне раман сваёй мацi, нядаўняй зэчкi Яўгенii Гiнзбург «Ожог» i шапнуў нам, каб пра тое маўчалi.

На кангрэсе гаворка iшла пра лiтаратурны авангард, вядома ж, заходнi, — у нас тады свайго яшчэ не было. Там жа ў зале паседжаньня стала вядома пра арышт у Маскве Сiняўскага i Данiэля, i мне дужа спадабалася, як К. Сiманаў нягучна сказаў, што арышт паэта — заўжды ганьба для ўраду. Яго, аднак, нiхто не падтрымаў, ды мала хто i пачуў. Мы ўважлiва i зь некаторым зьдзiўленьнем слухалi глыбакадумныя выступы Сартра, рэжысэра Антанiёнi, Джона Карла Вiгарэлi, якiя гаварылi зусiм ня так i не пра тое, што мы прывыклi чуць на радзiме. Асаблiва ўразiў Сартр сваiмi фiлязофскiмi экспромтамi пра экзiстэнцыялiзм. Разумна ён гаварыў, Сартр, а я думаў, што ўсё ж праўда, мабыць, на баку ягонага земляка Камю, якi зганiў СССР за канцлягеры, а Сартр за тое парваў зь iм адносiны.

Авангардысты, якiя там выступалi, нас меней цiкавiлi, сярод савецкiх пiсьменьнiкаў тады мала было прыхiльнiкаў гэтае плынi. Апроч хiба Вiктара Шклоўскага, якi пасьля свайго выступу на гэтую тэму адразу стаў папулярны сярод заходнiх маэстра. Роб Грыйе i Наталi Сарот горача цiснулi ягоную руку. Там я пазнаёмiўся з Аляксандрам Твардоўскiм, якi сказаў, што будзе друкаваць мой твор, хаця яго яшчэ не чытаў. А на рымскай вулiчцы за маленькiм круглым столiкам спаткаў двух слынных палякаў В. Iвашкевiча i Е. Путраманта, якiя жартоўна зьдзiвiлiся, што ў Беларусi ёсьць пiсьменьнiк, маладзейшы за Танка. Танк тады быў для iх маладзён.

Утрох — Аксёнаў, Марцынкявічус і я — пайшлі на шпацыр убок сабора сьв. Пятра. Тут трапляла шмат сьвятароў у чорным, цікава было бачыць групы маладых манашак у чорна-белых касынках. На вуліцах у невялікіх шапіках прадавалі рознае царкоўнае начыньне — крыжыкі, расьпяцьце, пацеркі. Мы вырашылі набыць біблію. У нас жа ў Саюзе дабыць яе не было як, мо тут можна. Зайшлі ў адзін шапік з рэлігійнай літаратурай, папыталі — каб на рускай мове. На рускай мове блізка не аказалася, служка пайшоў некуды шукаць. Мы чакалі. Урэшце ён прынёс — на жоўтай паперы, у мяккай вокладцы. Але па-ўкраінску. Хлопцы адмовіліся купляць, а я ўзяў — была рызыка правезьці цераз мяжу (то ж лічылася недазволенай літаратурай), але рызыкнуў. І пасьля чытаў сьв. пісаньне па-ўкраінску, вучыў украінскую мову і божае слова па ёй.

Напрыканцы, цi не ў апошнi дзень нашага гасьцяваньня ў Рыме, адбыўся дробны, але шматзначны для таго часу выпадак, пра якi, можа, варта тут распавесьцi. Уранку нам аб’явiлi, што савецкая амбасада запрашае на прыём рускiх пiсьменьнiкаў, аўтобус будзе пададзены да гатэлю. Паколькi ў складзе дэлегацыi былi ня толькi рускiя, дык астатнiя палiчылi сябе вольнымi ад запрашэньня i выправiлiся на шпацыр у горад. Мы зь лiтоўцам Марцынкявiчусам пайшлi ў парк Венета. Аднак на падыходзе туды нас дагнаў аўтамабiль з амбасады, i малады служачы паведамiў папраўку: амбасадар запрашае на прыём усiх, у тым лiку i нярускiх. Давялося вяртацца ў гатэль, каб перамянiць сарочкi ды надзець гальштукi. I мы спазьнiлiся. На ганку гатэлю спаткалi башкiра Мустая Карыма з Аляксандрам Твардоўскiм, якiя таксама не пасьпелi на аўтобус з астатнiмi. Давялося наймаць таксi. Твардоўскi быў у чорным гарнiтуры, увесь распараны ад гарачынi i лаяўся. У амбасадзе аказалася, што прыём ня тут, а ў летняй рэзыдэнцыi за горадам. Паехалi туды, зноў жа на таксi, па дарозе трапiлi ў аўтамабiльную аварыю, хаця дужа нiхто не пабiўся.

Настрой быў сапсаваны, але грэла мэта. Твардоўскi, аднак, быў на мяжы нэрвовага зрыву. Прыехалi зь вялiкiм спазьненьнем, усе сядзелi за лёгкiмi столiкамi з прахаладжальнымi напоямi, амбасадар заканчваў чытаць свой даклад i пералiчваў працэнты росту выплаўкi чыгуну i сталi ў чарговай пяцiгодцы. Як скончыў, пацiкавiўся, цi будуць пытаньнi. Пытаньняў не аказалася, i ён падзякаваў усiм за ўвагу. Усе расчаравана ўсталi, i Твардоўскi гучна, па-сялянску вылаяўся. Амбасадар здаля спытаўся: «Што вы сказалi, таварыш Твардоўскi?». Аляксандр Трыфанавiч стрымана адказаў: «Тое, што чулi». Усе з каменнымi тварамi скiравалi з душнага памяшканьня на вулiцу.

Наш самалёт з Рыму Масква не прыняла з прычыны надвор’я, давялося вяртацца ў Кiеў. Адтуль ехалi цягнiком. Была глыбокая ноч, рэстаран не працаваў, дык мы пабудзiлi буфетчыцу, набралi ў яе шампанскага. I пачалi пiць. У Рыме тым не надта захаплялiся — бракавала лiраў, а тут размахнулiся. Барыс Сучкоў, падпiўшы, распавядаў, як колiсь арганiзоўваў выдавецтва «Иностранная литература», як было з матзабесьпячэньнем, i ён зьвяртаўся да ўсiх — ад Малянкова да Калiнiна. Але нiхто ня мог цi не хацеў выдаць яму два аўтамабiлi, усё цягнулi, спасылалiся на ваенныя абставiны. Тады хтось параiў рэдактару зьвярнуцца да Берыi. Сучкоў сьпярша не хацеў, баяўся, а як наважыўся, Берыя адразу сказаў: «Будуць табе машыны!». Праз тыдзень звонiць: «Сучкоў, пачаму не забiраеш пяць „студэбэкераў“, чакаюць на грузавой станцыi». Той выпадак паказаў Сучкову, хто гаспадар у краiне. Праўда, яшчэ праз колькi гадоў той жа гаспадар адправiў рэдактара на мардоўскi лесапавал, адкуль яго вызвалiў XX зьезд партыi. А ў суседнiм купэ таксама падпiты Аляксей Суркоў скупа паведамiў, як ён у Брусэлi хацеў скончыць самагубствам — гэткiя абавязкi навешалi на яго ў Маскве, за невыкананьне якiх пагражала Лубянка.

Як пасьля выявілася, праблемы ў А. Суркова ўзьніклі ў Нідэрландах пасьля гісторыі з Пастэрнакам. Суркова абвінавацілі ў фальсіфікацыі і паклёпе на нобэлеўскага ляўрэата, і савецкае кіраўніцтва ініцыявала судовы працэс, каб яго апраўдаць. Але, здаецца, марна.

I я думаў: бедныя, няшчасныя расейскiя пiсьменьнiкi! I гэта — элiта! Нядзiва што, можа, самы элiтны зь iх АТК адразу завалiўся спаць на нiжняй палiцы. Каб нiчога ня чуць. Кажуць, так заўсёды рабiлi ў паездках разумныя савецкiя людзi. Той, хто добра выпiў, заўсёды меў апраўданьне.

Паездка пiсьменьнiка за мяжу на той час была амаль сэнсацыяй. Па вяртаньнi ў мяне бралi iнтэрв’ю, я выступаў з аповедамi ў рэдакцыi, пiсаў пра тое ў «ЛiМе». Зь Менску прыйшла прапанова стварыць балет паводле «Альпiйскай балады», але я, навучаны вопытам кiно, адмовiўся. Я не хацеў празьмернай папулярнасьцi, ужо адчуў, як да таго адносяцца мае менскiя калегi-пiсьменьнiкi. Лепш сядзець цiха i ня надта высоўвацца.

Увосень пазванiлi з «Нового мира» — трэба прыехаць рыхтаваць да друку «Мёртвым не балiць». Хутка сабраўся, паехаў, адшукаў рэдакцыю ў Малым Путнiкаўскiм завулку — вузкi калiдорчык, цесныя пакойчыкi, дужа пахне камунальнай кухняй (на трэцiм паверсе быў рэдакцыйны буфэт). Маiм рэдактарам аказалася немаладая прыветлiвая дама з блiзарукiм позiркам — Анна Самойлаўна Берзер, якая адразу сказала, што пераклад кепскi, трэба шмат працаваць. Тое ж сказаў i загадчык аддзелу прозы Iгар Вiнаградаў i дадаў: «Гэты раз надрукуем. Але ў наступны каб гэтага вашага перакладчыка тут i нагi не было». Тое мяне нямала зьдзiвiла, i толькi пасьля я дазнаўся, што Мiхась Гарбачоў на пасадзе сакратара партбюро СП СССР нажыў у Маскве нямала ворагаў. Вядома, «Новый мир» у гэтым сэнсе ня быў выключэньнем.

Пару тыдняў сядзеў у шыкоўным, але сьцюдзёным нумары гатэлю «Савецкая» i правiў, правiў адпаведна адзнакам Анны Самойлаўны. Пад вечар адносiў у рэдакцыю i назаўтра зноў правiў. Спатрэбiлася таксама перастаўляць некаторыя часткi, асаблiва сучасныя пляны. Некаторыя сцэны ўзбуйняць, iншыя, наадварот, — здрабняць. Часам аж кружылася галава ад той працы. Аднойчы ў дзьверы пастукала незнаёмая жанчына, аказалася, што гэта менская лiбрэтыстка Чарахоўская, яна гатовая ўпасьцi мне ў ногi, абы я дазволiў ёй напiсаць лiбрэта балету «Альпiйскай балады». Ды яна яго ўжо i напiсала — во, пачытайце. Ёсьць усе падставы, што атрымаецца выдатны балет, тым болей, што музыку пiша малады кампазытар Яўген Глебаў, якi дужа любiць усю творчасьць Васiля Быкава. Сэрца, як кажуць, — ня камень, насуперак пачуцьцю я пагадзiўся. Той факт запачаткаваў маё доўгагадовае сяброўства з таленавiтым кампазытарам i грунтоўным чалавекам Яўгенам Аляксандравiчам Глебавым. Балет ён стварыў выдатны. Я глядзеў яго аднойчы зь Ірынай Міхайлаўнай (якая пад той час стала маёй жонкай), у якой тады цяклі сьлёзы. Да таго спэктаклю яна была катэгарычна супраць, як ёй здавалася, апашленьня высокай тэмы.

«Новый мир» тады ўжо бамбавалi з усiх iнстанцыяў — з Галоўлiту, з СП, з ЦК. Выходзiў часопiс нерэгулярна, кожны раз зь вялiкiм спазьненьнем. Спазьнiлiся i №№ 1–2 з маёй аповесьцю i трапiлi якраз падчас чарговага i, можа, самага рэакцыйнага зьезду КПСС — то быў яму падаруначак! У той час, як зьезд набiраўся рашучасьцi рэабiлiтаваць сталiншчыну, абялiць запэцканыя Хрушчовым слаўныя чэкiсцкiя органы, Твардоўскi б’е iх залпам з двух нумароў, у якiх зьмешчана аповесьць беларускага пiсьменьнiка. Мабыць, сваiх у Маскве не знайшлося. Тым горш для «Нового мира».

Iнстанцыi зрэагавалi апэратыўна, i праз колькi дзён выйшаў чарговы нумар «Правды» зь вялiкiм артыкулам У. Сеўрука (як пасьля выявiлася, слухача Акадэмii грамадскiх навук). У гэтым артыкуле канстатавалася несумненная няўдача пiсьменьнiка, абараняўся гонар Савецкай армii, пераможцы фашызму, давалiся ўстаноўкi, як трэба пiсаць на тэму мiнулай вайны. Мабыць, артыкул дужа спадабаўся галоўнаму iдэёлягу КПСС тав. Суславу, бо аўтар неўзабаве быў паклiканы на Старую плошчу, дзе зрабiў нечуваную для правiнцыйнага (здаецца, чукоцкага) журналiста кар’еру. Родам гэты чалавек быў зь Беларусi i, мабыць, на гэтай падставе стаў галоўным дарадцам Суслава — сьпярша па творчасьцi Быкава, а пасьля i па ўсёй савецкай лiтаратуры.

За праўдзiнскiм артыкулам, бы па камандзе, пасыпалiся вельмi крытычныя, часта зьневажальныя артыкулы з палiтычным падтэкстам ва ўсiх iншых цэнтральных газэтах.

Абвiнавачваньнi кожны раз гучалi ўсё болей грозна. «Красная звезда» ў артыкуле Баранца i Дашкова выкiнула свой галоўны абвiнаваўчы козыр — намер аўтара сутыкнуць два спрадвеку братнiя народы, беларускi i ўкраiнскi. Ветэраны ў сваiх лiстах у рэдакцыi, як заўжды, скардзiлiся на прынiжэньне iхняе ролi ў разгроме нямецкiх захопнiкаў. Вельмi хутка да абвiнаваўчага хору маскоўскiх газэт падключыўся i беларускi друк. Можа, даўжэй за iншыя трымаў паўзу «ЛiМ». Правiнцыйныя газэты, якiя не маглi апэратыўна арганiзаваць уласныя артыкулы супраць «iдэалягiчнай дывэрсii» Быкава, перадрукоўвалi iх з цэнтральных. У тым лiку i мая родная «Гродзенская праўда». Цiкава, што ўвогуле аўтара бiлi за што заўгодна — паклёп, прынiжэньне, скажэньне — але нiдзе не было сказана нiводнага слова пра «сьмерш», цi НКВД, цi КДБ. Быццам напiсанае ў аповесьцi ня мела нiякага дачыненьня да гэтых «органаў». Я чытаў i ня мог даўмецца: што гэта? Знарок цi непаразуменьне?

Тое, аднак, хутка высьветлілася.

«Мёртвым не балiць» былi аб’яўлены безумоўнай няўдачай аўтара. Але аўтару важнай была не ацэнка твору, не адносiны да яго начальства, а тое, цi сапраўды гэта — няўдача? Тое важна было для маiх наступных задумаў, бо, як пiсаў У. Фолкнэр, «няўдача для мяне вышэй за ўсё. Пачаць штось, што табе не пад сiлу — ты нават ня можаш спадзявацца на посьпех, але ўсё ж спрабаваць i стрываць паразу, пасьля спрабаваць зноў. Во для мяне ўдача». Зразумела, я ня мог раўняцца з Фолкнэрам, але i ягоны вопыт тады быў для мяне важны. Здаецца, аднак, тая «няўдача» абярнулася для мяне чымсь iншым. Хаця, каб зразумець i адчуць тое, аўтару спатрэбiлася болей за 20 гадоў.

Калі-нікалі летняй парой наведваўся на радзіму, у мае Бычкі. Бацькі яшчэ былі жывыя, і на падыходзе яшчэ здалёку бачыў, як ля падворку чакае бацька, выглядаючы зпад рукі ў бок Азевічавай гары. Сустрэўшы ў Слабодцы аўтобус, мае клумкі каціў на веласіпедзе Мікола, я з падлеткам і сынамі ішоў побач. Пасьля частаваліся за агульным сталом, бацьку дужа карцела папытаць, як жыве сын у далёкім горадзе, дзе і ён некалі жыў — служыў у салдатах. Але сына вабіла не размова з бацькам, а — возера. Заўсёды, ужо ў дзень прыезду, шыбаваў сьцежкай цераз поле і кустоўе да свае запаветнае мэты — хоць на пару гадзін, а ўсё астатняе потым. Увечары бацька скажа, што трэба схадзіць да хроснай Барысіхі — каторы год ляжыць старая, чакае сьмерці. Прыхапіўшы якую цукерыну ці хоць бы яблык, ішоў да хроснай, з гадзіну слухаў яе горкі расповед пра тое, як яна моліць Бога, каб той паслаў сьмерць. А ня шле. Жыла яна зь нявесткай, унучкі вучыліся ў горадзе, сын прапаў на вайне. Кепска жылося маёй хроснай. І ня хутка яшчэ пачуў яе малітвы Гасподзь Бог.

Празь дзён колькі мама прасіла наведаць яе брата — дзядзьку Лявона, што жыў у Завулку. Дарога была праз поле і лес, каля возера Супонец. Дзядзька з працавітым сынам Антолем будаваў сядзібу (ранейшая згарэла ў вайну, сям’я доўга жыла ў асеці). Дзядзька, як заўжды, лавіў рыбу ў навакольных азёрах, часам у добрае надвор’е браў з сабой і госьця. І тады я знаёміўся зь дзядзькавым умельствам — ня тое, што маё. Рыба ў дзядзькі заўсёды лавілася, заўсёды была на стале. Не заўсёды быў хлеб, нават бульба, а рыба была заўсёды — смажаная, вяленая, сушоная.

Неяк дзядзька Лявон распавёў выпадак, як злавіў шчупака з самаробнай блісной, якую ў яго адарваў шчупак яшчэ за Пілсудзкім — 20 гадоў таму. І памёр дзядзька Лявон ад рыбы — прастудзіўся на возеры. А ягоны Антоля ўкінуўся ў пчолы. Колькі год усё на сядзібе гудзе ад пчолаў, ёсьць мёд, а можа і якая капейчына. Не з калгасу…

У нашу абласную рэдакцыю, якая тады перабралася з цэнтру гораду за чыгунку, аднойчы зайшоў незнаёмы чалавек i, зiрнуўшы выразным позiркам на тых, хто быў у габiнэце, сказаў, што яму трэба пагутарыць з Быкавым. Як усе таропка вымелiся, паказаў мне пасьведчаньне з буйнымi лiтарамi КГБ СССР i назваў сябе: падпалкоўнiк Дубавiнкiн. Размова пачалася з агульнага знаёмства: колькi гадоў, адкуль родам. I далей: «Мабыць, вы разумееце, па якой я справе? Ну, вядома ж, наконт вашай працы, што надрукаваў „Новый мир“. Трэба думаць, па недагляду, iнакш „ни один уважающий себя орган не мог бы напечатать такой труд“».

Тая бяседа, аднак, мела ўсе адзнакi допыту. Падпалкоўнiка дужа цiкавiлi мае адказы на яго ўвогуле наiўныя цi нават дурныя пытаньнi. Я адказваў вельмi стрымана, дужа не хацелася мне нi размаўляць, нi спрачацца. Тады ж, аднак, зразумеў, што гродзенскiя органы нiчога пра мяне ня ведаюць, iм патрэбны быў першапачатковы матэрыял, i яны ўзялiся зьбiраць яго менавiта такiм прымiтыўным для сябе спосабам. Мабыць, гэтак прысьпiчы-ла. Увечары таго дня без папярэдняга званку на кватэру прыйшоў Павел. Ён выглядаў надта заклапочаным i нi пра што не пытаўся, нiчога не сказаў. Толькi сваiм апанураным выглядам сьведчыў, што сталася кепскае. Зрэшты, кепскае i сталася, прынамсi для яго. У хуткiм часе, мабыць, у мэтах iзаляцыi Быкава яго перакiнулi на працу ў самы аддалены раён Гарадзеншчыны — Карэлiцкi. (Не дзеля апраўданьня яго, а дзеля iсьцiны трэба зазначыць, што мой сваяк шкоды мне не зрабiў, i ўвогуле я яму ўдзячны за тое.)

У Беларусь прыехаў балгарскi пiсьменьнiк Найдзен Вылчаў. Як заўжды гэта рабiлася, пасьля нядоўгай гасьцiны ў сталiцы яго скiравалi ў правiнцыю — на гэты раз у Наваградак. Вылчаў быў першы раз у Беларусi i, мабыць, не чакаў такой увагi да сябе. Першай жа ноччу ў наваградзкiм гатэлi яго абрабавалi, але ён нават не распавёў пра тое гаспадарам. Пасьля павезьлi ў Бярозаўку на шклозавод, дзе мелiся быць выступы з удзелам мясцовых пiсьменьнiкаў.

Мы з Карпюком паехалi на сустрэчу. Выступ адбыўся, як заўжды, у перапоўненай залi, усiм цiкава было ня толькi паслухаць вершы, але i паглядзець на паэта з далёкай братняй краiны. На абед, якi наладзiлi на прыгожым нёманскiм беражку, зьехалася ўсё бярозаўскае i наваградзкае начальства ды яшчэ i гродзенскае таксама. Ежы i пiтва прывезьлi цэлую машыну «хуткай дапамогi». Уздоўж Нёмана разаслалi абрусы, i загучалi тосты — у гонар партыi, перадавiкоў вытворчасьцi, за росквiт сацыялiзму i дружбу народаў. Госьць сядзеў моўчкi, падобна, на яго ўжо забылiся, асаблiва як высьветлiлася, што ён ня п’е. Тое трохi засмуцiла беларусаў, але ненадоўга. Да вечару ўсе бутэлькi былi пустыя, а над нёманскiмi плёсамi далёка разносiлiся «Подмосковные вечера». Найдзен цiха папытаў у мяне: «А што, у вас сваiх песьняў няма?».

У тых грозных грымотах, якiя раздавалiся з поваду аповесьцi Быкава, Саюз пiсьменьнiкаў доўга не прымаў нiякага ўдзелу, i я ўжо быў пры думцы, што ягонае кiраўнiцтва на маiм баку. Ды дзе там! Аказалася, што на партсходах таксама iшло бурнае асуджэньне, некаторыя камунiсты патрабавалi прыняць меры. Асаблiва абураўся Iван Новiкаў, зь якiм мы разам ваявалi ў Венгрыi. Другi Iван, якi пры сустрэчы ветлiва i дабражадана вiтаўся, у сваiх лекцыях ва ўнiвэрсытэце падвяргаў жорсткай крытыцы адступнiка ад сацрэалiзму. Толькi маладзейшыя былi абураныя тым, што вакол мяне адбывалася. Сустрэты мной у Менску малады, але паважаны крытык Вiктар Каваленка моцна пацiснуў руку i сказаў, што хлопцы з Акадэмii [навук] — на маiм баку. I ня толькi з Акадэмii. Алесь Адамовiч, якi тады быў звольнены з Маскоўскага ўнiвэрсытэту за адмову падпiсаць прафэсарскi лiст супраць Сiняўскага i Данiэля, ня раз тэлефанаваў зь Менску, каб я трымаўся i не ўпаў у паняверку. Праўда, сам ён тады ўжо абаранiў доктарскую дысэртацыю, здаецца, у Кiеве з дапамогай масьцiтага Леанiда Навiчэнкi. Той жа Навiчэнка аднойчы выпадкам завiтаў у Горадню, каб сустрэцца са мной i падтрымаць. Шкада, мяне не аказалася дома. Затое iншыя ўкраiнскiя пiсьменьнiкi, у тым лiку i мае нядаўнiя сябры, гатовыя былi наладзiць мне байкот. Пры сустрэчы на маскоўскiм пленуме Алесь Ганчар папытаўся, хто даў гэткае iмя прахвосту-сьмершаўцу Сахно? Я сказаў, што аўтар. Тады ён абурыўся: «А мы чулi, што тое зрабiў нейкi жыдок з „Нового мира“. Ад цябе таго не чакалi…». Празь нямала гадоў, як у Кiеве абмяркоўвалася магчымасьць друку гэтай аповесьцi на ўкраiнскай мове, той жа Ганчар сказаў: толькi цераз мой труп! I я думаў: няўжо тут уся справа ў хай сабе i адыёзным прозьвiшчы? А можа, яшчэ ў чым, болей глыбiнным, пра што, аднак, не гавораць? Саромеюцца цi што? Дзякуючы, аднак, прынцыповай пазыцыi маiх сяброў, славутых украiнскiх пiсьменьнiкаў У. Яварыўскага, Д. Паўлычкi, I. Драча аповесьць выйшла на ўкраiнскай мове ў перакладзе нашай мiлай Танi Кабржыцкай.

Неўзабаве пасьля прыезду да нас Найдзена Вылчава прыехаў другі Вылчаў — Георгi, навуковец, унiвэрсытэцкi выкладчык. Ён аказаўся дужа кампанейскiм чалавекам, няблага гаварыў па-расейску. Рыгор Барадулiн узяў яго i яшчэ мастака Барыса Заборава ў Вушачу, на госьцi да мацi. Я наведаў iх па дарозе з дому ў Менск. Бацькоўская хата Рыгора хавалася ў засенi пасаджанага бацькам вяза, ззаду за ёй быў садок. А на ганку стаяла мiлая кабета Акулiна Iванаўна — Грышкава мацi, тыповая ўшацкая аўдавелая з вайны гаротнiца, у якой адзiная ўцеха ў жыцьцi — сынок. Генiяльны нацыянальны паэт, што для мацi, аднак, мала значыла. Для мацi значыла ўсё толькi тое, што ён — сынок. I жыла яна тым вялiзным пад неба пачуцьцём, вышэй ад якога не бывае нiчога. Памятаю, там цi, можа, пазьней я паспрачаўся з Барысам Заборавым, якi ў адрозьненьне ад некаторых з нас ня дужа надаваў хвалы калегу Мiхасю Савiцкаму, што тады шпарка i ўпэўнена ўзыходзiў на беларускi мастакоўскi алiмп. Час, аднак, паказаў, што Забораў меў рацыю, а я памыляўся — на вялiкi мой жаль.

У Горадню зь Менску прыехаў Васiль Буран, якi рыхтаваў да абароны кандыдацкую дысэртацыю па творчасьцi Быкава. Дысэртацыю не прымалi, бо там давалiся ня тыя ацэнкi некаторым момантам маёй творчасьцi. Васiль бiўся над ёй колькi месяцаў i ўсё марна. Я сказаў яму: «Напiшы ты, што iм патрэбна». Але Васiль, якi аказаўся слаўным украiнскiм хлопцам, маiм аднагодкам, упарцiўся. Дык мы разам сядзелi вечар, i я памагаў яму рабiць фармулёўкi ўласных творчых хiбаў. Здаецца, тое памагло, дысэртацыю прынялi.

Так сталася, што маімі літаратурнымі сябрамі ў Менску сталі маладзейшыя пісьменьнікі, народзінаў 30-х гадоў. Сяброў зь ліку аднагодкаў (апроч хіба Алеся Адамовіча, маладзейшага за мяне на 3 гады) амаль не было нікога. Увогуле тое зразумела. Маё пакаленьне ці ня спрэс засталося на вайне, а тыя нешматлікія зь яго, што ўцалелі, занадта навучыліся на вайне і пасьля. «Філялягічнае ж пакаленьне» пісьменьнікаў, мабыць, яшчэ ня страціла сваіх маладых памкненьняў да праўды і справядлівасьці і часам, можа нават міжволі, канфліктна рэагавала на нэгатыўныя праявы літаратурнага жыцьця.

Напярэдаднi чарговага зьезду Саюзу пiсьменьнiкаў Беларусi Генадзь Бураўкiн i Анатоль Вярцiнскi арганiзавалi збор подпiсаў пад лiстом у абарону Быкава. Як пасьля яны пра тое апавядалi, цiкава было паназiраць за рэакцыяй шмат якiх пiсьменьнiкаў на прапанову падпiсаць лiст. Некаторыя адразу адмовiлiся, iншыя абяцалi падумаць (г. зн. параiцца з кiмсь). Бальшыня, аднак, не раздумваючы, падпiсала лiст, i мяне ўсьцешыла, што сярод iх нямала старых, вельмi шаноўных пiсьменьнiкаў: Мiхась Лынькоў, Iван Мележ, Янка Брыль, Аркадзь Куляшоў. (Дарэчы, Аркадзь Куляшоў, якi быў у даўняй дружбе з Твардоўскiм, адзiн зь першых павiншаваў мяне з надрукаваньнем у «Новом мире».) Але нi Шамякiн, нi Броўка, нi Танк лiста не падпiсалi. Ведама, той лiст мала чым дапамог апальнаму аўтару (ды i ня мог памагчы), але вэрхалу нарабiў нямала. Тое, што вакол яго адбывалася, дало зразумець партыйнаму кiраўнiцтву, што ў надта апекаваным калектыве пiсьменьнiкаў няма былога сцэмэнтаванага адзiнства. Што пiсьменьнiкi, як нi дзiўна i не зважаючы на шматгадовы ўцiск i рэпрэсii, здольныя да пратэсту. Лiст, зразумела, ня быў нiдзе надрукаваны, а арганiзатараў яго ня раз выклiкалi на допыты i разьбiральнiцтвы у розныя iнстанцыi (у тым лiку i ў КДБ). Але справа была зробленая, пiсьменьнiкi ўпершыню засьведчылi, што могуць не падпарадкавацца грознай партыйнай волi. Toe ўжо было небясьпекай, якая дайшла да Масквы i якую належала прадухiлiць.

Зусiм нечакана ў Гораднi паявiўся мой перакладчык Мiхась Гарбачоў. Ранкам проста зь цягнiку ён прыбег да мяне на Алега Кашавога, сказаў, што прыехаў iнкогнiта, бо мае дужа пiльную справу. Праз публiкацыю маёй аповесьцi, да якой i ён прычынiўся, у ЦК КПСС падняўся вялiкi скандал, рыхтуецца закрытая пастанова на гэты конт, якая чорт ведае што можа нарабiць. Таму трэба папярэдзiць — прызнаць крытыку i павiнiцца. Найлепш таемна, у выглядзе асабiстага лiста ў ЦК. Я, натуральна, не пагадзiўся, Мiхась пачаў нацiскаць. Мы ўсчалi спрачацца, сварыцца i, вядома, пiць. Спрачалiся i пiлi цi ня суткi запар, але да згоды так i не прыйшлi. Сказана было шмат усялякай п’янай лухты, але нямала i прынцыповага, што неадольнай мяжой разьдзялiла мяне з маiм перакладчыкам. У канцы ён сказаў: што ж, аповесьць, канешне, цяпер ня выдадуць, будзе ляжаць, бы запасны капiтал у сэйфе. Можа, калiнебудзь… Апроч шмат чаго iншага, яму як перакладчыку, канешне, было шкада ўласнае працы, якая прападала марна, i ён спадзяваўся на калi-небудзь. На жаль, ягоныя спадзяванкi ня спраўдзiлiся, Гарбачоў памёр, так i не дачакаўшыся выданьня адыёзнага твору.

Правёўшы Гарбачова на маскоўскi цягнiк, я засеў за прамову. Нячаста я выступаў на пiсьменьнiцкiх зборышчах такога роду, але тут рашыўся. (Пасьля некаторыя з маiх дужа iнфармаваных апанэнтаў абсалютна дарэмна звальвалi гэта на невiнаватага ў тым Гарбачова.) Ды й Алесь Адамовiч сказаў па тэлефоне: прамаўчаць ты ня маеш права, асаблiва калi за цябе могуць пацярпець iншыя. За дзень я накiдаў выступ з маiмi поглядамi i маiмi нязгодамi.

Прыехаўшы ў Менск, даў прачытаць тое некаторым маскоўскiм гасьцям — Аскоцкаму i Лазараву, яны не пярэчылi. Хiба толькi Лазараў, якi крыху ведаў маю ня надта спрактыкаваную манеру выступаць, сказаў: не затараплiвай. Тое было правiльна: я стараўся прачытаць напiсанае як мага хутчэй, i тое выглядала кепска. Чытаў у вялiкiм нэрвовым напружаньнi, пры абсалютнай цiшынi ў залi, а як скончыў, заля нечакана грымнула воплескамi. Некаторыя ў заднiх шэрагах нават усталi. Начальства ў прэзыдыуме, вядома, сядзела з каменнымi тварамi. Але начальства ведала тое, чаго ня ведалi iншыя — недарма яно рыхтавала зьезд доўга i старанна. Пасьля перапынку адразу выступiў Алесь Савiцкi, якi незадоўга перад тым прыехаў з асьпiрантуры Лiтаратурнага iнстытуту i таксама пачынаў кар’еру. Цьвярдым, разьмераным голасам пераконанага артадокса ён умомант прыгвазьдзiў да ганебнага слупа рэнэгата i антысаветчыка Быкава за яго паклёп на Савецкую армiю i яе авангард — партыю камунiстых. Савiцкаму таксама апладзiравалi, а я там жа ў залi напiсаў яму запіску: «Далёка пойдзеш, Алесь!». I бы ў ваду глядзеў. Не мiнула i месяца, як мой зямляк i аднагодак апынуўся на хлебнай i ганаровай пасадзе ў ЦК КПБ. Праўду казалi: «Галоўная iсьцiна веку: сябра зьеў — сам таўсцейшым стаў».

Ворагаў той прамовай я, вядома, набыў нямала (усё кiраўнiцтва, якое пасьля доўга пазьбягала са мной вiтацца), але паболела i сяброў. На сустрэчах i ў рэстаранным застольлi вельмi прыязна аднесьлiся да таго факту Рыгор Бярозкiн i яго маладзейшыя таварышы — Валя Тарас, Навум Кiсьлiк, Хведар Яфiмаў. Зь iмi ж часьцяком быў i няп’ючы Алесь Адамовiч, тым ня менш цi ня самы актыўны iнiцыятар застольных сустрэч. Пакуль мы хмялелi, ён разумна i зьмястоўна гаварыў пра татальны ўцiск лiтаратуры i нязломнасьць асабiстай волi. У абставiнах звыклай несвабоды тое было няпроста. Але неабходна. Iнакш справа лiтаратуры ператваралася ў банальную палiцэйскую справу сыску i пакараньня. Я казаў, што тое вельмi важна было б давесьцi нашаму кiраўнiцтву СП, на што Адамовiч толькi iранiчна хмыкаў — яны тое ведаюць лепей за нас. Бо ў тым непасрэдна ўдзельнiчаюць. Што ж, як заўжды, Саша меў рацыю, бо ўжо быў навучаны скандальнай гiсторыяй у Маскоўскiм унiвэрсытэце.

Тэкст майго выступу на зьезьдзе трапiў у Маскву, адтуль на Захад. Радыё «Свабода» передало яго ў эфiр. А неўзабаве я атрымаў з Бэрлiну цудоўна выдадзеную кнiжку «Мёртвым не балiць» на нямецкай мове. Дырэктар заходнебэрлiнскага выдавецтва «Propileen» пытаўся, якiм чынам ён можа заплацiць мне ганарар. Мы з Аляксеем Карпюком доўга раiлiся над адказам i вырашылi пакiнуць гэтае пытаньне нявырашаным. Iнакш не абярэшся бяды. I, мабыць, зрабiлi правiльна, бо ўсе замежныя ганарары тады iшлi праз адмысловую дзяржаўную структуру, абыходзiць якую было небясьпечна. Яшчэ нядаўна паведамлялася пра суд над нашчадкамi Барыса Пастарнака — быццам бы за парушэньне правiлаў валютных апэрацыяў.

Неўзабаве пасьля зьезду я атрымаў першы лiст ад Твардоўскага. Пасьля ён прысылаў мне нямала лiстоў i паштовак, але той самы першы стаўся для мяне самым важным ва ўсiх адносiнах. Аляксандр Трыфанавiч найперш абгрунтаваў уласную пазыцыю ў дачыненьнi да сучаснай лiтаратуры i засьведчыў пэўную прыхiльнасьць да майго выступу на зьезьдзе. Яму спадабалася, што я не апраўдваўся там, не вiнiўся, а хутчэй — наступаў i абвiнавачваў. Пахвальнае слова рэдактара i мэтра расейскай лiтаратуры было для мяне важней за ўсе пагрозьлiвыя напады ўсiх «лiтаратураведаў у штацкiм». Я адчуў сябе яшчэ болей упэўнена, калi аднойчы пад восень атрымаў тэлеграму зь Ялты ад славутага аўтара «Акопаў Сталiнграду» i таксама ўжо бiтага крытыкай (за падарожныя нататкi з Захаду) Вiктара Някрасава. «П’ём за ваша здароўе, жадаем новых кнiг праўды пра нашу вялiкую вайну», — значылася ў тэлеграме…

У выніку буйнай кампаніі дыскрэдытацыі твору Быкава аўтар пачаў атрымліваць шмат лістоў ад яго чытачоў. Пісалі зь Беларусі, з Масквы, зь Пецярбургу і нават зь Сібіры і Далёкага Ўсходу.Аўтары былі самыя розныя — ад ветэранаў былой вайны да моладзі і студэнтаў. Значная бальшыня пісьмаў была ў падтрымку пазыцыі аўтара, падзяка за праўду вайны. Тады ж празь лісты я пазнаёміўся зь некаторымі пісьменьнікамі, што былі, так бы мовіць, «укушаныя вайной», інваліды, якія самі пісалі пра яе. Гэта быў выдатны рускі пісьменьнік У. Тэндракоў, а таксама С. Круцілін, В. Ганчароў, [нечытэльная ўстаўка], Д. Гусараў зь Петразаводзку. Яны дзякавалі мне і пісьмова ціснулі руку. Тады і пасьля такіх лістоў у мяне набраўся не адзін чамадан. Частку іх пазьней я спаліў на дачы, як пабачыў, што іх могуць украсьці, бо дужа цікавяцца пэўныя людзі. Але ўжо тады заўважыў, што ўсе лісты былі пэрлюстраваныя, што ня надта і ўтойвалася пэрлюстратарам і. Вядома, што папера савецкіх купэртаў была благая, і сьляды гарачага адпарваньня на другім баку былі відавочныя. Пры тым некаторыя з лістоў пэрлюстраваліся па некалькі разоў, у розных інстанцыях. Асабліва пашкуматаным і выглядалі лісты да бацькоў, у вёску. Падобна, іх адпарвал і ў Гародні, дзе я іх апускаў у скрынку, затым у Менску і, вядома ж, па месцы адрасата — усім трэба было ведаць, што піша Быкаў. Але я даўно ўжо не пісаў нічога падазронага, тым болей бацькам. Як, дарэчы, і яны мне, чые лісты былі ня лепшыя з выгляду. Калі трапляла якая бандэроль — кніга ці рукапіс, дык яна была бязьлітасна пашкуматаная (бы яе грыз сабака) і мела чорны паштовы штэмпель: «Поступила в поврежденном виде».

Некаторыя лісты наогул не прыходзілі — мабыць, адразу ішлі ў «справу». Тады ксэраксаў яшчэ не было, а на перадрук органы ашчаджалі працу «кваліфікаваных машын істак».

Яшчэ падчас паездкi Найдзена Вылчава ў Беларусь было дамоўлена, што балгарскi Саюз пiсьменьнiкаў запросiць мяне на госьцi. На тое мелiся падставы, i першая зь iх — мае «Трэцюю ракету» i «Альпiйскую баладу» пераклалi на балгарскую мову i выдалi ў Плоўдзiве. Значыць, я меў права на нейкi там ганарар. Але ў мяне не было замежнага пашпарту. Калi я зьвярнуўся ў менскi МВД, дык там доўга не адказвалi, штосьцi цягнулi. Мiнаў час, настала восень. I тады аднойчы пазванiлi: можаце прыехаць па пашпарт. Праз тыдзень я ўжо ехаў цягнiком з Масквы ў Сафiю. Мне дужа карцела наведаць краiну маёй хай сабе i малашчасьлiвай маладосьцi, зiрнуць на знаёмыя i мiлыя мне мясьцiны. Ну i, вядома, пагасьцяваць. Усё ж я ехаў паводле запрашэньня афiцыйнай арганiзацыi, а не як бяспраўны прыватны паязджанiн.

На памежнай станцыi Унгены, якую я некалi адваёўваў у немцаў, ужо добра функцыянавала пiльная памежная служба, i мяне адразу папрасiлi з вагону ў будынак вакзалу. Чамадан, сказалi, можна ня браць. Я нiчога з сабой ня вёз, апроч бутэлькi гарэлкi ды пару кнiжак. Яшчэ праўда, жонка Аркадзя Куляшова — Аксана Хведараўна — дала каробку цукерак для дачкi Валi, што была замужам у Сафii. У вакзале павялi на другi паверх, дзе ў прасторным габiнэце сядзеў бляндынiсты чалавек, што яўна мяне чакаў. Я адразу здагадаўся, хто гэта, хоць ён i не назваў сябе. Пачалася размова — што, як? Адкуль i куды? Якiя там у вас сябры? Якiя зь iмi сувязi — паштовыя цi асабiстыя? Пасьля гаворка набыла болей эмацыйны тон — чаму вы гэтак тэндэнцыйна пiшаце? У нас шмат вайсковых пiсьменьнiкаў, але ж iншыя пiшуць добра, без скажэньня праўды вайны i працы органаў. Без арганiзаванай працы органаў не было б i нашай перамогi ў вайне — ворагi i здраднiкi хутка б здалi Савецкi Саюз Гiтлеру. А так во вы маеце магчымасьць паехаць у Балгарыю, сустрэцца i выпiць зь сябрамi. У гэткай размове мiнула гадзiна цi болей, i я пачаў баяцца, што магу адстаць ад цягнiка. Пра тое яму i сказаў. Ён толькi ўсьмiхнуўся — цягнiк бяз вас ня пойдзе. I праўда, добра нагаварыўшыся i, мабыць, дарэшты выканаў шы свой абавязак, ён правёў мяне да вагону. Як цягнiк перайшоў мяжу, я расчынiў свой чамадан i зьдзiвiўся: усё там было ператрэсена. Адзiн з суседзяў па купэ пасьля шапнуў у калiдоры: чамадан яны таксама бралi туды. Што ж, дзякуй, што хоць не пакралi чужыя цукеркi…

Рэшта таго шляху па Румынii i да самай Сафii была азмрочана, я ўжо не хацеў i ехаць. Але неўзабаве ў Сафii, якая спаткала мяне знаёмым пахам смажанай кебабчы, настрой памалу падняўся. Асаблiва пасьля добрай чары грэнай ракii ў сьцюдзёны час. Найдзен тут жа ўладкаваў мяне ў гатэль i папярэдзiў, што на тым афiцыйная гасьцiна СП канчаецца, далей мной апекваюцца прыватна. У тым лiку i ён. Так загадала Масква, наогул хацела адмянiць вiзыт, але балгары палiчылi такi акт бестактоўным i дазволiлi прыехаць. Што ж, прыватна яны прымалi таксама няблага. Найперш добра пачаставалi на кватэры ў Найдзена зь яго мiлай Мiнкай, куды прыйшоў другi Вылчаў — Георгiй, зь якiм я знаёмiўся ў час ягонага прыезду ў Менск i Горадню. Празаiк Iвайла Пятроў пры сустрэчы на вулiцы пачаставаў вiном i распавёў дужа палiтычны анэкдот. У паветранай катастрофе загiнулi тры нацыянальныя лiдэры: Адэнаўэр, Эйзенхаўэр i Хрушчоў. Пытаньне: якi народ найбольш шкадаваць будзе? Адказ: балгарскi. Чаму? Таму што сярод iх не было Тодара Жыўкава. Анекдот у алегарычнай форме ўсё вытлумачыў. Болей пра настроi i жыцьцё ў Балгарыi можна было не пытацца. Хаця жыцьцё тое было ва ўсiх адносiнах куды лепшае, чым у нашай краiне. Я там меў гонар быць запрошаным на некаторыя госьцi i памятаю, як гаварыў пра Менск рэдактар адной балгарскай газэты. Казаў, што, наведаўшы Беларусь, хацеў плакаць, бо ня ўбачыў на вулiцах нiводнай беларускай шыльды, не пачуў у Менску нiводнага беларускага слова i тады зразумеў, што чакае Балгарыю. Ён быў недалёка ад праўды…

У Сафii зьезьдзiў на Плоўдзiўскую шашу, у былы наш вайсковы гарадок. Гарадок быў на сваiм месцы — тыя ж драты агароджы, прахадная, будынкi i казармы. Але нешта i зьмянiлася. У рамантычнай вiле цераз дарогу, дзе жыў балгарскi генэрал, а пасьля наш камбрыг, цяпер месьцiлiся камунальныя гаспадары, у двары сушылася на вяроўцы бялiзна, а ў доле два балгарыны смалiлi кабана. Акурат, як на беларускай вёсцы. Вёска i там прыйшла ў горад. Гасьцiнныя балгарскiя пiсьменьнiкi хацелi пачаставаць мяне славутым iх каньяком «Плiска», ды марна. Шукалi па ўсiм горадзе, завiталi ў фiрменны гатэль «Плiска», але каньяку не знайшлi, сказалi — пайшоў на экспарт. Я падумаў тады: добра, што наш «сучок» не iдзе на экспарт, хоць ёсьць што выпiць.

На пачатку сьнежня, якраз на дзень сталiнскай канстытуцыi памёр бацька. Паехаў на паховiны. Да Полацку ехаў цягнiком, а адтуль — на таксi. Не даяжджаючы Кублiч, у Штундаравых гарах таксоўка забуксавала, давялося iсьцi пехатой. Добра, было недалёка. Бацька перад сьмерцю доўга хварэў на нейкую лiхаманку, якую лячылi ў Селiцкай бальнiцы, ды марна. Ён дужа пакутаваў — ад хваробы i яшчэ за сына. Як я прыяжджаў апошнiм часам, пiльна ўглядаўся ў мяне i цяжка ўздыхаў: дастаецца табе, сынок, лепш бы ты кiнуў пiсаць. Пад страхой хлеўчука ў яго даўно ляжала колькi хваёвых дошак, якiя, мяркуючы па ўсiм, чакалi свайго часу. Не дачакаўся мой стары бацька, калi я кiну пiсаць. З тым i пайшоў у хвойнiк пасярод вёскi, дзе сабралiся ўсе тамтэйшыя пакаленьнi жыхароў. Жылi i адносiлiся адзiн да аднаго па-рознаму, але тут ляжаць цесьненька — у мiры i згодзе. Мусiць, толькi на могiлках тое i магчыма.

Усё апошнiм часам перажытае, зьвязанае зь лiтаратурай, аднак, ня змусiла мяне адрачыся ад вайсковай тэмы. Хоць i даводзiлася часам пакутна, парой безнадзейна. Але падтрымка сяброў — у Менску i Маскве — сьведчыла, што ў творчым сэнсе я на плённым шляху. Неяк у Маскве давялося добра i шчыра пагутарыць з Лазарам Лазаравым, якi рабiўся цi ня самым аўтарытэтным дасьледчыкам вайсковай лiтаратуры i ўжо што-нiшто надрукаваў у маю падтрымку. Як заўжды, на ўсiх калектыўных мерапрыемствах пахвальна i горача гаварыў пра мае аповесьцi Алесь Адамовiч. Чытачы прысылалi масу водгукаў, пераважна з адабрэньнем аповесьцi. Сярод iх аднойчы атрымаў добры лiст ад малазнаёмага тады, а пасьля аднаго з самых выдатных пiсьменьнiкаў Расеi Вiктара Астаф’ева. Выдатны лiст у падтрымку майго погляду на вайну прыслаў камандуючы ЗАКВА генэрал армii Стучэнка. Шкада, мала што з тых эпiсталярыяў захавалася: частку я сам спалiў на лецiшчы (не было дзе хаваць), частку раскралi. Што-колечы здаў у лiтаратурны музэй.

Тады ўлетку вольны час бавiў на Нёмане. Тут маiм сябрам заставаўся Валя Чэкiн, разумны музыка i паэт. Неблагiя вершы яго часам друкавалiся ў абласной газэце. Зь iм можна было шчыра пагутарыць пра жыцьцё i лiтаратуру. Ён умеў слухаць, не любiў спрачацца — таксама, як я. Ну i рыбак быў адмысловы.

Стаўшы сакратаром абласнога аддзяленьня СП, Аляксей Карпюк iмкнуўся актывiзаваць працу гродзенскiх пiсьменьнiкаў, арганiзоўваў усялякiя вечары i сустрэчы — у школах, на прадпрыемствах, часам з выездамi ў раёны. Звычайна для таго запрашаў Дануту Бiчэль, Вольгу Iпатаву, якая са школьных урокаў прыбягала куды-небудзь — у пэдiнстытут цi ў рэдакцыю i бойка чытала вершы.

Карпюк звычайна ганарыўся маладымi i недалюблiваў старых — некалькiх дужа актыўных пэнсiянэраў-адстаўнiкоў. Да майго сяброўства з Чэкiным ён адносiўся даволi стрымана, але я лiчыў, што ён памыляецца. Toe маё меркаваньне яшчэ ўзмацнела пасьля аднаго выпадку.

У адзiн зь першых сонечных дзён лета мы дамовiлiся з Чэкiным спаткацца на Нёмане, каб пераабсталяваць нашы лодачныя прычалы. Напярэдаднi Валянцiн прыцяг дзьве таўшчэзныя дошкi, якiя за бутэльку здабыў на недалёкай будоўлi. Прыйшоўшы да лодак, я доўга чакаў сябра, а яго ўсё не было. Нарэшце ён паявiўся, але выглядаў чымсьцi заклапочаны i не адразу паведамiў мне пацiху, што яго клiкалi ў КДБ. Не на Урыцкага, дзе было iхняе ўпраўленьне, а ў гасьцiнiцу. I спрабавалi завербаваць, але ён адмовiў ся. Toe ня стала для мяне вялiкiм сюрпрызам, але настрой сапсавала грунтоўна. Зноў жа я ня ведаў, як да таго аднесьцiся, тым болей, што Чэкiн сказаў, быццам яго папярэдзiлi аб «неразглашэньнi». Toe, што Валяньцiн адмовiўся працаваць супраць мяне, рабiла яго ў маiх вачах яшчэ болей шаноўным сябрам. Болей, аднак, пра тое мы нiколi зь iм не гаварылi, i ён не казаў, цi былi ў яго новыя кантакты з КДБ. Я таксама нiчога пра той выпадак нiкому не сказаў, апроч як праз шмат год — Карпюку. Аляксей тады крыва заўсьмiхаўся — то ж у iх гэткi прыём, а ты думаў… Я падумаў тады, што калi прыём, дык самы паганы i подлы. Бо тое прызнаньне сябра выклiкала ў мяне самыя сяброўскiя да яго пачуцьцi i поўны давер. Думаў, што калi чалавек, не зважаючы на забарону, прызнаецца ў тым, значыцца, ён сапраўды адданы табе сябра. Аказваецца, — прыём…

За кароткi час, можа, за месяц, напiсаў невялiчкую аповесьць, названую «Праклятая вышыня». Гэта ўсё муляў у сьвядомасьцi той выпадак вясны сорак чацьвёртага году на фронце. Думалася, там ёсьць штосьцi новае, што можна выкарыстаць, прынамсi ў лiтаратуры. Хаця новае — вельмi адноснае разуменьне, тое, што я меў на мэце, даўно стала банальнасьцю ў нашым жыцьцi, удоўж i ўпоперак пранiзаным тымi самымi «органамi». Але напiсаўшы, завагаўся, цi варта друкаваць? Хацелася з кiмсьцi параiцца, ды ў Гораднi такiх людзей было мала. Карпюк, здаецца, на той час кудысь зьехаў, мой Валянцiн беларускай мовы ня ведаў. Ды й наогул, будучы паэтам, ён ня надта цiкавiўся маёй празаiчнай творчасьцю. Але часам я сустракаўся (пераважна ў кампанii Карпюка) з выкладчыкам мэдыцынскага iнстытуту дацэнтам Клейнам. Барыс чытаў будучым мэдыкам гiсторыю КПСС, быў эрудзiраваны навуковец, ведаў лiтаратуру i фiлязофiю. Да нашай рэчаiснасьцi адносiўся стрымана крытычна, i тое надало мне рашучасьцi прапанаваць яму аповесьць. Ня надта ахвотна ўзяўшы, ён прачытаў яе за адну ноч i пры сустрэчы дужа хвалiў. Сказаў, што гэткую рэч Твардоўскi з радасьцю надрукуе. Яна таго вартая.

Найперш я завёз аповесьць у Менск, перадаў Пімену Панчанку. Пiмен быў заклапочаны, — мае аповесьцi, падобна, пачалi пагражаць ягонаму рэдактарству ў «Маладосьцi». Сказаў: добра, калi б падтрымаў «Новый мир». Але ж для «Нового мира» трэба перакласьцi, а перакладчыка ў мяне не было. Тады Пiмен кажа: зрабiце падрадкоў нiк, а перакладчыка яны самi знойдуць. У Маскве перакладчыкаў — навалам.

Так i зрабiў — перапiсаў тэкст больш-менш па-расейску. Знарок не шлiфуючы, ня дбаючы пра стыль, адно клапацiўся пра сэнс. Нейкай аказiяй адправiў рукапiс у Маскву. Праз дужа кароткi час патэлефанаваў Кандратовiч — трэба прыехаць.

На гэты раз адбылася сустрэча з усёй рэдакцыяй. У шырокiм крэсьле сядзеў грузнаваты, афiцыйна апрануты Аляксандр Трыфанавiч Твардоўскі, прыйшлi стрыманы Аляксей Кандратовiч, акулярысты Iгар Вiнаградаў, гаваркi Уладзiмер Лакшын, мая рэдактарка Аня Берзер i яе каляжанка Iна Барысава. Пасьля падышоў сiвавалосы ўсьмешысты Iгар Сац, а сакратар Хiтроў быў тут ад самага пачатку. Пачалося абмеркаваньне, якое iшло нядоўга, стрымана i грунтоўна. Памятаю, Кандратовiч гаварыў пра некаторую жорсткасьць самой канструкцыi аповесьцi, Лакшын — пра характары. Твардоўскi адзначыў пэўны новы ньюанс у распрацоўцы няновай тэмы, але сказаў, што надрукаваць аповесьць для яго — абавязак. Вось толькi пераклад… Хто зробiць пераклад? Лакшын сказаў, што пераклад мог бы зрабiць Дудзiнцаў, нядаўна раскрытыкаваны за раман, ён сядзiць бяз працы. Твардоўскi зiрнуў на яго з дакорам: «Ага, значыцца, так: аўтар Быкаў, рэдактар Твардоўскi, перакладчык Дудзiнцаў? I вы хочаце з такiм трыё надрукаваць аповесьць?». Усе засьмяялiся, зразумеўшы марнасьць прапановы Лакшына. Тады, пасьля нядоўгага роздуму, Аляксандр Трыфанавiч кажа: «Вось, няхай Васiль сам папрацуе над рускiм тэкстам, як мае быць вычытае, Анна Самойлаўна паможа. А мы паглядзiм». На тым i вырашылi. I на шмат год запачаткавалi з Быкава перакладчыка ўласнай прозы. Хаця хлеб той апынуўся надзвычай цяжкi, прынамсi для мяне, якi ня раз спрабаваў яго кiнуць. Але зноў браўся, бо iнакш не выпадала.

У заключэньне Твардоўскi аб’явiў, што аўтарская назва ня пойдзе, над назвай патрэбна думаць. Мусiць, тое мне найбольш не спадабалася, але я ўжо ведаў, што тут надта патрабавальна адносяцца менавiта да назвы. Таго ад iх вымагае палiтыка. А там, дзе палiтыка, там няма месца нi густу, нi нават логiцы. Уся мая далейшая практыка адносiнаў з выданьнямi i выдавецтвамi пацьвердзiла тую нязрушную выснову.

У «Маладосьцi» аповесьць, як i належала, выйшла раней за новамiрскую публiкацыю. Але не пасьпеў я атрымаць чарговы нумар «Маладосьцi», як у Менску зьявiўся вялiкi артыкул партыйнага журналiста, нейкага Агеева, якi каменя на каменi не пакiдаў ад аповесьцi. Дасталося, вядома, i аўтару. Хаця iншай ацэнкi я i не чакаў, але было трохi крыўдна — колькi ж можна! На гэты раз беларускае кiраўнiцтва не спудлавала — папярэдзiла пэўную маскоўскую ацэнку. Калi раней яно апыналася «на падхопе», дык цяпер падхоплiваць маглi расейцы. Iнiцыятыва была за Беларусьсю.

У Маскве, канешне, ня спалi, падхапiлi ў час. Цi не па ўсiх газэтах пракацiлася хваля крытыкi i асуджэньня. Не прытупляў палiтычнае пiльнасцi ГЛАВПУР. На ўсялякiх палiтычных нарадах ягоны начальнiк генэрал Епiшаў у якасьцi нэгатыву прыводзiў у прыклад «паклёпнiцкую» аповесьць Быкава. Ягоныя ацэнкi перайшлi нават ў вайсковыя падручнiкi i дапаможнiкi па палiтзанятках для салдатаў Савецкай армii. Тут якраз падасьпеў i «Новый мир» з аповесьцю, дзе яна была названа «Атака сходу». Тое, што «сходу», павiнна было неяк прабачыць няўдачу самой атакi, — так мне растлумачылi пасьля ў «Новом мире». Але не прабачылася нiчога. Уся савецкая прэса, чынячы расправу над аўтарам заганнай аповесьцi, грамiла i часопiс, асаблiва ня раз ужо зганьбаванага Твардоўскага. Чытаючы, як яго бэсьцяць, я адчуваў некаторую няёмкасьць, што «падставiў» часопiс i яго шаноўнага рэдактара. Той, аднак, не вiнiўся, а прыслаў мне чарговы лiст з падтрымкай i спасылкай на пратапопа Авакума, якi з астатнiх сiлаў топае сабе з пратапопiцай. Толькi да якой мэты, думаў я. Да свайго апошняга вогнiшча ў закiнутай хацiне? Праўда, «Литературка» зьмясьцiла адзiную на той час пазытыўную рэцэнзiю на аповесьць, i для мяне сталася важна, што аўтарам яе быў Юры Бондараў.

Я працягваў працаваць у рэдакцыi, але заўважаў, як адносiны да мяне робяцца ўсё болей кiслыя. На пасаду адказнага рэдактара прыехаў новы чалавек, ветэран вайны, былы лётчык Георгiй Лысоў. Ён меў са мной гутарку, зь якой я зразумеў, што абкам доўга тут мяне не пацерпiць, i Георгiй Сьцяпанавiч раiў пiсаць трохi ашчадней. «Ну iх да д’ябла, гэтыя органы! Iх лепш не чапаць, я ж па сабе ведаю…» Я думаў: хто з нас таго ня ведае? Але ўсе маўчым. Можа, i мне трэба змоўкнуць. Я ўжо гатовы быў змоўкнуць. Можа, i зрабiў бы тое, каб не наступныя падзеi…

Жонка ўвесь час працавала ў школе, дома падрасталi два хлопцы, хапала хатняе працы, i яна шукала памочнiцу. Хтось з выкладчыц пэдiнстытуту параiў добрую жанчыну, адзiнокую, якая магла б прыходзiць разы два на тыдзень прыбiраць у кватэры. Хутка яна i зьявiлася ў нас — добрая, руплiвая жанчынка. Яна сапраўды жыла адзiнокай, хаця мела сына, i ўжо пабывала ў лягеры. Праўда, ня надта было зразумела, за што. Ды я не цiкавiўся. Звычайна, як яна прыходзiла прыбiраць, мы з хлопцамi вымяталiся на падворак цi яшчэ куды — каб не замiнаць. Прыбiрала добра, старанна. Жонка была задаволеная.

Але неяк я паткнуўся ў шафу па патрэбную кнiгу — «Июнь 41 года» Некрыча, якога толькi што разграмiлi ў друку, — а кнiгi не аказалася. Памятаю добра: днямi ставiў на пэўнае месца ў шафе, а цяпер яе там няма. I нiхто ня бачыў, нiчога ня ведае. Прапала кнiга. Перад тым цягам доўгага часу атрымлiваў з Мальмэ ад адной эмiгранткi даўгiя лiсты з апiсаньнем яе асабiстых прыгодаў у Менску падчас акупацыi. Напiсаныя дробненькiм почыркам на дужа тонкай паперы, яны былi вельмi цiкавыя, бо мелi масу падрабязнасьцяў, прозьвiшчаў, датаў. Я зьбiраў iх у пачак (набралася ўжо, можа, лiстоў дваццаць), таксама ставiў за шкло ў шафу. Пасьля кнiгi зьнiклi i тыя лiсты. Каму яны маглi спатрэбiцца? Але вядома, каму. Мяркуючы па ўсiм, пасьля таго, як з кватэры вымяталiся гаспадары, туды прыходзiлi госьцi.

Што гэта менавiта так, неўзабаве пераканаў i наступны выпадак.

Неяк позьняй восеньню мяне ўгаварылi з замежнай камiсii СП зьезьдзiць у Румынiю. Прытым аднаму. Ехаць мне туды ня надта хацелася, знаёмых там не было. Праўда, у Бухарэсце выйшла некалькi маiх кнiжак, i жанчына з замежнай камiсii надта пераконвала: маўляў, румыны вас чытаюць, любяць i дужа просяць. Паездка тая прынесла мне мала радасьцi, разбалеўся зуб, давялося яго выдзiраць, заплацiўшы за тое цi ня ўсе мае камандзiровачныя. Прымалi, аднак, добра, праўда, пацiкавiўшыся напачатку, што я пiшу — вершы цi прозу? Тое шмат пра што мне сказала. Але там усё ж адбылося некалькi добрых знаёмстваў зь лiтаратарамi, i адзiн зь iх, аўтар манаграфii пра расейскую лiтаратуру, падарыў мне сваю вiзытоўку з прозьвiшчам Утан. (Гэткае прозьвiшча на той час меў генэральны сакратар ААН.) Дома да мяне ў габiнэт прыйшоў для размовы Барыс Клейн, мы пагутарылi, я распавёў пра паездку i паказаў тую вiзытоўку. Барыс шчыра зьдзiвiўся: ты сустракаў ся з У Танам? Кажу, так, сустракаўся, i ён нават напiсаў пра мяне ў кнiжцы. Госьць усё зразумеў, мы пасьмяялiся i разьвiталiся.

Празь якi дзень у Гораднi падняўся таемны шум наконт У Тана. Знаёмы доктар цiкавiцца, з кiм я сустракаўся ў Румынii? А што, i Генсек ААН быў там? — Ды не, кажу, што яму там рабiць? Звонiць дырэктар бiблiятэкi: ня можаце назваць, якiя кнiгi напiсаў У Тан? Тут спатрэбiлiся, а знайсьцi ня можам. Пытаюся, каму спатрэбiлiся? — Toe не тэлефонны разгавор… Але ведама, каму. Словы Клейна яны запiсалi, а вiзытоўку, вядома, ня бачылi i падумалi, што тое — нелегальна прывезеная кнiга У Тана. Значыцца, дзесь пад канапай у мяне — жучок.

Пасьля малавясёлай гiсторыi з публiкацыяй «Праклятай вышынi» намеры мае наконт ваенна-франтавой тэмы пачалi марнець. Хоць я i бачыў там яшчэ нямала магчымасьцяў i ў галаве мроiлi пэўныя пляны, але, прыкiнуўшы, як тое будзе сустрэта начальствам i крытыкай, рашыў устрымацца. Тым болей, што i ў партызанскiм мiнулым бачылася мне ня менш цiкавага, можа, найперш сваёй маральнай праблематыкай. Трэба зазначыць, што як за тую, так i за iншую тэму я браўся пасьля ўсiх. Як ужо iншыя напiсалi шмат i пра фронт, i пра партызанаў. Каб не замiнаць iншым, я стараўся сьцiпла iсьцi сьледам i падбiраў пакiнутае.

Падобна, у краiне махнулi кiраўнiчай рукой на эканомiку, прамысловасьць, на далейшы ўздым сельскай гаспадаркi i ўзялiся за любiмы канёк — уздымаць iдэалёгiю. З поваду iдэалёгii праводзiлiся пленумы ўсiх узроўняў, творчых саюзаў; рэдакцыi i выдавецтвы ўмацоўвалi выпускнiкамi ВПШ ды АГН205. Неверагодных памераў дасяглi Галоў- i абллiты, сьпiсы забароненых тэмаў i зьвестак набылi таўшчыню тэлефонных даведнiкаў. У рэдакцыях i выдавецтвах галоўным чалавекам стаў цэнзар, якi прыдзiрлiва мацаў кожны радок i пры парушэньнi дакладваў наверх, каб апэратыўна зрабiць аргвывады. Прапагандовым апаратам было вынайдзена ёмiстае i ўнiвэрсальнае азначэньне: iдэалягiчныя дывэрсii. Для iх выяўленьня пры кожным парткаме працавалi iдэалягiчныя камiсii, якiя таксама выносiлi свае вэрдыкты. Для пачатку ва ўсiх iнстанцыях правялi кампанiю па выяўленьнi абстракцыянiстаў i барацьбе зь iмi.

Аднойчы мяне паклiкалi ў абкам, дзе першы сакратар Уладзiмір Мiцкевiч, чалавек двухмэтровага росту i з квадратнымi пашчэнкамi, папытаўся, цi ведаю я, што такое абстракцыянiзм. У меру маiх ведаў i разуменьня я спрабаваў растлумачыць, што гэта такое, i сказаў, што ў лiтаратуры абстракцыянiзму няма. «А Еўтушэнка?» — было зададзена пытаньне. — «Ну якi ж Еўтушэнка абстракцыянiст, ён самы што нi ёсьць сацыяльны рэалiст», — сказаў я. — «А ваш Карпюк?» Тое мяне ўжо зусiм зьдзiвiла: «Карпюк — абстракцыянiст?» Але, як хутка выявiлася, абкамаўскi бос клiкаў мяне зусiм не затым, каб слухаць мае тлумачэньнi. Калi неўзабаве быў склiканы абласны сход гаспартактыву, Мiцкевiч ужо грамiў на iм маскоўскiх абстракцыянiстаў Еўтушэнку i Вазьнясенскага, да якiх далучыў i нашага Карпюка. Сход патрабаваў ад члена КПСС Карпюка прызнацца, i той выказаўся ў тым сэнсе, што нават добра ня ведае, што гэта такое. Тады Мiцкевiч заявiў у заключнай прамове, што таварыш Карпюк, як усе тут пераканалiся, замаскаваны абстракцыянiст, хаця i не прызнаецца.

Трэба зазначыць, што ў першага сакратара абкаму было нямала прэтэнзiяў да Карпюка зь iншага поваду. Даўнi змагар за праўду i справядлiвасьць, Аляксей з усякага поваду хадзiў у абкам i гадзiнамi сварыўся з усiмi сакратарамi, у тым лiку i зь першым. Яго абуралi адносiны кiраўнiцтва да стану культурных устаноў у вобласьцi, да забесьпячэньня гараджанаў прадуктамi, нават тое, што адрослыя ў скверы дрэвы засланяюць бюст Элiзы Ажэшкi. Цяпер, здаецца, надарыўся момант, каб публiчна зганiць пiсьменьнiка. Але Карпюк рашыў не паддацца, паехаў у Менск да Машэрава. Калi з прыёмам у Машэрава не атрымалася, кiнуўся ў Саюз пiсьменьнiкаў да Танка208. Але Танк толькi разьвёў рукамi — маўляў, што ты будзеш рабiць з дурнямi. Мабыць, Яўген Iванавiч меў рацыю, ён даўно ня ўмешваўся ў ніякiя канфлiкты з уладамi. У лепшым выпадку мог адаслаць да свайго вечнага намесьнiка Шамякiна. Але каб Шамякiн за каго-небудзь заступiўся перад партыйнымi органамi, такога не здаралася. Ён сам iх баяўся; казалi, што, калi ў СП званiла кiраўнiчая дама Сiнельнiкава, з трубкай у руцэ прымаў стойку «сьмiрна».

Пасьля зьезду на месца Сiнельнiкавай у ЦК прыйшоў Савiцкi, i першай яго камандзiроўкай на перыферыю стала паездка ў Горадню.

Карпюк паклiкаў мяне ў Дом Ажэшкi, дзе ён звычайна сядзеў над друкаркай, i кажа: «Слухай, прылятае Савiцкi, дык ты сустрэнеш яго ў аэрапорце, а тут буду прымаць я. Як i належыць па пратаколе».

Я так i зрабiў. Спаткаў важнага госьця ля трапу самал ёта, на абкамаўскай «волзе» прывёз да Карпюка. Карпюк падняўся з-за стала. Савiцкi, якi некалi разам з Карпюком вучыўся на Вышэйшых лiтаратурных курсах, па-таварыску працяг руку — здароў, Аляксей. Аляксей, аднак, схаваў свае рукi за сьпiну i мовiў: «Во што, Алесь. Ты стукач, i я табе рукi не падам. Але калi ты прыехаў ад ЦК, дык сядай, будзем гаварыць аб справе».

Савiцкi, мабыць, меў добрыя нэрвы, не мiргнуўшы вокам, сеў за стол. Пачалася казённая размова — выкананьне плянаў, адносiны i ўзаемаадносiны. Карпюк хутка згубiў увагу да госьця i сказаў, што ў яго сёньня шмат працы, ён канчае аповесьць. Яны холадна разьвiталiся. Той халодны прыём праз кароткi час даволi горача адгукнуўся ў Карпюковым лёсе.

Як я з часам пераканаўся, жыцьцё ў правiнцыi мае хiба ўяўную перавагу перад сталiчным жыцьцём, дзе ў сучаснага чалавека сапраўды ёсьць магчымасьць схавацца ў мурашнiку шматлюдзьдзя. Насуперак пашыранаму меркаваньню, у правiнцыi тое немагчыма. Па-першае, тут ён пад няспынным наглядам начальства, суседзяў, органаў, якiя заўсёды iмкнуцца ўсё i пра ўсiх ведаць. Зноў жа — вiзыты. У Гораднi, дзе мы шмат год жылi з Карпюком, не мiнала тыдня, каб хто не прыехаў да нас — зь Менску, Масквы цi з Польшчы. Вядома ж, прыяжджалi сябры, харошыя людзi, журналiсты, якiм мы былi радыя. Звычайна пасьля такiх знаёмстваў завязвалася сяброўства, якое часам доўжылася гадамi. Але сярод iх траплялi i падазроныя цi яўна падасланыя па лiнii бясьпекi людзi. Ды як было ўведаць пра тое? Iншыя пiсалi пiсьмы цi тэлефанавалi па справах зь Менску або Масквы. Часта званiў Мiкола Матукоўскi. Ён працаваў у «Известиях» i, вядома, шчыраваў для сваёй газэты. Што-нiшто я пiсаў так, як разумеў з праблемаў лiтаратуры цi мовы, ён, вядома ж, перапiсваў, i тое друкавалi, мала, аднак, робячы радасьцi аўтару. Аднойчы да нас прыехаў любы ўсiмi Уладзiмер Караткевiч. Тады ён пiсаў «Хрыстос прызямлiўся ў Гароднi» i хацеў паглядзець на гродзенскiя «касталомныя вежы». Не чакаючы, калi яму гаспадары наладзяць пачостку, сам склiкаў тутэйшых лiтаратараў у рэстаран «Беларусь» (якi яшчэ тады быў), пачаў адкаркоўваць бутэльку шампанскага i аблiў любую iм Дануту. Пасьля гжэчна выбачаўся i цалаваў яе ручкi. Незадоўга да свае сьмерцi прыехаў з Варшавы слынны польскi паэт Вiктар Варашыльскi, якога пасьля затрымалi на гродзенскай мытнi, зрабiлi ганебны, зьневажальны ператрус па поўнай праграме. Варашыльскi тут нарадзiўся i з бацькамi жыў у вайну. Немцы ня вынiшчылi сям’ю славутага гродзенскага яўрэя-гінэколяга толькi з тае прычыны, што ўсе гады акупацыi яе ратавала беларуская жанчына, былая работнiца раддому. Вiктар распавядаў, як тая цягала па начах трох малых i трох старых, перахоўвала ў скляпах i закiнутых хлеўчуках, рызыкуючы ўласным жыцьцём i жыцьцём сваiх крэўных. I выратавала, нiхто не загiнуў. Памерла тая жанчына ў 70-я гады, не адзначаная нi беларускай уладай, нi iзраiльскiм Ёдяшэм. Дрэўца ў яе гонар ля славутай менскай Ямы нiкiм не пасаджана. На дзень цi два мы з Карпюком мелi прыемнасьць сустракаць у Гораднi ўжо тады слыннага пiсьменьнiка з Беластоку, апальнага Сакрата Яновiча. У часе прагулянак па гарадзенскiх ваколiцах ён распавядаў пра свой перасьлед ад польскiх уладаў, а мы распавядалi яму пра свой. Тым i паразумелiся. Як паказаў час, — назаўжды.

Асаблiвую прыязнасьць госьцi праяўлялi да Карпюка, тым болей, што ён быў заўсёды даступны, днямi сядзеў у сваiм офiсе, стукаў на друкарцы. Неяк зачасьцiў у Горадню журналiст i пiсьменьнiк Олек Амельяновiч, таксама з Беластоку. Карпюк звычайна не любiў пачостак i ў пэўных выпадках запрашаў мяне або прыводзiў каго да мяне на кватэру. Амельяновiч быў просты, таварыскi хлопец, ахвотна пiў i шмат распавядаў пра свае экзатычныя вандроўкi на поўдзень, у Лацiнскую Амэрыку. Але аднойчы, перад тым, як ён меўся прыехаць, у Карпюковым офiсе раздаўся ананiмны званок, i хтось папярэдзiў, каб Олека не прымалi. Мы апынулiся ў разгубленасьцi — чый гэта званок, зь якога боку? Памятаю, тады ўтрох — я, Карпюк i Клейн, — адышоўшыся ў парк ля Каложы, абмяркоўвалi тое здарэньне. Што гэты званок — зь бясьпекi, не выклiкала сумневу, але зь якой? Карпюк кажа: а раптам то зь iхняй? Разумны Клейн адказвае: i з нашай ня лепш. Так мы нiчога i ня вырашылi. Але, здаецца, пасьля гэтага Амельяновiч не прыехаў зусiм. Затое, калi неўзабаве ў Карпюка зьявiлася патрэба зьвярнуцца да яго ў Беластоку, той яго выручыў, як ня мог выручыць нiхто ў Беларусi.

Запомнiўся прыезд зь Ленiнграду iнжынэра Вайцяхоўскага, былога партызанскага камбрыга. Памятаю, тады было добрае надвор’е, мы ўзялi колькi бутэлек i паехалi на прыроду ў Пышкi. Як выпiлi, камбрыг i яго колiшнi падначалены, якога ён прызначыў камандзiрам атраду, пачалi ўспамiнаць шмат якiя эпiзоды свайго сумеснага партызанства.

Вайцяхоўскi тады вельмi добра выказваўся пра Карпюкакамандзiра, яны ўспамiналi шматлiкiх агульных сяброў-партызан. Называлi iмёны — тых, хто загiнуў, хто i дзе жыве, якую кар’еру зрабiў па вайне. Вайцяхоўскi дакараў, але i хвалiў Карпюка, што той не застаўся пасьля вызваленьня ў 44-м мацаваць савецкую ўладу на Гродзеншчыне, як гэта рабiлi цi ня ўсе партызанскiя камандзiры, а падаўся на фронт, дзе яго скалечыла.

А. Карпюк, як распавядаў, трапіў на фронт праз той самы «вальтэр», якім абзавёўся перад вызваленьнем у 44 г. Як і шмат якіх партызанскіх начальнікаў, яго на фронт ня бралі, пакідалі для аднаўленьня савецкай улады ў Заходняй Беларусі. Але сказалі: пісталет трэба здаць. Перад разьвітаньнем са сваім «вальтэрам» Аляксей пайшоў у гумно і прыцэліўся ў сучок у сьцяне. І якраз трапіў. Шкада яму стала такі дакладны пісталет, і ён не наважыўся разьвітацца зь ім. Лепш пайшоў на фронт.

А там яшчэ на фарміроўцы «вальтэр» яго адабралі начальнікі. Хутка чырвонаармеец Карпюк атрымаў кулю ў плячо, а затым асколак у лёгкія, тады ўжо стала не да пісталетаў.

Карпюк толькi ўсьмiхаўся. Яны добра ведалi i паважалi адзiн аднаго, i я мiжволi зайздросьцiў iм. У мяне не было жаднай магчымасьцi для такiх сустрэчаў: мае сябры або ляжалi ў братнiх магiлах ад Дняпра да аўстрыйскiх Альпаў, або былi раскiданыя па сьвеце. Мiнула небагата часу, i я перастаў зайздросьцiць. Давялося спачуваць…

Недзе з часоў хрушчоўскай адлiгi ў савецкiм друку пачалi паяўляцца кнiгi славутых заходнiх аўтараў, да таго ў нас невядомых. Можа, першым з гэтага шэрагу пачалi выдаваць раманы Рэмарка, якi адразу знайшоў немалую папулярнасьць сярод чытацкай моладзi. (Парыж, жанчыны, кальвадос. Але i «На Заходнiм фронце безь пераменаў».) Калi французскiх жанчын i свабоднае каханьне ўлады неяк трывалi, дык «Заходняга фронту безь пераменаў» стрываць не маглi. Як заўжды, апэратыўна было пушчана ў абарот зьняважлiвае ў нас азначэньне рэмаркiзм, якi, бы бiрку быку на рогi, вешалi на таго цi iншага аўтара. Першым такой «пашанай» быў ганараваны Булат Акуджава зь яго невялiчкай, але ёмiстай аповесьцю «Будзь здароў, шкаляр», выдадзенай у скандальных «Тарусских страницах» у Калузе. То была добрая аповесьць. Але болей пра вайну Акуджава, здаецца, не пiсаў — аддаўся паэзii i шансону, якiя зрабiлi яго знакамiтым у сьвеце. Пасьля Рэмарка ў лiтаратурны савецкi ўжытак адразу ўвайшоў Хэмiнгуэй, хоць яго самы значны раман «Па кiм звонiць звон» нiяк не хацелi выдаваць у Маскве, а як выдалi, дык аказалася, што амаль трацiна тэксту была страчана ў купюрах. Мне далi ў Маскве надрукаваны на тонкай паперы рукапiс, якi я ўважлiва прачытаў дома i адчуў сябе дужа бедным. I дужа неадукаваным таксама. Toe, што мы намагалiся i нiяк не маглi зразумець у вайне, знакамiты Хэм зразумеў i напiсаў яшчэ ў 30-я гады. З таго часу, а можа, i раней, сутнасьць вайны не зьмянiлася. Ваенная сутнасьць наогул наўрад цi мяняецца праз стагодзьдзi. Толькi на першы погляд здаецца, што наша вайна не такая, як папярэдняя, у чымсь кожная наступная вайна iнакшая, а ў вынiку ўсе аднолькавыя. Мiнае час, i ўсё зьлiваецца ў адно ёмiстае i ненавiснае людзям азначэньне — вайна. Хэмiнгуэй адкрыта сказаў, што «вайна — гэта бардак» i што вайна ў 30 год здаецца зусiм iншай, чым у 18–20 гадоў, што даўнiм уражаньням i пачуцьцям ня варта занадта верыць. I што найлепшая школа для пiсьменьнiка — нешчасьлiвае дзяцiнства (Твардоўскi, аднак, лiчыў, што — юнацтва), i што проза — гэта «архiтэктура, а не майстэрства дэкаратара». А мы столькi шчыравалi над стылем, прысмакам слова, забыўшыся пра выснову iншага знакамiтага аўтара (Уiльяма Фолкнэра), што калi надта клапацiцца над стылем, дык не застанецца нiчога, апроч стылю. Хэм ня надта клапацiўся наконт узаконенага стылю, затое яго хутка прызналi заснавльнiкам уласнага стылю. Але, можа, самае значнае, што знайшлося для мяне ў вялiкага гуманiста Хэмiнгуэя, была праставатая, але дужа ёмiстая думка: «Добра, калi вырашыш ня быць дрэньню». Праўда, у нас аднаго рашэньня для таго было мала, патрабавалася яшчэ шмат чаго, што часам было вышэй за жыцьцё, вышэй за твой чалавечы лёс.

Задума з «Круглянскiм мостам» высьпявала паволi, на гэты раз болей пад уплывам прачытанага, а ня ўспомненага, перажытага. У лiтаратуры i асаблiва ў журналiстыцы, а таксама ў т. зв. дакумэнтальнай лiтаратуры пра вайну тым часам падабралi ўсе i ўсялякiя праявы сапраўднага i выдуманага гераiзму, дайшла чарга да дзяцей. Ствараўся вобраз малога помсьлiвага героя, якi так ненавiдзеў фашыстаў, што толькi i iмкнуўся аддаць супраць iх жыцьцё. Дарослыя дзядзькi, вядома ж, разумелi яго i ўсяляк садзейнiчалi яму. Хаця i было шкода малечу, але калi ён так просiць, дык адмовiць яму не маглi. I яны яго навучаюць, як тое зрабiць з найбольшым вынiкам — узарваць мост, цягнiк, цi хоць бы аўтамабiль са снарадамi. Вядома, ён гiне, але па-геройску, тое ўсё вытлумачвае i апраўдвае. Пра маральны бок справы таго акту звычайна не згадвалася — мараль там адсутнiчала. Мяне ж прыцягвала менавiта мараль, з таго і зьявіўся.

«Круглянскi мост» выйшаў у часопiсе «Полымя», якi на той час рэдагаваў Павел Кавалёў — Павэлак, як яго трохi зьняважлiва клiкалi маладзейшыя. Паводле сваёй прыроды то быў неблагi чалавек, не апантаны бальшавiк, памяркоў ны i абачлiвы. Вялiкай складанасьцi з публiкацыяй не было — дальнабачны рэдактар найперш заручыўся падтрымкай ЦК. Сакратар па прапагандзе, былы партызан Пілатовiч аповесьць адобрыў. Як пасьля казаў рэдактар, Пілатовiч найбольш быў прываблены заключнай фразай пра камiсара, якога, бы анёла-збавiцеля, чакае ў яме падлетак-партызан Сьцёпка. Звычайна ў сваiх творах я прынцыпова пазьбягаў вобразаў камунiстаў-камiсараў, але тут дапусьцiў магчымасьць таго. Так сказаць — гiпатэтычнага камiсара, якога няма, але якi можа зьявiцца. Як паказаў час, то быў выйгрышны ход, якi ў беларускiм выданьнi ўвогуле апраўдаў сябе. Рэдактар «Лiтаратуры i мастацтва», сам былы палiтрук-камiсар Леанiд Прокша надрукаваў у сваёй газэце ўласнаручна напiсаны артыкул, цалкам апалягетычны да аповесьцi. Я пераклаў яе на расейскую мову i адвёз у «Новый мир».

Вядома, я мог бы не друкаваць аповесьць па-расейску, тым болей, што пераклад не чынiў мне асалоды, якраз наадварот. На яго я папсаваў куды болей паперы i затрацiў больш часу, чым на арыгiнальны варыянт па-беларуску. Але навамiрцы прасiлi i ня раз напамiналi, як што-небудзь напiшацца, адразу прысылаць iм. Твардоўскi прапаноўваў аванс (нават бязвыплатны — у выпадку, калi нiчога не напiшацца). Я жыў небагата, але авансаў стараўся ня браць. А тут якраз штось напiсалася ды яшчэ адобрана на ўзроўнi ЦК, як было ўстрымацца? Падумаў ужо, што, можа, гэтай аповесьцю ўлагоджу сваiх, а разам i навамiраўскiх ворагаў.

I праўда, аповесьць спадабалася i ў «Новом мире». Як я прыехаў, Твардоўскi быў у добрым гуморы, сказаў, што гэтая аповесьць, можа, найлепшае з усяго, што я надрукаваў у расейскiх часопiсах. Сьвежая тэма i высакародная iдэя. Мабыць, даўно б трэба прыгледзецца беларускiм лiтаратарам да свае партызанкi, у якой далёка ня ўсё белае, а нямала i чорнага. Але хто iх спадзьвiгне на тое? Гэты ваш Броўка, у якога даўно «зьлiплiся вейкi», цi Грышкасьвiнапас Шамякiн? Я сказаў, што Шамякiн — ня Грышка, а Iван. «Адна парода, — сказаў Твардоўскi, — я яе ведаю. У самога продкi адтуль, зь Беларусi. Цi ёсьць у вас там, у Саюзе, якi мудры яўрэй? Вам вельмi не хапае мудрага старога яўрэя». Яшчэ ён сказаў, што трэба вучыцца i браць прыклад ня толькi з расейскай лiтаратуры, якая даўно задушана iдэалёгiяй, а i з заходняй лiтаратуры, дзе моцнага уплыву дасягла лiтаратура экзiстэнцыялiзму, Камю, напрыклад. Ягоны раман «Чума» — гэта ж эвангельле дваццатага стагодзьдзя. Канешне, мы — не французы, у нас свой боль, ды ўсё ж… Ён, Твардоўскi, вядома, паважае Пушкiна, але аддае перавагу Някрасаву. Хаця ўвогуле вершаў ня любiць i нават хацеў кiнуць iх пiсаць. Такая была размова перад публiкацыяй «Круглянскага мосту» ў «Новом мире».

Бедны Аляксандр Трыфанавiч, ён не казаў, але, падобна, трошкi спадзяваўся, што мая адобраная беларускiм ЦК аповесьць, можа, паправiць i рэпутацыю ягонага часопiсу, якая тады дайшла да мяжы магчымага. Можа, ён разьлiчваў на падтрымку беларускага партыйнага кiраўнiцтва ў ягоным двубоi з бандай Сафронава, Кочатава, Палiкарпава? Як спакваля выявiлася, тыя яго спадзяванкi былi марныя. Наступныя падзеi не пакiнулi ад iх нiчога i ў рэшце рэшт давялi да адстаўкi навамiраўскага рэдактара. Тады на Беларускiм вакзале мяне праводзiў Алесь Адамовiч. Часу трохi было, i мы, седзячы ў зале чаканьня, добра пра ўсё пагутарылi. Адамовiч на той час выдаў дзьве аповесьцi пра каханьне, якiя, аднак, не зрабiлi патрэбнага ўражаньня на маскоўскую крытыку. I ён захацеў паглядзець на мой вопыт — прачытаў рукапiс «Круглянскага мосту», якi я яму даў напярэдаднi. Быўшы партызанам, якiм ня быў я, ён, мабыць, меў свае прэтэнзii да аповесьцi, але i сам штосьцi згледзеў карыснае для сябе. Пра тое мы гаварылi. Beдама, для мастацтва патрэбны жыцьцёвы вопыт i культура, але што напачатку? Бо тое ды iншае разам рэдка здараюцца ў жыцьцi, штосьцi iдзе наперадзе. Прынамсi ў нашых лiтаратурах. На Захадзе там iнакш. Але нам далёка да Захаду, у нас свой вопыт i свае крытэрыi. Пасьля выхаду з друку «Круглянскага мосту» першым з рэцэнзiяй выскачыў штотыднёвы «Огонёк», якi шмат год рэдагаваў асабiсты непрыяцель Твардоўскага Анатоль Сафронаў. Выхадзец зь Беларусi, ён меў у ёй некаторых сяброў — ведама ж, з лiку чэкiстаў, партызанскiх генэралаў, партфункцыянэраў. Мабыць, тыя ў час прасыгналiлi ў Маскву, i вось у «Огоньке» паяўляецца разварот за подпiсам цэлай групы партызанскiх сакратароў i генэралаў. Самы першы стаiць подпiс двойчы Героя Савецкага Саюза партызанскага генэрала Фёдарава, за iм шэраг iншых. У артыкуле — плач i гнеў, гнеў i плач — на аўтара i часопiс, ягонага рэдактара таксама. Пасьля «Огонька» пайшлопаехала, ад Масквы да самых да ўскраiн. Празь нейкi час нi Твардоўскага не засталося ў «Новом мире», нi Пілатовiча ў ЦК. Нядоўга пабыў на чале «ЛiМу» i непрадбачлiвы Прокша. Ды i ў «Полымi» абачлiвы Кавалёў таксама. Узаемаадносіны пісьменьнікаў (ды іншых творцаў) заўсёды былі складаныя, чым, зрэшты, карысталіся ў сваіх інтарэсах улады. Што ж да нашых вялікіх папярэднікаў, дык дужа хацелася думаць, што тыя стаялі вышэй за асаб істыя звады, вышэй за інтарэсы ўладаў. Для мяне, напрыклад, гаючай душэўнай музыкай гучыць даўні Коласаўскі радок «Мой мілы Янка, мой Купала…». У тым радку надта шмат засяродзілася — як асабістага паміж двума геніямі, так і агульнанацыянальнага. Значыць, насуперак усяму такое было магчыма, прынамсі ў мінулым.

Неяк завiтаў да Мiколы Матукоўскага, якi адразу павёў мяне ў свой габiнэт на новай кватэры па Бранявым завулку ў Менску. Там ужо быў Генадзь Бураўкiн, зь якiм яны вычытвалi гранкi набору, што атрымалi з «Известий». Гэта быў артыкул Матука пра Быкава — цi ня першы ў цэнтральным друку, якi меў на мэце даказаць грамадзтву, што Быкаў — наш, савецкi пiсьменьнiк, не якi там палiцай цi ўласавец. I што ягоныя пэрсанажы — патрэбныя i карысныя, бо на вайне былi ня толькi героi, але i баязьлiўцы i здраднiкi. Што ж, я быў удзячны маiм сябрам, якiя памагалi мне i раней (i яшчэ будуць памагаць пасьля) у маiм лiтаратурным лёсе. Мабыць, i праўда, артыкул у цэнтральнай газэце недзе штось зрушыў, наступныя падзеi паказалi ягоны несумненны плён.

У мяне быў транзiстарны прымач з кароткiмi хвалямi — японскi «Панасонiк», якi я цi ня кожную ноч настройваў — лавiў «Свабоду», Бi-Бi-Сi, «Голас Амэрыкi». З усiх, аднак, аддаваў перавагу «Свабодзе». Добра пачуць яе рэдка ўдавалася — глушылi заўжды i шчыльна. Некаторыя раiлi шукаць здатнае месца ў кватэры, каля водаправодных трубаў, паспрабаваць настройваць за горадам. Я спрабаваў i так, i гэтак — часьцей за ўсё нiчога не атрымлiвалася. Перадатчыкi былi за тысячы кiлямэтраў, а глушылкi — во яны, побач, на ўскраiне горада. Няўдалымi былi ўсе мае спробы i ў тую ноч. А менавiта тады хацелася дазнацца пра падзеi, што высьпявалi ў адносiнах да Чэхаславаччыны, на якую нацэлiўся «крыважэрны блок HATА».

«Мiралюбны» Варшаўскi блок рыхтаваўся яе ратаваць. Ранiцай, як заўжды, скiраваў у рэдакцыю i на пешаходным мастку цераз чыгунку спаткаў Клейна. Барыс здаўся нязвыкла маўклiвы, на чымсь засяроджаны i толькi буркнуў: «Ну, чуў? Яны ўвялi. Танкi ў Празе…» Toe, вядома, ашаламляла. Я тады зразумеў вэрхал, што ноччу не даваў спаць — на вулiцах штось адбывалася, iшлi калёны машынаў, даносiлiся чыесь галасы, у пад’ездах грукалi дзьверы i бегалi нейкiя людзi. Аказваецца, iшла мабiлiзацыя, як на вайну. У дапамогу перадавым часьцям, што ўвайшлi ў Чэхаславаччыну, на базе Гарадзеншчыны разгортвалася рэзэрвовая армiя. Хапалi запасьнiкоў, мабiлiзоўвалi транспарт, на ўскраiнах у вайсковых гарадках фармавалi каманды. Як пасьля выявiлася, тэлефоны гарадзкой сеткi ў тую ноч былi адключаны. Мы з Клейнам выправiлiся да Карпюка.

Яшчэ на падыходзе да Дому Ажэшкi, дзе звычайна працаваў Карпюк, пачулi, як на ўсю вулiцу гучэла перадача Б-Бi-Сi, распавядала, што савецкiя войскi акупуюць Прагу. На вулiцы было нямала прахожых, некаторыя спынялiся, слухалi, а бальшыня хуценька кудысьцi бегла. Мы тузанулi дзьверы Карпюковага офiсу, тыя былi не замкнёныя, а ў пакоi на канапе ляжаў Карпюк. Ён быў у поўнай вайсковай форме, побач на стале ляжала яго партупея i кiрзовая палявая сумка. Карпюк хутка ўскочыў, працёр вочы. Мы выключылi транзыстар. «Во, халера, праспаў», — мовiў змабiлiзаваны ваяка. Аказалася, што ён усю ноч прабыў у Фолюшы на фармоўцы, ранiцай прыехаў сюды i заснуў. Цяпер хутка адпраўка на вызвольны паход у Чэхаславаччыну. «I ты пойдзеш?» — папытаўся Клейн. — «Абавязкова. Ужо я там напiшу», — быў яго выразны адказ. Карпюк хутка паехаў на зборны пункт, i што зь iм было далей, стала вядома празь некалькi дзён.

Вялiзную мэхкалёну з мабiлiзаванымi выцягнулi на шашы ў напрамку польскай мяжы. Прыехала начальства з акругi, пачалi правяраць. Хадзiлi адны, другiя, трэцiя. Карпюк цярплiва сядзеў у кузаве МАЗа. I раптам паявiўся начальнiк палiтаддзелу акругi генэрал Дэбалюк. «А гэты нашто?» — кiўнуў ён на Карпюка. Нейкi палкоўнiк пачаў штосьцi тлумачыць, але генэрал не даслухаў: «Зьняць! Ён не паедзе». Давялося Аляксею злазiць з высокага кузава, на спадарожных машынах дабiрацца да Гораднi. Калёна пайшла да Чэхаславаччыны без Карпюка.

Карпюк, безумоўна, быў чалавек сумленны i, магчыма, нават хацеў быць сумленным камунiстам. Але ня ведаў, як iм можна быць. I наогул, што гэта такое — сумленны савецкi чалавек? Што пэўна, ён не любiў хлусьнi i не цярпеў непарадку — хоць у лiтаратуры, хоць у войску таксама. Таму, здаўшы ў Фолюшы сваю амунiцыю, пайшоў уздоўж калючага дроту агароджы паглядзець, цi не засталося што забытае ягонымi папярэднiкамi. I — во дзiва! Убачыў у траве тры пакiнутыя карабiны. Адчуваючы з вайны каштоўнасьць зброi, ён узвалiў карабiны на плечы i панёс да капцёркi. Але тая аказалася ўжо зачыненай — усе пайшлi на фронт. Каб ня кiдаць карабiны ў лесе, давялося iх везьцi ў горад, у штаб армii. Там, аднак, карабiны ўзяць адмовiлiся — ня нашай часьцi. А ўжо настала ноч, i ён змушаны быў несьцi карабiны дамоў. Адтуль патэлефанаваў мне: во халера, што мне рабiць? Кажу: там за тваiм домам цячэ Ванючка, бухнi туды твае карабiны, i справе капец. Ён мяне аблаяў: ты быццам у войску не служыў, ня ведаеш, што такое аружжа. Я,кажу, ведаю. Гэтым аружжам загаўняны ўвесь сьвет. Тваiх трох там не хапае… Не паразумелiся тады мы з Карпюком, ледзь не пасварылiся. Назаўтра ён пачаў хадзiць з тымi карабiнамi зноў, аж покуль у яго не запатрабавалi пiсьмовага тлумачэньня: дзе i зь якой мэтай узяў i г. д. Ледзьве ён выбавiўся з таго канфлiкту, якi сам сабе i стварыў.

Цiкава, што мяне ў тую мабiлiзацыю не ўзялi. Можа, прычынай таму — мой стрыечны брат, што паводле анкеты «пражываў у Заходняй Нямеччыне». А можа, i яшчэ што. Зрэшты, ня ў прыклад Карпюку, я туды i ня рваўся i думаў: можа, i лепш, што Карпюка вярнулi. Тыя, што туды паехалi, распавядалi пасьля, як iх у якасьцi рэзэрву пратрымалi на чэхаславацка-польскай мяжы, чакалi рэакцыi блёку НАТА, якi так i не праявiў нiякай рэакцыi. Toe выклiкала захапленьне сярод пэўнай часткi гродзенцаў — ага, спалохалiся нашай магутнай Савецкай армii! Пра чэхаў казалi: свабоды iм захацелася! Мы ж во жывём без свабоды, але не бунтуем. А iм — свабоды! Яшчэ чаго! I так гаварылi ня горшыя i ня самыя дурныя з нашых знаёмых. А можа, яны так толькi гаварылi, а думалi iнакш? Але што карысьцi з правiльных думак, калi iх трэба выказваць няправiльна, перакручана, наадварот. Мабыць, каб выказаць сумленную думку i ня выклiкаць падазрэньня, трэба было мець дужа адмысловы розум, якiм мала хто з нас валодаў. Мы былi надта прастадушныя ў думках i просталiнейныя ў дзеяньнях, за што i цярпелi.

Седзячы ў Доме Ажэшкi, Карпюк прачытаў у «Новом мире» ўспамiны генэрала Гарбатава, дзе ягоную ўвагу прыцягнуў не расповед генэрала пра сваю кар’еру i франтавыя подзьвiгi, а скупое паведамленьне пра тое, што генэрал ня п’е. I нiколi ня пiў. Уражаны такiм дзiвам, Карпюк сунуў часопiс у кiшэню i пабег на вакзал. Там, не пасьпеўшы сказаць нават жонцы, сеў у маскоўскi цягнiк i ранкам быў ужо ў Маскве. Пасьля працяглых перамоваў з палкоўнiкамi Генэральнага штабу раздабыў адрас Гарбатава, якi жыў каля Нiкiцкiх варот. Карпюк пазванiў у дзьверы, i папярэджаны з генштабу генэрал яго ўпусьцiў. Карпюк ветлiва прадставiўся — беларускi пiсьменьнiк, ветэран вайны. Генэрал пасадзiў госьця за маленькi столiк, дастаў з шафы гранёны графiнчык. Карпюк хацеў абразiцца i заўважыў, што ў часопiсе генэрал напiсаў, быццам ня п’е. Аказалася, сапраўды ня п’е, а графiнчык — для госьця. Тады Карпюк горача пацiснуў генэральскую руку, радасна паведамiўшы, што таксама ня п’е. I выклаў яму патрэбу, зь якой прыехаў у Маскву. Ва ўсiх краiнах сьвету ёсць таварыствы цьвярозых, а ў нас няма. А мiж тым шкода ад п’янства… I г. д. Таму трэба зьвярнуцца да грамадзкасьцi зь лiстом, падпiсаным аўтарытэтнымi людзьмi, вось як вы i я, i стварыць таварыства. Тэкст лiста ўжо гатовы, вось пачытайце…

Трохi зьбянтэжаны генэрал прачытаў тэкст i цяжка ўздыхнуў. Справа добрая, сказаў ён. Але хто падпiша? Сярод яго знаёмых цьвярозага генэрала яму не знайсьцi. Можа, сярод пiсьменьнiкаў?..

Карпюк задумаўся. Канешне, ён разумеў, што двух подпiсаў было замала для такога лiста, патрэбны быў трэцi. Ды знайсьцi яго сярод пiсьменьнiкаў таксама праблема. I раптам ён успомнiў пра Адамовiча, якi тады быў у Маскве на нейкiх курсах. (Стаўшы ўжо доктарам навук, той усё вучыўся.) Карпюк пабег па Маскве шукаць Адамовiча. Ён шукаў яго цэлы дзень да вечару, аб’ехаў усе вядомыя рэдакцыi, абзванiў знаёмых. I высьветлiў, што Адамовiч сёньня едзе ў Менск. Тады Карпюк купiў бiлет на вечаровы цягнiк i, як той рушыў з Беларускага вакзалу, пачаў абход вагонаў. Ён iх абышоў усе, зазiраў у кожнае купэ i каля Смаленску сапраўды знайшоў соннага Адамовiча. Той выслухаў яго прапанову i сказаў: «Я гатовы ўступiць. Але толькi з умовай развалiць яго знутры». I лёг спаць. Карпюк аблаяў Алеся i выйшаў з цягнiка. Ранiцай прыехаў да Нiкiцкiх варот i аб’явiў генэралу, што трэцяга цьвярозага чалавека ў Расеi не знайшоў. Так высакароднае таварыства не было створана. Hi тады i нiколi болей.

Карпюк, як ён пасьля распавядаў, дарма зьвязаўся з вайскоўцамi, хоць бы i з генэраламi. У сваiм жыцьцi ён пераканаўся, што з гэтым народам лепей справы ня мець. У вайну Карпюк камандаваў партызанскiм атрадам, пасьля ваяваў на фронце, быў двойчы цяжка паранены, а афiцэрскага званьня так i ня выслужыў. У той жа час хлопчыкi, што прыходзiлi з унiвэрсытэту, так бы мовiць, авансам былi лейтэнанты. А некаторыя i пры ўзнагародах, заслужаных i ня надта. Карпюку ж не далi сабраць нават заслужаныя iм на вайне медалi.

Займеўшы аднойчы вольны час, ён узяўся напiсаць лiсты. Адзiн быў мiнiстру абароны наконт таго, каб яму выдалi заслужаны iм медаль за ўзяцьце Бэрлiну, другi — дзядзьку на Урал. Дзядзька пiсаў даўно ўжо, што жыве кепска, з прадуктамi трудна, прасiў дапамогi. Дык пляменьнiк яму напiсаў: кiнь ты гэта расейскае жыцьцё, прыяжджай у Беларусь, тут бульбачкi хопiць. Той жа дзень аднёс лiсты на пошту.

I вось празь нейкi час прыбягае з ваенкамату пасыльны, прыносiць позву. Карпюк парадаваўся — цi не прыйшоў ад мiнiстра мэдаль? Прыйшоў да палкоўнiка-ваенкама. Той чамусьцi глядзiць ваўком, а потым падае аркуш паперы i кажа: «На чытай». Карпюк моўчкi чытае. «Не, ты гучна чытай», — кажа ваенкам. А там на бланку Мiнiстра абароны Саюза ССР напiсана: «Загадваю. Параграф першы. Выклiкаць i растлумачыць грамадзянiну Карпюку А. Н., што я ў сваяцтве зь iм не знаходжуся i дзядзькам яму не зьяўляюся. Параграф другi. Гродзенскаму аблваенкаму палкоў нiку такому-та за нiзкi ўзровень палiтмасавай работы з асабовым складам аб’яўляю вымову. Мiнiстр абароны маршал Савецкага Саюзу Г. Жукаў». — «Ты зразумеў? — пытаецца ваенкам. — Мне праз паўгода на пэнсiю, хто мне цяпер гэтую вымову зьнiме? Цi мне бяз пэнсii ў адстаўку iсьцi? Во што ты нарабiў, разгiльдзяй!»

Прыгнечаны, з сапсутым настроем Аляксей вярнуўся дадому, дзе яго чакаў лiст ад дзядзькi. Той пiсаў хiмiчным алоўкам на школьнай старонцы: «Дарагi пляменьнiк, цi ты там з глузду зьехаў у сваёй Гораднi, — якi я табе маршал i дзе я табе вазьму гэны мэдаль? Я i ў войску нi дня не служыў…».

Зь дзядзькам, канешне, адносiны ўлагодзiлiся, а прадстаў леньне на афiцэрскае званьне ў Карпюка ляснула. Карпюк быў у недаўменьнi: падумаеш, напiсаў! Я ж маршала не аблаяў. Дык праз тое да пяцiдзесяцi год хадзiць радавым? А гэтыя, што ў вайну нi разу па жывым немцу ня стрэлiлi, ужо маёры запасу. Вунь як той Гаўрушка, што самагон на хутары для камбрыга гнаў. Цяпер ён член бюро гаркаму, — абураўся Карпюк. Тады ён яшчэ не прадбачыў, што прыйдзе час, i гэты брыгадны самагоншчык дасца Карпюку ў знакi…

Я прыехаў зь Менску, куды езьдзiў па справах сваёй кнiжкi. Рэч у тым, што некалькi год выдавецтва «Мастацкая лiтаратура» валынiла з выданьнем маiх дзьвюх аповесьцяў, нават не ўключала iх у плян. Калi я сказаў пра тое загадчыку адззелу Алесю Бажко, той нявiнным позiркам уставiўся на мяне: «А дзе рукапiс? Рукапiсу ж няма». Гады тры таму я асабiста прывёз рукапiс у выдавецтва i ў гэтым жа кабiнэце аддаў сакратарцы. Тая паставiла папку ў шафу, мэханiчна зiрнуўшы на якую, я ўбачыў за шклом свой рукапiс. Дык во ж, рукапiс! Бажко шчыра зьдзiвiўся: а мы так шукалi, шукалi… Рукапiс такiм чынам быў знойдзены, але кнiга ўсё роўна выйшла няхутка…

Дома, на Кашавога, яшчэ было ня позна, блiскаў тэлевiзар, i раптам — удар у вакно, шыбiна — у друз, на падлозе кавалак цаглiны. Я выбег на вулiцу — нiдзе нiкога. Назаўтра пасьля невясёлага роздуму пайшоў у мiлiцыю, напiсаў заяву. Пасьля змусiлi перапiсаць, сказалi, будуць расьсьледаваць. Нейкi час чакаў вынiку, пасьля перастаў чакаць. Пачаў чакаць iншых вынiкаў, якiя i пасьледавалi. На той час Карпюк дамогся ад абласнога начальства, каб пiсьменьнiкам паставiлi нарэшце тэлефоны, i тое было зроблена. Стала зручна куды пазванiць, ня трэба было бегчы на пошту цi да аўтаматаў, якiя нiколi не былi спраўныя. Але пачалося iншае лiха, прынамсi для мяне. Пачалi званiць — з Гораднi, Менску, Масквы цi чорт ведае адкуль, — не называючыся. То быў форменны тэлефонны тэрор, пэўна ж кiмсьцi арганiзаваны. Але вядома, кiм. У любы час дня i ночы трашчэў телефон, устрывожаны, я ўскокваў з ложку i чуў першае пытаньне: «Да якога часу вы будзеце падрываць савецкую ўласьць?». Або: «Многа вам заплацiла ЦРУ за паклёп на партыю i Чырвоную армiю?». Удзень нярэдка званiў Дубавiнкiн — ветлiва пра штось пытаўся, штось удакладняў i ненавязьлiва выхоўваў. Чытаў мараль. Тую ж мараль некалькi разоў чытаў палкоўнiк з палiтупраў леньня БВА, якi прадставiўся кандыдатам навук (праўда, не ўдакладнiў, якiх) i актыўным удзельнiкам ВАВ. Добра пастаўленым голасам ён з напорам даводзiў, што да тэмы вайны трэба падыходзiць вельмi ашчадна, каб не сказiць рэтраспэктыву. Сам ён мае надзвычай вялiкiя заслугi ў вайне, перажыў столькi, што, калi напiсаць, хапiла б на «Вайну i мiр». Але ён ня пiша, бо ня мае часу. Увесь яго час займае служба па выхаваньні савецкага салдата, патрыёта сваёй краiны. Я слухаў тую лухту i думаў, цi гэта сур’ёзна? Цi ня ёсьць гэтая размова самаапраўданьнем чалавека, якi дзесь саграшыў i цяпер папраўляецца? Як наш рэдакцыйны Яркiн. Ён любiў закласьцi, часам п’яны штосьцi мог натварыць, i з тае прычыны на чарговым партсходзе першы браў слова і палымяна выступаў з падтрымкай чарговай пастановы ЦК цi абкаму або гаркаму. Для яго не было важна каго — важна было, што з падтрымкай. Toe яму залiчвалася i ратавала да наступнага эксцэсу.

Маё жыцьцё ў Гораднi, да якой я прывязаўся, рабiлася, аднак, усё меней прывабным. Сьцяна адчужэньня мiж мной i рэдакцыйным калектывам расла ўсё болей. (Хаця, калi разважыць, магло быць i горш.) Пасада мая заставалася ранейшаю — лiтаратурны кансультант, але аплату для мяне зрабiлi зьдзельную, — пачалi плацiць толькi за адказы аўтарам. Набiралiся за месяц капейкi. Сяброў там у мяне не было, ня стала нават з кiм пагаварыць цi выпiць. Валянцiн Чэкiн, зь якiм я меў нейкае сяброўства, «завязаў», iншыя хоць i не завязвалi, але дужа асьцерагалiся таго. У газэце, частка тыражу якой выходзiла на беларускай мове, нельга было пачуць нi слова па-беларуску. Усе размаўлялi па-расейску. Апроч хiба аднаго лiтсупрацоўнiка Вячаслава Ката, якi ўпарта з усiмi, беларусамi i расейцамi, размаўляў толькi па-беларуску, што часьцяком выклiкала зьдзiўленьне. Але Вячаслаў цiкавiўся беларускай лiтаратурай, завочна вучыўся ў БДУ, дзе слухаў лекцыi прафэсара Навуменкi. Пасьля, вярнуўшыся дадому, заходзiў да мяне ў кабiнэт i загадкава, бы са спачуваньнем пазiраў на мяне. Я здагадваўся, у чым справа, але нi пра што не распытваў. Часам у рэдакцыю заходзiў былы камандзiр батарэi Iван Ушчапоўскi, зь якiм у нас усталявалася добрае ўзаемаразуменьне. Перажыўшы не адно ваеннае лiха i маючы добрую памяць, ён праўдзiва апiсаў малавясёлую старонку вайны — пагiбель некалькiх нашых армiй пад Вязьмай i Ржэвам, што афiцыйная гiсторыя вайны старанна замоўчвала.

На жаль, аўтару не хапала лiтаратурнай пiсьменнасьцi, i я, шкадуючы матэрыял, зрабiў лiтаратурны запiс, на што патрацiў зiму. Пасьля стараўся прыладзiць яго ў якое-небудзь выдавецтва, ды марна, — нi ў Маскве, нi ў Менску рукапiс не прынялi. Так тыя рэдкiя паводле крывавай праўды вайны старонкi i засталiся ненадрукаваныя, аб чым шчыра дагэтуль шкадую.

Мала хто з маiх знаёмых распавядаў пра сваю вайну шчыра, не становячыся на прапагандовыя хадулi. Запомнiў ся, аднак, фельчар Хандобкiн зь ягоным самаiранiчным расповедам, як яго з Цэнтральнага штабу партызанскага руху паслалi ў партызаны — высьпяткам выкiнулi з самал ёту, i ён ледзьве жывы ад страху прызямлiўся ў «логаве зьвера». Некалi штосьцi падобнае распавядаў паэт Анатоль Астрэйка, якi на пачатку вайны разам зь некаторымi iншымi беларускiмi паэтамi жыў у гатэлi «Масква», дзе яны выдавалi газэту «Раздавiм фашысцкую гадзiну». Астрэйка, аднак, там ня ўседзеў, бо быў беспартыйны, а там атабарылiся паэты-камунiсты, якiя i даседзелi да канца вайны. За сваю гераiчную працу па натхненьні беларускага народу на барацьбу з захопнiкамi яны былi ўзнагароджаны ардэнамi баявога Чырвонага сьцягу, Астрэйка ж, што перажыў не адну партызанскую блякаду, атрымаў мэдаль. Сапраўды, Бог няроўна дзелiць. Тым болей начальства — нават адносна жыцьця або сьмерцi.

На партыйных i гаспадарчых мерапрыемствах у вобласьцi з зайздроснай увагай i смакам абмяркоўвалiся «iдэалягiчныя дывэрсii» гродзенскiх лiтаратараў. Нават патрабавалi адказу ў сакратара абкаму па iдэалёгii А. Ульяновiча, якi ня ведаў, як апраўдацца, але абяцаў «спусьцiць штаны» з Карпюка i Быкава. Адна надта кiраўнiчая дама, мусiць, хацела апраўдаць Быкава гэткiм аргумэнтам: чаго ж вы хочаце ад чалавека, якi нават ня скончыў ВПШ, бо ня член партыi? Да таго ж п’е. На тое ёй пярэчылi: але ж Карпюк скончыў iнстытут, нават Вышэйшыя лiткурсы i ня п’е. Дык куды ж глядзiць абкам КПБ?

Што да выпiваньня, дык тая дама мела некаторую рацыю — за мной быў такi грэх. Асаблiва падчас паездак на розныя пiсьменьнiцкiя мерапрыемствы. Аднойчы, памятаю, на пленуме ў Маскве праседзелi з адным маiм сябрам увесь дзень у буфэце, дзе, вядома ж, пiлi. Але ня толькi пiлi, а i вельмi актыўна дыскутавалi з двума ўкраiнскiмi артадоксамi з поваду перасьледу Вiктара Някрасава.

Спрэчка перайшла ў злосную сварку, i мы сварылiся (i пiлi) аж да сканчэньня мерапрыемства. Так i не зайшоўшы ў залю.

Тое ж няраз здаралася ў Менску, i Карпюк нават езьдзiў да маiх сяброў сварыцца, што яны спойваюць Быкава. Зь мяне памалу ствараўся вобраз пуставатага абiбока i п’янтоса. Я не бурыў той вобраз, я яго падтрымлiваў у якасьцi пэўнай абароны ад таго, што магло спасьцiгнуць адказнага, разважлiвага i цьвярозага. I спасьцiгла не аднаго. Мяне ж абышло неяк.

У цэнтральных газэтах паявiўся артыкул (цi прамова) начальнiка ГЛАВПУРА Савецкай армii генэрала армii Епiшава, у якiм ён сярод iншых расейскiх аўтараў (Еўтушэнка, Вазнясенскi, Аксёнаў) бэсьцiў i Быкава. На чарговым партыйным мерапрыемстве ў Доме афiцэраў, куды запрасiлi Карпюка, той сказаў са злосьцю: «Калi Епiшаў — генэрал, дык хай камандуе войскам, а ня лезе ў лiтаратуру». Тая ягоная рэплiка выклiкала панiку сярод партыйнага кiраўнiцтва Гораднi. Як Аляксей у чарговы раз пайшоў у абкам, яго туды не пусьцiлi. Насьпявала штось не зусiм звычайнае.

У гэткай атмасфэры надышоў 100-гадовы юбiлей Ленiна, да якога рыхтавалiся, бы да аканчальнай перамогi камунiзму. Па гарадах i вёсках iшлi сходы, пленумы, ленiнскiя сiмпозiумы. У Саюзе пiсьменьнiкаў з гэтай нагоды наладзiлi ўрачысты пленум, прыехалi i мы з Карпюком. Я пасядзеў крыху i пайшоў — беспартыйныя сябры запрашалi на пачостку. Карпюк запiсаўся ў выступоўцы. Толькi што перад тым па краiне прайшоў ленiнскi суботнiк, рэпартажы зь якога друкавалiся ва ўсiх газэтах, i Карпюк зрабiў тое тэмай свайго выступленьня. У канцы ён сказаў: «Мы ведаем, як у суботнiку ўдзельнiчаў Уладзiмiр Iльлiч, з кiм ён насiў бярвеньне. Але з кiм насiў бярвеньне Леанiд Iльлiч, таго нам „Правда“ не паведамiла. Цi, можа, Брэжнеў ня ўдзельнiчаў у ленiнскiм суботнiку, — хай нам адкажуць». Марцалеў, якi сядзеў у прэзыдыуме, аж скалануўся ад тых слоў i ў канцы пленуму сказаў, нiбы мiж iншым: «Што да выступленьня Карпюка, дык гэты чалавек пачынае хадзiць па галовах».

Празь нейкi час той жа Марцалеў i ягоны памочнiк Гнiламёдаў прыехалi ў Горадню наводзiць парадак у мясцовым аддзяленьнi пiсьменьнiкаў. Пасьля грунтоўнай гутаркi ў абкаме пачалi па адным выклiкаць нас у Дом Ажэшкi. Першай паклiкалi Дануту, якая няхутка выйшла адтуль з заплаканым тварам. Нават не схацела гаварыць, што ў яе пыталiся. Наступным быў я. Размова была звычайная — пыталiся пра прычыны канфлiкту зь мясцовымi ўладамi i чыталi мараль. Як я распавёў пра прошукi КДБ, Марцалеў аж спалохаўся: «А вы ўжо ўсiм расказалi?». Ня ўсiм, кажу, але некаторым расказаў. У тым лiку i карэспандэнтам з Масквы i Варшавы. У Карпюка дапытвалiся пра прычыны ягоных адносiнаў з абкамам, на што Аляксей сказаў: «Як яны да нас, так i мы да iх. Юбiлейным ленiнскiм мэдалём за штучнае асемяненьне кароў Ульяновiча ўзнагародзiлi, а нас з Быкавым за вайну — і не падумалi».

У канцы школьнага навучальнага году здарыўся канфлiктны выпадак з маiм малодшым сынам. Патэлефанавала дырэктарка школы, дужа прынцыповая дама з адметным прозьвiшчам Сукачова i тэрмiнова запатрабавала мяне ў школу. Я не пайшоў, сьпярша папытаўся ў свайго Васiля, што ён натварыў? Ён, натуральна, аднекваўся, маўляў, нiчога. Але спакваля стала вядома. На ленiнскiм уроку ў 4 клясе, калi гаворка iшла пра Iльлiча, мой сын сам сабе буркнуў у рыфму: Iльiч — стары хрыч. Toe ўчула яго пiльная суседка i тут жа падняла руку, каб абвясьцiць тое настаўнiцы. Настаўнiца з жахам падняла сына, якi, вядома, не прызнаўся. Справа дайшла да дырэктара, далажылi ў гаркам i яшчэ куды. Разьдзьмулi палiтычны скандал, у мяне запатрабавалi пiсьмовага тлумачэньня. Шкадуючы сына, якому пагражала выключэньне, я нешта пiсаў, апраўдваўся сам i апраўдваў яго. Увогуле тое было брыдка i ганебна.

Сталася так, што я ўжо мала з кiм таварышаваў у Гораднi. Усе знаёмыя былi занятыя асабiстымi справамi, а галоўнае — пабойвалiся занадта кантактаваць з апальнымi пiсьменьнiкамi. Часам сустракаўся з Барысам Клейнам, калi той ня быў заняты ў iнстытуце. Клейн меў даволi глыбокi аналiтычны розум, быў дасьведчаны ў палiтыцы. Ды i ў культуры таксама. (Распавядаў, як некалi вучыўся ў адной клясе з Раланам Быкавым, цяпер лёс зьвёў яго з другiм Быкавым.) Менш цiкавiўся беларускай лiтаратурай, але гэта — як каму наканавана.

Аднойчы ўвечары ён прыйшоў да мяне на кватэру, мы пасядзелi трохi, i я пайшоў яго праводзiць дадому. Самую важную частку размовы, вядома, прыпасалi да гэтага часу. Клейн жыў недалёка, у цэнтры гораду, каля турмы. Прайшлi ў адзiн канец, затым у другi. Было ўжо цёмна, людзей на вулiцы трапляла няшмат. Ля самага яго пад’езду раптам перад намi вынiклi трое, заступiлi дарогу. Сьпярша мы нават не зразумелi, чаму яны перагарадзiлi нам вузкi шлях, як тут жа атрымалi па удары ў твары — я i Барыс. У таго адразу ўпалi пад ногi акуляры, я здушана крыкнуў: «У чым справа?». I зноў атрымалi — другi раз. Тады мы закрычалi — на ўсю вулiцу. Адзiн таропка перайшоў на другi бок, дзе ўжо стаяў трэцi зь iх групы. Астатнi раптам наблiзiўся амаль ушчыльную, але замест таго, каб ударыць, цiха сказаў «Простите, ребята!» і пайшоў да тых двух.

Я памог Барысу адшукаць у цемры яго акуляры. Знэрваваныя, мы яшчэ пастаялi, гледзячы, як трое нетаропка пайшлi сабе ў бок турмы. Што было рабiць далей? Блiзка было ўпраўленьне мiлiцыi, насупроць ад яго ўпраўленьне КДБ. Але мы туды не пайшлi. Мы наогул нiкуды не пайшлi нi тады, нi назаўтра. Мы зразумелi, чыiх гэта рук справа i што скардзiцца — марна. Зноў жа ня так ужо яны нас i пабiлi — сiнякоў не засталося. Шкельцы ў акулярах Барыса замянiлi, а я наогул выйшаў бяз стратаў. Заставалася толькi дзякаваць Богу i чакаць новых прыгод.

Празь дзень я патэлефанаваў у Менск Матукоўскаму, распавёў, што ў нас адбываецца. Мiкалай Ягоравiч паўздыхаў у трубку i сказаў, што трэба мне перабiрацца ў Менск. У Гораднi цябе зьядуць. Цi заб’юць, што таксама ня лепей… Аднак у Менску, куды я неўзабаве зьезьдзiў, было ня лепш. Кiсьлiк з Тaрасам распавялi, як у Акадэмii [Навук] грамiлi групу нацыяналiста Прашковiча, за палiтыку выключылi з партыi i выгналi з газэты Вiнаградава, мужа пiсьменьнiцы Вакулоўскай. У Саюзе пiсьменьнiкаў, куды я забягаў, можна было перакiнуцца словам хiба з прыветлiвым Толем Вярцiнскiм, якi здаўна прыязна да мяне ставiўся.

Адамовiч жыў у Маскве, дзе вучыўся на сцэнарных курсах. (Патрэбны яму былi гэтыя курсы. Хiба каб уцячы зь Менску.) Ня шкодзiла б зайсьцi ў «Маладосьць», але тую рэдакцыю зь нейкага часу схавалi ў будынак ЦК ЛКСМБ зь яго строгiм прапускным рэжымам, якога я не трываў. Патэлефанаваў Нiлу Гiлевiчу. Гэтага чалавека i паэта я паважаў даўно найперш за яго цьвёрдую нацыянальную пазыцыю, якая, аднак, давалася яму ўсё трудней. Асаблiва пакуль ён нарэшце не ўступiў у партыю. Зь iм за чаркай на яго ўтульнай кухнi можна было адвесьцi душу, нагаварыцца на роднай мове. Што я i рабiў апошнiм часам, бываючы ў Менску.

Неяк напрадвесьнi ў Горадню завiтаў мой ушацкi зямляк Рыгор Барадулiн. Прыехаў з маладой жоначкай, усьмешыстай разумнiцай Валяй. У Гораднi жыла яго цешча, але з прычыны кватэрнай цеснаты ён спынiўся ў гатэлi «Нёман». Гатэль гэты i рэстаран пры iм здаўна быў для нас «нешанцоўны», не пашанцавала там i Рыгору, якi, вячэраючы, вядома ж, атруцiўся. Дзеля паратунку пазванiў мне. Адмысловых лекаў у мяне не аказалася, давялося лекаваць земляка прымiтыўнаю марганцоўкай. Калi з добрых рук, дык паможа, жартаваў Рыгорка, глытаючы чырвоную дрэнь. I праўда — памагло. Мы зь iм добра пагутарылi, а пасьля авансам i замачылi ягоную папраўку. Рыгор быў мастак наконт тае справы, i ягоны востры ад прыроды розум рабiўся тады i яшчэ вастрэйшы. Увогуле чуйны да людзей, ён у пэўныя моманты дасягаў у свае чуйнасцi нейкай падсьвядомай глыбiнi i пранiкнёнасьцi, бачыў кожнага сапраўды наскрозь. Ён даў вычарпальную характарыстыку шмат каму з маiх сяброў i ворагаў, i, слухаючы яго, я толькi зьдзiўляўся, як раней не заўважаў таго. Усё ж, мабыць, з тае прычыны, што жыў наводдаль, у правiнцыi, лiтаратурнае асяродзьдзе ведаў мала. А яно было, тое асяродзьдзе, i функцыянавала паводле ўласных, невiдочных для iншых правiлаў, не засвоiўшы якiя, немагчыма было дасягнуць нiчога. А я наiўна думаў, што справа толькi ў лiтаратуры, у вартасьцi таго цi iншага твору. Аказалася, яшчэ i ў асобе таго, хто гэты твор напiсаў, у ягоных сябрах-сабутэльнiках i асаблiва — у адносiнах з начальствам. Аднойчы на схіле рабочага дня ў рэдакцыi раздаўся тэлефонны званок, загадчык аддзелу Леанiд Дзянiсаў перадаў трубку мне. Хто? — Ня ведаю. Я назваў сябе, i пачуў глухаваты, разважлiвы голас: «Гаворыць Аляксандр Трыфанавiч». (Я аж спалохаўся, падумаўшы, што гэта Твардоўскi, але чаму ён у Гораднi?) Ды не, аказалася, то другi Аляксандр Трыфанавiч — новы сакратар ЦК КПБ па iдэалёгii Кузьмiн [АТК]. Ён хоча спаткацца са мной, але неафiцыйна, можа б, мы пагулялi ўвечары па вулiцах, пагутарылi? Было лета, надвор’е стаяла добрае. Дамовiлiся спаткацца.

То была мая першая сустрэча з гэтым чалавекам, якi парушыў у маёй сьвядомасьцi раней засвоеныя ўяўленьнi пра партыйных функцыянэраў усiх без выключэньня рангаў. Мы хадзiлi па цiхiх гарадзенскiх вулiчках паблiзу ад двух гiстарычных замкаў, i Аляксандр Трыфанавiч цiхiм голасам распавядаў пра сваю вайну, як быў на фроньце лётчыкам-штурманам бамбардзiроўшчыка, як даводзiлася лётаць, быць зьбiтым. Распавёў пра выпадкi з асабiстамi, якiя, як i ўсюды, шчыравалi i ў авiяцыi. Уцалеў ён з гэтай вайны толькi праз тое, што быў цяжка паранены i сьпiсаны. Iнвалiдам пачынаў цывiльнае жыцьцё, памалу пайшоў па партыйнай лiнii i вось дабрыў да ЦК. Цяпер ён кiруе iдэалёгiяй, у якой, аднак, нiчога не вырашае, бо ўсё ў ёй вырашана — даўно i назаўжды. Наконт асьвятленьня вайны ў маiх творах ён цалкам на маiм баку, але як партыйны функцыянэр, на жаль, ня можа агучыць тое публiчна. Я толькi пацiскаў плячыма — што ж, дзякуй i за такое прызнаньне.

Мне нiхто нiколi, нават сакратар рэдакцыйнай партарганiзацыi, не сказаў, што ён на маiм баку. Хоць таксама быў ветэран вайны, былы франтавiк. Некаторыя часам гаварылi ў вочы, што яны супраць маiх «пiсаньняў», бальшыня, праўда, мудра маўчала.

З тае сустрэчы ў мяне з АТК, як яго клiкалi за вочы, склалiся прыязныя, амаль таварыскiя адносiны. Чым мог, ён iмкнуўся памагчы мне, таксама як i Алесю Адамовiчу, што неўзабаве апынуўся бяз працы, выгнаны з Маскоўскага ўнiвэрсытэту. Ды i шмат каму зь iншых.

Над намi ў Гораднi штосьцi зьбiралася, згушчалася, набрыняла чаканьнем. Мы пэўна ня ведалi, што, але адчувалi — будзе нядобрае. Неяк на вулiцы я спаткаў трохi знаёмую настаўнiцу з Зэльвы. Як звычайна, папыталiся адно ў аднаго пра жыцьцё, я сказаў, што хвалiцца няма чым. I яна суцешыла: вясной стане лепей. Што лепей? Настаўнiца пасьмяялася: а можа, i горай. Хто сказаў? Мае карты гавораць…

Я хутка забыўся на тую размову, як аднойчы ў рэдакцыi пачуў: пасьля абеду — закрыты партсход. Закрытыя партсходы здаралiся нячаста, звычайна праводзiлi адкрытыя, на якiя я, канешне, не хадзiў. Карпюк змушаны быў хадзiць, ён быў на партулiку ў рэдакцыi. Прыйшоў i цяпер, зазiрнуў да мяне ў аддзел саўработы, дзе я сядзеў. Твар яго быў змрочны, i ён адразу сказаў: «Будуць выключаць». — «Каго?» — «Мяне…». Во гэта навiна, падумаў я. Завошта? Чаму? Што здарылася?

Але што здарылася, пра тое неўзабаве стала вядома. Прыйшоў прадстаўнiк з гаркаму, абвясьцiў цэлы стос палiтычных грахоў члена КПСС Аляксея Карпюка i вынес на абмеркаваньне прапанову гаркаму — выключыць. Карпюка ў рэдакцыi ведалi гадоў, можа, пятнаццаць, старэйшыя работнiкi некалi працавалi зь iм, i мала хто з разуменьнем паставiўся да тае прапановы гаркаму. Праўда, ведалi ягоны няўрымсьлiвы характар, але паважалi яго як героя вайны, вядомага на Гарадзеншчыне партызанскага камандзiра. Як пачалi галасаваць, толькi тры цi чатыры камунiсты (пераважна адстаўнiкi-вайскоўцы) прагаласавалi за выключэньне, астатнiя — за вымову. Прадстаўнiк гаркаму сваё заданьне ня выканаў i пайшоў незадаволены. Трэба было чакаць працягу.

I сапраўды, працяг не замарудзiў зьявiцца — праз тыдзень Карпюка выклiкалi на бюро гаркаму i выключылi аднагалосна.

На вулiцы ў абедзенны перапынак я спаткаў першага сакратара гаркаму Магiльнiцкага, якога трохi ведаў, i спытаў: за што так строга? Хiба Карпюк — злачынца? А ён мне адказвае: «Горш чым злачынца». I пайшоў, не разьвiтаўшыся. Разгублены, я пайшоў у другi бок i думаў. Колькi iх, гэткiх сакратароў, валадароў нашых лёсаў, прайшло панад намi? Над кожным пэўны час зьзяў валадарны нiмб сiлы i сьвятасьцi, здавалася, яны маглi ўсё. I яны рабiлi тое, чаго ад iх вымагалi iншыя, вышэйшыя, яшчэ з большым нiмбам. У тым яны бачылi цi не адзiны сэнс сваёй працы i чакалi, калi будуць аддзячаны кар’ерай i вышэйшасьцю.

Але здаралася, што i згаралi — ад празьмерных высiлак, п’янкi цi амаралкi i сыходзiлi ў нябыт на другi ж дзень, як вытрасалiся з сваiх кабiнэтаў. Бы iх i не было нiколi. Тады на iх месца прыходзiлi iншыя — таксама зь нязьменным нiмбам партыйнасьцi, i ўсё пачыналася спачатку. Што да Магiльнiц-кага, дык менавiта на справе Карпюка ён узьнёсься высока — аж да пракурора рэспублiкi, каб у свой час гэтак жа нiзка гэпнуцца i згарэць. Цяпер яго ў Гораднi няма чым i прыпомнiць. Хiба ў зьвязку з ганебнай расправай над пiсьменьнiкам Карпюком.

Але Карпюк быў ня з тых, хто мог бязвольна скарыцца ўладзе, цi ворагу, цi звычайнай жыцьцёвай бязглузьдзiцы. Усё жыцьцё гэты чалавек iмкнуўся асядлаць свой лёс, хаця тое i каштавала яму аграмадных высiлкаў i далёка не заўжды ўдавалася. Але ўдавалася нават у вайну, як ён уцякаў з канцлягеру, пасьля выбавiўся ад расстрэлу ў партызанскай брыгадзе. Ды й на фронце ўвогуле яму шэнцiла, бо пазбыцца пагiбелi зь яго цяжкой ранай ня кожнаму ўдалося б. Карпюк выжыў. Зь ягонай прагай да жыцьця ён жыў бы i болей, калi б тое жыцьцё не ўкарацiлi зламысьнiкi. Для Карпюка пачалася доўгая паласа душэўных пакутаў, хаджэньняў па iнстанцыях, па ўсiх гэтых парткамiсiях зь iх драпежным партыйна-партызанскiм актывам. Ужо тыя, пра каго Карпюк гаварыў i пiсаў, што яны за вайну нi разу ня стрэлiлi ў жывога немца, паказалi сваю прынцыповасьць — аднагалосна адвяргалi Карпюковы апэляцыi.

Сiнхронна спрацавалi i ягоныя калегi ў Саюзе пiсьмень-нiкаў — зьнялi Карпюка з працы сакратара абласнога аддзяленьня. З тым загадам у Горадню прыехаў сакратар СП Грачанiкаў, якi, аднак, паслаў сваё менскае начальства на тры лiтары i да адыходу цягнiка зашыўся ў рэстаране, чым выклiкаў нашае да яго шанаваньне.

Канешне, бяда ня ходзiць адна. У той час беды кружлялi карагодамi. Захварэла Карпюкова жонка, настаўнiца Iна Анатольеўна, Аляксей змушаны быў адвезьцi яе ў Бараўляны. На руках у беспрацоўнага пiсьменьнiка засталося трое дзяцей. Кнiжкi, што мелiся неўзабаве выйсьцi, апэратыўна павыкiдвалi з выдавецкiх плянаў. Грошай ня стала, як ня стала i нiякiх спадзяванак на iх. Карпюк пазычаў у мяне, але я таксама ня быў багаты i пiсаў у лiтфонд заявы аб аднаразовай дапамозе — для сябра. Яму дапамогi ўжо не давалi. Часам, у шэрую гадзiну мы дзе-небудзь спатыкалiся ўтрох — Карпюк, Клейн i я — меркавалi, як быць? Клейн раiў не пагаджацца — змагацца, пiсаць — праўда на тваiм баку. Але каму патрэбна была Карпюкова праўда?

Як пасьля стала вядома, у абласным КДБ вылучылi адмысловага афiцэра, маёра Хамiна, якi засеў «хiмiчыць» на Карпюка крымiнальную справу. Выключэньне з партыi было толькi пачаткам — чалавека належала пасадзiць.

Паколькi Карпюк меў геройскую рэпутацыю з вайны, вырашылi падлавiць яго менавiта з гэтага боку. Маёр зьезьдзiў у Польшчу, па вайсковых сьлядох Карпюка, наведаў Штутгоф, дзе той сядзеў i адкуль уцёк, шукаў кампрамат i дакумэнты. Ну i, вядома, пакарыстаўся ўласнай фантазiяй, — сачынiў, чаго не хапала. Сачыняць яны ўжо ўмелi, былi адукаваныя. Гэта колiшнiя чэкiсты былi з абмежаваным уяўленьнем i змушалi зэкаў самiх прыдумваць сабе злачынствы. Гэтыя сачынялi самi.

Мінула трохі часу, і, як пасьля стала вядома, старшыня тадышняга Камітэту дзяржбясьпекі СССР Ю. Андропаў дакладваў у ЦК КПСС: «Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Беларусі мае зьвесткі аб нездаровых настроях беларускіх пісьменьнікаў — члена КПСС Карпюка і Быкава… Карпюк нелегальна распаўсюджвае сярод сваіх знаёмых усялякія пасквілі ў выглядзе кнігі Гінзбург-Аксёнавай „Круты маршрут“ і іншыя. Адмоўна ўзьдзейнічае на моладзь. Пад яго ўплывам студэнт Гродзенскага педінстытуту Малашэнка піша вершы, прасякнутыя пэсімізмам і ўпадніцтвам, некаторыя зь іх утрымліваюць шкодны палітычны сэнс… Погляды Карпюка ў пэўнай ступені падзяляе Быкаў, аўтар тэндэнцыйнай аповесьці „Мёртвым не баліць“… У цяперашні час да Быкава выказваюць інтарэс ідэалягічныя цэнтры ворага. Гэта відно, прынамсі, зь перапіскі зь ім супрацоўніка закрытага сектара „Народна-працоўнага саюзу“ (НПС), якая вядзе яго антысавецкую апрацоўку. З Быкавым устанавіў кантакт італьянец Поджы, які падазраецца ў прыналежнасьці да спэцорганаў ворага… Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Беларусі з санкцыі ЦК кампартыі рэспублікі рыхтуе мерапрыемствы, накіраваныя на праду-хіленьне магчымых варожых акцый з боку названых асобаў».

Карпюк распавёў нам з Клейнам, што абвiнавачваньнi яму прад’явiлi такiя, што без суду можна было яго расстраляць. Здаецца, iх было сем, i сярод iх такiя: платнае супрацоўнiцтва з фашыстамi ў канцлягеры Штутгоф; дэзэртырства з партызанскай брыгады; укараненьне ў савецкую разьведгрупу агента гестапа; сувязь з агентам палiцыi; самазванае прызначэньне камандзiрам атраду i яшчэ нешта драбнейшае. Вядома, Карпюк адразу кiнуўся iх абвяргаць. Першым чынам паехаў у Менск, у архiў партызанскага руху, дзе, аднак, не знайшоў нiводнага дакументу з свайго атраду. Не было нават i той справаздачы, якую ён уласнаручна пiсаў улетку 44-га пасьля вызваленьня Беларусi. Тады ён напiсаў усiм сваiм знаёмым партызанам, каб тыя засьведчылi яго камандзiрства. I не атрымаў нiводнага адказу. Затое празь нейкi час яму паказалi ў гаркаме каля 20 iхнiх сьведчаньняў, i ўсе супраць яго, былога iх камандзiра. Там жа, у справе, быў падшыты i аркуш былога камбрыга Вайцяхоўскага, якi пiсаў, што камандзiрам грамадзянiна Карпюка нiколi не прызначаў i наогул такога атраду ня ведае. Toe ўжо магло зьбянтэжыць каго заўгодна. Карпюк кiнуўся ў Ленiнград, дзе на пэнсii жыў камбрыг. Той ласкава прыняў яго i кажа: «Лёша, чаго ты хочаш? Я напiсаў тое, што мне сказалi. Магу табе напiсаць iншае, па-праўдзе». I напiсаў iншае, па-праўдзе, зь якiм Карпюк прымчаў дадому i пабег у гаркам. Магiльнiцкi прачытаў паперу i заявiў: «У нас ёсьць iншы дакумэнт Вайцяхоўскага, завераны пячаткай, а гэта — пустая пiсулька». I кiнуў «пiсульку» Карпюку.

Наконт укараненьня нямецкага агента ў нашу разьведгрупу я ўжо штось ведаў — зноў жа з гутарак Карпюка з Вайцяхоўскiм. Справа выглядала так. Улетку 44-га пасьля вызваленьня Карпюк у лiку iншых партызанскiх камандзiраў быў паклiканы ў Менск, каб напiсаць справаздачу пра дзеяньнi атраду. Аднойчы ён зь сябрам, таксама партызанскiм камандзiрам Андрэевым, iшоў уздоўж драцяной загародкi, за якой тоўпiлiся нямецкiя ваеннапалонныя. I раптам Карпюк убачыў там знаёмага немца, зь якiм колiсь сядзеў у канцлягеры. Немец таксама пазнаў яго. То быў неблагi немец, добра адносiўся да савецкiх, частаваў iх курывам. На тое зьвярнуў увагу Андрэеў, i Карпюк распавёў, адкуль у яго гэткае знаёмства. Тады Андрэеў кажа: «Трэба сказаць ахове, хай яны яго вызваляць». Так i зрабiлi. Зайшлi да аховы, i Карпюк распавёў пра аднаго з ваеннапалонных. Болей ён таго немца ня бачыў. Толькi пасьля стала вядома, што немца перавербавалi, уключылi ў якасьцi перакладчыка ў нашу разьведгрупу, якую закiнулi ў чэшскiя Татры. Але там група загiнула, i вiна за тое легла на перакладчыка. А цяпер яшчэ i на Карпюка. Так усё спрытна зьвязалi.

Тое, што маёр Хамiн фармуляваў як дэзэртырства Карпюка з партызанскай брыгады, было, па сутнасьцi, ягонымi ўцёкамi з адной брыгады ў другую. Сталася так, што ў той першай брыгадзе, у якую Карпюк прыбег зь лягеру, яму не паверылi, западозрылi i мелiся расстраляць. Уцёкшы з канцлягеру, Карпюк легка ўцёк з саплiвай зямляначкi i прыбiўся да iншай брыгады, якой камандаваў Вайцяхоўскi. Той паверыў хлопцу, выпрабаваў яго ў баях i затым прызначыў камандзiрам атраду сваёй брыгады. (Тады паверыў, а цяпер памагае зацягнуць пятлю на шыi колiшняга свайго падначаленага.) Прыкладна такiмi ж прыцягнутымi за вушы былi i абвiнавачваньнi ў сувязi з агентам палiцыi. Тым агентам быў мясцовы лясьнiк, якi адразу ж, як яго завербавала палiцыя, прыбег у брыгаду i сказаў: «Вазьмiце мяне ў атрад, бо мне там нельга». А той жа камбрыг яму кажа: «Чаго ты баiшся? Працуй, iнфармуй нас». Ён так i рабiў — працаваў на два фронты, а сувязь з брыгадай трымаў праз атрад Карпюка. Праўда, як заўжды, двайная гульня кепска скончылася, — пасьля вайны таго двайнiка ўзялi. А цяпер за яго ж хочуць узяць i камандзiра атраду.

Мы з Клейнам меркавалi, што калi як сьлед намагчыся, дык гэтыя абвiнавачаньнi магчыма абвергнуць. Заставалася, аднак, галоўнае: платнае супрацоўнiцтва Карпюка з фашыстамi ў Штутгофе. Хамiн для доказу таго падрыхтаваў дакумэнт — старонку зь фiнансавай ведамасьцi, дзе значыўся подпiс Карпюка. Карпюк сам нам аб тым распавёў i сказаў: «Не магу даўмецца, адкуль тэты подпiс. Але подпiс мой». Тое ўжо было горш. Аднойчы ў Менску, улучыў шы зручны момант на нейкай нарадзе, я распавёў Кузьмiну аб фальсыфiкацыях супраць Карпюка. Той моўчкi выслухаў i кажа: «Галоўнае — там росьпiс за маркi. А ўжо немцы задарма грошай ня плоцяць».

З тым цяжка было не пагадзiцца.

Аповесьць «Сотнiкаў» (у першым варыянце «Лiквiдацыя») нарадзiлася ня так «з галавы», як з пачуцьцяў, што былi натхнёныя хутчэй не вайной, а нашай сучаснасьцю. Вядома, можна сказаць, што сюжэт бiблейскай прыпавесьцi пра Авэля i яго брата Каiна жыве ў чалавецтве даўно i праяўляецца рэгулярна, у вайну тым болей. Але калi ў iншы час брат забiваў брата дзеля карысьцi — спадчыны цi багацьця, дык у вайну — дзеля элемэнтарнае, бiялягiчнае мэты выжыць. Toe быццам апраўдвала або, прынамсi, давала штось зразумець у шэрагу тагачасных матываў i наступстваў.

У мiрны ж час ужо не забiвалi дзеля элемэнтарнай патрэбы выжыць, лiтаратарам не стралялi ў патылiцу. Затое шырока практыкавалася забойства iх твораў. Творы не друкавалi, за iмi палявалi, рукапiсы перахоплiвалi на пошце, тайна аддавалi ў карныя органы, якiя выносiлi свае прысуды — i творам, i аўтарам. I рабiлi тое не акупанты, ня людзi iншай нацыi цi рэлiгii, а свае — калегi, таварышы, нават сябры. Партыя не магла (а можа, i не хацела) рабiць усю няўдзячную ўвогуле працу ўласнымi рукамi, рукамi сваiх штатных функцыянэраў, усiх гэтых сакратароў-глаўлiтаўцаў-цэнзараў, чэкiстаў у форме i ў штацкiм, актывiстаў iдэалягiчных камiсiй, таму шырока карысталася паслугамi тых самых пiсьменьнiкаў. Як тады гаварылi — лiтаратурных палiцаяў, i тое было дакладна. Усе рэдактары лiтаратурных (ды i астатнiх) газэтаў i часопiсаў, загадчыкi аддзелаў i рэдакцый, цi ня ўсе члены рэдкалегiяў i асобна давераныя рэцэнзэнты — былi зь лiку пiсьменьнiкаў, членаў СП, самi пiсалi i друкавалiся ў тых самых органах, што i астатнiя. Менавiта там яны i выкручвалi рукi ўсiм iншым, хто не трапляў у iх кiраўнiчае, як бы пастаўленае над лiтаратурай кола. Некаторыя гэта рабiлi зь цьвёрдым бальшавiцкiм перакананьнем, што так i трэба, што тое — у iнтарэсах партыi i народу. Iван Пташнiкаў, праз рукi якога прайшла ў тыя гады цi ня ўся беларуская проза, меў выключнае значэньне ў лiтаратуры, бо нiхто зь яе кiраўнiцтва — нi Шамякiн, нi Танк, нi шмат якiя парторгi — ня мелi такой магчымасьцi прымаць, адмаўляць, рэзаць i перайначваць, як загадчык аддзелу прозы часопiсу «Полымя». Дзiўна, што тое амаль не адбiвалася на якасьцi яго ўласных твораў, якiя выходзiлi з-пад ягонага пяра зусiм неблагiя. Але, як часта здараецца, да ўласнага былi iншыя, адмысловыя патрабаваньнi. Iншыя з рэдактараў, здаралася, разумелi сваё сабачае становiшча, але ж у кожнага былi сем’i, дзецям патрэбны быў хлеб. I яшчэ было распаўсюджана юдава меркаваньне — а каго замест? Маўляў, замест нас паставяць яшчэ горшых, таму лепш — мы. Рэдка хто зь iх знаходзiў у сабе сiлу i рашучасьць сказаць: не! Я ня буду. Тое амаральна. Рэзаць пiсьменьнiцкi твор — тое самае, што рэзаць яго дзiця. Прабачце, падаю заяву i сыходжу. Вядомы толькi адзiн прыклад гэткага кшталту — расейскi пiсьменьнiк зь Менску — Фёдар Яфiмаў. Ён жа выказаў нязгоду з задушэньнем Чэхаславацкай вясны, за што i быў выключаны з партыi. У пэўным сэнсе «Сотнiкаў» стаўся лiтаратурнай рэакцыяй на тагачасную рэчаiснасьць, хоць дзея там адбывалася ў iншым асяродку ды ў iншы час. Як заўжды, пасьля напiсаньня падкочвалася праблема з друкаваньнем — куды адвезьцi? Мне ўжо стала няёмка змушаць на тое «Маладосьць», мабыць, не адмовiла б мне i на гэты раз, але i ня надта ўзрадавалася б. Тым болей, што адносiны галоўнага рэдактара мiлага Пiмена з начальствам сталi даволi нацягненыя. I ў немалой ступенi праз Быкава. Падумаўшы i павагаўшыся, аднёс рукапiс у «Полымя». Усё ж той часопiс быў болей аўтарытэтны, з большымi заслугамi перад партыяй, значыцца, i з большымi прабiўнымi магчымасьцямi, што тады найболей было каштоўна. Праўда, друкаваць Быкава «Полымя» не сьпяшалася, ды i я не прысьпешваў яго, памалу пераклаў аповесьць на расейскую мову, Iрына243 перадрукавала i, маючы «лёгкую руку», адвезла рукапiс у «Новый мир». Надзiва хутка там прачыталi, пазванiў сам Аляксандр Трыфанавiч — будзем друкаваць. Калi? Яшчэ ня вырашана, але цягнуць доўга ня будзем. Абнадзеены, я пачаў чакаць.

Тым часам падзеi ў Гораднi разьвiвалiся па адмысловым сцэнарыi. Наш сябра Барыс Клейн быў чалавек разумны i заўсёды даваў слушныя парады. Асаблiва апошнiм часам, як над Карпюком сабралася гэтае лiха. Болей схiльны да безнадзейнасьцi, я часам лiчыў, што нiчога ня зробiш, трэба мiрыцца з тым, што ёсьць. Ён жа заўсёды раiў змагацца, некуды пiсаць, езьдзiць, зьвяртацца. Толькi аднойчы я ўбачыў яго разгубленым, гатовым зьняверыцца ва ўсiм.

Неяк я сядзеў за сталом, штосьцi пiсаў, ды ў вакно пастукаў Карпюк (я жыў на першым паверсе.) Як я выйшаў на вулiцу, Аляксей запытаўся: «Барыс табе не званiў?» — «Не, не званiў. А ў чым справа?» — «А ў тым, што яго зранку паклiкалi ў гаркам i дагэтуль няма. Пойдзем у парк, там пачакаем».

Тое ўжо была навiна — кепская навiна. Мы моўчкi дайшлi да Каложы, селi пад кустом на ўзьмежак. Клейн ведаў гэтае месца i павiнны быў прыйсьцi. Мы маўчалi. Пра што было гаварыць?

Ён i праўда прыйшоў, гадзiны празь дзьве, ужо надвячоркам. Прыйшоў i стомлена сеў побач. «Ну, усё! Усё прапала. Выключылi i мяне… Зьнялi з работы, адбяруць кандыдацкі дыплём… Цяпер я — нiхто…»

Але што здарылася? I што прычынай таму? Пачалося, аказваецца, не цяпер, — здаўна, пра што Барыс не здагадваўся i не падазраваў. Пры ўсёй яго памяркоў най асьцярожнасьцi, трапiў, бы вяпрук у нерат, зь якога наўрад цi было як выкруцiцца.

Кандыдацкую дысэртацыю Барыс Клейн абараняў у Вiльнi, дзе часам сустракаўся з аднакашнікам па ЛГУ дацэнтам Д. Але на той час усчалася барацьба з лiтоўскiм нацыяналiзмам, i Клейн дачуўся, што ягонага аднакашніка звольнiлi з працы i, здаецца, зьбiраюцца выключыць з партыi. Рухомы сэнтымэнтальнымi пачуцьцямi, Барыс аднойчы па дарозе зь Ленiнграду ў Горадню завітаў на кватэрудацэнта. Якраз было трохi часу паміж цягнікамі, i былы асьпірант хацеў зь ветлівасьці суцешыць літоўскага навукоў ца, выказаць яму свае спачуваньні. Яны няблага пагаварылi той вечар, гаспадар пачаставаў госьця чаркай каньяку. І, абняўшыся, разышлiся. Па дарозе ў Горадню Барыс усё перажываў за калегу, думаў, як яму памагчы. Мабыць, і калега, застаўшыся ў сваёй вiленскай кватэры, не займеў злога намеру супраць госьця, але ён баяўся. Ён дужа баяўся, што ягоны беларускі калега мог быць падасланы з беларускага КДБ, запiсаў iхнюю гаворку i данясе ў літоўскую бясьпеку. Невядома, колькi часу гэтак прапакутаваў-шы, Д. надумаў апярэдзiць беларускага «агента» i сам напiсаў пра iхнюю сустрэчу i, вядома ж, пра крамольную размову. Лiтоўскi КДБ пераслаў тую iнфармацыю ў Менск. Менская бясьпека даручыла гарадзенскай — разабрацца і прыняць меры.

Разьбiралiся даволі доўга i грунтоўна. Барыс гаварыў, што запісалі зь вялікай дакладнасьцю ўсе тэлефонныя размовы і нават побытавыя размовы з жонкай — на кухні і ў спальні, так што наконт выказваньняў — поўная адэкватнасьць. І наконт Карпюка і Быкава, і асабліва наконт «братняй дапамогі» Чэхаславаччыне, якую камуніст Клейн недзе назваў вераломнай акупацыяй. Абвінавачваньне сьцьвярджала, што ўжо з пачатку 60-х гадоў ён пераконваў людзей весьці барацьбу супраць сталіністаў і крамлёўскага кіраўніцтва, якое называў «групай вырадкаў», і шмат што іншае. З фармулёўкамі праблемаў не было, таму лёгка і аднагалосна выключылі. Амаль адначасна ён страціў пасаду дацэнта ў мэдінстытуце, неўзабаве змушаны будзе здаць свой кандыдацкі дыплём і сапраўды стане «ніхто».

«I ты паднiмеш рукi? Здасiся гэтым душагубам? Ты ж мне раiў тузацца, бы жаба ў малочным збане? Дык тузайся! Пiшы, хадзi — ня сьпi ў шапку!» — злосна раiў яму Карпюк. Сам ён усё i ўсяляк тузаўся, праўда, пакуль без жаданага вынiку. Цяпер будуць тузацца ўдвух. Але тузацца ўдвух iм нiхто не дазволiць, бо тое групавуха — гэта яшчэ больш строгi артыкул. Паасобку, па адным, яшчэ дазвалялася. Тузацца.

Увечары мне хтось пазванiў, цiхiм голасам сказаў, каб я трымаўся далей ад тых двух. Бо яны нiбыта хочуць утапiць i мяне. У тое я слаба паверыў, але ранейшая ахвота сустракацца, абмяркоўваць, гутарыць пакрысе змарнела. Я заставаўся адзiн. I я парадаваўся тады, што ня член партыi, не дацэнт, што мяне выключыць няма адкуль. Хаця, канешне, можна зрабiць шмат iншага, ад чаго ня ўзрадуешся. I я мiжволi стаў чакаць гэтага iншага. Бо адчуваў — чарга наблiжаецца.

Клейн тузаўся. Як звычайна ў такiх выпадках, змушаны быў прайсьцi ўсе дантавы колы пакутаў — найперш шматлiкiя парткамiсii са злобнымi катамi — састарэлымi бальшавiкамi, якiя, бы помсьцячы за безьлiч уласных пакутаў i прынiжэньняў, зласьлiва прынiжалi выключанага, прымушалi яго прызнацца ў злачынстве, раззброiцца перад партыяй i савецкiм народам. Сынхронна з партыйнымi органамi працавалi i ўсе iх кафедры, вучоныя саветы, рэктараты i ВАКi. Я, хоць сам адчуваўся дужа няпэўна, распавядаў пра гродзенскiя драмы, дзе толькi было магчыма, у тым лiку i ў Маскве. Аднойчы зьвярнуўся i да Кузьмiна. Той з уважлiвай заклапочанасьцю выслухаў, пагадзiўся, што Клейн разумны чалавек i добры навуковец, але i ўсё. I я зразумеў, што ёсьць iншыя сiлы, уладай над якiмi сакратар ЦК не валодае. Хутчэй — яны валодаюць уладай над iм.

Вельмi хутка гiсторык Клейн апынуўся на гарадзкой гароднiннай базе, дзе цягаў скрынкi з буракамi i морквай. Але суду над iмне было, нiкога не пасадзiлi. Toe ўжо было зразумета як добры сiмвалiчны знак, амаль вястун лiбэралiзацыi. I праўда, неўзабаве нейкi зрух адбыўся i ў справе Карпюка, якога нечакана выклiкалi на бюро ЦК КПБ. Значна пазьней, калi напал драматызму тых даўнiх падзей стаў забывацца i шмат якiя былыя «загадчыкi» нашых лёсаў разышлiся хто куды, сталi вядомыя некаторыя дэталi тагачасных падзеяў. Былы гаспадар Гродзенскай вобласьцi Мiкуловiч распавёў за чаркай, як ён уратаваў Алёшу, а заадно i Васю (Карпюка i Быкава) ад бяды i турмы. Калi гродзенскi КДБ накапaў на Карпюка справу, абласны пракурор прынёс яе на санкцыю «першаму». Мiкуловiч паглядзеў, пагартаў i ажно спалохаўся — кожны артыкул абвiнавачваньняў цягнуў мiнiмум на 15 гадоў. А ўсяго тых артыкулаў было цi ня 7. Шкада яму стала Алёшу, i ён папытаў у пракурора, цi пэўна ўсё тое даказана? Цi грунтоўна? Пракурор трохi «замяўся» — што-нiшто, можа, i ня надта грунтоўна. Тады Мiкуловiч: «Вярнiце справу назад, хай дасьледуюць як мае быць». (Каб ужо засадзiць пэўна i надоўга.) Пракурор паслухмяна вярнуў. Але нi ён, нi Мiкуловiч, нi КДБ, мабыць, не ўлiчылi, што Карпюк не дарма браў прыклад з жабы i прадаўжаў «тузацца».

Аднойчы ў Горадню завiтала Ларыса Генiюш. Раней яна нiколi не прыяжджала сюды, жыла ў сваёй Зэльве, пiсала. Звычайна езьдзiлi да яе, у тым лiку аднойчы i мы з Карпюком. Перажыўшы нямала драмаў i трагедыяў, яна ўвогуле была жанчына негаваркая, мала каму давярала, шмат што перажывала ў сабе. Мы спаткалiся зь ёй у домiку Ажэшкi, на той раз яна здалася нам дужа вясёлай i абнадзеенай. Зрэшты, было чаго — яе пусьцiлi ў Беласток, дзе яна мелася сустрэцца з сынам, якога ня бачыла з моманту свайго арышту ў Празе. Паказвала грошы, «цэлую кучу», якую яна зарабiла, дзякуючы Максiму Танку, што дамогся выхаду яе зборнiка. Мы шчыра парадавалiся шчасьлiваму павароту ў яе жыцьцi. Там жа Карпюк, адвёўшы госьцю ў цiхi закутак, уручыў ёй лiст для перадачы ў Беластоку аднаму чалавеку. Тым чалавекам быў нядаўна намi падазраваны Олек Амельяновiч. Я дужа сумняваўся ў правiльнасьцi карпюкоўскага ўчынку, баяўся, што тым ён можа «падставiць» Ларысу. Баяўся, атрымалася, марна.

Генiюш была старая кансьпiратарка i зрабiла ўсё як належыць. Усё як належыць зрабiў i Амельяновiч. Паехаў у Штутгоф, дзе на месцы былога канцлягеру арганiзавалi архiў, i там сярод процьмы iншых дакумэнтаў адкапаў злашчасную нямецкую ведамасьць. На першай старонцы гэтай пажоўклай паперыны выразна значылася: Рэестар грашовых пераводаў, якiя паступiлi палонным ад iхнiх родзiчаў. Далей iшлi дробныя сумы ў дойчмарках i подпiсы тых, каму яны прызначалiся. Вядома, нiякiх марак зняволеныя не атрымлiвалi, але бухгалтарская пунктуальнасьць патрабавала, каб усе расьпiсалiся. У тым лiку i зьняволены Карпюк, якi расьпiсаўся i забыўся. Нiякiх грошай ён, вядома, ня бачыў, дык навошта было пра iх памятаць. Ягоная галава ў той час была занятая праблемай уцёкаў, якiя ён i зрабiў. А пасьля пры допытах у КДБ тыя, што там даседзелi да вызваленьня, сьцьвярджалi, што ўцячы са Штутгофу было немагчыма. Што Карпюка, можа, выпусьцiлi. I iм верылi, ня ведаючы, што каму — немагчыма, а Карпюку стала магчыма. Бо Карпюк заўжды «тузаўся», такiм ужо валодаў характарам.

Дагэтуль невядома, цi мелi члены бюро ЦК КПБ на руках тую ведамасьць, як вырашалi лёс Карпюка, бо Карпюк атрымаў яе значна пазьней. Але абмяркоўвалi ўсе пункты абвiнавачваньня доўга i старанна. Пасьля галасавалi.

На галасаваньне было пастаўлена дзьве прапановы: выключыць або даць страгача. За выключэньне прагаласавалi два даўнiя «сябры» Аляксея — генэрал Дэбалюк i Мiцкевiч. За страгача — Кузьмiн i Аксёнаў. Сам Машэраў устрымаўся. То быў паратунак. Урэшце спынiлiся на страгачы, якi Карпюк пранасiў год i стаў зусiм чысты. Перад партыяй i савецкiм народам. А вельмi проста маглi б i засадзiць — за супрацоўнiцтва з гестапа ды iншае. А заадно i тых, хто супрацоўнiчаў з супрацоўнiкам. Ужо былi такiя прыклады, i адзiн зь iх — драматычная гiсторыя слонiмскага паэта Анатоля Iверса247. Застаўшыся на акупаванай тэрыторыi, ён змушаны быў па заданьнi зь лесу пайсьцi працаваць ў гарадзкую ўправу, ягонага таварыша ўкаранiлi нават у СД. Дапрацавалiся яны там да таго, што ледзь выратавалiся ад арышту. Iверс дык выскачыў у вакно, а сям’я была арыштавана i жонка з дзецьмi загiнула. Пасьля вызваленьня нейкi час усё было добра, iхнюю гiсторыю ў Слонiме ведалi, iх не чапалi. Але зь цягам часу, калi партызанскiя кiраўнiкi, на якiх яны працавалi ў немцаў, памерлi або разьехалiся, абодвух «выкрылi». У Гораднi быў суд, Iверсаў таварыш атрымаў 15 гадоў, сам Iверс быў звольнены з працы, выключаны з СП i пятнаццаць гадоў прарабiў на смалакурнi ў лясгасе.

Клейн у гэтую пару яшчэ рабiў на гароднiннай базе, праўда, тады ўжо не цягаў скрынкi, — як чалавека пiсьменнага, яго з алоўкам у руках паставiлi iх падлiчваць. Toe была паслабка. Няхутка яшчэ ён перайшоў на працу ў сацыялягiчны аддзел хiмкамбiнату.

«I высакародны чалавек можа стаць нявольнiкам абставiнаў, але той, хто робiцца лакеем абставiнаў — не высакародны чалавек», — зазначыў калiсь Леў Мiкалаевiч248.

Пазванiў Твардоўскi i голасам, якi я даўно (а можа, i нiколi) ня чуў, паведамiў, што ён сыходзiць з часопiсу. Я разгубiўся i ня ведаў, што яму на тое сказаць, а ён адразу ж папытаўся, цi буду я ў такiм разе друкаваць новую аповесьць у «Новом мире»? Яшчэ болей зьбянтэжаны, я штось мармытаў, а затым папытаўся, як ён параiць? Аляксандр Трыфанавiч, як мне здалося, раздражнёна адказаў, што таго раiць ня будзе, — рашайце самi. Гэта была мая апошняя размова з Твардоўскiм. Болей гаварыць зь iм не давялося. Барацьба супраць Твардоўскага i «Нового мира» вялася даўно — галоўнага рэдактара выжывалi з часопiсу ўсялякiмi спосабамi. Хоць маглi, канешне, зьняць «з трэскам», але, мабыць, у ЦК хацелi зрабiць тое далiкатна, рукамi кiраўнiцтва Саюза пiсьменьнiкаў на чале з Федзiным — Варанковым. Тыя, аднак, марудзiлi. Начальства наладзiла рэгулярны прэсiнг на самога Аляксандра Трыфанавiча, часткова празь некаторых членаў рэдкалегii часопiсу. Галоўнага рэдактара самааддана падтрымлiвала рэдакцыя, цi ня ўсе намесьнiкi i аддзелы. Тады з ЦК распаўсюдзiлi чутку, паводле якой у выпадку добраахвотнага зыходу галоўнага ўся рэдакцыя застаецца ў ранейшым складзе, Аляксандр Трыфанавiч атрымлiвае добрую ўрадавую пэнсiю, крамлёўскi паёк i да 60-годзьдзя, якое неўзабаве наблiжалася, — званьне Героя. Мусiць, гэта нарэшце i паўплывала на аканчальнае рашэньне Твардоўскага, якi i напiсаў заяву. (Забягаючы наперад, зазначу, што нiводзiн пункт з абяцанага ня быў выкананы, рэдакцыю па адным разагналi, а адстаўны рэдактар, страцiўшы любiмую працу, хутка невылечна захварэў.)

Якраз у апошнiя днi старога «Нового мира» я прыехаў у Маскву i дазнаўся, што мая аповесьць iдзе ў чарговым нумары. Паводле свайго рэдактарскага звычаю — не «дражнiць гусей» загалоўкам — Твардоўскi назваў яе «Сотнiкавым», што ўвогуле мне не спадабалася. (Чаму — Сотнiкаў? Ужо з увагi на двух герояў трэба — Рыбак i Сотнiкаў.) Алемне патлумачылi, што так лепш — паводле прозьвiшчастаноўчага героя. Галоўны, маўляў, меў на яго адмысловыяспадзяванкi, — мусiць, гэткiя, як i аўтар.

Сазванiўшыся з Адамовiчам, якi той час таксама быў у Маскве, сабралiся ў рэстаране «Арагвi». Прыйшлi Лакшын, Сац, Вiнаградаў, Мiша Хiтроў. Добра пасядзелi, сумна, аднак, гамонячы. Радавацца не было чаму — «Новый мир» канаў. Ззаду заставалася яркая i самабытная старонка расейскай лiтаратуры, якая наўрад цi калi адновiцца. Тое, што зрабiў гэты гнаны часопiс, калiсь будзе належна ацэнена. Таксама як i роля ў iм Аляксандра Твардоўскага. Але калi? Нехта выказаў сумненьне ў тым, бо лiтаратура — не авангарднае мастацтва, якое звычайна ацэньваецца заўтра. Лiтаратура важная для сёньня. Калi сёньня яна не спатрэбiлася, дык наўрад цi калi спатрэбiцца ў будучым. У будучым будзе свая лiтаратура, свае аўтары i свае героi. Таксама як i ў палiтыцы. Я сказаў пра маю апошнюю размову з Твардоўскiм i яго яўнае нежаданьне, каб мая аповесьць была надрукавана пры новым рэдактары. На гэта амаль усе запярэчылi: аповесьць паявiлася ў час i на сваiм месцы. Вядома, лепш, калi б на месяц раней, пры Твардоўскiм. Але ж хто ведаў…

Лакшын сказаў, што пры новым рэдактары доўга не папрацуе — сыдзе ў iншае месца. Сац ужо быў на пэнсii. Iншыя таксама хутка разышлiся хто куды. Даўжэй за iншых заставаўся ў «Новом мире» ягоны сакратар Мiша Хiтроў. Мне яшчэ наканавана было надрукаваць там невялiчкую аповесьць «Абелiск», а пасьля i я сышоў з часопiсу надоўга.

Вялiкая група беларускiх пiсьменьнiкаў была ў Маскве на чарговым пленуме СП, як прыйшла вестка, што памёр Твардоўскi. Мы ўсе засталiся на пахаваньне.

Хавалi яго з ЦДЛ на Вароўскага. Перад тым была нейкая незразумелая валтузьня i трывога — штось не маглi ўзгаднiць з кiраўнiцтвам Масквы цi краiны. Казалi, найперш было клопату, дзе пахаваць, могiлкi на Нова-Дзевiчым не хацела даваць начальства. Публiку ў жалобную залю пушчалi па прапусках, людзей было дужа многа. Стоячы ля труны ў варце, я глядзеў i не пазнаваў колiшняга паэта i рэдактара. Хвароба дарэшты зьела некалi магутнага чалавека, i перада мной ляжаў зьмiзарнелы, з рэдкiм пушком на галаве нябожчык. У час панiхiды казалiся пранiкнёныя словы пра яго заслугi перад лiтаратурай i наогул расейскай культурай, — словы, якiя непапраўна спазьнiлiся. Запомнiўся выступ Канстанцiна Сiманава, якi, гаворачы перад поўнай заляй, не саромячыся, душыўся сьлязьмi. Шмат хто плакаў i ў залi. Там жа многiя ўпершыню ўбачылi Аляксандра Салжанiцына, што сядзеў поруч з удавой Марыяй Iларыёнаўнай і перахрысьціў нябожчыка. Але слова на разьвiтаньне яму не далi. Пасьля стала вядома, што ледзьве пусьцiлi ў залю, — на той час Салжанiцын ужо быў выключаны з саюзу пiсьменьнiкаў.

Як скончылася панiхiда, многiя паехалi на могiлкi.

Быў змрочны, непагодны дзень зазiмку, падаў рэдкi сьняжок. На пад’ездах да могiлак пахавальны картэж сустрэў ланцуг войску МУС — уздоўж чыгункi, аж да брамы могiлак. На могiлках тое ж самае. Усе змушаныя былi прабiрацца празь цесныя шэрагi войску бясьпекi да месца магiлы. Нас з Валяй Шчадрыной250, калi мы выпнулiся з шэрагу, злосна аблаяў афiцэр бясьпекi, нават крыкнуў: «Страляць буду!». На што гэтая непалахлiвая беларуска цiха, але рашуча мовiла: «Давай, страляй, ну!». I той, здалося, аж схамянуўся ад яе рашучасьцi.

Перад тым, як труну засыпаць зямлёй, яе перахрысьцiў Салжанiцын. Тое было нязвыкла ў атэiстычным пiсьменьнiцкiм асяродку, пра што доўга пасьля гаварылi i пiсалi сьведкi. Арганiзатары пахаваньня змушаны былi апраўдвацца — маўляў, вiнаваты, не дагледзелi. Пасьля паховiн усе, сябры i ворагi нядаўняга рэдактара адыёзнага часопiсу, разышлiся па кабаках — абмываць нябожчыка. Беларусы таксама абмылi ягоныя костачкi, асаблiва Аркадзь Куляшоў, якi ўвесь час плакаў. Твардоўскi быў ягоны даўнi i найлепшы сябра. Я дык адчуў сябе сiратой…

Неўзабаве па вяртаньнi дамоў пасьля той сумнай нагоды, як ужо выйшаў «Новый мир» з маёй аповесьцю, «Полымя» запрасiла прыехаць. Сабралiся нарэшце друкаваць, наладжвалася абмеркаваньне. Сыйшлася цi не самая прадстаў нiчая рэдкалегiя, — усе, апроч Барадулiна, якi быў дзесь у ад’езьдзе. Я меркаваў, што будуць дробязныя заўвагi па мове i стылі, аказалася, — усчалi абмеркаваньне па поўнай праграме. На маё слабое пярэчаньне, што ў Маскве ўжо абмяркоўвалi i маскоўскi Галоўлiт прапусьцiў, палымянскi галоўны Павел Кавалёў адказаў, што Масква нам ня ўказ. Масква друкавала i Еўтушэнку, чаго ў Беларусi нiколi ня здарылася б, бо беларуская лiтаратура iдэйна здаровая, бяз шкодных ухiлаў. На абмеркаваньнi асаблiва стараўся Анатоль Вялюгiн, якi, мяркуючы па ўсiм, быў загадзя да таго падрыхтаваны. Ён праводзiў паралелi памiж прозай Быкава i тымi заганнымi iдэямi, што нам навязваюць зь Мюнхену, то бок з радыё «Свабода». Iншыя палымянцы выказвалiся болей памяркоўна, але ўсе сышлiся на тым, што аповесьць друкаваць рана, трэба дапрацаваць. Дапамогу аўтару ў дапрацоўцы было вырашана даручыць Барысу Сачанку. Сказалi, каб з тым не цягнуць.

Адразу пасьля паседжаньня рэдкалегii, яшчэ пакуль не прастылi сьвежыя ўказаньнi, мы з Сачанкам пайшлi да яго на кватэру. Там Барыс мне сказаў, што ня п’е, таму i мне ня раiць, бо рэдагаваць трэба зь цьвярозай галавой — справа сур’ёзная. Я ўжо меў вопыт Сачанкавай рэдактуры, колiсь яго намаганьнямi была амаль цалкам перапiсана мая невялiчкая аповесьць «Здрада». Цяпер мне Барыс па-сяброўску адкрыў сакрэт рэдактарскiх закiдаў да аповесьцi — адсутнасьць у ёй вобразаў камунiстаў. Я сказаў, што наогул пазьбягаю тых вобразаў, бо не валодаю патрэбным талентам. Мабыць, для iх увасабленьня патрэбны талент кшталту Салтыкова-Шчадрына, а ў мяне, калi i ёсьць, дык iншы. Сачанка сказаў на тое, што ён гэта выправiць у адзiн момант, i, пагартаўшы рукапiс, знайшоў здатнае месца. Во тут i напiшам: Сотнiкаў — камунiст. А што, апроч таго, i сын камунiста, тое вынiкае з кантэксту.

Тады я пасумняваўся крыху, але хутка пераканаўся ў рэдактарскай мудрасьцi Барыса Iванавiча, што ўрэшце прывяла яго на высокую пасаду галоўнага рэдактара БелСЭ.

Хоць мы нiчога больш не зьмянiлi, у тым выглядзе аповесьць пайшла ў набор. Прэтэнзiяў да яе больш не знайшлося нi ў галоўнага — Паўла Кавалёва, нi ў Галоўлiце, нi ў ЦК. Што значыць мудры спрактыкаваны рэдактар! Толькi аўтар пры гэтым адчуваў сябе дурнем, ну але гэта яго прыватная справа.

У выдавецка-рэдактарскай практыцы было прынята, што выдаўцы-рэдактары нiколi не спасылалiся на цэнзуру або начальства, рабiлi глыбакадумны выгляд, што лiтаратурнаiдэйныя хiбы выявiлi толькi яны. Тое ставiла аўтара ў iдыёцкае становiшча, калi ён iдыётам лiчыў менавiта таго, хто яму прапаноўваў iдыёцкiя патрабаваньнi. Напрыклад, я шмат гадоў ня ведаў, што нэгатыўныя адносiны да «Мёртвым не балiць» запачаткаваў сам старшыня КДБ СССР Сямiчасны, як ён абвясьцiў пра тое на сакрэтнай нарадзе адразу пасьля публiкацыi твору ў «Новом мире». Вядома, вырак галоўнага чэкiста краiны быў даведзены да ўсiх нiжэйшых зьвёнаў КДБ, партыйных органаў, цэнзуры, рэдакцыяў лiтаратурных ды iншых выданьняў. Ня ведаў пра тое толькi аўтар, якi меркаваў, што гэткi вырак знайшоў разумны шараговы рэдактар, якi зь iм размаўляе. Але рэдактар найперш дбаў пра свой хлеб.

Яшчэ мне давялося быць у Маскве на саракавiны сьмерцi Твардоўскага. Сабралiся ў цеснай кватэрцы Iгара Саца, былi цi ня ўсе навамiрцы i яшчэ некаторыя. Лакшын з адчаем гаварыў, што раскiдалi iх каго куды, нiбы галавешкi з вогнiшча, i цяпер iм застаецца адно: курэць, не гарэць. Гаспадар — колiшнi сакратар Луначарскага — жыў небагата, выпiўкi не хапiла. Тады Жарэс Мядзьведзеў зьбегаў у «Бярозку», купiў за чэкi вiскi, што-нiшто з закусi. Выпiлi, пасядзелi i разышлiся. Болей з апальных навамiрцаў, здаецца, нiкога i ня бачыў. Лакшын хутка памёр, за iм Кандратовiч, пасьля Сац i Берзер. Вiнаградаў перайшоў на «Кантынент», а дзе i чым займаецца Мiша Хiтроў, я й ня ведаю. Зь несправядлiвасьцю або супрацоўнiчаюць, або змагаюцца, — цытаваў некалi Твардоўскi любiмага iм Камю. Ён дык змагаўся, але ўсё роўна не пазьбегнуў паразы. Несправядлiвасьць перамагла.

Якiх-небудзь рэгулярных зносiнаў з замежжам на той час у мяне не было. Зрэдчас атрымлiваў вiншавальныя паштоўкi ад балгараў — двух Вылчавых. Ад Марыё зь Генуi пад новы год прыйшла бандэроль — прыгожая срабрыстая елачка з музыкай. Накруцiш унiзе шрубку, i загучыць цiхая мэлёдыя хваласьпеву ў славу Езуса — Iсуса Хрыста. Але неяк атрымаў ад яго лiст — пакамечаны, параны-перапараны канвэрт з заштэмпэляванымi маркамi. У iм кароценькi, на паўстаронку, тэкст з прывiтаньнямi i паведамленьнем, што Марыё жэнiцца зь менскай беларускай. Тут жа з канвэрту выпаў i другi аркуш — на жоўтай паперыне тыпу ўлёткi было надрукавана буйным шрыфтам: «Да грамадзян Беларусi!». Далей iшоў заклiк згуртоўвацца, арганiзоўвацца i выступаць супраць савецкай камунiстычнай улады. Гэтая ўлётка мяне зьдзiвiла i зьбянтэжыла — няўжо гэты iтальянец такi дурань! Навошта ён мне яе шле? Цi гэта ня ён шле? Чым болей я над тым разважаў, тым усё болей прыходзiў да высновы, што гэта — правакацыя. I м спатрэбiлася мая рэакцыя.

Вельмi нялёгка было мне прыняць пэўнае рашэньне, ды мусiў. Ня стаў дамагацца сустрэчы з маiм «загадчыкам» Дубавiнкiным, вечаровай парой пайшоў у КДБ. Даўно на дзьвярох там вiсела прыгожа напiсаная аб’ява «Прием посетителей круглосуточно», i я аддаў канвэрт дзяжурнаму пры ўваходзе. Калi той папытаўся, ад каго, сказаў: ад Быкава — i ўсё. Як нi дзiўна, нi назаўтра i нiколi нiякiх размоў пра тую ўлётку не было. Але па нейкiх ускосных прыкметах я зразумеў, што ўлётка сталася пэўнай мяжой маiх адносiнаў з органамi. Быццам бы штосьцi яны вырашылi. Празь нейкi час пазванiў Дубавiнкiн i папытаўся, калi я зьбiраюся паехаць у Менск. Мне тое пытаньне не спадабалася, я сказаў, што пакуль ня ведаю, ня маю там справы. Тады праз колькi дзён ён пазванiў зноў. Сказаў, што мяне хочуць бачыць у iхнiм упраўленьнi. «Што — прафiлактыка?» — папытаўся я. Падпалкоўнiк, падобна, зьбянтэжыўся, але хутка адказаў: «Не, для гутаркi. Запрашае генэрал КДБ». Я зразумеў, што колькi нi цягнi, а калi запрашае генэрал КДБ, дык прыйдзецца ехаць. Beдама ж, для прафiлактыкi i за свой кошт. Так яно i атрымалася.

Аднойчы ўранку я паднiмаўся па шырокiх прыступках параднага ўваходу ў палац КДБ на Ленiнскiм праспэкце ў Менску. Расчынiў цяжкiя дзьверы i апынуўся ля стала дзяжурнага прапаршчыка. Той патэлефанаваў кудысь, — з палацавых нетраў хутка прыбег маладжавы афiцэр, павёў на паверх, у кабiнэт намесьнiка старшынi КДБ. Тоўсты сiваваты генэрал за сталом стрымана запрасiў сесьцi. Пачалася гаворка — даўгая i лянiвая. Вiдаць было па ўсiм, генэрал адбываў свой нумар, ягоны суразмоўца ўвогуле мала яго цiкавiў, — ён ведаў пра яго ўсё. Куды ахвотней ён распавёў пра сваю вайну на Палесьсi, што аднойчы расстраляў начальнiка палiцыi — «Як урэзаў яму з маўзера, толькi мазгi па сьцяне размазалiся». То быў уражлiвы аповед. А пасьля генэрал прапанаваў напiсаць пра чэкiстаў кнiжку. У Маскве ўжо напiсалi шмат, а ў Беларусi мала. Я сказаў: «Што ж, напiшыце, у вас такi вопыт». На што пачуў стандартны ў такiх выпадках адказ: «Вопыт ёсьць, але няма часу, — праца! Вось каб вы ўзялiся, у вас талент, а мы б маглi памагчы. Мы вам дамо матар’ял, можаце выбраць любога чалавека, любы эпiзод i на яго аснове стварыць аповесьць. А яшчэ лепей раман. Toe i нам i вам было б на карысьць. А то вас там абляпалi гаўном гэтыя перараджэнцы Карпюк з Клейнам».

Генэрал нацiснуў кнопку, услужлiвы афiцэр прынёс стос папак. «Во — на ваш выбар. Пачытайце».

Мяне адвялi ў суседнi пакой i пакiнулi з чатырма цi пяцьцю папкамi. З пэўнай цiкавасьцю я пагартаў iх. Гэта былi не якiя там справы, а акуратна перадрукаваныя выняткi з паасобных чэкiсцкiх гiсторыяў пэрыяду вайны. Чэкiст — у логаве зьвера, чэкiст — кiраўнiк дывэрсiйнай групы… Яшчэ нешта. Адна гiсторыя мяне нават зацiкавiла — як савецкага афiцэра-сувязiста выкарыстоўвалi па чарзе то немцы, то нашы. Ня ведаю, як там наконт гераiзму, а пакутаў — можна было сабе ўявiць! Аказалася, герой гэтай гiсторыi жывы, працуе на Лепельшчыне. Гарадзенскiя чэкiсты памогуць мне зь iм зьвязацца.

Не пасьпеў прыехаць дадому, як — званок ад Дубавiнкiна: Касiнец ужо ў Гораднi, можна арганiзаваць сустрэчу. Можна ў гасьцiнiцы. Дамовiлiся, што праз гадзiну прыйду. Спаткаў каля дзяжурнай незнаёмы чалавек у штацкiм, павёў на паверх. У страшэнна накураным нумары сядзеў на ложку змрачнаваты немалады чалавек. Чэкiст пакiнуў нас удвух. Я прысеў ля стала. «Дык раскажыце…» Чалавек пачаў успамiнаць — трудна, неахвотна, коснаязычна. І нарэшце змоўк. «Ат, не магу я так. Каб што глыкнуць…» Я зразумеў i павёў яго ў рэстаран, дзе мы абодва глыкнулi i вярнулiся ў ягоны накураны нумар. Перадыхнуўшы, чалавек пачаў свой гаротны аповед. Цяпер гаворка лiлася складна. «Вайна застала мяне ў Беластоку, я быў тады камандзiр роты сувязi. Старшы лейтэнант. Полк разграмiлi. Дывiзiю разграмiлi. Армiю разграмiлi. Паасобнымi групамi прабiралiся на ўсход. Паасобныя групы таксама разграмiлi. Трапiў у палон.

Апынуўся ў палявым шталагу. Вёска Калбасiно, во тут, пад Гродна. У чыстым полi дзесяць тысяч людзей. Hi жраць, нi пiць. Пад дажджом i сонцам. Сабралi чалавек пятнаццаць — капаць капанiр. Капаем. Сiлы ўжо не засталося. Я са злосьцi вылаяўся i спалохаўся. З брустверу на мяне глядзiць немец. Чыста апрануты. Малады, Афiцэр. „Ком!“ Ну вылез. Кiўнуў галавой — комэн зi! Некуды павёў. Тады ўжо iх стала два. Зайшлi ў iх кантору. Пачаму ругалi нямецкую ўладу? — Я не ругаў. — Я чуў. Мы вас зараз расстраляем. (Ну, што ж, страляйце, — думаю сабе. — Але штось непадобна.) — Вы хочаце тодт? — Быццам бы не, кажу. Толькi дваццаць шэсьць год маю. — Гут, кажуць. Пойдзеце на абучэньне. Нiчога не разумею — куды? На каго?

Тым ня менш павялi. Пасьля павезьлi ў нейкi штаб. Там яшчэ допыты — ужо пад пратакол. Праз ноч кудысь павезлi ў крытай машыне. Куды — не зразумець. Але далёка. Цэлую ноч ехалi. Нас там ужо набралася чалавек дзесяць. I трое немцаў з аўтаматамi. Канешне, можна б уцячы. Каб, скажам, везьлi на расстрэл. Але ж, мабыць, вязуць не на расстрэл. А горш, чым у шталагу, наўрад цi будзе.

Карацей кажучы, прывезьлi ў нейкi польскi гарадок, заехалi за агароджу. А там абвэршуле А-3. Значыць, будуць вучыць на разьведчыкаў. Процiў сваiх, рускiх. Што ж, думаю, абучайце, спатрэбiцца. Як навучуся, я вам разьведаю. Абы толькi дапяцца да фронту. Адсюль усё ж далекавата. Абучалi тры месяцы. Ну там — сувязь, кансьпiрацыя, шыфры-коды i парашутная справа. Тэарэтычна, вядома. Курсанты — усе такiя, як я, пераважна сувязiсты. Мiж сабой нiякiх размоў, толькi пра вучобу. Але ўпэўнены — усе думаюць адно: толькi б дапяцца да фронту.

Раньняй вясной пачалi адбiраць, кудысь вывозiць па 2–3 чалавекi. Надышла i мая чарга. Выпала ў пары зь Лёшкам Кнышом. Хлопец такi, малады лейтэнант зь Вiньнiцы. Снарадзiлi рацыi, шыфры, грошы па тры пачкi, запасныя батарэi. Надзелi парашуты i — у самалёт. Перад адлётам — заданьне: пранiкнуць у горад Горкi, уладкавацца на вайсковы завод. I наладзiць сувязь. Яволь, гер маёр, наладзiць сувязь.

Доўга ляцелi праз ноч. Зямля ўнiзе, за аблокамi нi чарта не вiдаць. Нарэшце каманда: шпрынген! Пайшлi — чорт ведае куды. На злом галавы. Прызямлiлiся ў полi, блiзка лясок. З другога боку вёска.

Раней мы з напарнiкам нават не пагутарылi — неяк было. Што ён думае — невядома. Але можна здагадацца. I я кажу: „Капут, Лёха! Айда ў вёску, папытаемся, дзе сельсавет i — хэндэ хох!“

Пайшлi ў вёску. Усё начыньне з сабой, толькi парашуты кiнулi. Бо занадта на горбе набралася. У вёсцы спыталi ў цёткi, дзе сельсавет? Не сказала. Толькi паглядзела падазрона, спалохана. Папыталiся ў падлетка. Той кажа, што тут сельсавету няма, у другой вёсцы, кiлямэтраў празь пяць. Што ж, пайшлi ў тую вёску. Па дарозе-прасёлку. А ўжо добра разьвiднела. Iдзём, на душы трывожна. Але трывожна цяпер заўсёды…

I тут ззаду фурманка. Думаем, ну падвязуць. Трое мужыкоў, адзiн у вайсковым. I да нас: хто такiя, вашы дакумэнты? Мы кажам: iдзём у сельсавет, там пакажам дакумэнты. Э, не — рукi ўгору! Што было рабiць? Паднялi рукi. Тыя абшукалi i аж задрыжэлi ад страху цi радасьцi, — дывэрсанты! Так, дывэрсанты, кажам. Iдзём здавацца. Прывезьлi ў раённы НКВД ужо са зьвязанымi рукамi. Дакладваюць: злавiлi на дарозе. Лухта, канешне, але iм вераць, а нам не.

Ну а далей пайшло, паехала. У раён, у Горкi, адтуль у Маскву. Камэры, допыты, чэкiсты. Зь Лёшкам нас разлучылi, ня хутка я яго ўбачыў. Шылi, вядома ж, адно i тое: здача ў палон, здрада радзiме, шпiянаж i дывэрсii. Я кажу: якi ж шпiянаж, мы iшлi здавацца. Ды на тое — нуль увагi. Але адчуваю, у iх там нязгода памiж сабой. Найперш — хто затрымаў? Пра тых мужыкоў на дарозе ўжо няма i гутаркi — у пратаколах фiгуруюць два — маёр i падпалкоўнiк. У тое, што мы iшлi здавацца, ня вераць. Затрыманы ў зоне аб’екту. Якога аб’екту, мы i ня ведалi. Кажуць: няведаньне закону не вызваляе ад адказнасьцi. Такiя законьнiкi. Я ўжо прашуся: пашлiце на фронт. Сваю вiну iскуплю крывёю. Нават жыцьцём гатовы iскупiць. Ого, чаго захацеў, кажуць. Тваю вiну iскупiць ня хопiць усёй крывi. Каб вы апруцянелi, думаю.

Аднойчы раптам — на машыну i ноччу ў нейкi гарадок. Высокi забор, драцяная агароджа. Але не турма быццам. Побач нейкiя казармы. Тут нас зноў злучылi з Лёшкам. Прывезьлi ўсё нашае снараджэньне. Аказваецца, рыхтуецца так званая радыёгульня. Мы павiнны выйсьцi на сувязь зь нямецкiм цэнтрам А-3. Ну, пачалi… I праўда, выйшлi на сувязь. Але здарылася няўпраўка — я забыўся адзiн пароль. Прыпынiлi сувязь, мяне хацелi расстраляць тут жа. За сабатаж. А я i праўда забыўся. Што, я дужа трымаў яго ў памяцi цi зьбiраўся iм карыстацца? Але во дзiва: як прыпякло — успомнiў. Ну, пачалi зноў… Думаў, немцы здагадалiся. Не, быццам. Увогуле яны нездагадлiвы народ. На тым i гарэлi…

Трэцi заход пачаўся лепш, ды i маёр Трацякоў пачаўнешта цямiць. Здагадлiвы аказаўся. Пачалi перадаваць нейкую зашыфраваную лухту, быццам па выпуску танкаў, таўшчынi бранi — лабавой i бакавой асобна. Немцы прымалi, нават дзякавалi за каштоўныя зьвесткi. Так доўжылася зь месяц. А пасьля загад з А-3: вярнуцца назад спосабам пераходу фронту. Ну, думаю, правал! Штось западозрылi. Значыць, канчай баль, тушы сьвечкi. Можа, цяпер пашлюць на фронт або расстраляюць. Аж не. Да нашага Трацякова падключылiся яшчэ два падпалкоўнiкi i кажуць: „Трэба пайсьцi. Так патрабуюць правiлы гульнi. Тым болей, што ўказана месца пераходу, пароль. (Памятаю, пароль — Вiльлi.) Чаго трусiш? Усё гут!“

Паслалi аднаго, Лёшка застаўся. Прывезьлi на фронт пад Дзямянскам. Ноччу падпоўз да перадку. Сьнег, калючы дрот i — ракеты смаляць у неба. Ля ўскраiны пабуранай вёскi, дзе дзьве вербiны, папоўз. У полi поўна трупаў — нашых i немцаў, а мiж iх — пацукi. Тыя пацукi — да мяне. Beдама ж, жывы, цёплы… Адбiваюся рукамi i нагамi. Падпоў з блiзка да нямецкай траншэi, бачу, быццам каска над брустверам вытыркаецца. Ня ведаю, як быць: цi паўзьцi проста туды, цi крыкнуць пароль. Усё ж крыкнуў так цiха: Вiльлi! А той у мяне — гранатай. Граната ўдарылася, адскочыла i — выбух. Засыпала сьнегам, але не зачапiла. А я ў той момант — бухнуўся ў траншэю i ўсё лепячу: Вiльлi, Вiльлi… А немец да мяне: „Якi д’ябал (дэр тойфель) Вiльлi? Iх бiн — Рудзi!“. Усё пераблыталi, немаведама хто — цi нашы, цi немцы. Хаця тут ужо i ў мяне ў галаве пераблыталася — хто нашы, хто ня нашы. Але не застрэлiлi на нэўтралцы, i то добра.

Ну павезьлi ў тыл. Пароль „Вiльлi“ ўсё ж падзейнiчаў, ня тут, дык у гестапа. Прывезьлi ў каманду А-3, абвэршуле, значыць. Там сходу — допыты. Ды такiя, што куды там нашым! Ня ведаю, як мне пашэнцiла выкруцiцца, не засыпацца. Чаму доўга маўчалi, не выходзiлi на сувязь? — Дык жа ня вырвацца, кажу, з вытворчасьцi танкаў. За прагул жа ў бальшавiкоў — турма, пастанова Вярхоўнага Савету, самога Калiнiна. — О, яволь, гэта яны ведаюць. А чаму раптам прыпынiўся першы сэанс сувязi? — Кажу: — за горадам у парку было. Толькi раскiнулi антэну, а тут аднекуль жанчына, прэ на мяне. Дык я, ведаеце, спусьцiў штаны, быццам патрэба прысьпiчыла. Ну, яна ў другi бок…

— О, гут, правiльна, спрытны агент!

Пасьля яшчэ розныя iспыты-допыты. Падаслалi правакатара з нашых жа. Усё прайшоў, далi тыдзень адпачынку ў суседнiм гарадку. А празь месяц узнагародзiлi, — мэдаль за заслугi. Нейкi час у шуле бы iнструктарам быў, распавядаў новенькiм, як трэба здабываць у бальшавiкоў танкавыя сакрэты. Памятаю, глядзелi на мяне гэтак хiтравата, мабыць, слаба верылi. Але я стараўся — залiваў кулi.

Улетку сорак чацьвёртага, як пачаўся наступ, зноў — парашут, рэчмяшок з толам i на аэрадром. Гэты раз трох, я — старшы. Задача — дывэрсii на магiстралях. Выкiнулi ноччу, якраз на пазыцыi цяжкой артылерыi. Не пасьпелi прызямлiцца, як — хэндэ хох! Аднаго забiлi. Мы двое — у пляну. Але тады ўжо ў мяне быў свой (наш) пароль. — Кажу: давайце ў с ь м е р ш! Зразумелi, адправiлi ў Маскву. Болей да немцаў ужо не пасылалi, радыёгульню спынiлi. Але i ад сваiх меў мала радасьцi. Паўгоду сядзеў, дапытвалi, выясьнялi, цi не двайнiк. Дык двайнiк, кажу, хiба ж я хаваю. У Маскве той самы Трацякоў, палкоўнiк ужо, з двума ордэнамi. Два падпалкоўнiкi таксама ўзнагароджаныя баявым Чырвоным сьцягам — за пасьпяховую радыёгульню. А мне толькi пасьля перамогi кiданулi Айчынную другой ступенi. Але i тады я ўсё працаваў на iх — езьдзiў па чыгунках i на вакзалах, у вагонах — адсочваў агентаў. I, ведаеш, аднойчы ў Менску спаткаў свайго Аляксея. Сядзiць у кутку на вакзале, дрэмле. Падышоў, сеў поруч i ня ведаю, што рабiць? Галоўнае — з кiм ён цяпер, Лёха? Можа, раскрыты, законны, а можа, туляецца. Калi так, трэба арыштаваць. Але як? Крануў яго за плячо, прачнуўся, пазнаў. Але няшмат радасьцi ад спатканьня, гляджу, быццам баiцца. Кажу, можа, пройдзем у горад, абмыем спатканьне? Пайшлi. Я ўсё паварочваю блiжэй да НКВД, гляджу — ён быццам ня збочвае, не туляецца. Паганае адчуваньне, ды што зробiш? Я й думаю: можа, чалавек жыцьцё наладзiў, ажанiўся, працаваць пачаў, а я яго — на здачу. Але ж як iнакш? Ну прывёў у аддзел, такi тайны пункт на першым паверсе, там дзяжурны. Кажу: во прывёў. А Ляксей да мяне: гэта я прывёў, бо ты — агент абвэра. Аказваецца, i ён у гэткай жа самай ролi. Во паразумелiся! Аж брыдка стала адзiн ад аднаго.

А цяпер? Цяпер ў лясгасе раблю. Дзёгаць гонiм для нужд хiмiчнай прамысловасьцi. Зарплата малая, не ўкрадзеш — не пражывеш. Але мне ўкрасцi — ого! Усё пад наглядам, ненадзейны тып. А вы што — пiсаць будзеце? Няўжо дазволiлi?»

Так, я хацеў напiсаць. Лёс гэтага чалавека мяне крануў. Толькi, вядома, пiсаць усё, як было. Дакумэнтальны нарыс. Сказаў пра тое Дубавiнкiну, той паведамiў у Менск. Адтуль паступiў адказ: справа пакуль не рассакрэчаная, дазваляецца скарыстаць яе толькi ўскосна. Мiнiмум праўдзiвасьцi. Пiшыце лiтаратурную аповесьць з акцэнтам на дзейнасьць контрразьведчыкаў. Я сказаў, што для аповесьцi там мала зьместу, аповесьць усё ж iншы жанр. Не чэкiсцкi, а лiтаратурны.

На тым «чэкiсцкi праэкт» i скончыўся. Дубавiнкiн пасьля сказаў, што я яго падвёў. Можа, i падвёў, але ня надта. Бо неўзабаве ён атрымаў падвышэньне i перабраўся служыць у Падмаскоўе. У Гораднi аб iм, аднак, не бедавалi.

Мы здаўна прывыклi чуць, што ў жыцьцi заўсёды ёсьць месца подзьвiгу. Насамрэч, подзьвiг патрэбны ўсiм i заўжды. Асаблiва там, дзе няма мiру, iдзе барацьба за волю цi справядлiвасьць. Але прырода подзьвiгу можа быць розная. У тым лiку i на вайне.

Лiтаратура сацрэалiзму замусолiла подзьвiг у iмя радзiмы, партыi i Сталiна, абыходзячы ўсю складаную разнастайнасьць тае зьявы. Подзьвiгi бессаромна i рэгулярна сачынялiся ў мэтах прапаганды, як у час вайны, так i мiру. Хто ня чуў пра подзьвiг камсамолкi, што павесiлi немцы за няўдалы падпал канюшнi з коньмi. Прытым нацiск рабiўся на тое, што яна мовiла перад пакараньнем. Спярша гэта былi словы: Сталiн прыйдзе, затым — партыя прыйдзе, — адпаведна прапагандоваму аспэкту часу; у тым i была сутнасьць яе подзьвiгу. Грымела шмат год слава байцоў-панфiлаўцаў, якiя быццам бы загiнулi, не пусьцiўшы немцаў у Маскву. I няважна было, што гэтыя героi пасьля вайны жывыя i здаровыя павярталiся з палону, — важна было, што iхнi мiф сваю прапагандовую функцыю выканаў. Мне запомнiўся аповед знаёмага вайскоўца ў генэральскiм чыне пра славуты подзьвiг Аляксандра Матросава. Генэрал у той час ваяваў камандзiрам батальёну ў брыгадзе, дзе служыў баец Матросаў, i ўся тая гiсторыя раскручвалася на ягоных вачах. Яе сачынiлi палiтрукi дзеля апраў даньня няўдалай атакi, каб знайсьцi ў ёй хоць якi пазытыў. I знайшлi забiтага на полi байца, якi, можа, блiжэй за iншых падпоўз да блiндажу. Вось i ўсё. Астатняе было прыдумана. Прыдумка апынулася важней за звычайную салдацкую сьмерць у бясслаўным баi.

У савецкай палiтыцы i прапагандзе адбывалася звычайная для iх зьява п а д м е н ы256, калi ахвяры i героi памянялiся месцамi — ахвяраў зрабiлi героямi, а герояў ператварылi ў ахвяры. Першых ганаравалi зоркамi, а другiх звозiлi на Калыму, Варкуту, Курапаты. То была палiтыка i лёгiка бальшавiзму, зразуметая, аднак, праз шмат гадоў пасьля.

Сапраўды, няшчасная краiна, якая мае патрэбу ў героях, як пiсаў Бэртольд Брэхт.

Мяне цiкавiлi подзьвiгi iншага кшталту — подзьвiгi духу. З часоў Iсуса Хрыста i першых хрысьцiянаў дух стаў немалаважным фактарам у барацьбе за выжываньне нацый цi этнасаў, — ня меней важным за фiзычную сiлу, якая ў старажытнасьцi вырашала ўсё. Ды i ў самой лiтаратуры ўсё большую прыцягальнасьць набывалi, так бы мовiць, подзьвiгi iнтэлiгенцкiя, а ня толькi салдацкiя. Апошнiя былi як бы трывiяльнай справай, тым больш на вайне. Калi ж подзьвiг зьдзяйсьняе той, хто прызначаны зусiм для iншае, мiрнай справы, тое ўжо ёсьць штось выключнае i набывае асаблiвае значэньне. Хаця практычны вынiк таго часта бывае нулявы. Як нулявы быў у прагматычных адносiнах подзьвiг Януша Корчака цi настаўнiкаў зь югаслаўскага гораду Крагуевацу, што разам са сваiмi выхаванцамi пайшлi на пагiбель. Вядома ж, на вайне сьмерць ёсьць зьява заўрадная.

У Беларусi таксама былi такiя настаўнiкi, хоць пра iх мала ведалi, прапаганда пра iх маўчала. Бальшавiкi не прызнавалi высiлкаў нацыянальнага настаўнiцтва ў справе школьнiцтва на акупаванай тэрыторыi. Настаўнiкi, якiя на той час вучылi дзяцей, не давалi зьдзiчэць цэламу пакаленьню, лiчылiся калябарантамi, i пасьля вайны нярэдка з вучнямi апыналiся ў Пячорлагу. Беларускi настаўнiк Барыс Кiт за сваё самаадданае школьнiцтва сядзеў у Лукiшках пры польскiх уладах, у Вiлейскiм цэнтрале СД — пры немцах. Каб не апынуцца ў савецкiм лягеры пасьля вайны, змушаны быў эмiграваць на Захад. I ўсё таму, што ў гады юнацтва прыняў поклiк вучыць дзяцей дабру i справядлiвасьцi i не адцураўся ад беларушчыны. Вельмi гэта важная i небясьпечная справа — беларускае настаўнiцтва. Калi, канешне, быць ёй верным, не ператварыцца ў «прывадны рамень» бальшавiцкай палiтыкi, як гэта мы назiралi ўсе гады савецкай улады.

«Абелiск» напiсаўся лёгка, як прынята казаць — на адным дыханьнi. Надрукаваўся ў Менску260 таксама безь вялiкiх стратаў. Можна было перакладаць на расейскую мову, з чым, аднак, я марудзiў. Самому дужа не хацелася, думаў знайсьцi лепшага за сябе перакладчыка.

Неяк пад той час давялося пазнаёмiцца з расейскiм паэтам, пяхотным разьведчыкам Рыгорам Куранёвым, якi надрукаваў цiкавую паэму «Рака Палата» — пра баi на Полаччыне. Ён быў прыязны, кампанейскi хлопец, меў добрую жонку Галю i сынка Сашку, i я, калi бываў у Маскве, здаралася, бавiў час у яго гасьцiннай сямейцы. Галя, будучы выдавецкiм работнiкам, узялася перакласьцi гэтую невялiчкую аповесьць. «Новый мир» хутка яе надрукаваў, — праўда, ужо пры новым рэдактары. Гэтую аповесьць я прысьвяцiў памяцi маладога настаўнiка зь Мядзельшчыны Мiколы Пашкевiча. То быў выдатны настаўнiк — энтузiяст беларушчыны, бясконца захоплены лiтаратурай. Неяк мы ехалi на Нарач у госьцi да старога Мiхася Лынькова, прозу якога Мiкола дужа любiў. Месца ў машыне для яго не было, дык Мiкола папрасiўся ў багажнiк, дзе, скорчыўшыся, ехаў добрых паўсотню кiлямэтраў i казаў: «Як жа я яго не пабачу, ён жа такi старэнькi…». Тады ён пабачыў Мiхася Цiханавiча, а праз паўгоду нечакана i памёр — раней за свайго кумiра. Памятаю, вычытваў навамiраўскую вёрстку ў скверыку блiз Путнiкаўскага завулку i адначасна чытаў машынапiсны тэкст «В круге первом» Аляксандра Салжанiцына, якi мне да вечара далi ў «Новом мире». Салжанiцын тады быў адкрыцьцём для лiтаратуры, але пасьля «Аднаго дня Iвана Дзянiсавiча» яго не друкавалi. Твардоўскi прабiваў гэты раман у ЦК, аднак бяз посьпеху. У маёй валiзцы ляжала i яшчэ адна кнiжка таго ж аўтара «Ленiн у Цюрыху», якую мне даў Куранёў. Гэтую я вёз дадому — у Менск i Горадню, дзе яе прачыталi дзясяткi маiх сяброў ды iхнiх знаёмых. На «Абелiск», як ён быў надрукаваны, добрую рэцэнзiю зьмясьцiў у «Комсомольской правде» Рыгор Бакланаў, ацэнка якога для мяне заўжды была важная. Таксама як i нашага агульнага сябра Лазара Лазарава.

Як заўсёды ўлетку, узяўся пiсаць «зiмовую» аповесьць «Дажыць да сьвiтаньня». Тэма яе, здавалася, гучала даволi экзыстэнцыяльна, то быў матыў тупiку i расчараваньня — на той раз у пэўным канкрэтным сэнсе. А можна было разумець i ў болей шырокiм, гэта ўжо як каму падавалася. Такi адыход ад iдэёвай канкрэтыкi даваў пэўны прастор для ўяўленьня, але i абавязваў. Як i раней, абавязваў да праўды i пэўных жыцьцёвых рэалiяў, што няпроста было ўвасобiць на матэрыяле вайны. Затое кожны чытач (цi група чытачоў) разумеў пэўныя моманты адпаведна ўласным схiльнасьцям i жаданьням. Аўтар мала што сьцьвярджаў — болей выяўляў i распавядаў. Так здавалася аўтару, хаця на справе ўсё магло быць iнакш — так цi iнакш, горш або лепш. Паколькi ў «Новом мире» я той год ужо надрукаваў ся, паслаў аповесьць у Ленiнград, у часопiс «Нева».

Як звычайна, пачаў чакаць выклiку на абмеркаваньне, рэдагаваньне. Выклiк, аднак, зацягваўся. I раптам атрымлiваю з «Невы» нумар з ужо надрукаванай аповесьцю i лiст, падпiсаны галоўным рэдактарам Нiкольскiм, якi вiншуе i запрашае да супрацоўнiцтва. То было штось нёзвычайнае, да такiх выдавецкiх правiлаў я не прывык. (Забягаючы наперад, зазначу, што «Нева» ня толькi надрукавала аповесьць, але i вылучыла яе на дзяржаўную прэмiю.)

Тым часам у выдавецтве «Молодая гвардия» насьпела выданьне маёй кнiжкi, i я паехаў у Маскву. З загадчыцай аддзелу мастацкай лiтаратуры Зояй Мiкалаеўнай Яхантавай быў знаёмы яшчэ з часу выхаду «Трэцяй ракеты», адносiны мае з гэтай мiлай жанчынай былi як найлепшыя. Хаця ўвогуле гэта камсамольскае выда[вецтва] ставiлася да аўтараў i iх твораў зь яўна забольшанымi патрабаваньнямi, i на гэты раз мяне змусiлi дапiсаць да кнiжкi «паплавок» — артыкул пра Хатынь. Хатынь тады шмат што выручала ў не заўсёды ляяльнай нашай публiцыстыцы, хаця ў пэўных адносiнах i апыналася блефам. (Пра тое, аднак, пасьля.)

А тады ў рэдакцыi Зоi Мiкалаеўны пазнаёмiўся са змрочным чалавекам, што мовiў разважна-басавiтым голасам, якi аказаўся аўтарам ужо вядомых у лiтаратуры «Iвана» i «Зосi» — Уладзiмерам Багамолавым. Ён запрашаў заходзiць i даў адрас. У наступны мой прыезд у Маскву я i зайшоў. Валодзя жыў на Вялiкай Грузiнскай, у самым паддашшы старога дому. Сям’i ў яго, здаецца, не было, мацi нядаўна памерла, i сын распавядаў, як сам абмываў яе i хаваў. Жыў бедна, меў патрэбу ў грашах, але натуру меў ганаровую i заўжды частаваў. Да яго славутага «Iвана», паводле якога быў зьняты фiльм, я адносiўся ўвогуле спакойна, затое любiў яго «Зосю» (Я це кохам, а ты сьпiш). Валодзя тады працаваў над вялiкiм раманам, але не казаў, пра што той раман. Неяк у яго на кватэры сабралiся Юры Бондараў, Сяргей Сьмiрноў, Наiль Бiкенiн, яшчэ нехта — усе вядомыя i славутыя сябры па лiтаратуры i вайне. Багамолаў папрасiў Бондарава дастаць у «крамлёўцы», дзе ён лячыўся, лякарства для мяне-астматыка, замежны «бератэк», якi мне дужа памог. С. С. Сьмiрноў рабiў на тэлевiзii сэрыю перадачаў пра герояў Брэсцкай крэпасьцi, быў дужа змораны i пачуваўся кепска. Ён дужа добра гаварыў пра мае i багамолаўскiя аповесьцi, якiя, апроч таго, падтрымлiваў у друку. Неўзабаве, аднак, ён захварэў i хутка памёр. Бондараў радыкальным чынам разышоўся з Багамолавым — мне дагэтуль невядома, чаму, — а я, наадварот, сышоўся. Гадоў дзесяць мы сябравалi, ён прыжзджаў у Беларусь, з маладой жонкай адпачываў на Нарачы i ў Друскенiках. Я пазнаёмiў яго з маiмi сябрамi Матукоўскiм i Бураўкiным, зь якiмi ён пасябраваў. Але, як i ўсё на сьвеце, мужчынскае сяброўства таксама мае канец. Скончылася яно i ў мяне з Багамолавым.

Шмат якiя навiны ў наш час прыходзiлi праз тэлефон (цяпер прыходзяць праз iнтэрнэт i факс), прыйшла i такая: у Гораднi судзяць катаў Хатынi. Выязная калегiя зь Менску, пяць падсудных — былых палiцаяў. Адамовiч, якi тады пiсаў сваiх «Карнiкаў», вядома, ня мог прамiнуць такой падзеi i прыехаў у Горадню. Карпюк ужо быў на першым паседжаньнi суда, на другое прыйшоў i я. Зьнешне то быў суд, мабыць, як i ўсе такога кшталту — судзьдзi, адвакаты. На лаве падсудных сядзела пяцёра пажылых, нямала пакамячаных жыцьцём мужыкоў. Iх сабралi дзе каго — з Украiны, Расеi, аднаго прывезьлi з Казахстану. Але чаму судзяць у Гораднi? Чаму хоць бы ня ў Менску? I тут выяўляецца незвычайны факт. Аказваецца, спалiлi Хатынь i пазабiвалi ўсiх яе жыхароў зусiм ня немцы, а вось гэтыя палiцаi з так званага 118-га ўкраiнскага палiцэйскага батальёну, як ён афiцыйна зваўся. То быў, вядома, ня надта прыемны для ўладаў факт, якi парушаў вядомы пастулят пра нязрушную дружбу савецкiх народаў. Таму гэты працэс i адсунулi з цэнтру да самай польскай мяжы. Хоць таксама наўрад цi ўдала: сугучнасьць Хатынi i Катынi выклiкала i ў Польшчы пэўныя нэгатыўныя асацыяцыi.

Суд адбываўся ў маленькiм пакойчыку, публiку з вулiцы туды не пушчалi. Судзьдзi дапытвалi, падсудныя вяла ва ўсiм прызнавалiся: было загадана, палiлi, стралялi, што ж мы маглi зрабiць? Сярод палiцаяў сядзеў камандзiр роты Лапуста, якi пасьля вайны зрабiў у Казахстане кар’еру — быў ня раз узнагароджаны, стаў дэпутатам мясцовага савету. Некаторыя з палiцаяў пасьля вызваленьня пабылi яшчэ i на фроньце, дзе няблага ваявалi i былi ўзнагароджаны — да нямецкiх медалёў далучылi савецкiя. Адзiн меў прозьвiшча Сахно (як у маёй аповесьцi «Мёртвым не балiць»), што нямала пацешыла нас. Адамовiч нават пажартаваў з гэтага поваду: дрэнна чыталi сьледчыя Быкава, а то б даўно выкрылi Сахно. Цi, можа, шкода было — карпаратыўная салiдарнасьць… Так, менавiта, думаў я, усё ў нас зь Нямеччынай перамяшалася — хто свой, хто чужы? Здаецца, двух прысудзiлi да сьмяротнай кары, i Карпюк прасiў у пракурора дазволу пасядзець зь iмi апошнюю ноч — паназiраць за сьмяротнiкамi. Пракурор не дазволiў, а Адамовiч папiкнуў: «Toe я павiнны быў прасiць, ды не наважыўся». Карпюк быў задаволены, што аказаўся болей адважны. Хаця хто з нас у тым сумняваўся?

Мы жылi ў ненатуральным, звыродлiвым сьвеце, калi былi адпрэчаны ня толькi хрысьцiянскiя запаветы, але i элемэнтарныя меркаваньнi здаровага сэнсу. Сэнс зрабiўся клясавым, партыйным, пралетарскiм. Нас заклiкалi пiсаць праўду, але далёка ня кожная праўда дазвалялася ў лiтаратуры, хiба тая, якая служыла ўладзе. Над рэглямэнтацыяй праўды шчыравалi партыйныя органы, iм дапамагалi пiсьменьнiцкiя начальнiкi, цэнзары, рэдактары, «закрытыя» рэцэнзэнты, якiя за верную службу надзялялiся кватэрамi, пасадамi, навуковымi званьнямi, прэмiямi. На дзяржаўную прэмiю Беларусi былi вылучаны разам Уладзiмер Караткевiч i Барыс Сачанка, дзе слынны клясык беларускай культуры быў толькi фонам, бо прэмiю, вядома ж, далi Сачанку. Для таго не абышлося без энэргiчнага ўмяшаньня ЦК у асобе Iвана Антановiча. Усё тое, натуральна, вяло да выраджэньня лiтаратуры. I калi ў ёй паяўлялася ня надта пакорнае iмя ды яшчэ надзеленае пэўнымi здольнасьцямi, наверсе вырашалi, што зь iм рабiць. Выпрабаваны спосаб 30-х гадоў, мабыць, ужо апрыкрыў, запатрабавалiся гнуткiя спосабы — бiзуна ў спалучэньнi зь пернiкам. Глядзелi, якi станецца больш вынiковым. Пасьля шматгадовай лупцоўкi бiзуном да Быкава было вырашана прымянiць пернiк. Я, канешне, пра тое ня ведаў: лiтаратурныя начальнiкi ўмелi хаваць партыйныя таямнiцы. Нават тыя зь iх, што ўвогуле дабражадана ставiлiся да мяне.

Недзе пад канец 70-х гадоў Камiтэт па прэмiях прысудзiў мне Дзяржаўную прэмiю СССР за аповесьцi «Абелiск» i «Дажыць да сьвiтаньня». Пасьля перажытага ў лiтаратуры тая прэмiя неяк ня надта ўзрушыла, хаця, вядома, я стаўся абнадзеены — можа, цяпер адчэпяцца? Вядома, я не разьлiчваў, што ўжо цяпер мне будзе дазволена пiсаць усё i так, як я захачу, ды ўсё ж… Праўда, Адамовiч з ягоным сарказмам сказаў, што цяпер сам не захочаш дражнiць гусака, будзеш памяркоўней, бо прайшоў вывучку. Можа, i так. Як заўжды ў такiх выпадках, прэмiя парадавала сяброў, але i прыбавiла зайздросьнiкаў— таксама зь лiку сяброў. А зайздрасьць (хвароба чырвоных вачэй пакiтайску) — дужа кепская рэч, якая валодае нейкай д’ябальскай сiлай. У тым я добра пераканаўся за свой лiтаратурны век. Ды й памятаю, як у дзяцiнстве мама дужа баялася суроку, кепскага вока — зусiм як у Кiтаi…

Уручалi прэмiю ў Крамлi, пасьля там жа абмывалi — тузiн сьвежых ляўрэатаў ад лiтаратуры i мастацтва. Галоўным гаспадаром мерапрыемства быў наш зямляк Шаура, якi даволi холадна павiншаваў мяне — бы аб’явiў вымову. Але тое мяне ня дужа ўражвала — болей запомнiлася добразычлiвая ўвага сяброў у Маскве i Менску. Тады ж цi крыху раней адпалi некаторыя з выдавецкiх праблемаў — у Менску заплянавалi i выдалi чатырохтомны збор твораў, хаця i не ўключылi ў яго «адыёзныя» аповесьцi — «Мёртвым не балiць» i «Круглянскi мост». Мусiць, каб ня надта фанабэрыўся свежасьпечаны ляўрэат.

У Менску ў тыя гады я бываў часта — то прыязджаючы на якiя мерапрыемствы Саюза пiсьменьнiкаў, то ў рэдакцыi па выдавецкiх справах. А то — вяртаючыся з Масквы. Калi да гарадзенскага цягнiка заставаўся нейкi час, забягаў на вулiцу Энгельса ў цесны дамок СП, дзе сядзеў Толя Вярцiнскi. Ля яго заўжды можна было збавiць час у кампанii Макаля, Гамолкi цi яшчэ каго зь менскiх лiтаратараў. Там было шумна i часта весела. Але каб пагаварыць пра справы, умоў там не было. Пра справы i штосьцi сур’ёзнае звычайна размаўляў зь Hiлам Гiлевiчам, калi ён ня быў на лекцыях ва ўнiвэрсытэце. Нiл, апроч таго, быў ня супроць прыняць чарку, гаворка зь iм была цiкавая i сур’ёзная — пра жыцьцё, лiтаратуру i найбольш — пра мову.

Нацыянальная мова беларусаў, як i сто год таму, зьняважлiва тапталася на ўсiх узроўнях, выцясьнялася расейскай, хаця афiцыйна тое не прызнавалася. Афiцыйна, наадварот — улады трубiлi пра яе росквiт, што давала памылковую падставу думаць пра нейкi недагляд, якi можна выправiць. Нiл, як чалавек эмацыйны, балюча перажываў той моўны стан. Ва ўнiвэрсытэце з дапамогай студэнтаў ён без супынку зьбiраў i накоплiваў фальклёр, якi выдаваў кнiжкамi — адну за адной. Ды фальклёр мала каго цiкавiў. Школьнiцтва на беларускай мове пакрысе марнела, ужо трэба было паезьдзiць па раёнах, каб знайсьцi цалкам беларускую школу (як, прыкладам, у Гудзевiчах на Гарадзеншчыне). У Менску не засталося нiводнай. А без авалоданьня беларускай мовай маладымi пакаленьнямi рабiлася марнай уся беларуская культура. Мы гаварылi, што пры гэткiх тэмпах русыфiкацыi празь якiх 20–30 год беларускую кнiжку ня будзе каму i прачытаць. А мы ж шчыруем менавiта над кнiжкай, як шчыравалi нашыя шматпакутныя клясыкi. Цi ня марным стане ўсё тое шчыраваньне? Кажуць, Якуб Колас памёр над лiстом у ЦК наконт уцiску беларускай мовы. Што з таго часу зьмянiлася?

Камунiстычная партыя ўпарта трымаецца сваёй рускамоўнасьцi, усё партыйнае кiраўнiцтва зь верху да нiзу працуе толькi на расейскай мове. Па-беларуску выступае адзiн мiнiстр фiнансаў Шацiла, якому, аднак, хутка на пэнсiю. I тут самае крыўднае, што нашу нацыянальную праблему ня хочуць разумець нашы расейскiя калегi нават самай дэмакратычнай скiраванасьцi. Апроч хiба Валянцiна Аскоцкага ды Лазара Лазарава, зь якiмi давялося гаварыць пра тое, нiхто iншы ня выказаў нават цiкавасьцi да лёсу нашае мовы. Ну i што, кажуць, пяройдзеце на расейскую. Што, расейская горшая? — Не, кажу, нават лепшая. Але… Што а л е, ужо не было ахвоты тлумачыць. Тагачаснае кiраўнiцтва СП у асобах Броўкi, Шамякiна, Танка было нiбы спаралiзаванае моўнай праблемай i баялася нават загаварыць пра яе. I ня дзiва. Шамякiн шмат год быў старшынёй Вярхоўнага Савету, гэта пры iм адбывалася галасаваньне аб выкрэсьлiваньнi з канстытуцыi БССР артыкулу пра дзяржаўнасьць беларускай мовы. А другi раз прыкладна тое ж сталася пры старшынстве акадэмiка Навуменкi. (Усе тыя факты зьнiшчэньня беларускай мовы на ўзроўнi вярхоўнай улады падрабязна выкладзены ў працы Анатоля Белага. Ня ведаю, аднак, цi была яна надрукаваная, бо пра яе аўтара пусьцiлi чутку, быццам ён — агент КДБ i ўсе яго захады — правакацыйныя.) Тое ж кiраўнiцтва СП не знайшло адвагi iнiцыяваць перад урадам перанос у Менск парэштак Максiма Багдановiча зь Ялцiнскiх могiлак, дзе iм пагражала руйнаваньне. Баялiся праявы нацыяналiзму, як самага страшнага злачынства, за якое ў 30-я гады атрымлiвалi кулю ў патылiцу? Наўрад. Болей дбалi, каб не адлучылi ад карыта, да якога прыладзiлiся за адносна лiбэральныя гады, што наступiлi пасьля Цанавы. Мабыць, таму адно праўдзiвае выступленьне Уладзiмера Дамашэвiча наконт беларускай мовы ледзьве ня скончылася для яго кепска. Пасьля Шамякiн казаў: насiлу ўратавалi — во якiя яны былi добрыя. Далi Дамашэвiчу хадзiць на волi. Можа, тое, аднак, i праўда: у нас не саджалi, як на Украiне, у нас не было i дысыдэнтаў. Падобна, намер зрабiць iх зь некаторых гродзенцаў ня ўдаўся, не хапiла прафэсiяналiзму цi што? А можа, мяняўся час, палiтычны вецер зьмянiў накiрунак, можна было расслабiцца?

У Маскве зьбiраўся зьезд СП СССР, зь Менску мы паехалi вялiкаю групай. Перад адкрыцьцём, як звычайна, таўклiся ў цесных калiдорах на Вароўскага, атрымлiвалi накiраваньнi ў гасьцiнiцы. То была складаная i важная справа — гасьцiнiчнае пасяленьне. Сялiлi зь вялiкiм разборам, адпаведна той вазе, якую мелi пiсьменьнiкi i арганiзацыi ў вачох начальства. Адных (кiраўнiкоў, дэпутатаў, народных) сялiлi ў гасьцiнiцы «Масква», iншых, бяз тытулаў i заслугаў — у «Расіi». Тут назiралася блытанiна, як, скажам, з рэдактарамi, якiя ня ўсе былi дэпутатамi i народнымi. Атрымаўшы гатэль рангам нiжэйшы, iшлi са скаргай да Маркава цi Варанкова або пасылалi туды Шамякiна, — каб пахадайнiчаў. Шамякiн хадайнiчаў таксама з разборам, не дапушчаючы ўраўнiлаўкi. Я атрымаў квiток у «Маскву», Адамовiч — у «Расію», было трохi нязручна, але мы скардзiцца не пабеглi. Нас на Вароўскага знайшоў Анатоль Гладзiлiн i паказаў лiст Аляксандра Салжанiцына да зьезду ў абарону свабоды творчасьцi, супраць цэнзуры. Мы яго падпiсалi, але болей з прысутных там беларусаў не падпiсаў нiхто. Там жа Адамовiч прапанаваў пазванiць Салжанiцыну, зь якiм мы яшчэ не былi знаёмыя. Я сумняваў ся, што Салжанiцын пойдзе на кантакт, але нечакана ён сам узяў трубку i, перш чым пачаць размову, папытаўся, цi падпiсалi мы ягоны лiст. Адамовiч адказаў, што так, падпiсалi i яшчэ сагiтавалi падпiсаць iншых. Тады Аляксандр Iсаевiч сказаў, што няблага б спаткацца. Дамовiлiся зрабiць тое ў маiм нумары гасьцiнiцы «Масква». Назаўтра ранiцой Адамовiч быў ужо ў мяне, я падрыхтаваў фотаапарат, купiлi штось выпiць. Салжанiцын прыйшоў зь невялiкiм спазьненьнем. Мы пазнаёмiлiся асабiста, а ў лiтаратурным сэнсе Аляксандр Iсаевiч сказаў, што чытаў нас абодвух i падзяляе наш пафас. На зьезд ён ня пойдзе, бо ня мае запросiнаў, але чакае, што мы там выступiм у духу ягонага лiста. Адамовiч паабяцаў тое зрабiць (але яму слова не далi), я ж падрыхтаваў выступленьне ў некалькi iншым духу. Наконт лiтаратуры Салжанiцын сказаў, што працуе зараз над творам пра iмперыялiстычную вайну 1914 году i, магчыма, улетку паедзе ва Ўсходнюю Прусiю. Па дарозе мог бы заехаць у Беларусь, дзе ваяваў у 44-м годзе. Вядома, мы запрашалi. (Тое, на жаль, не ажыцьцявiлася.) Падчас размовы мы з Адамовiчам усё азiралiся на сьцены, што таiлi пэўную небясьпеку, Салжанiцын жа паводзiў сябе ўпэўнена i сьмела, ад алкаголю адмовiўся. Напрыканцы сфатаграфавалi госьця — па чарзе з Адамовiчам i Быкавым.

На зьезьдзе ў залi славутага Крамлёўскага палацу я сядзеў мала, болей бавiў час у кулуарах, а то ў буфэце. Але ў вялiзнай залi буфэту можна было хiба пад’есьцi, выпiць жа там не было нiчога. I тое абурала шмат каго з прыезджых пiсьменьнiкаў. Асаблiва абураўся Вiктар Астаф’еў, зь якiм я ўжо быў знаёмы, i мы займелi намер абмыць сустрэчу. Ды не было чым. I Вiктар гучна, бянтэжачы выкшталцоную гэбiсцкую абслугу, абвяшчаў, што без гарэлкi не перамаглi б i ў вайну — нават з грымотнымi заклiкамi палiтрукоў. I беларускiя партызаны тое ведаюць — праўда, Васiль? — жартоўна зьвяртаўся ён да мяне. Я пагадзiўся i напомнiў Вiктару, як на банкеце папярэдняга зьезду ён уратаваў Канстанцiна Сiманава. Той тады вальяжна праходжваў ся мiж шэрагамi сталоў зь нейкiм замежнiкам, а за iмi, бы хвост, вiўся падазрона гэбiсцкi тып, усё стараўся ўчуць iх размову. Як тыя спынiлiся, спынiўся i ён, падскочыўшы да нашага стала, якраз насупраць Астаф’ева. Павел Нiлiн, якi быў з намi, зразумеўшы, у чым справа, аднак, запытаўся, з якой арганiзацыi тып? Але той бы ня чуў пытаньня, — уся яго ўвага была скiравана на Сiманава. Тады Астаф’еў гучна, каб перамагчы п’янаватую гаману, мовiў: «Ды з арганiзацыi Сямiчаснага, азiрнiцеся, Канстанцiн Мiхайлавiч!». Той i праўда азiрнуўся, i тып, утулiўшы галаву ў плечы, моўчкi шаснуў убок. Увечары ў гатэлi мы абмяркоўвалi той выпадак, i Астаф’еў даволi нэрвова напомнiў, дзе мы жывём. Ён сказаў, што ў 30-я гады ў СССР было 10 мiльёнаў сэксотаў, пра гэта сьведчыў сын Г. Малянкова, а ўжо ён штосьцi ведаў. Ды й сам Хрушчоў, выкрываючы Берыю, сказаў, што ў СССР кожны пяты — сэксот. Чаго ж вы хочаце ад пiсьменьнiкаў? — пытаўся Вiктар Пятровiч.

Як ужо было сказана, пры шыкоўнай закусi ў Крамлi не было чаго выпiць, а буфэты ў гасьцiнiцах ламiлiся ад выпiўкi, ды не было закусi. Як заўжды, з закусьсю ў краiне была напруга. Ранiцай за сьнеданьнем мы доўга вырашалi задачу: як пранесьцi на зьезд бутэльку. Бураўкiн спрабаваў засунуць яе ў кiшэню — выглядала падазрона, нiбы там бомба. У маёй нутраной кiшэнi — яшчэ горш. Спрабавалi пакласьцi ў iмпазантную Гiлевiчаву папку, зь якою той нiдзе не расставаўся, — таксама нядобра. Маглi адабраць ды яшчэ што прышыць. Правяралi ж нас не адзiн раз, у кожных дзьвярах, дзе гэбiсты звычайна дзяжурылi парамi: пакуль адзiн правяраў дакумэнты, зьвяраючы фота з арыгiналам, другi рабiў «вiзуальны вобыск», пiльна азiраючы кiшанi i рукi. Выйсьце знайшлi самае простае — выпiць у гасьцiнiцы, а закусваць бегчы ў Крэмль.

Але па дарозе нас чакала неспадзяванка. Не пасьпеўшы перабегчы праезд Спаскай вежы на зялёнае сьвятло сьвятлафора, спынiлiся. Толькi адзiн (ня з нашай кампанii дэлегат) — стары туркмэнскi пiсьменьнiк — пасьпяшаўся на пераход i быў затрыманы гэбiстам у форме, якi груба рвануў яго за плячо i пачаў адчытваць. Таго не стрываў Рыгор Бакланаў, што пераходзiў з намi. Я нiколi ня бачыў Рыгора такiм разьюшаным, як ён накiнуўся на гэбiста ў абарону старога пiсьменьнiка-туркмэна, на вачох дзясяткаў прахожых ён бэсьцiў яго i сарамацiў. Але той таксама разьюшыўся, патрабаваў у Бакланава пропуск, пачаў крычаць: «Я табе яго зараз парву, i ты болей не пабачыш ваш зьезд». Бакланаў на тое адказваў з выклiкам: «Ну парвi! Парвi, ну! Рвi…». Аднак не парваў, — мабыць, добры папаўся. Той учынак Бакланава шмат што растлумачыў у ягоным характары, цьвярдым i ўпартым. Сталi зразумелыя яго некаторыя пасажы ў друку i ў выступах. Асаблiва блiскучая, бескампрамiсная прамова на ўсесаюзнай партканфэрэнцыi ў Маскве, калi прававерная аўдыторыя спрабавала сагнаць яго з трыбуны. Мне запомнiлася яго рэзкая сутычка з камунапатрыётамi ў прысутнасьцi члена гарбачоўскага палiтбюро А. Якаўлева. I яшчэ некаторыя праявы адвагi i прынцыповасьцi, зь якiмi ў нас мог параўняцца хiба адзiн Алесь Адамовiч.

Беларускiя пiсьменьнiкi, за малым выключэньнем, былi памяркоўныя, трымалiся моўчкi i разам. Памятаю толькi адзiн выпадак, калi на самым пачатку, як уладкавалiся ў гасьцiнiцу, пачалi сварыцца Куляшоў з Макаёнкам. Пілi i сварылiся — доўга i зацята, ад абеду да вечару i цi ня ўсю ноч. Я спрабаваў iх уцiхамiрыць, угаворваў i мiрыў, i ўсё — марна. Але сварылiся так адмыслова, што зразумець сэнс канфлiкту было немагчыма. Iншыя, што былi пры гэтым, па адным разыходзiлiся спаць. Урэшце не стрываў i я. А ранiцай дазнаўся, што Макаёнак сьпiць, а Куляшоў выпiсаўся з гасьцiнiцы i зьехаў у Менск.

На зьезьдзе, як заўжды, гучалi прамовы, звыкла сумаваў прэзыдыум. У кулуарах было цiкавей. Недзе пад канец дня паявiўся Вiктар Някрасаў, якога на той час цкавалi ў яго родным Кiеве i ў Маскве таксама. Завiтаў ён на зьезд з выглядам парыжскага клашара — у няновай расхрыстанай тэнiсцы, старых джынсах i разношаных сандалетах на босую нагу, зь якiх вытыркалiся жоўтыя старэчыя пазногцi.

Сярод параднай, з усiх сiлаў выкшталцонай публiкi тое выглядала выклiкам. Затое яго хутка абкружылi маладыя, i зь iх цеснага кола на лесьвiцы доўга чулiся гоман i сьмех. Гэбiсты ў штацкiм змушаны былi прычынiць дзьверы ў залю.

Важна, што сустрэчы i знаёмствы прадаўжалiся i пасьля зьезду, у гатэлях i рэстаранах. Увечары на кватэры Валянцiна Аскоцкага ўпершыню спаткаўся зь вельмi мною шанаваным крытыкам Iгарам Дзядковым. Той даўно жыў у Кастраме, у сталiцы паяўляўся рэдка, але друкаваў глыбокiя i разумныя артыкулы пра сучасную лiтаратуру, у тым лiку i беларускую. Часам ён прысылаў мне цёплыя лiсты ў Горадню, а праз колькi год напiсаў грунтоўнае дасьледаваньне пра маю творчасьць. Бачыўся я зь iм рэдка, але заўжды адчуваў ягоную прысутнасьць у маiм пiсьменьнiцкiм лёсе.

Пра пiсьменьнiцкiя зьезды ў Маскве можна ўспамiнаць доўга i шмат. Цi з нудой ад iхняй руцiны, цi, здаралася, i з захапленьнем ад некаторых сьмелых i разумных выступаў. Асаблiва падчас перабудовы, калi жалезна арганiзаваны СП пачаў прыкметна развальвацца. Але i тады партыя ўпарта трымала яго ва ўласных руках. Паспрабавалi рэфармаваць кiраўнiцтва, у праўленьне паўводзiлi нядаўна яшчэ адыёзных пiсьменьнiкаў. Кiраваць зьездам даручылi Юрыю Бондараву, аднаго разу нават мяне пасадзiлi за ганаровы стол прэзыдыума. Аляксандр Якаўлеў меў з намi спрыяльную гутарку ў кулуарах. Але i тады ў ЦК прадаўжаў сядзець Шаура i ягоны зямляк Сеўрук, якi пад той час зрабiў найвышэйшую для сябе кар’еру — кiраваў усесаюзнвiм галоўлiтам, практычна ажыцьцяўляючы цэнзуру над усёй савецкай лiтаратурай. Гэты ўчэпiста трымаўся за свае цэкоўскiя пасады нават пры Гарбачове i канчаткова рухнуў толькi тады, як рухнула партыя КПСС. Перабраўся ў гасьцiнную лукашэнкаўскую Беларусь, дзе i дагэтуль заняты сваёю звыклаю справай.

Недзе яшчэ ў брэжнеўскiя часы Масква нечакана для сябе знайшла дзiўнаватага аўтара зь яго ня меней дзiўнаватым творам пад назовам «Москва-Петушки». Прозьвiшча аўтара было Венiямiн Ярафееў283 або проста Венiчка, як яго з сымпатыяй клiкалi сябры i чытачы. Мне гэтую кнiжку даў пачытаць Адамовiч, якому яна дужа спадабалася, можа, з тае прычыны, што, не парываючы з гуманiзмам, несла ў сабе зачаткi будучага постмадэрну. Пасьля мы даведалiся, што аўтар працаваў на пракладцы газаправоду, быў дужа хворы i сябраваў з групай маскоўскiх лiтаратараў, якiя выдалi на той час скандальны «Метрополь». Аднойчы Адамовiч мяне зьдзiвiў, папытаўшыся ў тэлефоннай размове, што такое мэнiск? То быў не фiлялягiчны тэрмiн, i далёкi ад тэхнiкi Адамовiч не павiнны быў iм зацiкавiцца. Я ж прыпамятаў зь фiзiкi, што менiск — крывалiнейнае нацяжэньне паверхнi вадкасьцi. У наступнай размове высьветлiлася, што ў адным iнтэрв’ю, надрукаваным, здаецца, у «Литературной России», Венiчка вельмi прыхiльна адгукаўся пра нас з Адамовiчам i сказаў, што Адамовiчу налiў бы пры сустрэчы поўную шклянку, а Быкаву — нават з мэнiскам. Бедны алкаш Венiчка, мабыць, ня ведаў, што Адамовiч ня п’е, i тым павесялiў апошняга. А ўсё роўна ягоны маральны жэст быў куды болей прыемны для нас абодвух, чым iдэалягiчная пахвала якога-небудзь «лiтаратураведа ў штацкiм».

На пачатку 70-х гадоў, калi маё лiтаратурнае рэнамэ пайшло на папраўку, зноў павярнуўся да мяне кiнематограф. На Ленiнградзкай кiнастудыi зьнялi фiльм на сюжэт «Дажыць да сьвiтаньня» — фiльм няўдалы ва ўсiх адносiнах. Я тады некалькi разоў зьездзiў на «Ленфiльм», папрацаваў з рэжысэрам, але адразу зразумеў, што вялiкага толку ня будзе. Ня той рэжысэр. З ранейшага вопыту ведаў, што рэжысэру-пастаноўшчыку патрэбны ня так розум i густ, колькi характар i воля. Умельства выбiваць i дамагацца. Рэжысэр Вiктар Сакалоў быў чалавек разумны i сумленны, але не валодаў усiм наборам неабходных для таго якасьцяў. Зноў жа дадалiся недахопы сродкаў, абмежаванасьць матэрыяльна-тэхнiчнай базы. I ў дадатак да ўсяго падвяло надвор’е — раней часу растаў сьнег, што для патрэбнай зiмовай натуры было пагiбельлю. Рэжысёра зьнялi, дазьнiмаць даручылi iншаму, усё пайшло наўкось i скончылася поўным фiяска.

Неўзабаве, аднак, атрымаў лiст з «Масфiльму», дзе маладая рэжысэрка Ларыса Шапiцька прапаноўвала зьняць фiльм па «Сотнiкаву». Зрабiць тое параiў ёй наш агульны сябра Алесь Адамовiч. I я пагадзiўся. Праўда, ёй належала яшчэ атрымаць д а б р о ад кiраўнiцтва студыi, кiнаглаўку, аддзелу культуры ЦК. Але прабiўная Ларыса мела надзею i ўсё брала на сябе.

Аднак далёка ня ўсё заладзiлася на самым пачатку. Найперш турбаваў сцэнар — хто напiша? Кiраўнiцтва студыi пярэчыла супраць аўтарства Быкава. Я пагадзiўся — хай будзе хто iншы, паводле iхняга выбару. Выбралi маладога таленавiтага кiнасцэнарыста i паэта Генадзя Шпалiкава, якi напiсаў хутка i добра. Праўда, знайшлiся прэтэнзii, нешта хацелi зьмянiць у параўнаньнi з аповесьцю. Я даў сваю згоду i наогул напiсаў Ларысе, што прадастаўляю ёй поўны карт-блянш — рабiць, што захоча. Па праўдзе ўся гэтая кiнамiтусьня мяне даўно ня вабiла, я ўжо быў ёю сыты i прагнуў толькi аднаго — каб мяне пакiнулi ў спакоi. У спакоi, аднак, ня кiдалi, мiтусьня вакол сцэнару працягвалася. Патрабавалася мая аўтарская падтрымка, i я прыяжджаў у Менск, дзе Ларыса вяла перамовы ўжо зь «Беларусьфiльмам». З тых перамоваў нiчога ня выйшла — беларускiя кiнаўлады не адважвалiся зноў зьвязвацца з прозай Быкава. Былi ўжо навучаныя. Ларыса зноў перакiнулася на Маскву, пачала хадайнiчаць перад цэнтральнымi ўладамi. Прасiла мяне прыехаць.

Я прыехаў у Маскву, i мы дамовiлiся з Ларысай спаткацца ў Доме кiно падчас абеду. Народу было няшмат, размове не перашкаджалi. Ларыса сказала, што справа дрэнь, здымаць не даюць. Хто не дае? Нiхто не дазваляе, усе забараняюць. Трэба прабiвацца да самога Суслава. Я хацеў сказаць: ну i прабiвайцеся. Яна ж кажа: «Трэба ўдваiх, зараз я патэлефаную памочнiку i паедзем да Суслава». Я ня ведаў, што ёй на тое сказаць. Рэч у тым, што яшчэ гадоў шэсьць таму чуў, што ў ЦК прынята была пастанова наконт маёй творчасьцi, падпiсаная менавiта Суславым. А цяпер мне да яго ехаць? Я ў самыя змрочныя для мяне часiны нiкога нi пра што не прасiў. Пакуль Ларыса хадзiла ўнiз званiць, я шмат перадумаў i дужа прагнуў тады, каб усе яны там, у суслаўскiм ЦК, спрахлi, нават разам з маiм «Сотнiкавым». Я не хацеў нi фiльму, нi нават самой аповесьцi. Мабыць, Бог пачуў мае малiтвы. Прыйшла Ларыса, на яе твары ляжаў выраз прыкрасьцi i расчараваньня: Суслаў хворы. Слава табе, Госпадзi, падумаў я. Хутка мы выйшлi з Дому кiно, i я з палёгкай паехаў дахаты.

Празь нейкi час атрымаў ад Ларысы разьвiтальны лiст, у якiм яна выбачалася i пiсала, што змушана адмовiцца ад задумы, зь якой жыла цi ня два гады. Ну, што ж — адмовiцца, дык адмовiцца, мне нават спадабалася тое. Менш клопату. Бо вынiк быў бы адзiн, думаў я. У той жа час мне было шкада Ларысу Шапiцька за яе зайздросна працяглую прыхiльнасьць да маёй аповесьцi.

Але я ў чымсь памыляўся, усё ж Шапiцька, i адмовiўшыся, штосьцi рабiла. I раптам яшчэ цi не праз паўгода тэлеграма: «Фiльм запускаем, ствараем групу. Музыку пiша Альфрэд Шнiтке». Штось закруцiлася ў жаданым кiрунку… Але я слаба верыў у пэўнасьць гэтага нашага самага няпэўнага з мастацтваў, чакаў адбою. Адбою не было. Зрэдчас атрымлiваў паведамленьнi: здымаюць за Масквой, у старым расейскiм гарадку. Iншай натуры не знайшлi. На захад ад Масквы цi ў Беларусi ўся старажытнасьць запаскуджаная сiласнымi вежамi ды сiлiкатнымi каробкамi.

Здымалi цяжка, у цэнтральнай Расеi быў люты мароз, хтось з трупы прастудзiўся i памёр. На дзьве галоўныя ролi Ларыса запрасiла маладых, малавядомых акцёраў Барыса Плотнiкава i Вiктара Гасьцюхiна. (Апошнi затым зрабiў пэўную кар’еру ў Беларусi, падтрымаў рэжым Лукашэнкi i быў iм аблагоджаны. А тады ён сапраўды няблага выканаў ролю Рыбака, мабыць, выявiлася роднасьць натуры.) Як фiльм быў скончаны, пачалiся звычайныя для савецкага кiнематографу клопаты зь яго здачай. Пiльныя наглядчыкi з розных органаў згледзелi ў iм празьмернасьць хрысьцiянска-рэлiгiйных матываў. Таму ў пэўнай меры садзейнiчала музыка А.Шнiтке, якога ўлады не прызнавалi. Вядома, гэта была выдатная музыка, але ж крытэрыi яе разуменьня тады былi асаблiвыя. Тое, што праз 20 год зрабiлася несумненнай вартасьцю, тады ўспрымалася хiбам. Ларыса казала, што па праўдзе iмкнулася да ўзвышанай рэлiгiйнасьцi i нават мела намер назваць фiльм «Узьнясеньне». У якасьцi кампрамiсу назвала «Узыходжаньне» — блiзкiм па сэнсе. Але ўсё ж ня тое.

Празь некалькi гадоў на Бэрлiнскiм кiнафэстывалi фiльму «Узыходжаньне» быў прысуджаны галоўны прыз — Залаты мядзьведзь. А яшчэ праз кароткi час выдатны расійскі рэжысэр Ларыса Шапiцька загiнула ў аўтамабiльнай катастрофе. Здымала тады фiльм па аповесьцi Валяньцiна Распуцiна «Разьвiтаньне з Мацёрай», стомленая ранiцай вярталася ў Маскву, кiроўца заснуў за рулём, машына сутыкнулася з сустрэчнай, i ўсе загiнулi. Застаўся ўдаўцом выдатны кiнарэжысэр Элем Клiмаў, якi пасьля зьняў праўдзiвы фiльм «Iдзi i глядзi» — пра беларускiх партызанаў паводле сцэнару Алеся Адамовiча.

«Узыходжаньне» — найлепшая за ўвесь дзясятак экранiзацыяў маiх аповесьцяў.

Напачатку перабудовы пісьменьнікі сталі часьцей выяжджаць за мяжу — на розныя кангрэсы, канфэрэнцыі, сустрэчы, вядома ж, па запрашэньні таго боку і за ягоны кошт. Уласнага кошту звычайна мелі 30 % сутачных, што складала такую драбязу, зь якой было сорамна зайсьці дзе ў кавярню. Неяк у Нямеччыну паехала вялікая пісьменьн іцкая група, сярод якой быў і Адамовіч, што мяне дужа ўсьцешыла. Пасьля доўгага карантыну ў Менску Саша пачуваў ся вельмі спрыяльна за мяжой сярод маскоўскіх сяброў, заўжды быў у цэнтры ўвагі, распавядаў, дыскутаваў, жартаваў. На акадэміях ахвотна браў слова і гаварыў дужа разумна, хаця не заўжды так, як таго чакалі. Здаецца ў Кілі, выступаючы перад маладзёвай аўдыторыяй, на пытаньне, ці праўда, што ў Маскве моладзь не злоўжывае наркотыкамі, а болей чытае кніжкі, сказаў, што праблема палягае ў тым, ш т о чытае. Часам лепш не чытаць, а гуляць, скажам, у даміно, бо кніжкі ў нас пераважна створаныя мэтадам сацрэалізму, паводле замовы партыі. А на пытаньне адной фэміністкі сказаў, што ён ня можа падтрымаць ейны рух. Маўляў, учора яму распавялі, як маладая феміністка, калі ёй уступілі праход у дзьвярох, павярнулася і ляснула па шчацэ таго, хто гэта зрабіў. Бо яна за раўнапраўе, а тая ўступка — ёсьць прыніжэньне жанчыны і жаночае годнасьці. У залі ўсчаўся гвалт, фэміністкі паўскоквалі зь месцаў, кінуліся да сцэны, і мы з Адамовічам змушаны былі ратавацца праз чорны ход. Яны гналіся за намі па начной вуліцы аж да гатэлю, апынуўшыся ў якім я сказаў сябру, што болей зь ім не пайду на гэтыя шоў, бо не хачу над сабой заўчаснага лінчу.

Улетку восемдзесят трэцяга году давялося паехаць у Кёльн на пiсьменьнiцкi кангрэс. Дэлегацыя з Масквы была невялiкая, пад старшынствам Сяргея Мiхалкова: Еўтушэнка, Распуцiн, Межэлайцiс, я ды яшчэ нехта. Цудоўны надрэйнскi горад, якi, як i шмат iншых заходненямецкiх гарадоў, за пасьляваенны час падняўся з попелу ваеннага разбурэньня, вабiў прыгажосьцю, уладкаванасьцю i, вядома ж, славутым Кёльнскiм саборам, блiзь якога ў гатэлi мы i жылi. Кангрэс праводзiўся ў залi гарадзкой бiблiятэкi. Выступы былi даволi гарачыя — у сьвеце яшчэ не прастыла людзкое абурэньне з нагоды задушэньня «Пражскай Вясны». Савецкiя пiсьменьнiкi слаба апраўдвалiся, звыкла спасылаючыся на «падкопы англа-амэрыканскага iмперыялiз-му». Але самае яркае выступленьне належала Генрыху Бёлю, слухаць якога на плошчу перад бiблiятэкай сабраўся вялiзны натоўп гараджанаў. Гэты выдатны нямецкi пiсьменьнiк, змагар з фашызмам i бальшавiцкiм таталiтарызмам, працiўнiк ракетна-ядзернага шаленства, скончыў сваю прамову цытатай з Шэкспiра: «Чума — на оба ваших дома», i слухачы ў залi i на плошчы наладзiлi яму авацыю.

Пад той час я ўжо ведаў з успамiнаў Бёля i ягонай аўтабiяграфii, што мы зь iм па розныя бакi ваявалi ў Малдавii i пад Ясамi, падобна, удзельнiчалi ў адных баях. Там я, кантужаны, вярнуўся ў свой батальён, а Бёль, сiмулюючы хваробу, дамогся адпраўкi ў тыл — такая была рознасьць нашых пазыцыяў у той вайне. На перапынку я падышоў да Бёля i напомнiў яму пра нашу вайсковую агульнасьць. Бёль пасьмяяўся i сказаў, што калi не цяпер, дык пасьля мы зразумеем, што абодвух нас выкарысталi ў бруднай справе забойства дзеля ўлады аднолькава злачынных сiлаў. Мабыць, ён меў рацыю, хаця тады я ня мог цалкам зь iм пагадзiцца. Усё ж я ў вялiкай меры заставаўся саўком, у той час як нобэлеўскi ляўрэат Бёль сягаў высока i глядзеў на сьвет Божы iнакш — шырака i непадлегла. Я заўжды зь вялiкай цiкавасьцю чытаў тое нешматлiкае зь ягонай публiцыстыкi, што паяўлялася на расейскай мове. Што ж да ягонага ўплыву на эўрапейскую сьвядомасьць, дык ён быў доўгім i неаспрэчным. Толькi пасьля ягонай сьмерцi ў 1985 годзе значэньне асобы Бёля ў Эўропе пачало цьмець. Але тады на яго месца ў Нямеччыне прыйшлi ягоныя маладзейшыя аднадумцы, такiя, як, напрыклад, Гюнтар Грас, што прадоўжылi гуманiзм вялiкага немца.

Тая мая размова зь Бёлем мела пэўны працяг.

Праз колькі месяцаў на міжнародным пісьменьніцкім кангрэсе ў Сафіі маскоўская журналістка Жэня Кацава падвяла мяне да двух немцаў. Адзін зь якіх быў мюнхенскі рэдактар часопісу, а другі ветэран мінулай вайны, пісьменьнік Гейна Кіпхард. Былы танкіст Кіпхард, аднапалчан ін Бёля, таксама ваяваў у Малдавіі, вельмі магчыма, у тых жа мясьцінах, дзе і Быкаў, і цяпер прапануе разам напісаць кнігу пра сумесныя баі, але з розных пазыцыяў. Бёль дужа падтрымлівае гэтую ідэю. Тую ж ідэю горача падтрымаў і кіраўнік балгарскіх пісьменьнікаў Л. Леўчаў, які сказаў, што гатовы стварыць нам пэўныя ўмовы — даць мейсца для працы ў адным з дамоў творчасьці СП Балгарыі. Я там пагадзіўся.

Праз колькі часу мы з Кіпхардам спаткаліся зноў, на той раз у Кёльне, абмеркавалі некаторыя дэталі сумеснай працы і разьехаліся зь цьвёрдым рашэньнем на пачатку вясны паехаць у балгарскі Бургас і засесьці за працу. Аднак не заселі. Кіпхард раптоўна памёр. За ім памёр і наш апякун Генрых Бёль.

Між тым надышоў час юбiлею, — падкацiў неўпрыкмет. Яшчэ нядаўна быў малады, «пачынаючы», а ўжо 50, паўстагодзьдзя. Уся маладосьць ззаду. Стары… Мабыць, так цi накшталт таго разважае шмат хто ў свае 50 год. Але мяне тады болей турбавала iншае. У СП сказалi, што «есть мнение» юбiлей Быкава праводзiць на двух узроўнях — рэспублiканскiм i абласным. Тое мяне зусiм панiшчыла, нават на адзiн узровень я ня меў сiлы цi адвагi, а тут два разам. Але ж — сябры! Сябры прагнулi адзначыць.

Ня надта памятаю, як тое адбывалася ў Менску. Здаецца, у невялiчкай залi «Мутнага вока» сабралася паўсотня пiсьменьнiцкiх актывiстаў, з ЦК прыйшоў сакратар Кузьмiн. Пра творчасьць юбiляра зрабiў паведамленьне крытык Бугаёў. Пасьля нешта блытана (п’янавата) дзякаваў я — усiм сябрам i ворагам. З нагоды юбiлею хацелася быць вялiкадушным. Кузьмiн казаў, што вось-вось павiнна прыйсьцi вестка пра ўзнагароджаньне, але нешта затрымлiваецца ў Маскве. Ня сталi чакаць спазьнелай узнагароды, а як скончылiся выступы, пайшлi ў рэстаран, дзе разам абмылi i гiпатэтычную ўзнагароду.

У Гораднi было горш. Абласное начальства, нібы ў якасьцi выбачэньня за прычыненыя Быкаву ранейшыя крыўды, прызначыла ўрачыстасьць у вялiкай залi палацу тэкстыльшчыкаў. Прыйшлi прадстаўнiкi працоўных калектываў, iнтэлiгенцыi i нешматлiкiя сябры юбiляра. Пярэднiя лаўкi заняло партыйнае кiраўнiцтва вобласьцi на чале з новым першым Кляцковым. На подыюм пасярод сцэны паставілi прывезенае з тэатральнага рэквiзыту старамоднае, каралеўскага кшталту крэсла з высокiм падсьпiньнiкам i пазалочанай аздобай. Toe было самае пакутнае, што я мусiў трываць якiх пару гадзiн. Я сядзеў, бы на патэльнi, ледзьве слухаючы лiсьлiвыя выступленьнi i прывiтаньнi i ў думках праклiнаючы сябе за тое, што дажыўся да такога сораму. Тады ўжо я пэўна ведаў, што адношуся да тых людзей, якiм трываць лаянку куды лягчэй, чым пахвалу. Да пахвалы не прывык i пачуваўся жахлiва. Асаблiва на вачох дзясяткаў знаёмых людзей, якiя Бог ведае што пра мяне тады думалi.

Яшчэ праз колькi часу на маёй новай кватэры, якую я атрымаў па вулiцы Сьвярдлова, раздаўся тэлефонны званок. Далiкатны жаночы голас сказаў, што з таварышам Быкавым хоча размаўляць начальнiк абласнога ўпраўленьня Камiтэту дзяржаўнай бясьпекi. У мяне ёкнула сэрца — зноў! Аказалася — не. То быў новы начальнiк, якi месяц таму прыехаў у Горадню, чуў шмат пра мяне (яшчэ б!) i хоча пазнаёмiцца сам i пазнаёмiць калектыў чэкiстаў. Цi ня мог бы таварыш Быкаў у суботу прыйсьцi ў камiтэт i распавесьцi гродзенскiм чэкiстам пра тое, што напiсаў, над чым працуе зараз?

Прыдушыўшы прыкрасьць, давялося пагадзiцца. Празь дзень я ўжо сядзеў за сталом прэзыдыуму перад некалькiмi дзясяткамi пераважна маладых людзей у форме i штацкiм. Я банальна думаў: як мяняецца час! I людзi. Нават чэкiсты. Яшчэ нядаўна мой сябра Iван Друцэ294, ня ведаючы майго гродзенскага адрасу, прыслаў тэлеграму: Гродна, КДБ, перадаць Васiлю Быкаву. Ужо гэтыя людзi, разважаў Iван, павiнны ведаць, дзе ў Гораднi жыве Быкаў. Тэлеграма вярнулася назад з адзнакай: месцажыхарства Быкава не ўстаноўлена. Можа, з гэтага выпадку мяне i запрасiлi? Аж, мабыць, не.

Пасьля выступу i нядоўгай, ня надта ажыўленай размовы з чэкiсцкiм калектывам я меў размову з яго начальнiкам. Тое было амаль гасьцiнна, за фiлiжанкаю кавы, у начальнiцкiм кабiнэце. Начальнiк сказаў, што ў папярэднiя гады былi дапушчаны некаторыя памылкi ў адносiнах да творчай iнтэлiгенцыi, у тым лiку i ў Гораднi. Цяпер тыя памылкi належыць выправiць. Чэкiсты маюць намер наладзiць рэгулярныя зносiны зь мясцовымi лiтаратарамi i хутка запросяць для знаёмства Карпюка i Дануту. Што ж, думаў я, можа, i правiльна. А то столькi год i — незнаёмыя. Не зважаючы на ўсе высiлкi Дубавiнкiна i Фамiна…

Лiтаральна праз тыдзень новы начальнiк упраўленьня КДБ па Гродзенскай вобласцi раптоўна памёр ноччу на ўласнай кватэры. Ягоны плян знаёмства зь мясцовымi лiтаратарамi павiснуў у паветры.

А пасьля i згiнуў зусiм. Лiтаратары з абласным КДБ так i не пазнаёмiлiся.

Да мяне ў Горадню прыехаў мой даўнi маскоўскi сябра Лазар Лазараў. Я спаткаў яго на вакзале, знарок павёў дадому цераз гарадзкi цэнтар — па Ажэшка, Савецкай, каля фары. Мне хацелася, каб ён пабачыў i ацанiў тое, што мне асаблiва дорага ў Гораднi — яе старажытную заходнасьць. Здаецца, ён зразумеў мой намер i пахвалiў мой выбар месца пражываньня. Канешне, Горадня — не сталiца, не буйны прамысловы цi культурнiцкi цэнтар, якiмi звыкла ганарацца расейцы, — проста ўтульны для чалавека куточак, дзе можна прытулiцца, прагнучы жыцьцёвай адзiноты. Прынамсi, так думалася мне. Фактычна ж было не зусiм так. Мастаку цi пiсьменьнiку ў наш час нiдзе немагчыма схавацца, дзяржаўная сыстэма кантролю i нагляду нiдзе не пакiдае яго ў спакоі — ні ў сталiцы, анi ў правiнцыi. Анi за мяжой нават. Разумны Лазар бачыў усё i, мабыць, усё разумеў. Але ён тактоўна памоўчваў, i я быў удзячны яму за тое, што ён лiшнi раз не напамiнаў мне пра патрэбу перабрацца блiжэй да сталiцаў. Пра тыя пярэбары мне ўжо нямала нагудзелi ў вушы мае сябры — Матукоўскi, Бураўкiн i нават Адамовiч. Шмат у чым яны мелi рацыю, але я адмаўляўся. Я ня мог сказаць iм тады, што ў Гораднi ў мяне, апроч iншага, ёсьць некаторая сардэчная прывязанасьць, якая мяне тут трымае. Пасьнедаўшы ў той дзень, мы доўга гаварылi пра справы i лiтаратуру, тым болей, што Лазар прыехаў ня так сабе, а па iнтэрв’ю для часопiсу «Вопросы литературы», у якiм ён працаваў. Абыходзiцца зь iм мне было лёгка i проста, як, можа, болей нi з кiм iншым — мы належалi да аднаго пакаленьня i валодалi прыкладна аднолькавым вопытам вайны. Хiба што ён раней за мяне адваяваўся з сваёй цяжкой ранай, i ягоны лёс павёў яго па шпiталях, у той час як я яшчэ змагаўся зь нямецкiмi танкамi. Але ён i пачаў раней — з-пад Сталiнграду, дайшоў да ўкраiнскай зямлi, дзе мы абодва пралiлi сваю кроў. Апроч таго, i нашы лiтаратурныя сябры цi ня ўсе былi агульныя для абодвух. Некаторых Лазар моцна любiў, некаторых не любiў зусiм, але i тое ды iншае пачуцьцё звычайна праяўлялася ў яго далiкатна, зважлiва i спакойна.

Пасьля я яшчэ пасьпеў паказаць госьцю два старажытныя замкi, касьцёлы, царкву, паўразбураную сiнагогу ў квартале былога яўрэйскага гета. Ну а замест узарванай камунiстамi царквы i разбураных у вайну ратушы i гатэлю паказаў толькi iх месцы, даўшы яму самому ўявiць, як тое выглядала калiсьцi. Таксама як i зьнесены квартал лiёнскiх дамкоў, што колiсь былi збудаваны для тамтэйшых ткачоў. Зь нясьцiхнутым сумам па былой Гораднi паехалi ў летувiскiя Друскенiкi, якiя шмат гадоў былi адхланьнем для гарадзенцаў, бы Вэрсаль для парыжанаў. Расслабленая курортная атмасфэра гэтага гарадку ўцiхамiрвала смутак, асаблiва ягоныя паркi са старымi дрэвамi, духмяныя кавярнi ды цудоўны сваёй сьцiпласьцю музэйчык Чурлёнiса. Каньяк у кавярнях яшчэ быў той, што пахнуў клапамi, — выдатны армянскi каньяк. Нёман там здаўся ня надта прыгожы, i я, прыпамятаўшы колiшнюю прыхiльнасьць Лазара да воднай стыхii, прапанаваў яму пазнаёмiцца з Нёманам заўтра. У Гораднi Нёман лепшы. Рэч у тым, што госьць калiсьцi вучыўся на марака, ваяваў у пяхоце, а хлеб колькi гадоў еў зь лiтаратуры. Таксама пярэсты пакручасты лёс, як i ў ягонага гаспадара. Але, мабыць, то агульны лёс нашага пастралянага на вайне пакаленьня. Назаўтра ранiцай паплылi ад гарадзенскiх мастоў унiз — да Пышак, паўзь Мелавыя горы, Ласасянкi i далей да вусьця Чорнай Ганьчы. У мяне тады быў невялiчкi маторны кацярок маркi «Прагрэс», на якiм я тут аб’езьдзiў усё навакольле ўверх i ўнiз па Нёмане. I цяпер з захапленьнем старажыла паказваў госьцю тое, што шмат разоў бачыў сам. Чaхаў на малых абаротах маторчык, мiма праплывалi баравыя i лугавыя беражкi, пясчаныя косы i парослыя трысьнягом старыцы. У зацiшных мясьцiнах зьдзiўлена пазiралi зь берагу нерухомыя чаплi, а поруч боўталi ў вадзе цяжкiя рыбiны. Навокал не было нi душы. Мы выбралi здатны мурожны беражок i дасталi начыньне для шашлыку. Пакуль над плёсам расплываўся смачны дымок, размаўлялi пра наша паганае жыцьцё, хоць у Маскве цi ў Гораднi, за якое колiсь пралiвалi кроў. Мы дык хоць выжылi, а нашыя таварышы (97 з сотнi) — даўно ў братнiх магiлах, раскiданых па зямлi ад Сталiнграду да Эльбы. Пагiнулi, так i не дазнаўшыся, калi скончылася вайна — тое найбольш для iх крыўдна. Можа, думаюць, што мы ўсё ваюем? Як той партызан з анэкдоту, што вылез зь лесу i пытаецца ў хлопчыка: дзе немцы? Хлопец кажа: якiя немцы, вайна ж даўно скончылася. Партызан расчаравана вылаяўся: а я ўсё цягнiкi пад адхон пушчаю. Падобна, гэтак i мы. Вайна даўно скончылася, а мы ўсё ня можам адчапiцца ад яе — усё пiшам i пiшам. Можа, каму гэта трэба? Так, трэба, кажа Лазар. Пакуль будзе балець, трэба пiсаць. Ды ўжо ж, ад таго болю колькi гадоў няма нам спакою. I ня будзе, кажа мой сябра. Тое — наш пажыцьцёвы боль. «Мае веды пэсымiстычныя, але мая воля i надзея аптымiстычныя», — хацелася мне думаць словамi Альбэрта Швэйцара. Позна ўвечары па цiхай вадзе вярталiся ў горад. Нёман рыхтаваўся да начнога спачыну, абапал на берагах зблiзку i здалёку запальвалiся агнi. То было маё апошняе нёманскае падарожжа, нечаканае разьвiтаньне з гэтай мiлай ракой, сьцiплай сваёй мiлосьцю, лепшаю за ўсе вядомыя мне рэкi Эўропы i Азii.

Яшчэ калi я жыў у Гораднi, неяк прыехаў туды Андрэй Макаёнак, якi быў дэпутатам Вярхоўнага Савету па Гарадзенскай акрузе, меў з намi спатканьне. Мы з Карпюком i Данутай вадзiлi яго ў рэстаран, заходзiлi да яго ў гатэль. Тады ён у мяне запытаў: «Слухай, чаму ты не напiшаш п’есу? У цябе такi драматычны матар’ял, — што нi аповесьць, то амаль гатовая п’еса. Напiшы. Калi што, i я памагу, пачытаю…». Пасьля мяне пра тое ж прасiлi з тэатру, рэжысэр Раеўскi, i я неяк мiжволi пачаў прымервацца да п’есы. Вядома ж, драмы на тэму мiнулай вайны. Але я ўсё ж не драматург i нават не аматар тэатру, тое, мабыць, паўплывала на працу i на яе вынiк. Як празь нейкi час мяне ўгаварылi прачытаць мой твор перад калектывам Купалаўскага тэатру, стала зразумела, што шэдэўру не атрымалася. Але тут усё праз таго ж Макаёнка прыйшла прапанова з маскоўскага МХАТу, там захацелi пазнаёмiцца зь п’есай. Пасьля знаёмства загадчык лiтаратурнай часткi паведамiў, што п’есу варта трошачкi дацягнуць i можна будзе паставiць у iхнiм тэатры. Я ўзяўся дацягваць. Тое дацягваньне доўжылася цi ня ўсё лета, я перапсаваў кiляграмы паперы, якую тады трэба было «даставаць», але мхатаўцы заахвочвалi — яшчэ трошкi… Знайшлi ўжо i рэжысэра — маладога і таленавiтага Валодзю Салюка зь ягонай таксама маладой i таленавiтай жонкай-актрысай. Тыя прыяжджалi ў Горадню, каб папрацаваць з аўтарам i дацягнуць п’есу, каторая атрымала назву «Апошнi шанец». Нарэшце ўсё быццам было зроблена, мяне запрасiлi ў тэатр, дзе адбылося абмеркаваньне.

Абмеркаваньне, афармленьне, дэкарацыi мне ўвогуле не спадабалiся; мала радасьцi выклiкалi, мяркуючы па ўсiм, яны i ў галоўнага рэжысэра Алега Яфрэмава. Калi я ўбачыў, што ў афармленьнi «абыгрываецца» вобраз падпольшчыкаў у выглядзе людзей, што вылазяць «з-пад полу», то-бок — падлогi, зразумеў, што праз той фармалiзм рэалiстычнага спэктаклю не атрымаецца. Так яно i выйшла. На абмеркаваньнi ж, у якiм удзельнiчалi спрэе заслужаныя i масьцiтыя маэстры, выказвалiся па дробязях, а сакратарка партбюро, знакамiтая Ангелiна Сьцяпанава, вядома ж, шчыравала пра палiтычнае гучаньне п’есы, каб ня дай Бог, не адбылося куды перакосу ад iдэяў партыйнасьцi i народнасьцi. Прэм’ера мне кепска запомнiлася, хiба што банкетам, дзе запрошаны мной Вiктар Астаф’еў стрымана сказаў: «Столькi людзкога гора, а назва блатняцкая. Не стасуецца!». Мабыць, мог бы сказаць i болей, але з увагi да аўтара змоўчаў. З Аляксандрам Вампiлавым мы разам iшлi ўвечары ў гасьцiнiцу i размаўлялi. Гэты сiбiрскi драматург тады толькi ўзыходзiў на маскоўскую ецэну, напiсаў сваё «Вуцiнае паляваньне», якое зрабiла яго славутым, на жаль, пасьля ягонай трагiчнай пагiбелi ў Байкале. А тады ён быў поўны тэатральных клопатаў i праэктаў. Ён мiж iншым сказаў, што рэжысэрам падабаюцца «цёмныя» п’есы, якiя б дазвалялi сябе трактаваць як заўгодна i як заўгодна ставiць. Калi ў п’есе ўсё ясна i рэальна, тое для iх нецiкава, бо суадносiцца з крытэрыямi рэальнага жыцьця. А яны ня хочуць крытэрыяў. Гэта былi залатыя словы. Мы гутарылi таксама пра сучасных актораў, i, памятаю, я скардзiўся яму, што сучасныя, нават самыя таленавiтыя акторы ня ў стане адчуць псыхалёгiю ваеннага часу i ня могуць пазьбегнуць фальшу. Ён з гаркатой зазначыў, што яны не адчуваюць i часу, у якiм жывуць. Асаблiва сталiчныя акторы. Таму iм лепей гуляць у клясыку. Пасьля прэм’еры мяне стрымана вiншавалi, вiншавалi рэжысэра-пастаноўшчыка i галоўнага, але я думаў, што болей у тэатр не пайду. Не падабалася мне гэтае мастацтва наогул зь яго празьмернаю ўмоўнасьцю (цi наадварот — натуральнасьцю), ненатуральнымі галасамi актрыс, пастановачнымi вывертамi. Я думаў, што калi вартая п’еса, дык лепш я яе прачытаю на адзiноце i ўяўлю. А тэатр у ягоных вобразах i дзеях — хiба для тых, хто пазбаўлены ўяўленьня. Я прыпамiнаў некалi чытанае ў Бунiна пра тэатр зь яго ненатуральнасьцю i фальшам, ад якiх яго «каробiла». Але мне казалi: трэба яшчэ ўлiчваць непасрэднае ўзьдзеяньне асобаў актораў i актрыс, iхняе чалавечае абаяньне. Ну, калi абаяньне актрыс, тады iншая справа, думалася мне. Але тады лепей — балет. Нездарма начальства з усiх вядомых мастацтваў найболей падабае балет. Пасьля за чаркай мы нядоўга, але, на маю думку, шчыра пагутарылi з Алегам Яфрэмавым, якi скардзiўся на сваю тэатральную долю. Тэатр, як, зрэшты, i ўсё савецкае мастацтва, задушаны палiтычным гнётам, рэжысэр знаходзiцца пад няспыннай палiтычнай залежнасьцю i, калi мае якiя магчымасьцi, дык толькi ў галiне формы. Фармальныя па сутнасьцi магчымасьцi. Усё iншае — не ў ягонае кампэтэнцыi. Часам паяўляецца вялiкае жаданьне на ўсё махнуць рукой i… Але што за тым «i»? Там, на жаль, пустка… Я слухаў яго i думаў: дык гэта ж у Маскве, у сталiцы. А як нам у правiнцыi, якой ёсьць Беларусь зь яе ўяўным нацыяналiзмам, якога ўсе баяцца? I калi ў нас яшчэ не тупiк, дык цi ня дзякуй за тое нашай нацыянальнай элiце, найперш жменьцы беларускiх пiсьменьнiкаў. У цалкам зрусіфiкаванай, скамунiзаванай краiне яны яшчэ маюць адвагу трымацца свае нацыянальнай мовы i нейкiх парэштак старадаўняй культуры.

Мiнуў пэўны час, i хтосьцi з маiх сяброў (здаецца, Адамовiч) зацягнуў мяне на знакамiтую тады Таганку i славуты спэктакль «Гамлет» з Высоцкiм у галоўнай ролi. Тут шмат што было не такое, як у МХАЦе, пачынаючы з багемнага выгляду кабiнэту галоўнага — Юрыя Любiмава, дзе на сьценах значылiся дзясяткi (калi ня сотнi) аўтографаў знакамiтых наведвальнiкаў, што вялi тут спаборнiцтвы ў вастраслоўi. Галоўны захоплiваў адразу катэгарычнай трапнасьцю думак i меркаваньняў. Здаецца, для яго не было нi ўлады, нi аўтарытэтаў, а толькi адно вялiкае мастацтва тэатру, якому ён iмкнуўся служыць беззаганна. Toe ж можна было назiраць i на сцэне, дзе апантаны Высоцкi, гойсаючы са шпагай у руках, змагаецца зь цяжкай суконнай заслонай. Асацыяцыi самыя блiзкiя i пазнавальныя, нягледзячы на замшэлую даўнасьць тэмы. А можа, справа менавiта ў той замшэласьцi? Сучаснасьць усё ж будзе ўспрымацца iнакш? Без неабходных для тэатру iлюзiяў.

Позна ўвечары невялiчкай групай пайшлi ў рэстаран, трэба было адзначыць знаёмства з Таганкай. Iнiцыятарам таго, вядома ж, быў Адамовiч. Памятаю, тады ж пазнаёмiўся з Юрам Каракiным302, якi нядаўна прыехаў з Прагi, дзе працаваў у часопiсе. Размова, натуральна, зайшла пра тэатр i сучасных актораў. Акторы ўвогуле дрэнь, нават i ў славутых тэатрах. Бо ўсе выходзяць з навучэнства паводле адной сыстэмы. А ў навучэнства трапляюць або па блаце, або па агульным конкурсе: хто без памылак напiша сачыненьне на тэму «Я знаю, город будет, я знаю, саду цвесть». На Захадзе iнакш, казаў Каракiн. Знакамiты рэжысэр Вiсконцi, якому спатрэбiлася ў Алжыры маладая актрыса, пайшоў у суседнюю гiмназiю i «выгледзеў» дзяўчыну. Тою дзяўчынай аказалася Клаўдзiя Кардынале. «Мабыць, у пэўных краiнах дзяўчаты ад нараджэньня — актрысы, вольныя i таленавiтыя, чаго ў нас нiякiмi лекцыямi не даможашся. Але для таго яшчэ трэба быць знакамiтым Вiсконцi», — сказаў Высоцкi. Як разыходзiліся, ён папытаўся, цi нельга ў Менску дзе «падхалтурыць», на якой карцiне, бо трэба грошы.

Як бы там нi было, мяне ўгаварылi паспрабаваць напiсаць п’есу, на гэты раз сынтэтычную з дзьвюх аповесьцяў — «Сотнiкаў» i «Круглянскi мост». Я абяцаў, хаця з увагi на складанасьць задачы мне далi памочнiка, якi, здаецца, усё i зрабiў. Прыехаўшы на прагон, я мала што зразумеў. Але мусiў празь дзень iсьцi зь Любiмавым у Мiнкульт, дзе павiнна адбыцца абмеркаваньне i выдача (цi нявыдача) дазволу на спэктакль. Тут мяне чакала шмат новага i нават цiкавага.

Абмеркаваньне адбывалася ў шыкоўным старасьвецкiм кабiнэце мiнiстэрства культуры — з гарбатай на сталах, пры зважлiвай цiшынi прысутных, аргумэнтаваных выступах адказных чыноўнiкаў i пiсьмовай рэгiстрацыi iхнiх прэтэнзiяў. Начальнiк глаўку сядзеў змрочнай чыгуннай тумбай, на якую Юрый Пятровiч, здаецца, не зьвяртаў нiякай увагi. Як, зрэшты, i на выступы ўсiх астатнiх. Калi ўсё было скончана, далi слова Любiмаву, якi ва ўласьцiвай яму бескампрамiснай манеры сказаў, што ён ня хлопчык на пабягушках Мiнкульту цi нават хiмiка Дзёмiчава, ён рэжысэр, ставiць п’есу паважанага аўтара i зробiць толькi тое, што палiчыць патрэбным. А калi ён на штосьцi скажа НЕ, дык ужо будзьце ўпэўненыя, нiхто яго ня змусiць тое зрабiць. Гэта яго апошняе слова.

Мне гэта дужаспадабалася, гэткага рашучага дзеяча культуры я бачыў упершыню. Тады яшчэ было невядома, куды яго прывядзе тая рашучасьць, чым абернецца ў яго тэатральным лёсе. Хаця што-нiшто можна было прадбачыць. Хутка ён зьедзе з Масквы, яго пазбавяць савецкага грамадзянства, будзе бадзяцца па сьвеце, аднак застаючыся верным сьвятому паклiканьню мастацтва, i пераможцам вернецца назад пасьля развалу СССР. Але для таго Любiмаву трэба было пражыць шмат год. У мастацтве наогул трэба жыць доўга, бо за кароткае жыцьцё рэдка каму наканавана здабыць перамогу.

Позьняй восеньню адбылася прэм’ера спэктаклю пад назвай «Перекрёсток» (Перакрыжаваньне). Сцэнаграфiя славутага мастака Бароўскага была выкананая ў выглядзе некалькiх складзеных накрыж бярвеньняў, па якiх поўзалi пэрсанажы п’есы. Я маўчаў. Тэатралам той сцэнавы антураж падабаўся.

Спэктакль паводле «Апошняга шанцу» ў Купалаўскiм тэатры адбыўся няхутка, мне ў iм запомнiлася яркае, нават магутнае выкананьне ролi Мейра старым шаноўным Дзядзюшкам.

Але, як гэта нярэдка бывае, яркая зорка сваiм сьвятлом прытушыла бляск iншых. Хаця вiна ў тым, можа, ляжыць i на аўтары, якi «ня справiўся», ня даў патрэбнага шанцу заблiшчэць i ўсiм астатнiм. А галоўнае, як я зразумеў, паводле прыроды сваёй мастацтва — справа iндывiдуальная. Калектыўным яго зрабiлi жыцьцё ды гiстарычныя абставiны i ўжо тым самым паставiлi пад сумнеў яго, так бы мовiць, першазданную, мэтафiзычную сутнасьць. Без тае сутнасьцi мастацтва — не мастацтва, а ўсяго толькi вытворчасьць пацехi.

Але культурная парадыгма мяняецца. Век iндывiдуалiзму, дарэшты расквiтнеўшы, уступае месца вынайдзенаму Юнгам фэномэну бесьсьвядомага калектыўнага. Колiсь то быў фэномэн, цяпер — агульнаўпадабаны працэс, што ахапiў краiны i кантыненты. Мабыць, культура, як i жыцьцё, у сваiх выявах зьменлiвая, шматаблiчная i бясконцая. Хаця i ў мiнулым ня ўсё было проста; заблытана i складана, як i цяпер. Вядома, што Твардоўскi не любiў вершы, Бунiн i Хэмiнгуэй — тэатр, Горкi ненавiдзеў праўду, якой усё жыцьцё iмкнуўся служыць Талстой, i нарадзiў сацрэалiзм. Мабыць, болей праўды ў афарызме Бярдзяева, што «культура — гэта няўдача чалавецтва», i ўжо безумоўна ў словах Гётэ: «Памiж двума поглядамi — ня iсьцiна, а праблема».. Таму цi варта дыскутаваць пра культуру? Прыняць за iсьцiну знакамiты «Чорны квадрат» Малевiча i зачынiць праблему? Былi i яшчэ спэктаклi паводле названых ды iншых п’есаў Быкава. Ставiў iх ленiнградзкi тэатр на Лiцейным, маскоўскi тэатр Станiслаўскага, расейскi тэатр iмя Горкага ў Менску, шмат якiя тэатры ў Расеi, на Украiне, у краiнах Цэнтральнай Азii. Але тое — без удзелу i нават без увагi аўтара, якi з самага пачатку страцiў цiкавасьць да тэатру. Можа, так i не набыўшы яе. Але што ж: кожнай вароне — свой сук на дрэве. На чужы сядаць i ня трэба.

Я чалавек не музыкальны i мала каго ведаў з музыкаў. Ну, можа, Алоўнiкава, зь якiм нас зьвязвала вайна i агульныя ўспамiны пра баi ў Венгрыi, цi Лучанка, якога ведалi ўсе. Але вось Матукоўскi пазнаёмiў мяне з Яўгенам Глебавым, якi напiсаў музыку балету паводле «Альпiйскай балады», што, казалi, з посьпехам iшоў у оперным тэатры. Балет мне ўвогуле спадабаўся, як можа спадабацца iншае мастацтва паводле празаiчнай крынiцы. Добра танцавалi, гарманiчны дуэт. Пасьля спэктаклю пазнаёмiўся з аўтарам музыкi. Глебаў аказаўся чалавекам камунiкабельным, востраязыкiм ды iранiчным. Гутарыць зь iм было адно задавальненьне. Асаблiва калi ён зьедлiва-iранiчна кранаў палiтыку цi беларускае начальства, ад якога нядаўна яшчэ нямала трываў. Яго выключалi з Саюзу кампазытараў, адбiралi працу. Сямейныя праблемы таксама не абышлi яго стараной. Але затым палiтыка ў адносiнах да iнтэлiгенцыi трохi паслабела, некаторых пачалi цягнуць у партыю. Глебаў нават стаў дэпутатам Вярхоўнага Савету БССР. У партыю ён не хацеў, доўга i вяла супрацiўляўся, але ведама, што вялы супрацiў — не супрацiў. I яго змусiлi напiсаць заяву. Пасьля — прыём. Пасьля разгляд на парткамiсii райкаму, гаркаму… Звычайна да такой важнай працэдуры будучыя камунiсты грунтоўна рыхтавалiся, вучылi гiсторыю партыi. Глебаў не рыхтаваўся, таму на ўсе пытаньнi, зададзеныя яму на парткамiсii, адказваў — ня ведаю цi проста пацiскаў плячыма. Тады самы ўедлiвы, ён жа i самы заслужаны член папытаўся: «Ну а ў якiм годзе адбылася Вялiкая Кастрычнiцкая Сацыялiстычная рэвалюцыя, вы ведаеце?». Глебаў, гледзячы яму ў вочы, адказаў: «Не, ня ведаю». Ягоны адказ выклiкаў абурэньне ў залi. Глебаў падумаў: ну, можа, цяпер адлiпнуць? Аж не адлiплi — прынялi. Тады Глебаў абурыўся — у яго былi iншыя пляны i надзеi.

Мы зь iм у тую пару часта сустракалiся — у ягоным «даляры» цi ў мяне на Танкавай. Ягоная жонка Ларыса Васiльеўна, ня ў прыклад шмат якiм пiсьменьнiцкiм жонкам, ва ўсiм была на баку мужа i ўсяляк падтрымлiвала яго. Жэня бачыў у тым сваё вялiкае шчасьце. Так яно i было. Тварыў ён выдатную музыку, можа, i не заўжды беларускую па гучаньнi, часам касмапалiтычную, любiў скандынаваў, Грыга. Напiсаў музыку балету «Маленькi прынц», якi быў пастаўлены ў Хельсiнкi, i Глебаў езьдзiў туды на прэм’еру. Падчас майго побыту у Фiнляндыi я спатыкаў некаторых фiнаў, што памяталi ягоны спэктакль i празь яго дазналiся тады пра незнаёмую для iх краiну — Беларусь.

Газэта французкiх камунiстаў «Юманiтэ» ладзiла свой штогадовы фэст i запрашала гасьцей. Пэўная дэлегацыя павiнна была прыехаць i ад КПСС, але сталася так, што адносiны мiж дзьвюма кампартыямi раптам пагоршылiся. Дэлегацыю з Масквы скарацiлi да пяцi чалавек, а пасьля да двух. А перад яе ад’ездам вырашылi не пасылаць у Парыж камунiстаў. Такiм чынам, ад усёй дэлегацыi застаўся адзiн беспартыйны Быкаў. Якраз напярэдаднi ў мяне выйшла там кнiжка «Сотнiкаў», што, мабыць, i сталася прычынай пэўнага выбару на паездку. Прысутнасьць беспартыйнага аўтара на фэсьце ў тых умовах не магла чапляць нi адзiн, нi другi бок.

Перад адлётам у Мiнiстэрстве замежных спраў належала атрымаць дакумэнты, прайсьцi нейкi iнструктаж. Дакумэнты далi, а iнструктажу я так i не дачакаўся, паляцеў бяз пэўных абавязкаў i пэўнай мэты. У аэрапорце Орлi мяне спаткалi два работнiкi гандлёвага прадстаўнiцтва, да аднаго зь якiх, Уладзiмера, i завезьлi на кватэру. Далей Уладзiмер мной i апекаваўся — вадзiў па горадзе, паказваў — Трыумфальную арку, Эйфелеву вежу, палац Шайё на Трыкадэра. Па дарозе зайшлi ў невялiчкае кафэ — бiстро, дзе выпiлi па фужэру пiва. Французскае пiва я смакаваў першы раз, i яно мяне ўразiла. Пасьля памыйнага «Жыгулёўскага» тое сапраўды было, нiбы боскi нэктар. На штонебудзь болей грунтоўнае ў мяне не было грошай, а мой гаспадар, мяркуючы па ўсiм, пачуваўся дужа ашчадна, — зьбiраў на каапэратыўную кватэру ў Маскве. Але, як сказаў Уладзiмер, мабыць, каб суцешыць госьця, пачастуемся заўтра на фэсьце.

Назаўтра выправiлiся ў прыгарадны парк, дзе ладзiўся фэст. Тут сапраўды раскашавала стыхiя сьвята, якога я нiколi ня бачыў. У вялiзным парку мiж дрэў стаялi сотнi вялiкiх i малых палатак-шопаў, у якiх лiлася, вiравала i смажылася розная смаката. Тысячы людзей, пераважна маладога ўзросту, з усяе Францыi балявалi тут з учарашняга дня — праз усю ноч, месьцячыся ў сваiх усюды i абыяк расстаўленых палатках. Афiцыйная частка з выступам генсека Маршэ чакалася заўтра, а сёньня — адпачынак i зноў баляваньне. Недзе, таксама ў шапiку, павiнны былi прадаваць маю кнiжку, толькi што выдрукаваную выдавецтвам «Альбiн Мiшэль». Мы доўга блукалi ў гандлёвых джунглях, пакуль нарэшце знайшлi той шоп. Сярод мноства iншых кнiжак i пакункаў ляжалi i пакункi з «Сотнiкавым». Але iх чамусь не чапалi, — чакалi кагось з функцыянэраў кампартыi. Як той прыехаў, адразу далi яму маю кнiжку. Функцыянэр паглыбiўся ў прадмову, прачытаўшы якую, штось буркнуў i зьехаў. Усе пакункi пачалi загружаць назад у аўто, каб кудысь везьцi. Я не разумеў, што адбываецца. Мой гаспадар сказаў: пойдзем, пасьля раскажу. Як мы адышлiся ад кнiжных гандляроў, ён распавёў, што здарыўся недагляд. Прадмову да кнiжкi напiсаў Жан Катала, журналiст i дыплямат, якi перастаў быць прыхiльнiкам кампартыi i пачаў крытыкаваць Маршэ. Таму ФКП ня хоча, каб кнiжку зь ягонай прамовай прадавалi на фэсьце «Юманiтэ». Я тую навiну прыняў спакойна — ня хочуць, хай не прадаюць, мне менш клопату. Усё роўна мне не заплоцяць, мабыць, мой ганарар пайшоў ужо на патрэбы замежнага аддзелу КПСС. (Колькi пасьля ў Францыi выдавалi мае кнiжкi, ганарары заўсёды прысвойвалiся Масквой. Толькi апошнi раз, у гады «незалежнасьцi», аташэ па культуры прывёз мне ў Менск трохi франкаў.) Мы кудысьцi iшлi мiж вясёлага, гаманкога, яўна п’янаватага людзкога мурашнiку, што вiраваў у дыме ад шашлыкоў, смажаных iндычак, каўбас i процьмы iншае гарачае смакаты. Уладзiмер напаткаў кагось вялiкага i вусатага, якi абрынуўся на нас з пачосткай, асаблiва як дазнаўся, што я з Масквы. Ад яго перайшлi да iншых, а затым далей i яшчэ. Там давялося пакаштаваць шампанскага з далiнаў Шампанi, каньяку з гораду Каньяк. Побач ва ўсiм гэтым вялiзным парку жвава частавалiся i французы — камунiсты i некамунiсты, белыя i чорныя, хлопцы i кабеты. У канцы дня мы ледзьве дабрылi да ўскраiны Булонскага лесу, дзе асталявалася жыхарства савецкай гандлёвай мiсii.

На другi дзень, як мы туды прыехалi, народу бачна паменела. Усе алеi, праходы былi закiданы бутэлькамi, пiўнымi бляшанкамi, паперай ад упаковак, газэтным клоччам, нейкiм рызьзём цi бялiзнай. Сярод таго хламу мой гаспадар нагледзеў i падняў кiмсь кiнуты бiлет члена ФКП. Пабалявалi i ўжо стаў непатрэбны, а спатрэбiцца — зноў уступiць, сказаў Уладзiмер. Тут з гэтым няма праблемаў. Народу паболела пад абед, як на подыуме летняй сцэны паявiлася начальства i сярод яго — камлюкаваты, чорнавалосы генсэк Жорж Маршэ. Ён пачаў прамову, якая доўжылася цi ня дзьве гадзiны. Перад iм хвалявалася мора людзей. Газэты пiсалi, што на мiтынгу было каля мiльёну чалавек. Toe падобна на праўду.

Трэцi дзень меркавалася грунтоўна агледзець Парыж, схадзiць у музэi. Ды раптам зранку паявiўся малады калега Уладзiмера, якi езьдзiў на машыне, сказаў, што мяне клiчуць у ЦК ФКП. Чакае сакратар па iдэалёгii.

Уваход у бэтонна-казематны будынак ЦК быў з аховай — жандараў i каравульшчыкаў ва ўнiформе, якiя кудысь званiлi, нацiскалi кнопкi, дзьверы-вароты расчынялiся, нiбы глытаючы нас, двух прахожых. Пасьля доўга iшлi калiдорам, сьцены якога мелi выгляд няскончанай будоўлi — быццам зь iх толькi зьнялi апалубку. Мабыць, гэта быў такi мадэрнова-марксісцкi стыль архiтэктурнага прымiтывiзму. Затое кабiнэт сакратара ЦК меў даволi ўтульны выгляд. Немалады ўжо, чарнаваты чалавек з худым i нэрвовым тварам, здаецца, нi пра што не папытаўшы ў мяне, адразу пачаў маналёг, якi скончыў толькi ў канцы прыёму. Перакладчык меў магчымасьць пераказаць хiба яго палову, зь якой я мала што зразумеў. Я заўважыў толькi выраз, якi паўтарыўся колькi разоў: перадайце Мiхаiлу Андрэевiчу… Якому Мiхаiлу Андрэевiчу? Нашаму мастаку Савiцкаму? I толькi напрыканцы сьцямiў, што сакратар ЦК ФКП меў на ўвазе свайго калегу ў Маскве — таварыша Суслава. Але пры чым тут я? Што, я з Суславым п’ю ранкам гарбату? Пра тое, аднак, я здагадаўся ў канцы прыёму, калi тэмперамэнтны француз устаў i зусiм па-сяброўску працяг мне руку. Орэвуар? Гуд бай? Аўфiдэрзэен? — Да пабачэньня! — адказаў я выразам, якi ён наўрад цi калi тут чуў. З ЦК паехалi ўжо з новым гiдам-перакладчыкам, iм аказаўся французскi камунiст, колiшнi малдаўскi яўрэй. Ён распавёў, як шмат год быў прэзыдэнтам розных фiрмаў, што належалi ФКП, зарабляў для партыi грошы. Шмат грошай! А цяпер ён бядняк, пэнсiя малая, большай у кампартыi не заслужыў. Працоўнаму люду ў Францыi наогул жыць цяжка, цэны высокiя, а заробкi малыя. У крамах поўна тавараў, але крамы пустыя — у пакупнiкоў няма грошай. Я сказаў тады, што i ў нас таксама: грошай зашмат, а тавараў пуста. Тут мы з вамi зраўнялiся. Гiдукамунiсту тое маё параўнаньне ня надта спадабалася.

Далей гiд звазiў мяне ў новы раён Парыжу Дэ-манш зь яго мадэрнова-шкляной архiтэктурай, паказаў парлямант, знакамiты Дом Iнвалiдаў, дзе пахаваны Напалеон. Завiталi i ў Булонскi лес, сярод дрэваў там блукалi наркаманы i на лаўках спалi клашары. Па дарозе заехалi на Манпарнас, у знакамiты рэстаран мастацтвазнаўцы Льва Дамiнiка, якi трымаў расейскую кухню i пачаставаў гасьцей сапраўднай расейскай гарэлкай. Яна была ў цёмнай бутэльцы з чырвонай сургучнай галоўкай. Непадалёк захавалася арка, колiшнiя гарадзкiя вароты, медная таблiца на якiх распавядала, што адсюль у 1791 годзе пачалася Вялiкая Французская рэвалюцыя, пасьля таго як улады забаранiлi прывозiць у Парыж вiно. (А мы прывыклi думаць, што тая рэвалюцыя мела iншую прычыну. Як усё ж важна дапяцца да першакрынiцаў!) Увечары французская кампартыя прэзэнтавала «маскоўскаму госьцю» спэктакль у знакамiтай Myлен руж. Седзячы за маленькiм, як i ўсюды, столiкам, я зь цiкавасьцю разглядваў голых прыгажунь у акварыюме на сцэне, як яны там кулялiся i скакалi. Бы сапраўдныя русалкi. Iх гульню камэнтаваў зь вялiзнага экрану прэзыдэнт Францыi Жыскар д’Эстэн, а японскiя турысты дружна пляскалi ў ладкi.

Цi ня ўвесь свой апошнi дзень у Парыжы праблукаў па боскiх анфiладах Луўра, дзе ўрэшце закружылася галава i пачалi падкошвацца ногi. Мабыць, як нельга зашмат пiць гарэлкi цi есьцi смакаты, так нельга за адзiн дзень спажыць тое, што напрацавана культурай не аднаго стагодзьдзя. Тым болей знанай i працавiтай бабуляй — эўрапейскай культурай. На Луўр ня хопiць нi дня, нi тыдня, нi месяца. У iм трэба жыць гады, можа, нават жыцьцё. Але нашае жыцьцё належыць iншаму, — на вялiкi, спазьнелы жаль…

У Лацiнскiм квартале яшчэ можна было згледзець сьляды нядаўнiх маладзёвых падзей, сутычак з палiцыяй, клочча праклямацыяў на сьценах. Матыў адчужэньня гучаў у студэнцкiх выступах, натхнёных радыкальнымi заклiкамi сваiх агiтатараў, сярод якіх былі славутыя дзеячы эўрапейскай культуры. Рэжысёр Антанiёнi, філёзаф Кон-Бендыт клiкалі маладых цалкам спустошыцца, вытрасьцi зь сябе ўсё, што засталося, каб яно ня труцiла новае, што зацеплiлася ў iхнiх душах. Суладна зь iм вяшчаў французскi камунiст Ражэ Гародзi наконт таго, каб наймацней выказаць аспэкт адчужанасьцi, нават не вызначаючы яго прычыны. Тое здавалася празьмерна рэвалюцыйным, хаця ў таго ж Гародзi былi i слушныя выказваньнi, напрыклад, супраць эпiчнага раману, якi здаўна культываваўся ў лiтаратуры сацрэалiзму. Я прыпамятаў, што ў гэтым сэнсе зь iм быў згодны Твардоўскi ды iншыя «навамiрцы», якiя даўно аддавалi перавагу кароткай аповесьцi.

Пасьля мне не аднойчы шчасьцiла наведаць Парыж, першасная сьвежасьць адчуваньня памалу страчвалася. Але ў той першы раз я быў ап’янёны ад ягоных палацаў, шыкоўных бульвараў са старымi вузлаватымi дрэвамi, вузенькiх вулiцаў, цесных кафэ з маленькiмi столiкамi на тратуарах. Жвавая лёгкасьць французаў i прыветная ўсьмешыстасьць парыжанак вабiлi i зачароўвалi. Ну а знакамiты МаннМартр быў як дакор нам, што не ўбераглi свайго хараства, для якога ня трэба было нi шмат грошай, нi вялiкiх высiлкаў. Толькi трошкi павагi да сябе i ўласнай культуры. Калi б ня войны, не рэвалюцыйнае ачмурэньне, чымсьцi падобным да Манн-Мартру ў нас маглi б стаць шмат якiя гарадкi зь iх старажытнасьцямi (Полацак, Вiцебск, Наваградак), касьцёлаў ды цэркваў там хапала, таксама як вузенькiх вулiчак i зграбных фасадаў. Ну а мастакоў у нас заўжды было ня менш, чым у Парыжы. Праўда, мы iх не шанавалi, мы iм выкручвалi рукi, змушаючы рабiць тое, што яны не хацелi рабiць. Шагал зьехаў ад нас сюды, у гэтую мастакоў скую мекку, i сусьветнай славы дасягнуў тут, а ня ў нас. У нас яго ўпарта не прызнавалi, нават у васьмiдзясятыя гады савецкая ўлада з дапамогай афiцыёзных мастакоў паклёпнiчала на яго, бо ён ня наш, не камунiст, буржуазны мастак, да таго ж яўрэй.

Так, ня наш! Шагал належыць Сусьвету, да якога, на жаль, нiяк не пагаджаемся належаць мы. Бо мы — цi ня боскае пракляцьце найперш за нашу дурноту.

Невясёлыя думкi-развагi апаноўвалi мяне ў небе над Эўропай, па шляху назад, i я запiсаў у сваiм нататнiку вешчыя словы вялiкага француза: «Я пра[цягваю] думаць, што ў гэтым сьвеце няма вышэйшага сэнсу. Але я ведаю, што нешта ў iм усё ж мае сэнс. Альбер Камю…».

На дзень народзiнаў Аляксандра Салжанiцына я паслаў яму вiншаваньне i неўзабаве атрымаў лiст у адказ. Адносiны тады памiж iнтэлiгенцыяй i ўладамi ўсё пагаршалiся, i Аляксандр Iсаевiч суцяшаў, што ўсё будзе добра. Што ён глядзiць у будучыню з аптымiзмам. Тое, вядома, абнадзейвала.

I праўда, увосень Швэдзкая акадэмiя прысудзiла Салжанiцыну Нобэлеўскую прэмiю, зь якой я i некаторыя мае сябры зь Менску павiншавалi ляўрэата. Пасьля ён i яшчэ прыслаў лiст, а затым i яшчэ некалькi. Выехаць на Захад Салжанiцын ня мог, дык было вырашана ўручыць яму прэмiю ў Швэдзкай амбасадзе ў Маскве. Салжанiцын прыслаў мне запрашэньне на цырымонiю ўручэньня. Але ўлады стрываць таго, напэўна, не маглi i прымалi свае д’ябальскiя меры. Найперш шырокiм патокам праз прэсу i тэлебачаньне iшла кампрамэтацыя Салжанiцына як франтавiка, пiсьменьнiка і грамадзянiна, ён аб’яўляўся здраднiкам, палiцаем, уласаўцам. Яго прасьледавалi па месцы жыхарства, i ён нейкi час жыў на лецiшчах пад Масквой, у гаражы Растраповiча, пасьля перабраўся ў Маскву. За ягоных сяброў i знаёмых таксама ўзялiся, патрабуючы ад iх выступаў супраць «уласаўца». Газэты друкавалi лiсты з подпiсамi слынных iнтэлiгентаў супраць Салжанiцына i Сахарава, звароты працоўных калектываў, якiя патрабавалi кары здрайцам.

У гэты час да мяне ў Горадню прыйшла паштоўка з Масквы, дзе невядомы мне югаслаў паведамiў, што хоча прыехаць у Горадню, каб спаткацца са мной па нейкае важнай справе. Што ж, я паважаў югаславаў i пачаў чакаць. Але якраз напярэдаднi ягонага прыезду пазванiлi з абласнога КДБ, дзе я нядаўна выступаў з гутаркай, i сказалi, што спатканьне лепей за ўсё ладзiць у гатэлi. Яны закажуць, усё забясьпечаць. Мне тое надта не спадабалася, я ўжо ведаў, якiя госьцi бываюць з-за рубяжа. I ў дзень ягонага прыезду сышоў з дому, сказаўшы сыну, што калi пазвоняць, сказаць, што мяне няма i ня будзе. Тым болей, што я не абяцаў яго прымаць. Але куды было дзецца самому? Дзень быў дажджлiвы, на прыродзе не пагуляеш. Дык я паехаў за Нёман да Дануты, там бавiў час да вечару. Югаслаў зьехаў. А мне назаўтра званiлi з КДБ, дакаралi, што я iх падвёў.

Паляваньне на пэўных пiсьменьнiкаў прадаўжалася, i я зьехаў у Маскву. Там нейкi час тулiўся на гасьцiннай кватэры Грышы Куранёва. Цэкоўцы i кадэбiсты шукалi мяне ў Гораднi i Менску, у Маскве мяне было не знайсьцi. А некаторыя масквiчы ў той час зьяжджалi ў iншыя гарады. Бакланаў, напрыклад, тыдзень цi болей iнкогнiта жыў у Ленiнградзе ў рэжысэра Хейфiца. Яго таксама дужа шукалi. Каб запэцкаць i выкарыстаць.

Але колькi дзе нi хавайся, урэшце мусiш вярнуцца дадому. Вярнуўся i я. Трохi пажыў на кватэры, туляючыся, бы злачынца.

А праз колькi дзён пазванiлi зь Менску, клiкалi, каб ехаць у Магiлёў. Я падумаў, што тое будзе дарэчы, i прыехаў у Менск. Адтуль на аўтобусах павезьлi ў Магiлёў. У Магiлёве былi нейкiя выступы i сустрэчы з удзелам вялiкае трупы беларускiх пiсьменьнiкаў на чале з Iванам Шамякiным. Пасьля абеду паехалi на галаўное магiлёўскае прадпрыемства — капралактамавы камбiнат. Пашвэндаўшыся па цэхах, зайшлi ў кабiнэт дырэктара, дзе той, як звычайна, пачаў распавядаць пра посьпехi прадпрыемства. У сярэдзiне яго расповеду расчыняюцца дзверы, i элегантна апрануты мужчына пытаецца: «Хто тут Быкаў? Тэрмiнова выклiкае Менск». Я спалохаўся — цi ня здарылася кепскае дома — i выйшаў з кабiнэту. Аказалася, трэба ехаць у абкам да прамога проваду. Машына i шафёр чакаюць. Прадчуваючы кепскае, пайшоў да машыны.

У пустым кабiнэце першага (быў выхадны) чамусьцi доўга ня ладзiлася з тэлефонам, мабыць, злучалi з рознымi абанэнтамi. Нарэшце далi трубку, у якой я пазнаў голас аднаго тагачаснага беларускага цэкоўца. Ён ветлiва i цiха паведамiў, што ў ЦК КПСС ёсьць лiст слынных дзеячаў культуры, якiя рашуча асуджаюць падрыўную дзейнасьць Сахарава i Салжанiцына. Ад Беларусi той лiст падпiсаў Мележ, трэба, каб быў i подпiс Быкава. Я сказаў, што той лiст не чытаў, таму падпiсваць яго не магу. Ён сказаў, што то мая справа, але ён павiнен папярэдзiць аб магчымых наступствах. Я, не разьвiтаўшыся, паклаў трубку i выйшаў з кабiнэту.

Тая ж машына адвезла мяне на хiмкамбiнат, але пiсьменьнiкi адтуль ужо зьехалi. Да гатэлю я дабiраўся самапасам. А як прыехаў, цi ня ўсе мае калегi сядзелi перад тэлевiзарам, глядзелi праграму «Время». Знаёмая дыктарка якраз чытала той самы лiст з «Правды», дзе група савецкiх пiсьменьнiкаў асуджала Сахарава i Салжанiцына. З асаблiвай iнтанацыяй пералiчыла падпiсантаў, у тым лiку i маё прозьвiшча. Мае калегi ажывiлiся, некаторыя павярнулiся да мяне. Iван Чыгрынаў моўчкi, але выразна пацiснуў руку. Iншыя нядобра нахмурылiся. Я быў разгублены i падаўлены…

З тым жа настроем прыехаў у Менск. Усё думаў, што рабiць? Ад аднаго дасьведчанага чыноўнiка з ЦК дазнаўся, што ўсё вырашалася ў Маскве, а беларускаму толькi загадалi перадаць, што ён i зрабiў са спазьненьнем. Празь дзень вярнуўся ў Горадню. Карпюк быў абураны, як я яму распавёў маю гiсторыю. Сказаў, што трэба пiсаць. Куды? Скрозь. Усюды. Я патэлефанаваў у Маскву Сяргею Залыгiну, iмя якога таксама значылася пад тым лiстом. Сяргей Паўлавiч сказаў, што, на жаль, ня можа аб тым гаварыць па тэлефоне, няблага, калi б я прыехаў у Маскву. Я хутка сабраўся i паехаў.

Залыгiна застаў дома, ён пачуваўся ня лепшым чынам i цiха распавёў, што ўсё тое — вялiкая правакацыя, учыненая Шаурам ды iншымi. Iх па адным выклiкалi ў ЦК i там проста выкручвалi кожнаму рукi, дамагаючыся подпiсу. Верныя партыйнай дысцыплiне камунiсты-пiсьменьнiкi, хоць i неахвотна, змушаныя былi падпiсаць. Залыгiн жа, спаслаў шыся на сваю беспартыйнасьць, спрабаваў адмовiцца. Тады перад iм паставiлi пытаньне: з кiм ён — зь iмi цi з намi? Яны хутка апынуцца на лаве падсудных, як бы не далучылi да iх i вас. Залыгiн толькi нядаўна перабраўся ў Маскву, атрымаў неблагую кватэру, меў нейкiя лiтаратурныя i выдавецкiя пляны (пасьля стаў галоўным рэдактарам «Нового мира»), а тут такi зьверскi выбар. I ён падпiсаў. «Але ж я не падпiсваў!» — сказаў я. — «Ну дык ты ж — у правiнцыi. У правiнцыi ўсё прасьцей. I страшней», — сказаў Залыгiн, якi толькi месяц таму выбраўся зь сiбiрскай правiнцыi.

Мы доўга гаманiлi i думалi ў той вечар. Я застаўся начаваць у Залыгiных. Вырашылi прыдумаць што заўтра. Найперш належала перапрасiць Аляксандра Iсаевiча. Зранку пачалi званiць па знаёмых. Нехта даў тэлефон Растраповiча, дзе нейкi час жыў Салжанiцын. Але той тэлефон не адказваў, а аўтаадказчыкаў тады не было. Не адказваў i маскоўскi тэлефон будучай жонкi Салжанiцына. Нехта з агульных знаёмых сказаў, што Аляксандр Iсаевiч зьехаў. Напэўна, за мяжу. Тут яго не знайсьцi. Тады я напiсаў лiст у ЦК, Залыгiн памагаў. Але ў нiводны пад’езд на Старой плошчы мяне не пусьцiлi. Давялося аднесьцi лiст на пошту, адправiць заказным. Адказу на яго не атрымаў нiколi.

Пайшоў у часопiс, дзе працаваў Лазар, якi пад той час пiсаў кнiгу пра маю творчасьць, i я хацеў параiцца зь iм. Выйшлi на вулiцу, пагаманiлi, штораз азiраючыся. Мудры Лазар мяне суцешыў: «Ня тузайся, не апраўдвайся, нiчога нiкому не тлумач. Тыя, што цябе ведаюць, усё зразумеюць бяз слоў, а хто ня ведае, таму не растлумачыш. Хай застаюцца пры сваiм».

Тым ня менш тлумачыць давялося — тады i пасьля. Некаторыя слухалi i маўчалi. Некаторыя абуралiся. Я пачуваўся вiнаватым. Але што можна было зрабiць? Пасьля Аляксандра Салжанiцына выслалi з краiны, i я зь iм не пабачыўся i не павiнiўся. Было дужа няёмка. Я праклiнаў тых, што ўчынiлi такое нялюдзтва…^[2]

У даволi драматычным i багемным пiсьменьнiцкiм побыце немалая праблема склалася праз алкаголь. Частыя паездкi, бадзяньнi i гасьцяваньнi, паседжаньнi i зьезды амаль нiколi не абыходзiлiся без таварыскiх пачостак, нярэдка даўгiх i празьмерных. Не заўсёды яны мiналiся ў таварыскай лагодзе — часам адбывалiся ў сварах i каштавалi нэрваў…

Памятаю, на нейкім зьезьдзе мы з адным маім сябрам, толькі спаткаўшыся ўранку, вядома ж, скіравалі ў буфэт, дзе і заселі надоўга. Неўзабаве да нас далучыліся два кіеўскіх літаратары, і пачалася спрэчка пра адносіны да Віктара Някрасава, якога цкавалі ў Кіеве. Спрэчка перайшла ў злосную сварку, і мы сварыліся і пілі аж да сканчэньня мерапрыемства. Так і не зайшоўшы ў залю. І гэта не адзіны выпадак. Былі і горшыя.

Натуральна, што такія паводзіны не маглі не застацца без непажаданых наступстваў. Не маглі не прывесьці да канфліктных адносінаў у сям’і.

Першы адчуў кепскае ў маiм жыцьцi Аляксей Карпюк, каторы пачаў захады здалёку. Аднойчы паехаў у Менск i насварыўся на маiх сяброў за тое, што яны нiбыта спойваюць Быкава. Тады гэта мяне абурыла, i я пасварыўся з Карпюком. А як пагляджу цяпер, з вышынi пражытых гадоў, дык бачу, што цьвярэзьнiк Карпюк меў рацыю. Хаця яго прынцыповая цьвярозасьць, штодзённыя зарадкi i наогул любоў да фiзкультуры не прадоўжылi ягонага жыцьця. На чалавека заўжды знойдзецца якая халера — ня рак, дык начальства, якое ня горш за хваробы ўмее загнаць чалавека ў дамавiну. А што да гарэлкi, дык хто яе ня пiў? Як казалi мае землякi, той ня п’е, у каго няма грошай. Неўпрыцям стварыўся пэўны iмiдж Быкава, вядома, ня самы лепшы, i я знарок не бурыў яго. Ён што-нiшто мне выбачаў, найперш у вачох начальства. Хаця тут важна было не перабраць меры. Іначай сьвяціла яшчэ большая небясьпека. У Маскве ў той час я калi-нiкалi заходзiў да Куранёва i там пазнаёмiўся зь ягоным сябрам, псыхiятарам Валодзем. Валодзя працаваў загадчыкам аддзяленьня псыхiятрычнай больнiцы, ня так даўно лячыў генэрала Грыгарэнку i яшчэ некаторых дысыдэнтаў. Аднойчы ў выхадны, калi мы з Куранёвым былi ў яго на гасьцях, доктар прапанаваў пазнаёмiцца зь ягонымi хворымi, тым болей што больнiца знаходзiлася ў суседнiм корпусе. Мы пайшлi. Увогуле было цiкава, нi Куранёў, нi я з псыхамi яшчэ не знаёмiлiся. I мы iх пабачылi. То было жахлiвае вiдовiшча. Адзiн, лежачы на ложку, скардзiўся, што не выконваецца плян вывазкi драўнiны, толькi што ён званiў у дальнi лясгас. Я запытаўся ў доктара, цi адсюль у яго ёсьць магчымасьць званiць? Ды не, кажа доктар, тое яму толькi здаецца. То сакратар абкаму па прамысловасьцi, i ён усё кiруе выкананьнем пляну. Другi, здаровы дзяцюк, што еў за сталом кашу, аказваецца, быў выпускнiк школы КДБ, якi перад тым, як ехаць на заданьне, збаяўся, i яго падазраюць у сымуляцыi. А трэцi — вунь той, што ляжыць на ложку i пазiрае на нас, прапанаваў Суславу праэкт рэфармаваньня ўраду. Суслаў яго сюды i прыслаў. Куранёў запытаўся: «А што, яны — сапраўды хворыя?». Доктар з усьмешкай сказаў: «Здаравей-шыя, чым мы з вамi».

Toe, па ўсёй верагоднасьцi, было праўдай. А той псыхiятар праз кароткi час зьнiк. Можа, паплацiўся за сваю даверлiвасьць, а можа, яшчэ што. Мы з Куранёвым спрабавалi яго адшукаць, але Куранёў неўзабаве памёр. I тады я зразумеў, што ў маiм жыцьцi трэба нешта мяняць. Тым болей, што сыны мае на той час вырасьлi i абралi свой шлях. Старэйшы, Сяргей, скончыў вайсковую вучэльню ў Палтаве i служыў у Лейпцыгу. Нядаўна ў яго нарадзiўся сынок, таксама Сярожка. Малодшы, Васiль, ужо працаваў доктарам у Гораднi, захапляўся рыбалкай. У мяне з сынамi былi нармальныя адносiны. Дрэнна хiба, што пры пэўных абставiнах жыцьця я ня мог стварыць iм нацыянальных умоваў выхаваньня, i хлопцы вырасьлi па сутнасьцi ў касмапалiтычным гарадзкiм асяродку. Жонкi iх таксама былi небеларускамi, — у аднаго расейка, а ў другога ўкраiнка. Вельмi шкада было пакiдаць Горадню, якая стала для мяне роднай, але мусiў перабрацца ў Менск. Нейкi час жыў у гатэлях, ды тое было ня надта зручна ва ўсiх адносiнах. Тады Андрэй Макаёнак, зь якiм я неяк па-добраму зблiзiўся, пазванiў у ЦК Кузьмiну. Той адразу зрэагаваў — паклiкаў мяне да сябе, распытаў, што i як. Пачуўшы, што мне трэба жытло, прыпамятаў, як колiсь таксама агiтаваў мяне на пераезд у Менск, дзе я меў магчымасьць выйсьцi з-пад гнятлiвай увагi абласных босаў. У Менску, казаў, усё ж лягчэй будзе дыхаць. Тады я адмовiўся, а цяпер сам прашуся. Аляксандр Трыфанавiч павёў мяне на iншы паверх — да Аксёнава, якi без даўгiх размоваў зьняў тэлефонную трубку i кудысь пазванiў. Празь дзень я атрымаў ордэр на недабудаваную, праўда, кватэру па Танкавай, дзе i жыву дасюль. У навасельскiх клопатах мне нямала дапамог спачувальны Мiкола Матукоўскi зь яго паслужлiвым шафёрам Пецем. Матукоўскi затым вазiў мяне да мiнiстра гандлю, каб набыць для новай кватэры мэблю (iначай было немагчыма), перавозiў некаторыя рэчы з Гораднi. Як увечары я саматугам зьбiраў-зьвiнчваў тую мэблю, прыехаў для знаёмства палкоўнiк Сульянаў. Яшчэ вучачыся ў акадэмii ў Маскве, ён чытаў мае кнiгi i адчуў пэўную сымпатыю да аўтара. Неўзабаве Анатоль Канстанцiнавiч стаў генэралам, пiсьменьнiкам i адарыў мяне адданай i сардэчнай дружбай.

У Менск я прывёз новую аповесьць — тое апошняе, што напiсалася ў труднай i блаславёнай Гораднi. «Пайсьцi i не вярнуцца» вырасла з апавяданьня на тэму складанасьцi спрадвечнай зьявы — каханьня. Асаблiва ў пераломны цi канфлiктны пэрыяд жыцьця, калi ад каханьня да нянавiсьцi сапраўды адзiн крок. Аляксей Карпюк, прачытаўшы аповесьць, не ўхвалiў яе, нават прасiў не друкаваць, i я не разумеў, чаму. Зразумеў толькi надта пасьля… Тады ж маiмi пачуцьцямi валодалi iншыя справы.

У цёплы сонечны май семдзесят восьмага году да мяне ў Менск з Гораднi прыехала Iрына Суворава, зь якой мы да таго доўга ў добрым сяброўстве працавалi ў газэце. Iрыну я ведаў зь яе студэнцкiх гадоў, як яна прыязджала ў Горадню на практыку з журфаку БДУ. Неўзабаве пасьля таго я апынуўся другiм разам у войску, зьехаў на Далёкi Усход, а Iрына, скончыўшы вучобу, выйшла замуж, нарадзiла сынка Сярожку i амаль да самай пэнсii прарабiла ў «Гродзенскай праўдзе». Таксама я яе i застаў на другi раз, вярнуўшыся з войску. Iрына адной зь першых у рэдакцыi адзначыла мае лiтаратурныя спробы, выявiўшы адмысловыя веды i дасканалы лiтаратурны густ. Пасьля яна паслугоўвала мне таксама ў якасьцi машынiсткi-друкаркi i першага крытыка маiх твораў. Я быў ёй удзячны за ўсё, i тая ўдзячнасьць пакрысе перарасла ў сталае пачуцьцё. Пачуцьцё тое набыло пэўны характар, калi я трапiў у чорную паласу лiтаратурна-палiтычных зьдзекаў, калi гарадзенскае начальства i шмат якiя з маiх калегаў-пiсьменьнiкаў i журналiстаў пачалi праяўляць да мяне непрыязь. Iрына стаяла на сваiм, падтрымлiвала i верыла ў мой шчасьлiвы лiтаратурны лёс, хаця з кожным годам рабiць тое выпадала ўсё болей складана. Важна яшчэ i тое, што толькi двое нас у рэдакцыi былi беспартыйныя. Як астатнiя пачыналi засядаць на сваiх рытуальных партсходах, мы выпраўлялiся на прыроду, якую Iрына любiла зь няўрымсьлiвасьцю гараджанкi.

Блiзячыся да пэнсiйнага ўзросту, Iрына нiчога не чакала, нi на што не разьлiчвала i з выгляду заставалася амаль ранейшай дзяўчынкай-падлеткам, абыякавай да жыцьцёвых дабротаў, — Гаўрошкай, як яна сама сябе называла. Тое было праўдай, як я пасьпеў пераканацца пасьля, яна доўга заставалася бескарысьлiвай, па-маладому iмклiвай. Хаця гады, як вядома, не ашчаджаюць нiкога. Тым болей жанчыну.

Неяк на пачатку вясны, у самую для нас галодную пару, у Менск прыехаў Уладзiмер Багамолаў з жонкай. Мая Iрына кiнулася ў крамы, каб чаго купiць, i, добра пабегаўшы, набыла толькi кiляграм польскiх бульбяных клёцак. Тым i частавалi б гасьцей, калi б яны, едучы ў братнюю Беларусь, не запасьлiся харчамi ў Маскве.

З Багамолавым было ня так лёгка, як зь iншымi. Ягоная Раiса, праўда, у гэтым сэнсе не ўяўляла праблемы, была гаваркая i вясёлая, затое яе муж… Уладзiмер нiколiне скiдаў зь сябе змрочна-пакрыўджанага выразу, пачуваўся надзвычай стрымана i распавядаў пра ўсё вельмi сур’ёзна. Ён быў падрабязна iнфармаваны аб крымiнальных справах дачкi Брэжнева Галiны, гандлi ёю брыльянтамi, аб шмат якiх падрабязнасьцях у пiсьменьнiцкiх i кадэбiсцкiх вярхах. Мяне парою зьдзiўляла, як гэты пiсьменьнiк, якi тыднямi сядзiць за рабочым сталом, так шмат ведае пра тое, пра што ня пiшуць у газэтах. У той жа час ён не хацеў нiякiх кантактаў з маiмi сябрамi ў Менску, апроч хiба Мiколы Матукоўскага, зь якiм я яго пазнаёмiў. Як мы ўвечары гулялi па вулiцы, Багамолаў паведамiў, што сядзеў у Львоўскай турме, дзе сваiмi кайданкамi разьбiў галаву яе кадэбоўскаму начальнiку. А да таго быў разьведчыкам, пасьля вайны езьдзiў па Нямеччыне i, валодаючы надзвычайнай зрокавай памяцьцю, фiксаваў, што яму было загадана. Там i пагарэў, калi заступiўся за таварыша, апынуўся ў турме. Але ён перамог i цалкам рэабiлiтаваны. Цяпер пiша раман. Пра што? Пабачым, як той выйдзе ў «Новом мире». Часам да мяне на сустрэчу з новым чалавекам прыходзiў заўжды цiкаўны да людзей Алесь Адамовiч, мы шмат пра што гаварылi — на тэмы вайны i мiру. Асаблiва пра маскоўскiя справы. Меркаваньнi i ацэнкi Багамолава ўвогуле нам падабалiся, паступова ён зрабiўся нашым, можа, самым блiзкiм з масквiчоў сябрам. Мы таксама заяжджалi да яго дадому, асаблiва як ён атрымаў кватэру ў прэстыжным доме на Бязбожным завулку ў Маскве.

Аднойчы ўлетку ён прыехаў з Раiсай на Нарач. Раённае начальства паставiлася да яго вельмi гасьцiнна, пасялiла ў асобным рыбацкiм дамку на беразе возера. Туды прыехалi i мы з Матукоўскiм, папляскалiся ў цудоўным возеры, пагаманiлi пра жыцьцё. Мясцовы рыбгас забясьпечыў нас рыбай, зь якой зварылi адмысловую, трайную юшку. (Як усё было зладжана, Багамолаў змрочна заявiў, што рыбу ня любiць, i на ранку перамыў усю мэблю, каб не было i рыбнага духу.) Затое ў размовах ля вогнiшча ня стрымлiваўся, ва ўсю бэсьцiў Брэжнева i яго акружэньне. Пра беларускае кiраўнiцтва, праўда, не гаварыў нiчога. Першы сакратар райкаму, якi прысутнiчаў пры гэтым, зважлiва маўчаў — не пярэчыў i не пагаджаўся. Увогуле тое было ня надта звычайна для партыйнага кiраўнiка. Хаця чаго не бывае на сьвеце…

«Новый мир» у двух нумарах надрукаваў раман У. Багамолава «Август 44-го». У друку сьпярша настала пэўная паўза, афiцыйная крытыка нiбы ўзяла тайм-аўт. Я прачытаў раман без захапленьня. Няблага напiсаны, з немалой колькасьцю спэцыфiчных дэталяў, ён, аднак, нёс ледзьве замаскаваную апалягетыку пэўных органаў. Праўда, я ўстрымаўся, каб выказаць усё, што я пра той раман думаў, але аўтар быў чалавек здагадлiвы i штось сьцямiў. Я толькi сказаў, што па мне дык ягоная «Зося» лепшая за раман. Адамовiч жа зь ягонай нецярпiмасьцю да ўсялякiх лiтаратурных хiтрыкаў, як бы яны нi маскавалiся, наўпрост сказаў аўтару, што ягоны раман — той жа «Шчыт i меч» Кажэўнiкава, хiба лепей напiсаны. Багамолаў пакрыўдзiўся, аблаяў Адамовiча i спынiў зь iм усялякiя адносiны. Мае ж зь iм адносiны яшчэ працягвалiся нейкi час, але рабiлiся ўсё болей нацягненыя. Мабыць, дзеля свайго апраў даньня Багамолаў распавядаў пра сваю барацьбу з генэраламi КДБ за раман i ягонае надрукаваньне асобнай кнiжкай. Хаця навошта было змагацца? Тут аўтар яўна крывiў душой, генэралы КДБ у рэшце рэшт дазволiлi выдаць ягоны «Август» i нават спрабавалi вылучыць на дзяржаўную (цi Ленiнскую) прэмiю. Да гонару аўтара трэба аднесьцi ягоны супрацiў кадэбiсцкаму вылучэньню. Як Багамолаў сказаў, яму патрэбны грошы, а ня слава. Ад шматлiкiх перавыданьняў у расейскай правiнцыi i ў сацкраiнах (апроч Польшчы), а таксама ад кiно, пастаўленага i прымеркаванага да пастаноўкi, ён атрымаў грошы. Ягоны раман пра слаўных «чысьцiльшчыкаў» у постмадэрнiсцкую эпоху стаў культавым у папулярным жанры чэкiсцкага дэтэктыву. Аднак Бог яму судзьдзя, кожны iграе на скрыпцы жыцьця, як умее. Цi варта ў яго страляць?

Праўда, пасьля таго цi ня чвэрць стагодзьдзя Багамолаў не надрукаваў нiчога. Кажуць, усё пiша. Што ж, у час добры!

Таварыства дружбы з замежнымi краiнамi зьбiрала турыстычную групу на Кубу. Першым туды быў запiсаны Мiкола Матукоўскi, якi, вядома ж, з такой нагоды ўспомнiў пра сваiх сяброў i патэлефанаваў мне. Сказаў, што едзе Генадзь, Нiл, яшчэ нехта зь пiсьменьнiкаў. Я пагадзiўся. Хаця далёкi шлях за акiян трохi i палохаў, але чаго ня зробiш за кампанію? Праўда, у апошнi момант Генадзь зь Нiлам адмовiлiся, а мне адмовiцца было нязручна — не хацелася падводзiць Матукоўскага. Група падабралася немалая — чалавек 20 менчукоў, амаль пароўну мужчынаў i жанчынаў, што да мяне, дык амаль усе незнаёмыя. Пералёт сапраўды быў даўгi i цяжкi. Самалёты аэрафлоту, як заўжды, загружалiся поўнасьцю, каб не пуставала нiводнага месца. Сканструяваны ж яны былi такiм чынам, што кожны пярэднi сядзеў амаль на каленях задняга. Пры далёкiх пералётах тое рабiлася невыносным.

Ляцелi з пасадкай у Рабаце (Марока), дзе была запраўка. З самалёту вывелi ўсiх у цесны закуток аэрапорту, дзе нельга было нi сесьцi, нi прайсьцiся, доўга чакалi ў задусе, калi дадуць па бутэльчыне кока-колы. Узброеныя аўтаматамi людзi ў высокiх цюрбанах клапацiлiся пра нашу бясьпеку — казалi, ад мараканскай апазыцыi. Насамрэч выглядала — ад кантактаў з тамашнiмi бэдуiнамi, каб яны не набралiся ад нас камунiзму.

Гавана спаткала нязвыклай гарачынёй i строгiм мытным даглядам. Асаблiва шукалi, каб не было чаго зь ежы, напрыклад, каўбас. Але каўбас няшмат было ў нас i на радзiме, так што пiльнасьць рэвалюцыйных мытнiкаў не прынесла iм жаданага ўлову. З аэрапорту нас з Матукоўскiм узяў да сябе ягоны менскi знаёмец генэрал, што служыў мiлiцэйскiм дарадцам у Гаване. Ён займаў нейкую пакiнутую буржуазным уладальнiкам вiлу — шыкоўную, вялiкую i занядбаную. За шклянкай вiна генэрал распавёў пра сваё жыцьцё, радаснага ў якiм, аднак, было няшмат. У пачастунак яму мы прывезьлi пару боханаў чорнага хлебу, пра якi ў самалёце Матукоўскi казаў: будзе страшэнна рады. Здаецца, сапраўды быў рады…

Групу пасялiлi у гатэлi, цi ня самым шыкоўным у Гаване, каля славутай наберажнай. Але, як i ўсюды, тут на кожным кроку адчувалася безгаспадарчасьць, закiнутасьць i занядбанасьць часовых гаспадароў, што дарвалiся да незаконнага гаспадараньня. Яшчэ ў Маскве нам абмянялi на тутэйшыя песа даволi вялiкую па тым часе суму (400 рублёў), выдалi тархеты — карткi, зь якiмi толькi i можна было што-небудзь купiць. Але купiць не было чаго. Бытавыя тавары прадавалiся толькi па ўнутраных картках, абмежаваных 600 песамi. Прыватны гандаль адсутнiчаў.

Пачалiся арганiзаваныя паездкi па Гаване, наведваньнi гiстарычных месцаў, зьвязаных з гераiчнымi ўчынкамi камандантэ Фiдэля i ягоных слаўных паплечнiкаў Чэ Гевара i Рауля Кастра. У музэi паказалi засьпiртаваныя пальцы Чэ, якi, як вядома, гераiчна загiнуў у Калюмбii, дзе рабiў рэвалюцыю. Але камандантэ адпомсьцiць за пагiбель свайго вялiкага паплечнiка, запэўнiлi нас. Зьезьдзiлi ў Затоку Сьвiней, дзе адважны камандантэ стрэлiў у iнтэрвентаў з савецкай самаходкi, якая там i засталася на вечным прыколе. Затым паглядзелi нейкае балота, што кiшэла кракадзiламi, але ня дужа напалохала нашых жанчынаў, якiя, сказалi, на радзiме бачылi нямала iншых кракадзiлаў — двухногiх. На камфартабэльных iспанскiх аўтобусах зь мяккiмi крэсламi i кандышанамi выправiлiся на другi канец востраву, у братнi з Беларусьсю Камагуэй. Прырода i нават дарога, збудаваная за часы дыктатуры ненавiснага Батысты, былi цудоўныя. Наўкола раскашавалi пальмы, пад якiмi пасьвiлiся статкi буйвалаў зь белымi птушкамi на хрыбцiнах. Воддаль месьцiлiся пальмавыя халупы абарыгенаў, мулатаў i чорных, якiя трымалiся далей ад турыстаў — такi быў загад мясцовых уладаў. Невялiчкiя гарадкi, што траплялiся па нашым шляху, мелi выразны гiшпанскi выгляд — архiтэктурай, цеснымi вулiчкамi, мноствам касьцёлаў. Як аўтобус спыняўся, нас адразу абляпляла дзятва — рус, дай! Давалi усё, што ў каго трапляла — ад значкоў да самапiсак. Усё бралi зь вялiкай ахвотай. Матукоўскi з тае нагоды яшчэ з дому запасься алоўкамi, якiя i раздаваў у дзясяткi прагна працягнутых рук. Але нашага запасу яўна не хапала для ўсiх, хто хацеў што ўзяць. Ля крамаў цярплiва застыглi звыклыя для нас чэргi жанчынаў — чакалi часу прадажы папшою. У другiм месцы душылiся за яркабрунатнымi тазiкамi з плястыку. Усё тое выдавалася па картках, таксама як i два мэтры чорнай i два мэтры белай тканiны на год. Для вызначэньня стану жыцьця беднасьць тут было недакладнае слов, болей дакладным, мабыць, было — галеча. З тым i жылi ў чаканьнi канчатковае перамогi сацыялiзму.

Пасьля ўжо дазналiся, што ўся прадукцыя сельскай гаспадаркi належала дзяржаве i разьмяркоўвалася цэнтралiзавана, строга паводле нормаў. У прыватнай уласнасьцi не заставалася нiчога. Выгадаваную ў гаспадарках жывёлу, курэй i яйкi ад iх трэба было сьпярша здаць дзяржаве, а пасьля атрымаць ад яе тое, што належала паводле законаў. Утаiць што i зьесьцi было немагчыма, за тым сачылi так званыя камiтэты абароны рэвалюцыi, сфармаваныя ўладай зь бяднейшых i заслужаных рэвалюцыянэраў. Для таго, каб атаварыць карткi, патрэбна 600 песаў, астатнiя можна было выкiнуць на сьметнiк. На прадпрыемствах, як i ў Савецкiм Саюзе, папулярнае было сацыялiстычнае спаборнiцтва, якое i на Кубе ўсё шырылася i шырылася. I за перавыкананьне плянаў плацiлi. Тую плату можна было назiраць на вулiцах, калi разам з сухiм лiсьцем ад пальмаў вецер гнаў запрацаваныя звыш пляну песа.

У Гаване ў нас была нядоўгая гутарка з адным кубiнскiм пiсьменьнiкам, якi пiсаў i выдаваў раманы на рэвалюцыйныя тэмы. Працаваў пiсьменьнiк на нейкай гаспадарчай пасадзе, пiсаў выключна ў вольны час, ганарараў за свае творы не атрымлiваў. Мы папыталiся, якi ў дадзеным выпадку сэнс iх пiсаць? Стулiўшы галаву, той сумна адказаў: то мой рэвалюцыйны абавязак.

Узорна-паказальная школа, куды нас аднойчы павезьлi, усiх надзвычай уразiла. Мы прыехалi ў дзённы час, калi, як думалi, дзецi будуць вучыцца. У вялiкiх мадэрновых будынках сярод шырокiх плянтацыяў цытрусавых было, аднак, цiха i бязьлюдна. Двух’ярусныя, беззаганна засланыя ложкi, пад лiнеечку састаўленыя цацкi i падручнiкi дужа напомнiлi мне незабыўны салдацкi парадак колiшняй казармы. Нават днявальны стаяў ля тумбачкi каля дзьвярэй. Toe ўражаньне яшчэ болей пацьвердзiлася, калi ў двор з плянтацыяў прымаршыраваў першы атрад на чале з настаўнiкам. Нiякага шуму, дзiцячай мiтусьнi, нават выкрыкаў i гучных размоў. Гучалi толькi каманды. Пасьля абеду ў сталовай адзiн увiшны дванаццацiгадовы хлапчук прадэманстраваў нам зайздроснае ўмельства разабраць i сабраць аўтамат Калашнiкава, другi тое зрабiў нават з завязанымi вачыма. Сапраўды дужа лiха. Але навошта? Вось пра навошта неўзабаве адбыўся дыспут у нашай групе, дзе было некалькi настаўнiкаў. Адны казалi, што тое — правiльна, няма чаго распускаць моладзь, бо адсюль п’янства i ўсё iншае. Тут пануе мэтад Макаранкi, якi ў нас, на жаль, занядбаны. Iншыя пярэчылi, што лепш быў бы мэтад Сухамлiнскага — болей свабоды i павагi да асобы дзiцяцi. Свабоды i так звыш меры, вунь яна да чаго давяла, не пагаджалiся зь iмi, паглядзiце на нашых пiсьменьнiкаў. Хоць бы на таго ж Салжанiцына! Тады, мабыць, самы разумны з нас сказаў, што тое — не прадмет для дыскусii на Кубе, тут свае парадкi, i ня нам у iх умешвацца. За размовай пiльна сачылi нашыя гiды, што некалi вучылiся ў iнстытуце iмя Лумумбы i разумелi па-расейску. Мiкола Матукоўскi тады рабiў у «Известиях», i на Кубе ў яго быў калега, спэцкор тае газэты. Аднойчы ён прапанаваў нам зьезьдзiць да старэйшага брата Фiдэля — Рамона, якi недалёка ад Гаваны працаваў шэфам аграрнага комплексу.

Перад паездкай трохi паспрачалiся, браць цi ня браць бутэльку «Маскоўскай», якая ў нас засталася апошняй. Купiць тут гарэлкi цi якога алкаголю было немагчыма: хоць мы i мелi грошы, ды скончылiся тархеты. Мiкола сказаў: «Што ж, у брата Фiдэля ня знойдзецца для гасьцей чаркi?». Але ягоны калега мякка зазначыў: «Вазьмiце». I мы ўзялi.

Яшчэ не даехаўшы да таго комплексу, убачылi сярод ананасавых плянтацый мноства людзей, занятых тым, што ў нас звыкла называецца барацьбой з пустазельлем. Мы папыталi, дзе офiспрадпрыемства i дзе можна ўбачыць ягонага шэфа спадара Кастра. Нам паказалi на дахi, што непадалёк вытыркалiся з-за пальмаў, а шэф — вунь ён, ачышчае канаву. I праўда, блiзка на ўзбочыне дарогi ўвiшна працаваў шырокiм мачэтэ мажны чалавек са знаёмым барадатым аблiччам, то i быў старэйшы брат камандантэ Рамон. Як мы загаварылi зь iм, сказаў, што цяпер во — працуе, скончыць працу гадзiны праз тры, тады i прыме нас у канторы. Мы пачалi чакаць.

Паблукаўшы па ня надта дагледжаным полi, аддыхалiся ад сьпёкi пад пальмамi, потым зайшлi ў кантору. Спадар Рамон аддаў пэўны загад, паслужлiвыя крэолкi прынесьлi засланкi з курацiнай, гаспадар запрасiў частавацца. Алкаголю не было нiякага, i Матукоўскi дастаў бутэльку, якую разьлiлi ў тузiн фужэраў. За сталом яшчэ апынулiся людзi. Рамон сказаў, што ў iхнiм быце алкаголь не прыняты, i тут жа запар выпiў два фужэры. Пасьля стаў апавядаць, што ў рэвалюцыi ня ўдзельнiчаў, зарабляў грошы для братоў, якiя вучылiся ва ўнiвэрсытэтах i цяпер кiруюць. Двух рэвалюцыянэраў для сям’i даволi, ён жа просты латыфундыст. Ад часу перамогi ў казарме Манкада ня меў нiводнага дня адпачынку. Нiякiх прывiлеяў таксама ня мае, працуе нароўнi з усiмi, а спаганяюць зь яго болей за ўсiх, бо ён — брат камандантэ. Мы паспачувалi пагарджанаму брату, напомнiўшы бiблейскае: Бог няроўна дзелiць. Тым суцешылi яго ды i суцешылiся самi таксама.

У горадзе-пабрацiме Камагуэi нам наладзiлi бадай царскi прыём — з ромам i багатай закусьсю, пасьля чаго ўсе скiравалi на гарадзкi мiтынг зь нейкай важнай нагоды. Зрэшты, як нам сказалi, мiтынгi тут праводзiлiся цi ня кожны тыдзень i не абавязкова зь якой нагоды. Мiтынг доўжыўся з поўначы да ранку, увесь той час выступаў з прамовай шэф правiнцыi — мажны, таўсташыi мужчына, якi, мабыць, пераймаючы сваё начальства, шырока жэстыкуляваў рукамi i кулакамi, некаму пагражаў, кагось улагоджваў. Час ад часу ён штось налiваў сабе з графiнчыку, якi быў уладкаваны ў яго пад палiчкай трыбуны. Натоўп моўчкi i пакорлiва слухаў, не разыходзячыся. Зь ветлiвасьцi мы цярплiва драмалi збоч.

На аканчальна-разьвiтальнай iмпрэзе ў Гаване з кароткай прамовай ад дэлегацыi выступiў Мiкола Матукоўскi. Тую прамову па-гiшпанску ён старанна рыхтаваў яшчэ ў Менску, i адзiн кубiнец зь лiку тамашнiх гiдаў, што сядзеў побач, цiха сказаў: «Во ня ведаў, што ваша беларуская мова гэтак падобна да гiшпанскай». Мiкола дужа пакрыўдзiўся, калi я пасьля сказаў яму пра тое — сам ён быў пра яе трохi iншае думкi.

Тая кубiнская пiлiгрымка была ўвогуле цалкам дыскамфортная (я дужа прастудзiўся ў тропiках, да таго ж мы атруцiлiся айчыннымі кансэрвамi), але ў чымсь i карысная. Мы ўбачылi, што ёсьць на справе славуты Востраў Свабоды, таксама як i зразумелi пэўныя грымасы сацыялiзму ва ўмовах аўтарытарнай улады. Бедаку заўжды прыемна ўведаць, што камусь яшчэ горш, чым яму. Але наўрад цi тады разумелi тое кубiнцы, якiя адно — спадзявалiся. Закалыханыя шматгадзiннымi мiтынгамi ў гонар рэвалюцыi, яны ўсё чакалi. Мiнуць гады, i, не дачакаўшыся, яны рынуцца цераз пратоку да ненавiснага капiталiстычнага Маямi, дзе знойдуць нейкiя магчымасьцi жыць. Хiба не на сваёй — на чужой зямлi.

Увосень на дзевяностым годзе жыцьця ў вёсцы Ваўчо пад Вушачай памерла мама.

Апошнiя гады яе жыцьця, як i шмат якiх старых, былi азмрочаныя бытавой неўладкаванасьцю, псыхалягiчнай несумяшчальнасьцю. Дзе i з кiм жыць — яна вырашала шмат гадоў свае старасьцi, ды так i ня вырашыла. Вядома, найлепш было б жыць у сваёй хатцы, памерцi на сваiм ложку. Але ў свае хатцы яна адна жыць не магла. Праўда, непадалёк жыў яе сын, мой малодшы брат Мiкалай, можна б у яго. Але там была нявестка, зь якой маме было ня надта душэўна. Яе ж дачка, мая сястра Валя, пад той час выйшла ў спазьнелае замужжа за разьведзенага калгаснага мэханiзатара ў Ваўчо. Той мужык быў трохi шумнаватага нораву, да таго ж любiў выпiць, мама не магла да яго прывыкнуць. У горад да старэйшага сына яна не магла i паткнуцца — не хапала адвагi на старасьцi год. Мама за жыцьцё далей Вушачы нiдзе не была, нават у больнiцу нiкуды ня езьдзiла. Як зламала шыйку бядра, месяцы тры ляжала бяз доктара, пакуль не загаiлася само. Наогул калi хварэла, дык усё на хадзе, не кладучыся, пераборваючы хваробу бязь лекаў. Памятаю, у дзяцiнстве быў выпадак, калi яна захварэла на рожу твару. Бацька прывозiў фельчара, ды ён не памог. Тады спакутаваная мацi аднойчы кажа бацьку: звазi ты мяне да знахаркi. Бацька не пагаджаецца: што табе знахарка, калi не памог доктар? Але мацi дужа балiць, i неяк у сьнежны дзень бацька запрог у санi каня i яны паехалi. Мы засталiся дома чакаць. I вось адвячоркам вяртаюцца, я адразу пытаюся: «Ну як, мама, цi палепшала?». А яна спакойна гэтак адказвае: «Палепшала, сынок». I сапраўды, знахарка памагла, мама паправiлася. Але прыйшоў час, калi не памагае нiчога.

Мама пражыла шмат гадкоў i аднойчы неўпрыкмет адышла ўначы.

Альбер Камю свой апошнi раман прысьвяцiў мацi, якая не магла яго прачытаць з прычыны свае непiсьменнасьцi, што, аднак, ня зьменшыла яе гонару за выдатнага сына. Мая мама таксама не прачытала нiводнага радка з маiх твораў, i таксама праз сваю непiсьменнасьць. Бацька быў пiсьменны, але на той час, як сын пачаў друкавацца, нiчога чытаць ня мог, бо ня бачыў, а акуляраў ня меў. Прасiў каго пачытаць сынава апавяданьне, як сам калiсь чытаў малому «Гой» Мiхася Лынькова. Параўноўваў i казаў, што ў Лынькова было лепш — цiкавей.

Маму хавалi ў цёплы сонечны дзень бабiнага лета. Намесьнiк старшынi райвыканкаму даў аўтамабiль i нават арганiзаваў невялiчкi аркестрык. На такiя паховiны сышлося нямала народу. Труну павезьлi цераз Вушачу на бычкаўскiя могiлкi, дзе мама i лягла поруч з бацькам. Шкада, што болей там месца не засталося — далей яма. Брата Мiколу, як памёр летась, пахавалi на другiм канцы могiлак… Вельмi шмат цяжкога i нават беспрасьветнага зьвязана ў мяне з маёй малой радзiмай, куды, аднак, езьдзiў цi ня кожны год. Але пакуль жывыя былi бацькi. Як перасталi жыць, кожны раз, вяртаючыся адтуль, казаў сабе: «Ну, гэта апошнi раз, больш не паеду». Ды мiнаў час, наставала лета (цi вясна, цi восень) i ехаў зноў. I зноў казаў сабе: «Ну, гэта ўжо канчаткова апошнi». Дужа мала радасьцi набiраўся я там, а засмучэньня — звыш меры. Але ў тым, мабыць, i ёсьць горкая слодыч жыцьця… А можа, i яго натуральны сэнс.

У Нясьвiжскiм палацы, дзе апошнiм часам быў дом адпачынку, памёр Аркадзь Куляшоў.

Нiбы прадчуваючы свой блiзкi канец, ён шмат пiсаў, выдаў некалькi вельмi неблагiх паэмаў — як нярэдка здараецца ў пiсьменьнiкаў — напрыканцы стараўся дабраць раней упушчанае. I, мабыць, перабраў меру, сэрца ня вытрымала. Пайшоў наўздагон за сваiм сябрам Аляксандрам Твардоўскiм.

Паколькi ягоная выбарчая акруга засталася непрадстаўле-най у Вярхоўным Савеце, наверсе вызначылi, што яе павiнны прадставiць Быкаў. Трэба было зьбiрацца на спатканьне з выбарцамi.

Дэпутацтва ўвогуле не было для мяне навiной, гады два я ўжо быў дэпутатам абласнога савету па Турэцкай акрузе. Памятаю, тады спаткаў мяне тамашнi старшыня калгасу, якi першым чынам пасадзiў кандыдата ў «Нiву» i павёз у поле. Поле было цудоўнае, пасевы стаялi сьцяной. Прыпынiў шы машыну, старшыня пытаўся: «Ты калi пiў у жыце?». Я сказаў, што не. «Тады вып’ем». Ён дастаў з багажнiку бутлю шампанскага i спрактыкавана стралянуў коркам у жытнi палетак. Мы выпiлi па пары шклянак i паехалi далей. Далей быў пасеяны авёс, i старшыня спынiў машыну. «А ты пiў калi ў аўсе?» — «Не, ня пiў». — «Дык вып'ем». I ён бахаў коркам далёка ў авёс. Пасьля па чарзе — у кукурузу, ячмень i буракi. Апошнi стрэл з апошняй бутэлькi даручалася зрабiць мне — у бурныя хвалi бацькi-Нёмана, адкуль пара была ехаць на перадвыбарчы сход у Турэц.

Але тое было ўлетку, зiмой у поле ня выедзеш.

З Талачына прыслалi райкамаўскую «Волгу», у якой я i паехаў у паселiшча, дзе нiколi ня быў. Раённае начальства прыняло вельмi цёпла, пабедавала па нябожчыку Куляшову i павяло ў сьцюдзёны клюб, дзе сабралiся выбарцы. Першым чынам распавялi маю бiяграфiю, абвясьцiлi, што пiсьменьнiк Васiль Быкаў будзе ня горшы дэпутат, чым памерлы Аркадзь Куляшоў. Далей належала даць наказы будучаму дэпутату. Доўга нiхто не хацеў браць слова, мабыць, рупiлi iншыя справы. Нарэшце адзiн спрацаваны мэханiзатар выйшаў наперад i сказаў, прыкладам, так: «Якiя ў нас да таварыша пiсьменьнiка наказы? Каб гэта быў мiнiстар будоўлi, дык мы б папрасiлi яго наконт недабудаваных майстэрняў. Калi б мiнiстар шасэйных дарог, дык напомнiлi б, што мост цераз рэчку хутка правалiцца, мiнiстар адукацыi — школа ўся прагнiла, цераз сьцены сьнег сыплецца. А то пiсьменьнiк… Хай жыве, пiша, меней хварэе…».

Кароценькi той выступ даў мне зразумець маю дэпутацкую ролю i мой пiсьменьнiцкi кошт.

Уночы праводзiць з Талачыну выправiлiся аж тры машыны. У прыдарожным беразьнячку спынiлiся, увiшныя шафёры хуценька распалiлi цяпельца з сухiх дроўцаў, прыпасеных у багажнiках. Гэпнулi на сьнег пару скрынак з бутэлькамi. I пайшла бяседа, i зазьвiнелi чаркi, загучалi пранiкнёныя тосты ў гонар партыi i яе ленiнскага ЦК на чале з Леанiдам Iльлiчом. А пасьля i расказалi анэкдоты пра баб. А пасьля i прапяялi «Ручнiкi»… Позна ўначы вярнуўся я на сваю Танкавую ў Менску. Наконт вынiкаў выбараў не было нiякога сумневу.

Гэта было маё самае лепшае, хоць i нядоўгае дэпутацтва з найменшымi клопатамi. Тым болей, што другi раз завiтаць у Талачын не давялося, скончыўся тэрмiн склiканьня, пачынаўся новы з чарговымi выбарамi. На гэты раз быў прызначаны ў родныя мясьцiны — у Вушачу. Тут давялося паезьдзiць, i пасустракацца, i папiць гарэлкi зь ня меней гасьцiннымi гаспадарамi раёну, землякамi i прысланымi невядома адкуль. Клопату было ў кожным калгасе, у кожным паселiшчы i найперш у райцэнтры. Дарогi, школы, майстэрнi, кароўнiкi i сьвiнарнiкi, угнаеньнi i будматэрыялы. Усяго не хапала, усё трэба было прабiць, дастаць, выбiць. З тае мэтай кожны дэпутат меў адмысловы блакнот з дэпутацкiм грыфам, на якiм i пiсаў звароты ў мiнiстэрствы i ведамствы, суды i пракуратуру. Мабыць, карысьцi з тае пiсанiны было няшмат, разумныя дэпутаты вырашалi справы спосабам асабiстых кантактаў, у час сэсiяў. Але да міністраў і папулярных дзеячаў i на сэсiях было не прабiцца, да таго ж на перапынках яны атабарвалiся ў асобных памяшканьнях, куды было не дапяцца. Хадзiць жа па iх кабiнэтах было не ў маiм характары. Таму за час дэпутацтва ў родных мясьцiнах мне пашэнцiла ня шмат што зрабiць. Галоўную вулiцу ў Вушачы не заасфальтаваў, школу на радзiме Петруся Броўкi не адбудаваў. Зь вялiкай напругай ледзьве дамогся пакласьцi тры кiлямэтры асфальту ад Кублiч да Бычкоў, па якой i дасюль бычкаўцы гойсаюць на веласiпедах зiмой i ўлетку. Трохi не хапiла асфальту да бацькавай хаты, i апошнiя мэтры да яе засталiся ў гразi. Ну, але што дзе ў нас канчалi ладам?

Затое пашчасьцiла пару разоў добра пабаляваць на роднай прыродзе — аднойчы на лесавым беражку ля матчынага возера Супонец, да якога ў гады дзяцiнства не было доступу. (Мяжа!) I другi раз добра пасядзелi веснавым адвячоркам над ушацкiм прыгажуном Вечальлем, якое годна апяяў Рыгор Барадулiн.

Маё трэцяе дэпутацтва ў Тураве запомнiлася цяжкой паромнай пераправай цераз Прыпяць (новы мост тады толькi пачынаў будавацца), крыклiвымi сходамi выбарцаў i даўгiм (пяцiгадовым) клопатам вакол будаўнiцтва больнiцы. Toe будаўнiцтва распачынаў галоўны доктар Волкаў, якi надарваўся ад тае iнiцыятывы i памёр. Дасталося таксама i дэпутату. Але на той час, мабыць, зрабiць што здатнае iначай не было магчымасьцi, усё рабiлася на мяжы абсурду. У рэшце рэшт больнiца была збудаваная, i я цешыў сябе думкай, што ёсьць у ёй цаглiнка i майго клопату. Хай добра лечацца няшчасныя тураўцы, багата пасыпаныя радыенуклiдамi ад Чарнобылю.

Цiкава, што ў той час, як я стаў дэпутатам, адразу адшукалiся мае даўнiя прыяцелi, землякi ды родзiчы. Пайшлi пiсьмы i тэлефонныя званкi, у якiх мне прызнавалiся ў даўняй прыязнасьцi, вялiкай павазе i… прасiлi. Хто — што. Ад кватэры i аўтамабiля да лепшай пасады i падвышэньня заробку. I былi дужа расчараваныя, калi я каму адмаўляў. Калi я спасылаўся на немагчымасьць уладкаваць сына цi дачку ў iнстытут цi памагчы пераехаць з Ушачы ў Менск, мне гаварылi: ну, ты ж такi вядомы… Адзiн далёкi родзiч прыехаў на кватэру з бутэлькай i, як яна была выпiта, папрасiў пазычыць… адзiн мiльён рублёў. Быў дужа зьдзiўлены, калi я сказаў, што такiх грошай у вочы ня бачыў. «Якi ж тады ты пiсьменьнiк?» — папракнуў ён. Сапраўды, жахлівая справа — страта невядомасьцi, як пiсаў разумны амэрыканец Джон Стэйнбек.

Грошай, i праўда, трохi сабралася на ашчаднай кнiжцы, мяне ўвогуле выдавалi ў Менску i Маскве. Iншая справа, што за тыя грошы нiчога i нiдзе немагчыма было купiць. Як пад дзень нараджэньня жонкi спатрэбiўся нейкi падарунак, Матукоўскi павёў мяне да знаёмага дырэктара ўнiвэрмагу ў Менску, i той па вялiкiм блаце дазволiў купiць са складу нейкую танную кофтачку. Зiмовую шапку можна было набыць толькi па адмысловым сьпiсе, пададзеным зь мiнiстэрства гандлю. Бiлет на самалёт або цягнiк я набываў у адмысловай дэпутацкай касе, пры выпадку — сябрам i знаёмым таксама. У тым была несумненная выгода дэпутацтва. Але болей нiякай. Усё астатняе вырашалася па блаце, шляхам асабiстага знаёмства. I пiсьменьнiкi ў Менску i Маскве (ды i ўсюды) заводзiлi такiя знаёмствы — з прадаўцамi i прадаўшчыцамi, дырэктарамi i партыйнымi сакратарамi, якiя, як заўжды, пачувалiся гаспадарамi. На дэпутатаў жа нiхто не зьвяртаў нiякай увагi. Апроч хiба тых, каму болей не выпадала да каго зьвярнуцца.

Дэпутацкiя сэсii (два разы на год) адбывалiся чынна i спакойна. Даклады гучалi строга фармальна, паводле рэглямэнту, спрэчкi нiякiх эмоцый нi ў кога не выклiкалi. Дэпутаты звычайна драмалi ў залi, некаторыя чыталi газэты; пiсьменьнiкi (Панчанка, Лужанiн, Гiлевiч), падобна, складалi вершы. Вёў паседжаньнi старшыня Вярхоўнага Савету Iван Шамякiн, якi ня мог падрамаць за сталом прэзыдыуму, хаця было бачна, як тое яму хацелася. Каманды ў залю ён падаваў з паперкi, якую яму прыносiла з-за кулiсаў сакратарка Чагiна. Аднойчы, кiруючы галасаваньнем, не адрываючыся ад паперкi, прачытаў запар: «Хто за, хто супраць, устрымаўшыхся няма — аднагалосна». У залi засьмяялiся, бо нiхто яшчэ не пасьпеў падняць рукi. Але затым дакладна гэтак жа паднялi.

Звычайна я выседжваў толькi першую частку — да перапынку. Надалей ужо не хапала сiлы, i, як зьвiнеў званок, выходзiў з будынку. Мяне па дарозе даганялi два iншыя неслухi — мастак Савiцкi i скульптар Анiкейчык. Тыя сьпяшалiся ў свае майстэрнi i казалi, што iм гэтая балбатня — на хрэн сабачы. То была праўда. Пройдзе трохi гадоў, i Анiкейчык без пары памрэ, а Савiцкi рэзка зьменiць свае адносiны да нязьменнага па сутнасьцi рэжыму, зробiцца ягоным апалягетам. Таксама, як i ягоны калега i дэпутат, тэатральны дзеяч М. Яроменка, якi на пiку перабудовы заявiў, што насуперак беларускiм нацыяналiстам быў, застаецца i памрэ камунiстам. I праўда, застаўся iм да канца. Што значыць слова бальшавiка — цьвярдое слова.

Як заўсёды, новы намер сьпеў нiбы мiж iншым — у будзённасьцi i справах, якiя мелi мала адносiнаў да лiтаратуры. У падсьвядомасьцi, аднак, iшла свая праца — пакуль невыразная, неакрэсьленая, якая, аднак, абяцала калi-небудзь акрэсьлiцца. Часам нечакана.

Пад восень мы зь Iрынай паехалi ў Піцунду. Туды звычайна езьдзiлi шмат якiя пiсьменьнiкi. У мяне абвастрылася астма, таму марскi клiмат Ялты, куды я пару разоў езьдзiў раней, стаўся няздатны. У Піцундзе ж, казалi, ёсьць рэлiктавы хвойны гай, дужа спрыяльны для лёгачнiкаў. Напачатку той дом творчасьцi мяне расчараваў — вялiзны жылы корпус, гармiдар у вялiзнай, на сотнi месцаў, сталоў цы. Ну i людзi, сярод якiх добра, калi знойдзецца дватры знаёмыя. Але на гэты раз трохi знайшлося, i сярод iх нешматлiкiх — мiлы Валодзя Караткевiч з жонкай Валяй. Цiкава было даведацца, мiж iншым, што Валя пэўным чынам мая зямлячка, яе бацька паходзiў з Воцькавiч, што былi цераз луг ад нашае вёскi, i дзявочае прозьвiшча яе — Вацьковiч. Хаця яна нарадзiлася ня там i, канешне, мала што там ведала. У дамах творчасьцi, якiх было багата па Саюзе, тою парой самы раз было знаёмiцца, таварышаваць, выпiваць. Працаваць — наўрад цi. Асаблiва калi зьбiралася кампанiя.

Тут асаблiвай кампанii не было (апроч хiба Спрынчана з сынам ды Алеся Савiцкага), але яны болей працавалi, мы iх ня надта турбавалi. Надвор’е ўвогуле было добрае, мора спакойнае. Аднойчы Валодзя сказаў, што трэба расстарацца гарэлкi, бо ён заўтра ранiцай iдзе з рыбакамi ў мора. Гэта добра — iсьцi ў мора, але дзе ўзяць гарэлкi, якой не было ў продажы? Заставалася брысьцi ў пасёлак да цётак-абхазак.

Выправiлiся ўчацьвярых — мы з Валодзем i жонкi. Валодзя туды iшоў не ўпершыню i ведаў шлях. Здалёку яшчэ на месцы самадзейнага базарчыку згледзеў вярблюдзiцу Нэлю. Ну, калi тут Нэля, дык недзе i яе гаспадыня — цётка Марыя, ужо ў яе разжывемся. Так i атрымалася, — безь вялiкiх праблемаў, праўда, злосная вярблюдзiца пару разоў плюнула на жанчынаў, якiх чамусь не любiла, а Марыя дастала з-пад палы дзьве бутэлькi з мутнаватай вадкасьцю.

Узрадаваныя, мы скiравалi дадому, дзе некаторыя калегi на вэрандзе спрабавалi нас «раскалоць», але Караткевiч трымаўся цьвёрда i лёг спаць цьвярозы. На сьвiтаньнi ён зьнiк. Сказаў Валi, што надвячоркам вернецца.

Але не вярнуўся да ночы, не было яго i назаўтра ўранку. Мы пачалi трывожыцца. Некаторыя супакойвалi: маўляў, зь дзьвюх бутэлек нiчога ня здарыцца. Але да дзьвюх можна было дадаць шчэ колькi. Зрэшты, так яно i сталася. Валодзя вярнуўся на трэцi дзень — мокры, змэнчаны, але вясёлы i нават зь некаторымi трафеямi, якiмi ён адарыў жанчынаў, — маленькiмi марскiмi канькамi. «А рыба?» — спыталiся мы. «Рыба плавае па дну, не спымаеш нi адну», — быў рыфмаваны адказ.

Я дасюль ня ўпэўнены, што Валодзя хадзiў у мора, а не яшчэ куды. Але колькi дзён ён бы жыў тым паходам, красамоў на распавядаў пра буру, у якую трапiў каля мысу Карадагу, калi iхнi баркас ледзьве ня выкiнула на скалы. Але рулявы (канешне ж, то быў Караткевiч) спрытна пераклаў руль i тым уратаваў утлую пасудзiну. Жанчыны войкалi ад спалоху — а раптам бы патануў! Такога не магло здарыцца, адказваў Валодзя, бо я аўтар няскончанага твору, над якiм апекваюцца багi. Я слухаў яго красамоўны аповед i прыпамiнаў другi выпадак у Менску, калi аднойчы спаткаў Караткевiча з забiнтаванай i падвешанай на перавязi рукой. «Разумееш, стары, — сказаў ён тады, — якая са мной здарылася гiсторыя. Учора iду во па гэтай вулiцы i бачу: два боўдзiлы б’юць дзяўчыну. Прыгожую дзяўчыну. Ну як мне з маiм шляхотным выхаваньнем было такое стрываць! Я кiнуўся ў бойку i раскiдаў iх, бы шчанюкоў. Праўда, i мне перапала — зламалi руку. Але чорт яе бяры — зрасьцецца. Затое ўратаваў дзяўчыну, прыгожую дзяўчыну». Тады я падзiвiўся, — i верыў, i не. А пасьля ўжо выпадкам дазнаўся, што ўчора п’яны Караткевiч упаў з лесьвiцы ў пад’езьдзе i зламаў руку. Той ды iншы выпадак, калi б ён здарыўся з кiм iншым, мог бы абурыць. Караткевiч жа не абураў. Мабыць, уся справа ў тым, як тое падаць i каму выпадак належыць. Караткевiчу ўсё належала дужа арганiчна. Можна было толькi сьмяяцца…

Пасьля тае рыбалкi Валодзя колькi дзён не паказваўся ў сталовай, Валя казала, што пiша. I сапраўды пiсаў — сьпяшаўся скончыць свой прыгоднiцкi раман, прысьвечаны жонцы. А як паявiўся зноў, узьнiкла пытаньне — дзе ўзяць чачы? Той самадзейны базарчык у пасёлку мiлiцыя прыкрыла. На ўтаптанай пляцоўцы пры апусьцелых лаўках тупала адна злая вярблюдзiца Нэля. Трэба было выпраў ляцца куды яшчэ.

Мы зрабiлi такую вандроўку ў суседнюю, хаця i няблiзкую вёску.

Па дарозе Валодзя быў цьвярозы i змрочны, гаварыў пра апрыклае — лiтаратуру. Распавядаў, як нядаўна яшчэ ў выдавецтве «Мастацкая лiтаратура» рыхтавалi да друку ягоны раман «Каласы пад сярпом тваiм». Як сябрысабутэльнiкi не хацелi цi не маглi памагчы, i ён адзiн змагаў ся з колiшнiм знакамiтым выдавецкiм босам Матузавым.

I ўсё ж ён перамог, раман выйшаў. А дзе цяпер Матузаў? Прапаў, згiнуў, памёр, i нiхто яго не прыпомнiць. А раман застанецца ў лiтаратуры, як застаўся ў гiсторыi ягоны герой вялiкi Калiноўскi. Бо раман — ад Бога. А рэдактар — параджэньне д’ябла.

Караткевiч шмат у чым суцяшаў мяне ў маiх даўнiх i цяперашнiх клопатах i казаў, што нашая лiтаратура будзе жыць у народзе. Пакуль будзе жыць народ.

Але народ можа i ня жыць, калi таго не захоча, бы спахапiўшыся, дадаваў ён. Я не пярэчыў. У маёй падкорцы ўжо колькi часу фармаваўся сюжэт новага твору. Праз колькi дзён, седзячы ў зацiшнай лоджыi нашага корпусу, напiсаў першую фразу: «Карова скубала траву».

Мабыць, праўда, што ўжо на генэтычным узроўнi жанчына мацнейшая за мужчыну i далей у працэсе нялёгкага iснаваньня найменш паддаецца ўзьдзеяньню асяродзьдзя, захоўвае сваю самасьць. Асаблiва тое праяўляецца ў канфлiктныя моманты, калi трэба абаранiць сябе, сям’ю, дзяцей. А то i мужа. Мужчына ня мае такой пэўнасьцi, бо дужа шмат магутных акалiчнасьцяў уплываюць на яго — улады, партыi, войска, дзе зь iм толькi i робяць, што ламаюць, становяць на каленi. Мусiць, усё тое i сфармавала сучасны, ня надта зайздросны архетып беларускага мужыка ў жыцьцi i лiтаратуры, — беднай, рахманай, баязьлiвай iстоты. Таго, пра каго кажа выслоўе: красьцi баiцца, працаваць лянуецца, прасiць саромеецца. Тое мы спрэс назiралi пасьля вайны, калi адважныя цягам чатырох год партызаны ў мiрны час страцiлi ўсю сваю адвагу i даюць памыкаць сабой кожнаму, хто таго захоча. У тым лiку i з жаночага боку, якi, аднак жа, мала ў вайну згубiў. А можа, яшчэ i набыў — розуму i рашучасьцi.

Некаторыя пытаюцца, чаму ў вайну беларускiя партызаны апынулiся гэткiмi храбрымi, адкуль яны набралiся тае храбрасьцi ў абязбожанай, калгаснай, паўгалоднай краiне? А ўсё адтуль жа — з 30-х гадоў, у вынiку савецкай дрэсiроўкi голадам, вынiшчэньнем i страхам. Калi сялянству ўжо мала што засталося губляць. Хiба жыцьцё як апошнюю ўласнасьць. Але i жыцьця шмат каму было ня шкода, такое яно стала нясьцерпнае. У той сытуацыi i палягае псыхалягiчная крынiца шмат якiх учынкаў, у тым лiку i тых, якiя цяпер называюць подзьвiгамi.

Мы гаварылi пра тое, што нельга нiкога заганяць у кут — нi сябра, нi ворага. Беларускае сялянства ў 30-я гады, пазбаўленае зямлi i волi, па сутнасьцi апынулася ў куце. Ад галоднай сьмерцi яго ўратавалi гароды — сорак сотак дзедаўскай зямлi, якiя кармiлi. Пасьля немцы загналi яго яшчэ глыбей — што было рабiць сялянам? Што робiць сабака цi воўк, калi яго прышчэмяць у загарадзi? Кiдаецца на людзей. Беларусы кiнулiся на немцаў. З адчаю. Во i вытокi гераiчнай партызанкi.

Калi б акупацыйная палітыка немцаў была больш разумная ды немцы распусьцілі б калгасы, вярнулі беларусам іхнія царскія надзелы зямлі, цягло, дык нават ва ўмовах вайны і акупацыйнай няволі беларусы паводзiлi б сябе iнакш. Прынамсi, як летувісы, латышы цi эстонцы. Як украiнцы нарэшце. Аралi б зямлю, гадавалi дзяцей i плюнулi на бандыцкую партызанку, якая, наўрад ці памагаючы фронту, адно забясьпечвала амбіцыі маскоўска-партызанскага кіраўніцтва. Той факт, што немцы нішчылі ў мястэчках яўрэйскае насельніцтва, беларусаў ня вельмі турбаваў — абы не чапалі саміх. Але ж «зачапілі» і беларусаў — пачалі бязьлітасна страляць і паліць. Казалі — як расплата за партызанку, што ўвогуле было падобна на праўду. Пасутнасьц і тут Гітлер са Сталіным апынуліся ў адным хаўрусе, хаўрусе катаў. Тое, што Сталін ня справіўся дарабіць у перадваенныя гады, дарабіў за вайну Гітлер. Беларусь страціла чвэрць уласных насельнікаў і апынулася на руінах, каб затым пачаць «гераічную» эпоху адраджэньня. Нельга нiкога заганяць у кут — сабе даражэй абыдзецца. А мая Сьцепанiда апынулася менавiта загнанай у кут. Сьцепанiда, вясковая цётка, не хацела губляць жыцьцё i чаплялася за нейкiя праявы волi. Ды спазьнела чаплялася. У тым яе чалавечая трагедыя.

Але калi было — не спазьнела? У Сьцепанiды наогул не было свайго часу, яна, як i ўсё навакол, выпала з хады часу, апынулася на мяжы небыцьця. Некалькi год цi тыдняў таго балянсаваньня, i ўсё загiнула. Каб не адрадзiцца? Уладзiмер Караткевiч быў нязгодны з маiм фатальным паглядам, ён хацеў спадзявацца. Як мог, ён таксама чапляў ся за жыцьцё, за надзею. Ды не ўчапiўся. Бо таксама апынуўся чалавекам бяз часу, што зарана цi запозьнена нарадзiўся, не ў пару зрабiўся пiсьменьнiкам. Несучасным. Несучасны чалавек жыць доўга ня можа. Павiнны памерцi. У тыя часы, каб дасягнуць нейкага посьпеху ў лiтаратуры, мала было мець лiтаратурны талент — патрэбны быў грамадзкi твар, начальнiцкая пасада, немагчымыя бяз «членства» ў партыi. Менавiта з тае прычыны нашыя «маладыя таленавiтыя» яшчэ ва ўнiвэрсытэце ўступалi ў партыю, па сканчэньнi вучобы ахвотна (цi не) вербавалiся ў сэксоты i, каб замацавацца ў сталiцы, уладкоўвалiся ў рэдакцыi. Службовая кар’ера ўвогуле мала залежала ад лiтаратурнага таленту, якi нярэдка толькi шкодзiў кар’еры. Звычайна лiтаратурныя маэстры, надзеленыя рэгалiямi, званьнямi i адказнымi пасадамi, былi пасрэднымi лiтаратарамi, што, аднак, ня шкодзiла iм кiраваць iншымi. Лiтаратура была справай ня толькi рызыковай, але i вельмi няпэўнай, як няпэўным быў мэтад сацрэалiзму. Iншая рэч — пасада. Лiтаратурная цi яшчэ лепей — партыйная. Гэтая кармiла, забясьпечвала камфортным жытлом i належным да яе гонарам. Шмат хто зь пісьменьнікаў, калі ня шэньціла прабіцца да такіх пасадаў, апыналіся ў доўгіх сьпісах рэдкалегіяў (ці рэдсаветаў), некаторыя зь ліку адмыслова давераных значыліся ў двух, трох, а то і чатырох рэдкалег іях, дзе шэраг гадоў выконвалі свае цэнзарскія абавязкі. Іншых там не было, а ўжо гэтыя бальшыня зь іх мкнулася выконваць як мае быць.

Уладзiмер Караткевiч ня быў нават шараговым камунiстам, ня быў якiм-небудзь «членам», нi тым болей рэдактарам, што ж яму заставалася? Нiчога iншага, апроч як пiсаць «несучасныя», гiстарычныя раманы ды пiць гарэлку. Друкавалi яго пасьля бясконцых, часам дурных, але заўжды палiтычных прыдзiрак (вядома ж, баючыся беларускага страхоцьця — нацыяналiзму), але пiць забаранiць не маглi. Мабыць, зыходзячы з уласнага вопыту, кіраўніцтва разумела, што тут яно бясьсільнае. Валодзя таксама разумеў тое як права на адзіна магчымую для сябе свабоду і па магчымасьці карыстаўся ёю. Аднак і тут не магло абысьціся без праблемаў. Усе Валодзевы «грахі» былі на строгім уліку.

Але тое будзе яшчэ не цяпер, яшчэ Валодзя хадзiў на мора, у пасёлак па чачу. Я ж колькi тыдняў сядзеў у лоджыi i пiсаў на лёгкiм i хiсткiм дзюралевым столiку. Валодзя казаў, што ён ненавiдзiць такiя столiкi, хоць у пакоi, хоць у кавярнi, што гэта — вынаходства д’ябла. На iм нiчога людзкага стварыць немагчыма. Яму для ягоных твораў патрэбны быў стары, моцны, дубовы стол. А таксама стос добрай паперы i свежая, адпрасаваная сарочка. Тады паяўлялася натхненьне, якое адно i гарантавала плён.

Аднойчы ён зноў прапаў на няпэўны час, а як паявiўся, мы яго не пазналi. Быў нiбы не тутэйшы — зь цьмяным позiркам, змучаным тварам. На зьмярканьнi пачаў скардзiцца, што ўнiзе ў кустоўi сядзiць цмок, пiльнуе за iм. Кажа — iдзi, пакажу. Я iшоў у iх з Валяй кутнi нумар, i Валодзя паказваў унiз: во, во… Выглядвае!.. Не, схаваўся. Ну, чакай, я цябе падпiльную… Не пiльнуй, Валодзя, казаў я з жалем. Кладзiся спаць. — Не, спаць я ня буду, я буду пiльнаваць яго…

Валя плакала. Toe было дужа кепска…

Напрыканцы нашага тэрмiну паехалi з экскурсiяй у Сухум, дзе Валодзя першым чынам пацягнуў усiх у малпоўнiк. Тут ён быў жывы i вясёлы, поўны самага дзiцячага захапленьня, калi азiраў усiх тых малых i вялiкiх iстотаў, што сядзелi, лазiлi, скакалi з сука на сук, здаецца, зусiм не рэагуючы на цiкаўных наведвальнiкаў. Валодзя знайшоў дужа сiмпатычную малпачку, якая, сустрэўшы ягоны позiрк, сьмела скокнула да яго i працягнула далоньку з тоненькiмi чорнымi пальчыкамi. «Глядзiце, якi цуд! — казаў Валодзя. — Яна ж лепшая за людзей, колькi дабрынi i адданасьцi…» Ён клаў ёй у далоньку мандарын, i яна з радасным вiскам узьлятала высока на дрэва.

А ў кавярнi на праспэкце пад пальмамi было толькi кiслае сьцюдзёнае вiно, ад якога Валодзя грэблiва моршчыўся. I пiў.

Караткевiч i Валя зьехалi зь Пiцунды раней за нас — скончыўся тэрмiн пуцёўкi. Мы правялi iх да аўтобусу, выпiць на разьвiтаньне не было чаго. Надта ж былi ўзрадаваныя, калi праз кароткi час атрымалi зь Менску тэлеграфны перавод на добрую суму i невялiчкую цяжкаватую пасылачку. Памятаю, iшлi з пошты i дужа цiкавалi: што гэта прыслаў Валодзя? Падобна — цаглiну. Аж не цаглiну — бутэльку малдаўскага каньяку, якi ў Беларусi яшчэ можна было «дастаць». Ну — Боская душа, мiлы Валодзя!

Пасьля, ужо ў Менску, Валю паклалi ў Бараўляны, i я вазiў да яе Валодзю — на адведкi. Сам заставаўся ў машыне, а ён iшоў у корпус. Вяртаўся адтуль вельмi i вельмi засмучаны, употай выцiраў вочы. Ён кахаў жонку… А як памерла, здаецца, ня плакаў. Памятаю, пасьля паховiн раiўся, як яму жыць? Хацеў знайсьцi кабету, каб безь дзяцей, якiх яму з Валяй ня даў Бог. I каб безь вялiкай раднi. Мяне неяк уразiлi тыя яго клопаты, бо яму самому жыць засталося няшмат.

Незадоўга да сваёй сьмерцi ён неяк дужа ўважлiва ставiўся да тых, каго паважаў, з кiм сябраваў. Тады часта тэлефанаваў мне, i, калi мяне не было дома, падоўгу размаўляў зь Iрынай. Здароўе яго пагаршалася, ды ён ня дужа прыслухоўваўся да здароўя. Вядома, хвораму ня надта пiсалася, i ён iшоў да сяброў. Бы ў прадчуваньнi хуткага канца рваўся на прыроду, зь якой наканавана было канчаткова зьлiцца, i апошняя паездка на любiмую Прыпяць i згубiла яго. Ягоную сьмерць аплаквала ўся Беларусь, доўга будзе шанаваць яго слаўнае iмя. Такiя, як Караткевiч, часта не нараджаюцца…

Дапiсваў аповесьць у Менску, на Танкавай, — усю восень i пачатак зiмы. Не сказаць, каб яна давалася мне цяжка — матэрыял быў знаёмы, нейкаю часткай перажыты самiм. Асаблiва той, што мела адносiны да 30-х гадоў. Уражлiвая дзiцячая памяць захавала шмат якiя адзнакi побыту i драмаў таго незвычайнага часу. Што ж да вайны, дык тут таксама мог што-нiшто сабе ўявiць, хоць сам на акупаванай тэрыторыi ня жыў. Трэба сказаць — дзякаваць Бory, што таго не давялося, пазьбег ня толькi небясьпекi, але i пэўнага знаку ў бiяграфii. Людзям з тым знакам доўга не давалi аб iм забыцца.

Пiсаў пасьлядоўна, апроч хiба ўстаўнога сюжэтнага кавалку, якi стаўся нiбы ядром у арэху — той уставiў пасьля. Toe ядро было важнае для тэмы, бо якраз i несла ў сабе галоўны iдэйны знак — знак нацыянальнай бяды. Так бы мовiць — мала было калектывiзацыi, дык яшчэ i акупацыя. I ўсё тое наканавана было перажыць рэлiктавым хутаранцам — Сьцепанiдзе зь Петраком. Iнстынктыўна Сьцепанiда адчувала кiрунак, зь якога ўвесь час iмкнецца на iх бяда, — то быў мост. Дужа яна хацела яго панiшчыць, каб канчаткова адасобiцца, ад’яднацца — тое для беларускiх хутаранцаў было важней за ўсё.

Ды менавiта таго нiколi i нiдзе не ўдавалася, не зважаючы на ўвесь драматызм спробаў. Сьцепанiдзiна бомба была наканавана для iншага.

Акуратна перадрукаваны экзэмпляр аповесьцi панёс у «Полымя», чарговым рэдактарам якога стаў тады Кастусь Кiрэенка, чалавек з абмежаванымi здольнасьцямi, але з пэўнымi амбiцыямi. У мяне зь iм не было нiякiх стасункаў, i мець iх ня надта хацелася. Як, зрэшты, i з усёй рэдакцыяй гэтага часопiсу. Панёс рукапiс зранку, калi там нiкога, апроч хiба карэктараў, яшчэ не было, аддаў для перадачы галоўнаму. Праз трохi часу патэлефанаваў Кiрэенка, паведамiў, што рукапiс атрымаў, будзе чытаць Пташнiкаў. Пташнiкаў пры выпадковай сустрэчы пахвалiў рукапiс — чысты, без памарак, ня тое, што iншыя. На тым усё i скончылася. Я быў удзячны абодвум, бо тое было выдатным варыянтам стасункаў памiж двума антыподамi — аўтарам i выдаўцом. Лепшага i чакаць было нельга. Неўзабаве «Знак» быў надрукаваны.

Усе ранейшыя аповесьцi (да «Знаку бяды» ўключна) зазнавалi немалыя праблемы з друкаваньнем. Пра палiтычную стэрыльнасьць твораў дбаў ня толькi рэдактарат, ня толькi цэнзура, але i КДБ. Нават у часы Гарбачова таксама. Былы на той час прэс-аташэ генсека Андрэй Грачоў у сваёй кнiзе «М. С. Гарбачоў» пiша: «Адказваючы на паседжаньнi Палiтбюро В. Чэбрыкаву (тагачасны кiраўнiк КДБ СССР. — В. Б.), якi пярэчыў супраць публiкацыi аповесьцi Васiля Быкава „Знак бяды“, пiльна ўгледзеўшы ў ёй „падкоп пад калектывiзацыю“, Гарбачоў шумеў: „Так, перакосы будуць. Усё сплыве ў патоку, якi ўтворыцца. Будуць i пена, i сьмецьце, але ўсё тое знак вясны, абнаўленьня, спадарожнiкi дэмакратызацыi. А яе махавiк трэба раскручваць, ня трэба баяцца…“». Такiм чынам, мая аповесьць для кiраўнiка КДБ была «знакам бяды», а для Гарбачова — усё ж «знакам вясны». Здаецца, аднак, памылiлiся абодва.

У часопiс «Дружба народов», куды я аддаў уласнаручна зроблены пераклад, тэрмiнова паклiкалi аўтара. Рэдактар Сяргей Барузьдзiн выказаў агульныя прэтэнзii, але дэталiзаваць iх ня стаў — дужа сьпяшаўся на нейкую нараду (вядома ж, у ЦК). Сказаў, што астатняе давядзе намесьнiк Леанiд Тэракапян. Тэракапян даводзiў ня надта катэгарычна, затое падрабязна i доказна. (Ну, канешне, былi перагiбы, парушэньнi, але калектывiзацыя была патрэбная, бо раздробленая прыватнаўласьнiцкая сельская гаспадарка ня здольна была… і г. д.) Што-нiшто давялося закрэсьлiць, апусьцiць цi замянiць на банальнасьцi. Але я ўжо ведаў, што калi на першым этапе рэдагаваньня ў чымнебудзь саступiш (во тут усяго тры-чатыры месцы), дык у наступным тых месцаў будзе ўжо пяць-восем, а затым i дзесяць — пятнаццаць. Калi ў Галоўлiце. Увогуле так яно ў мяне i атрымалася. Каб канчаткова ўсё падчысьцiць, з рэдакцыi ў Менск быў камандзiраваны вопытны лiтаратурны праўшчык, зь якiм мы чысьцiлi аповесьць у чатыры рукi. Мелася на ўвазе праўка стылю, хаця да стылю справы было меней за ўсё — чапляла палiтыка. Прытым палiтыка мiнулага дня, нават мiнулых дзесяцiгодзьдзяў, якая ўпарта не хацела сыходзiць з жыцьця. А што, калi твор назваць раманам? — прыйшла мне ў галаву недарэчная думка, на якую мой праўшчык адказаў проста: «Тады зь iм прыйдзецца вазiцца ўдвая болей, бо iншы жанр». Такое было афiцыйна-навуковае вызначэньне жанру, i я падумаў: хай ён ужо застаецца ў жанры аповесьцi.

А ў выдавецтве «Молодая гвардия», дзе яго мелiся выдаць асобнаю кнiжкай, атрымалася i яшчэ горш. Ужо добра вычышчаную за папярэднiя публiкацыi аповесьць раптам завярнуў Галоўлiт. Мяркуючы па ўсiм, сакрэт таго палягаў у тым, што Галоўлiтам стаў курыраваць мой стары «сябра» Уладзiмір Сеўрук, якi з кожным годам усё набываў вагу ў апараце ЦК. Вiдаць, зь ягонай падачы аповесьць трапiла на стол да «второго лица в государстве», якiм тады стаў сакратар ЦК Лiгачоў. Як вядома, новая мятла заўжды мяце чыста, у дадзеным выпадку разам зь сельскай гаспадаркай падмятала i лiтаратуру. У выдавецтве ўсчаўся скандал, загадчыцу аддзелу Зою Яхантаву накiравалi ў Менск — уламваць аўтара. Добрая гэта жанчына прыехала на Танкавую i распавяла пра сваю праблему. Увогуле трэба было няшмат: «Снять вот здесь, здесь и здесь. А также, если можно, отсюда и досюда» i г. д. Я шчыра хацеў дапамагчы ўвогуле слаўнай жанчыне (якой да таго ж хутка на пэнсiю), бо ведама ж, што кожны рэдактар — той жа сапёр. Аднойчы памылiўся, i ўсё прапала. Я крэсьлiў, выкiдваў, але лёгiка твору пратэставала, даводзiлася аднаўляць, мы спрачалiся. У рэшце рэшт вытруцiлi надта канфлiктную сцэну раскулачваньня, яшчэ нешта. Цэнзары, канешне, выдатна адчувалi, дзе быў «знак бяды», i дужа iмкнулiся, каб таго ня сьцямiў чытач. Каб усё схаваць у строга засакрэчаных фондах, выкрасьлiўшы з лiтаратуры. Але не ў iх моцы было выкрэсьлiць тое з жыцьця, бо, як казалi антычныя грэкi, — нават багi ня могуць перайначыць былое. Былое вышэй за жывое, яно ўжо непадуладнае нiкому.

Бальшавiкi, аднак, дужа iмкнулiся падначалiць сабе мiнулае.

Тое самае ў яшчэ болей драматычнай форме праявiлася, як М. Пташук348 зьняў паводле аповесьцi аднайменны фiльм. Сьпярша быццам усё iшло добра, амаль прымальна, наколькi тады мог быць прымальным савецкi фiльм. Пташук неяк умудрыўся здаць яго без вялiкiх стратаў, карцiну адправiлi ў Кiеў на кiнафабрыку рабiць копii для пракату. Здымачная трупа была распушчаная, фiнансаваньне спыненае. I тады Пташука тэрмiнова выклiкае загадчык аддзелу культуры ЦК КПБ Iван Iванавiч Антановiч, а разам i аўтара аповесьцi. Антановiч даволi нэрвова пачынае даводзiць, што фiльм трэба тэрмiнова перарабляць. Пташук упарцiцца — няма як i няма каму. Антановiч амаль у роспачы — вы разумееце, то ўказаньне «второго лица в государстве»… — «А я не магу i ня буду…» — «Тады вам не працаваць на кiнастудыi». — «Ну што ж, маю правы, пайду баранку круцiць». Доўга Антановiч уламваў Пташука, апеляваў да аўтара. Але трэба аддаць належнае гэтаму рэжысэру — той стаяў, бы скала.

Тым часам у Маскве насьпелi новыя падзеi, «второе лицо в государстве» перастала iм быць, Антановiч зьехаў зь Беларусi на падвышэньне, — стала не да карцiны Пташука i Быкава. На гарызоньце замаячыла вялiкая для КПСС пагроза ў асобах Гарбачова i Ельцына. Пэўна, што зьяўленьне на краявiдзе аднаго, а затым i другога, таксама як i разумнага Аляксандра Якаўлева, пачало зьмякчаць культурны клiмат у краiне. Зьмянялiся i адносiны да нядаўнiх дысыдэнтаў. Я ня быў дысыдэнтам у дакладным азначэньнi гэтага слова, але таксама адчуў, што нешта мяняецца. Найперш СП Беларусi вылучыў «Знак бяды» на Ленiнскую прэмiю. Таму найбольш пасадзейнiчала прыватная iнiцыятыва Нiла Гiлевiча, якi нядаўна стаў першым сакратаром Саюзу (пасьля шматгадовага сакратарства Iвана Шамякiна). Раней такога кшталту вылучэньне было немагчыма, бо Iван Пятровiч, набыўшы тузiн ордэнаў за лiтаратуру, ня мог яшчэ дамагчыся сабе Ленiнскай прэмii. Такiм чынам Быкава вылучылi як бы ў абыход законнай чаргi. Масква не аспрэчвала, мабыць, меркавала — хай дзеля прылiку ў немалым сьпiсе намiнантаў пабудзе i адзiн беларус. Ды раптам на тайным галасаваньнi ў камiтэце па прэмiях бальшыню галасоў якраз набраў ён. Як пасьля распавялi, той вынiк схiлiў на мой бок выдатны i паважаны расейскi музыка Георгi Сьвiрыдаў350, якi сказаў прыкладна гэтак: «Я люблю расейскую культуру i расейскую лiтаратуру, але яшчэ больш — iсьцiну. А ў дадзеным выпадку iсьцiна ў тым, што аповесьць „Знак бяды“ ёсьць лепшая сярод iншых».

Toe ўсё i вырашыла. Ляўрэатам стаў Быкаў.

Прэмiя — хай сабе, так цi iнакш яна апраўдана канкрэтным учынкам, плёнам аўтарскiх высiлкаў. Трохi iначай выглядаюць iншыя ганараваньнi, узаконеныя за дзесяцiгодзьдзi савецкай улады — усе i ўсялякiя ўзнагароды, колькасьць якiх пад канец царства Леанiда Iльлiча перавалiла за сотню. На кожным прадпрыемстве, ва ўстанове, нават у калгace цяжка было знайсьцi працаўнiка, не ўзнагароджанага хоць бы адным ордэнам, тым болей мэдалём. Iншыя iх мелi тузiны — ад мiнiстраў да даярак. З таго лiку не былi выключэньнем i пiсьменьнiкi. У шаноўнага Максiма Танка толькi ордэнаў Ленiна было болей, чым у маршала Конева, i трохi меней, чым у маршала Жукава. Хоць Яўген Iванавiч, як пiсаў Карпюк, за вайну нi разу ня стрэлiў.

У мой 60-гадовы юбiлей прыйшла вестка пра прысваеньне мне званьня Героя сацыялiстычнай працы. Па-праўдзе кажучы, таго я нiяк не чакаў, узнагароджаньне мяне напачатку зьдзiвiла, а пасьля засмуцiла. Iнстынктыўна я адчуў, што карысьцi з таго будзе няшмат, а клопату хопiць, i як бы ня стала бяды. Увогуле недалёка ад таго ўсё i атрымалася.

Сябры, аднак, былi iншага меркаваньня: адны шчыра радавалiся, iшыя былi задаволеныя (усё ж лепш, чым каму iншаму), некаторыя i пазайздросьцiлi — не без таго. Усё, як у людзей. Тою ўзнагародаю я быў прыроўнены да маiх калегаў Iвана Шамякiна, Максiма Танка, Петруся Броўкi. Да доўгага шэрагу пранырлiвых старшыняў калгасаў, прабiў ных дырэктараў прадпрыемстваў-скрынак, перадавых мэханiзатараў i даярак. Было б, аднак, разумней, калi б тую ўзнагароду атрымаў той, хто яе дужа дамагаўся, або той, хто быў болей варты, чым я, болей плённы ў лiтаратуры. Мне думалася, што тое ганараваньне не па заслугах. Праўда, сябры i жонка казалi, што тое — за талент. Але я не адчуваў за сабой такога таленту — талент у мяне калi i быў, дык iнакшы, далёка не апалягетычны ў адносiнах да рэжыму. I рэжым ведаў пра гэта. Але, мабыць, рэч у тым, што мяняўся час, — нязграбна, непаваротлiва, ды саступаў месца новаму — новым людзям i новай палiтыцы. Першым сакратаром ЦК КПБ стаў Сьлюнькоў. У Маскве ўсё большую сiлу набiраў малады, пэрспектыўны Гарбачоў, якi фактычна i браўся кiраваць дзяржавай. Як я дазнаўся пасьля, у час нейкага мерапрыемства Сьлюнькоў папытаўся ў Гарбачова наконт яго думкi, калi б даць Быкаву героя, i той пагадзiўся. Усё вырашалася апэратыўна, але, як заўжды, да пары, да часу таемна. Толькi падпiсаўшы ўказ, Грамыка прыслаў вiншаваньне маладзёну-герою.

Недзе пад той час у мяне адбылася гутарка са Сьлюньковым. Здаецца, першы сакратар ЦК КПБ меў час i быў у добрым гуморы. Папытаўся пра лiтаратуру i лiтаратараў, як яны сябе пачуваюць у зьменлiвых, складаных умовах сучаснасьцi. Я коратка адказваў. Увогуле я iх паважаў, яны заслугоўвалi таго. Цi шмат знойдзецца ў сьвеце лiтаратараў, якiя працуюць у варунках моўнага вакууму, калi побач не чутно нi слова па-беларуску, родная мова захавалася толькi як рудымэнт i рызыкуе хутка стаць рарытэтам — як санскрыт цi лацiна. А беларускiя лiтаратары пiшуць — раманы i паэмы, лiрыку i эпiку — усё на роднай беларускай мове. Хаця выдаваць з кожным годам трудней. Гаспадар рэспублiкi ўвогуле не пярэчыў. Перад iм на стале ляжаў ладны стос нейкiх кнiжак, якiя пад канец гаворкi ён цiха пасунуў да мяне. «Во — Нiл Гiлевiч, за два гады дзесяць кнiжак!» — «Што ж, чалавек пiша, ну i друкуюць, тое ж ня крадзенае». — «Але ж iншых столькi не друкуюць?…» Тут ужо я ня ведаў, што адказаць, — стаяць за ўраўнiлаўку цi што? Але пасьля з гутаркi стала зразумела, што пад Саюз пiсьменьнiкаў даўно i настойлiва капае загадчык аддзелу прапаганды ЦК Савелiй Паўлаў. Пройдзе яшчэ нейкi час, i Нiл Гiлевiч арганiзуе яго прыём у Саюз. Хiба, каб улагодзiць варажнечу гэтага чалавека да сябе i нацыянальнай лiтаратуры?

Як вядома, юбiлей горш за хаўтуры — столькi надае клопату i адбiрае жыцьцёвай сiлы. Але мае i несумненную радасьць — радасьць дображаданых сустрэчаў зь сябрамi, якiя знаходзяць пэўную нагоду прыехаць, пабачыцца, а можа, i пабаляваць — кожны ў меру ўласных схiльнасьцяў. Вядома ж, ня так, як я нейкi час таму, запрасiўшы ў Менск добрых людзей, сам звалiўся напярэдаднi банкету, i сябрам замест балю давялося мяне ратаваць. А я так марыў тады пабыць разам з мiлым Юрам Каракiным, Iгарам Дзядковым, якi прымчаў у Менск з сваёй Кастрамы. Зь Юрам дык мы хоць напярэдаднi ўзялi каньяку ў «Мінску», а любага мной Iгара Аляксандравiча я пачуў хiба праз паўсьвядомае трызьненьне, як ляжаў на лаве, чакаючы «хуткую». Тады мяне ратаваў Сульянаў разам з Законьнiкавым, — рабiлi сардэчны масаж. Прыбегла з дому паклiканая Iрына і роспачна — з парогу: «Што з табой, Васiлька?» А Iгар недзе блiзка сьцiшана мовiў: «Таму што кахае…». Гэта ў адказ на нейчую, можа, сумнiўную рэплiку. Той яго цiхi голас дасюль прадаўжае гучаць у маёй удзячнае памяцi. Цяпер, на маю радасьць, прыехалi мае даўнiя сябры: масквiчы Лазар Лазараў зь Наяй, стары няўрымсьлiвы Залыгiн, зь якiм мы нядаўна перажылi адну бяду, асяцiн Нафi Джусойты, мой аднадумца i аднагодак. Зь Ленiнграду прыляцеў Данiiл Гранiн, зь Вiльнi — лiтоўскi златавуст Пяткявiчус, якi на ўрачыстасьцi павесялiў усiх трапным выслоўем: «Каўбаса павiнна быць даўгая, а прамова кароткая». Можа, раней за ўсiх зьявiўся з Малдовы жартоўны Васiль Васiлаке. Ну а мае беларускiя сябры даўно былi напагатове — Алесь Адамовiч адразу ўзяўся апекавацца гасьцямi, поруч заўжды былi Бураўкiн, Казько, Матукоўскi. Недзе, праўда, прапаў Рыгорка Барадулiн, але той паявiўся пазьней. Аляксей Карпюк на вечары ў Купалаўскiм тэатры, нiбы ў дакор сябрам, якiя расчынялi перад сабойпрывiтальныя адрасы ў папках, цырымонна ўзнагародзiў юбiляра вялiзнымi фанэрнымi крыламi — для высокага лiтаратурнага палёту. Я быў крануты адмысловым жартам майго даўняга пакутнага сябра.

Самае, аднак, вясёлае чакала ўсiх на другi дзень i было зьвязанае з арцельным выездам у легендарную i экзатычную краiну — П а л е с ь с е, што рыхтавалася клопатам майго малодшага сябра i выдатнага пiсьменьнiка Вiктара Казько.

Выехалi ранiчкай на двух аўтобусах — госьцi i менчукi, некаторыя з жонкамi. На мяжы Жыткавiцкага раёну, дзе я тады быў дэпутатам Вярхоўнага Савету, нас спаткалi прадстаўнiкi працоўных ды кiраўнiцтва колькасьцю каля паўста чалавек. Паехалi ў раённы цэнтар, пасьля якога скiравалi ў старажытны Тураў. Адразу пачалi караскацца на гiстарычны пагорак зь дзьвюма аблезлымi козамi, якiя там пасьвiлiся. На вулiцах жа паселiшча iшло звычайнае жыцьцё — гуляла цыганскае вясельле з чарначубым жанiхом у ботах i агнявокай нявестай-цыганкай. Усiх прывабiла Прыпяць, на якой нас чакала рачное судна, i мы паплылi кудысь уверх па цячэньнi. Але тубылец Казько ведаў, куды. Там над пясчаным абрывам ужо прывабна курэла цяпельца, у вядзерцы варылiся ракi — дужа прыйшлiся яны да смаку са сьцюдзёным, вынятым з вады пiвам. Пайшоў амаль першабытны баль гасьцей i мясцовых, а затым пачалося купаньне. Жонка колiшняга марака Лазарава — Ная — пад воплескi прысутных храбра пераплыла Прыпяць — туды i назад. Было радасна, i рабiлася трошкi сумна. Гэта цi не ад прадчуваньня непазьбежнага, што сталася з цудоўнай палескай ракой, неўзабаве пасыпанай чарнобыльскiм попелам. Надвячоркам Вiця Казько не ўпусьцiў выпадку звазiць усiх на сваю недалёкую Вiльчу зь яе дубамi на ўзрэччы, якiмi ён шмат гадоў апекаваўся. Дубы сапраўды былi векавыя, а галоўнае — шмат iх раскашавала на поплаве мiж ракой i вёскай.

Здаецца, то былi апошнiя шчасьлiвыя часiны майго не старога яшчэ жыцьця. Хутка ўсё тое незваротна адышло ў нябыт.

Патэлефанавалi з СП, сакратарка паведамiла, што прыйшлi нейкiя немцы, пытаюцца каго з кiраўнiцтва. Але кiраўнiкоў нiкога няма, дык яны просяць, каб спаткацца з Быкавым. Ну што мне было рабiць? Кiнуў свае справы, паклаў у кейс бутэльку каньяку i паехаў на вулiцу Фрунзэ.

Немцаў аказалася немалая група (чалавек 12), усе чакалi ўнiзе, я завёў iх у канфэрэнц-залю. Адзiн, што больш-менш выразна гаварыў па-расейску, патлумачыў, што гэта група нямецкiх сьвятароў эвангелiчнай царквы, што яны прэзэнтуюць Aktion Suhnezeichen, якая апекваецца ахвярамi нацызму ва ўсiм сьвеце, у тым лiку i ў Беларусi. Што яны ў Нямеччыне чыталi мае кнiгi i ўважаюць Быкава за пiсьменьнiка-пацыфiста, прыхiльнiка дружбы памiж нямецкiм i беларускiм народамi. Я сказаў, што ўвогуле яны не памыляюцца, я сапраўды вораг варожасьцi, значыць, прыхiльнiк мiру i дружбы з усiмi народамi, у тым лiку i зь нямецкiм. З гэтай нагоды запрашаю выпiць за беларускiм сталом па чарчыне грузiнскага каньяку.

Так адбылося мае знаёмства зь нямецкай пацыфiсцкай арганiзацыяй, якое шчасьлiва доўжыцца i па сёньняшнi дзень.

Тады ў трупе былi розныя людзi — сьвятары i студэнты, два-тры ветэраны мiнулай вайны, адзiн меў пратэз замест правай рукi. Ён распавёў, як у 43-м годзе ляжаў у шпiталi ў Менску, дзе яму ампутавалi руку. Другi меў царкоўны прыход у Кройцбэргу — раёне Заходняга Бэрлiну. Малады, чарнявы, болей падобны на iтальянца, чым на немца, быў Крыстаф Хойбнэр, паэт i супрацоўнiк Акцыi. Немцы мяне зацiкавiлi, я адчуў, што гэта — зусiм ня тыя, вядомыя з вайны, фашысты. Так яно i атрымалася. Праз колькi часу ў Дом дружбы i культурнiцкiх сувязяў, якi ўзначальваў Арсен Ванiцкi, прыехала прыгожая, выкшталцоная дама Хельга Сiбаi, дамаўлялася пра канкрэтнае супрацоўнiцтва Акцыi зь Беларусьсю. Было палагоджана наконт догляду помнiкаў ахвяраў фашызму (Хатынь), удзелу нямецкiх валанцёраў у лекаваньнi нашых псыхiчна хворых (Навiнкi), доглядзе малых у занядбаных дзiцячых садках. Напрадвесьнi прыехала вялiкая група маладых хлопцаў i дзяўчат, якiя адправiлiся прыбiраць Хатынь. На гэты раз яе прывёз Хойбнэр. Пасьля працы ў гатэлi была наладжана гутарка, мяне папрасiлi распавесьцi пра Беларусь, пра вайну i трохi пра лiтаратуру. Тое было яшчэ да перабудовы, калi савецкiя людзi i асаблiва чынавенства глядзелi на немцаў як на нядаўнiх фашыстаў, некаторыя з навукоўцаў Акадэмii навук у час вiзыту чужынцаў запiралiся ў туалеце — каб не спатыкацца. Хiба адзiн Дом дружбы i ягоны старшыня Арсен Ванiцкi сьмела iшлi на кантакты i нават дамагалiся iх пашырэньня, на тое запрашалi i Быкава. Пасьля, як вядома, кантакты разрасьлiся з усiмi краiнамi, але дзеля таго спатрэбiлася шмат часу i немалых зрухаў у масавай сьвядомасьцi. Да тых кантактаў былi прыцягнуты Саюз мастакоў, вельмi нясьмела — Саюз пiсьменьнiкаў. Прыяжджалi да нас, запрашалi нашых людзей у Нямеччыну, — вядома, за кошт немцаў, у нас жа вечна не ставала сродкаў.

Аднойчы зiмой немцы прыслалi мне запросiны ў Заходнi Бэрлiн на iмпрэзу, зьвязаную з угодкамi захопу ўлады Гiтлерам. Што гэта будзе антыфашыстоўскае мерапрыемства, у мяне не было сумневу, я ўжо ведаў пра адносiны Акцыi да нядаўняга мiнулага Нямеччыны. Але ўсё ж я ня мог ведаць усяго, а найперш меру папулярнасьцi антыфашыстоўскiх iдэяў сярод жыхароў Заходняга Бэрлiну. Iмпрэза ладзiлася ў вялiзнай (аграмаднай) залi тэхнiчнага ўнiвэрсытэту, пачатак быў прызначаны на 18 гадзiнаў. Мы з гаспадарамi прыехалi за паўгадзiны, i заля ўжо была поўная, сядзелi i стаялi ўздоўж сьцен i ў праходах. Кiраўнiком (мэдыятарам) усяго стаў мой сябра Крыстаф Хойбнэр, i я ўпершыню падзiвiўся зь яго арганiзатарскiх i шоўмэнскiх здольнасьцяў. Цягам шасьцi гадзiнаў ён няспынна кiраваў хадой складанага iнтэрнацыянальнага фэсту, якi ўключыў у сябе шматлiкiя выступы ветэранаў-антыфашыстаў, гасьцей з усiх краiнаў Эўропы, што чаргавалiся зь песьнямi i музыкай розных вакальна-iнструмэнтальных групаў, у тым лiку i цудоўнай групы i хору зь Iзраiлю. Мне таксама давялося там выступiць, распавесьцi, як адгукнуўся фашыстоўскi пераварот у Беларусi — пра нашыя ахвяры i партызанаў. Заля апладзiравала стоячы.

Пасьля аж да разбурэньня Бэрлiнскай сьцяны я шмат разоў наведваў Заходнi Бэрлiн. Кожная паездка мела свае праблемы. Найперш транспартныя. Заходнi Бэрлiн цi ня ўвесь час быў у жорсткай блякадзе. Аэрапорт Шонэфэльд, як вядома, знаходзiцца з усходняга боку, цягнiк у Заходнi Бэрлiн не даходзiў. Як было да яго дабрацца? Даводзiлася зьвяртацца ў савецкую амбасаду, прасiць памагчы, хоць амбасадаўцы зусiм не былi зацiкаўлены ў маiх паездках.

Тады з чамаданамi iшоў пехатой. Правiлы пераходу сьцяны-мяжы ўвесь час мянялiся ў бок ускладненьня, часам завярталi назад. Аднойчы, праўда, ужо ў перабудовачны час, мяне з Анатолем Кудраўцом амаль нелегальна перавезла на той бок жонка Хойбнэра — храбрая францужанка Мiшэль. Вярнуцца ж пасьля трох — пяцi дзён гасьцяваньня ў Заходнiм Бэрлiне было яшчэ цяжэй, — нiякi транспарт ва ўсходнi не хадзiў. Тады я iшоў напярэдаднi ў савецкi кансулят i прасiў генконсула з прозьвiшчам Быкаў, каб той даў машыну. Можа, з прычыны сугучнасьцi нашых прозьвiшчаў генконсул iшоў насустрач, i назаўтра ўранку мяне давозiлi да Шонэфэльду. (Пасьля, аднак, генконсула Быкава перавялi ў Маскву, дзе ён i памёр, не дажыўшы да 40 год. Болей у генкансулят я не хадзiў.)

Звычайна ў Заходнiм Бэрлiне мы з Кудраўцом пасялялiся ў «Б а г о ц е» — не дарагiм i не шыкоўным гатэлiку, якi мясьцiўся амаль на Курфюрстэндам, што вяла да Кудаму зь яго выдатным помнiкам мiнулай вайне — Гедахтнiскiрхе. Гатэлiк той зь цягам часу мне вельмi спадабаўся — i месцам, i абслугай. Пасялiўшыся пару разоў запар, ты ўжо рабiўся там як бы сябрам цi добра знаёмым, цябе пазнавалi ў рэцэпцыi i пры сустрэчы радасна ўсьмiхалiся. Мне дарэчы ўспамiналася колiшняе сьведчаньне Хэмiнгуэя, якi пiсаў, што варта пры ад’езьдзе даць гiшпанцу-парцье трохi даляраў, як у наступны раз — хоць праз год цi тры, калi ты вернешся, цябе пазнаюць i прымуць як лепшага сябра. Тут мы не давалi нiводнага даляра (самi ня мелi), але сапраўды нас пазнавалi. I не гiшпанцы, а немцы, што таксама нешта ды значыла.

У дзень прыезду цi на другi дзень пачыналiся нейкiя сустрэчы — у бюро Акцыi каля вакзалу, дзе-небудзь з моладзьдзю ў якiм клюбе, са студэнтамi ў Свабодным нямецкiм унiвэрсытэце. Або з актывiстамi Акцыi ў Кройцбэргу цi iншым з рабочых раёнаў Бэрлiну. Часам, асаблiва на пачатку майго супрацоўнiцтва, удзельнiчаў у працы цэнтральных органаў эвангелiчнай царквы на Ванзэе, цудоўным зялёным прыгарадзе Заходняга Бэрлiну. Аднойчы выступаў на пратэстанцкай iмшы ў царкве, разам зь вельмi шаноўным епiскапам Шарфам любаваўся беларускiмi танцамi ў зялёным тэатры. Усе немцы, зь якiмi я меў кантакты, вельмi спаважна адносiлiся да беларускага народу i спачувалi яму ў бядзе, спасьцiгнутай беларусамi цераз нямецкi фашызм. Пра бяду ад бальшавiзму, аб якой я распавядаў, выказвацца ўстрымлiвалiся, але я адчуваў, што i тут яны — на маiм баку. Звычайна з Хойбнэрам мы карысталiся складанай трасянкай з трох моваў — расейскай, нямецкай i польскай, апошнюю Хойбнэр няблага ведаў. У iншых выпадках перакладчыцай служыла Iрма, студэнтка паходжаньнем з Рыгi. Гэта была разумная маладая асоба, якая няблага арыентавалася ў нямецкай гiсторыi i палiтыцы i шмат пра што распавяла мне. Шкада, пасьля яна выйшла замуж, нарадзiла дзiця i перастала супрацоўнiчаць з Акцыяй. Намi з таго часу стала апекавацца наша зямлячка зь Менску Лена Прэнц, якая вучылася ў Бэрлiне. Там я дазнаўся пра некаторыя дзiвосныя рэчы, недаступныя на радзiме. Неяк мне паказалi кнiгу супрацоўнiка Гiтлера доктара Раўшнiнга, якi запiсваў для гiсторыi кожнае выказваньне фюрара. I сярод iх — такi во пасаж: «Памiж намi i бальшавiкамi болей падабенства, чым розьнiцы. Я аддаў распараджэньне, каб былых камунiстаў бесьперашкодна прымалi ў нашу партыю». Або iншае сьведчаньне — ужо доктара Лямперса. «Нацыянал-сацыялiзм — гэта тое, чым мог бы стаць марксізм, калi б вызвалiўся ад сваёй бязглуздай сувязi з дэмакратычным уладкаваньнем. Рэвалюцыйнае вучэньне — во сакрэт новай стратэгii. Я вучыўся ў бальшавiкоў. Я не баюся гаварыць пра тое», — казаў Гiтлер. Несумненна, i Сталiн вучыўся ў фашыстаў, пэўны час яны дзейнiчалi суладна i згодна, аж пакуль не схапiлiся ў двубоi. Як пiша iншы сьведка, Сталiн, дазнаўшыся пра самагубства Гiтлера, раздумна мовiў, стоячы ля крамлёўскага вакна: «Дагуляўся падлюга! А колькi слаўных спраў мы маглi б зрабiць разам…». Ды не зрабiлi. Ня ўсё ў сьвеце было падзелена памiж чырвонымi i карычневымi, заставаў ся свабодны сьвет, якi i сьцёр з мапы карычневую палавiну. Чырвоная пакуль што заставалася.

Пасьля аб’яднаньня Нямеччыны фiнансавыя справы Акцыi сталi пагаршацца, бюро вымушана было пераехаць у таньнейшы раён Бэрлiну. Але Акцыя ўпарта не хацела адмаўляцца ад супрацоўнiцтва з Усходам, у тым лiку i зь Беларусьсю, кожны год слала туды валанцёраў-альтэрнатыў шчыкаў. Маладыя людзi цягам месяцаў працавалi санiтарамi ў Навiнках i Бараўлянах, яшчэ дзе, навучалiся мове, — шкада, болей расейскай. Адзiн толькi малады чалавек вельмi зьдзiвiў мяне ў Бэрлiне, прамовiўшы з паўтузiна беларускiх словаў, якiя ён засвоiў ад старой цёткi-санiтаркi ў Бараўлянах. Кiраваў усiмi той жа Крыстаф Хойбнэр. Праўда, вершаў ён стаў пiсаць меней, за клопатамi i працай стала не да вершаў. Часта езьдзiў у Беларусь i Польшчу, дзе прыняў на сябе пасаду шэфа нямецкага культурнага цэнтру ў Асвэнцыме. Кватэру меў у старым фэшэнэбельным раёне Заходняга Бэрлiну, там гаспадарыла ягоная францужанка-прыгажуня Мiшэль i падрасталi два слаўныя хлопцы, што ўжо ў школьныя гады добра гаварылi на трох мовах — нямецкай, ангельскай i французскай. Неяк малодшы, Нэма, запытаў: «Скажыце, гэр Быкаў, якой маркi ваш гунд?». Toe дужа пацешыла мяне — у адной фразе пачулiся водгукi дзьвюх розных цывiлiзацыяў…

Аднойчы позьняй восеньню ехаў у Нямеччыну на нейкую імпрэзу Эвангельскай царквы. На бяду якраз у той час забаставалі нямецкія чыгуначнікі. Наш цягнік, не дайшоўшы да польска-нямецкай мяжы, спыніўся на нейкай непрыкметнай станцыі. Правадніца сказала: далей не паедзем. Сьвятло ў вагоне адключылі, ацяпленьне таксама. Пасажыры пачалі разбрыдацца, шукаць які іншы транспарт. Я сядзеў адзін у сьцюдзёным купэ і ня ведаў, што рабіць. Так мінула, можа, гадзіны дзьве. І раптам чую знаёмы голас: «Где ест Васіль Быкаў?». То ж мой Крыстаф! І адкуль ён узяўся на гэтай польскай станцыі? Аказваецца, прыехаў па мяне з Бэрліну. Мы абняліся, я быў зьдзіўлены і бясконца абрадаваны. Узялі яшчэ аднаго пасажыра — ленінградзкага навукоўцу, забытага, як і я, на пад’ездах да Нямеччыны. І паехалі.

У Франкфурце на Одэры падхапілі яшчэ адну пасажырку, маю зямлячку Людмілу Корбут, якая чакала Крыстафа. З таго часу яна надоўга стала маёю з жонкаю сяброўкай. Жыла ў Бэрліне, добра валодала нямецкай, хадзіла з намі ў эміграцыйнае ведамства, памагала пісаць розныя анкеты. Затым прыязджала да нас у Віперсдорф, дзе мы жылі, у Копенік360. У самой лёс склаўся ня надта шчасьліва, але яна ахвотна памагала іншым. Як і яе нямецкі сябра Крыстаф — наш агульны найлепшы таварыш. Крыстаф Хойбнэр адзiн цi з групай валанцёраў пасьля доўга i рэгулярна прыязджаў у Менск, трэба была гасьцiнiца, зь якой у нас заўсёды ўзьнiкалi праблемы. Клапацiлiся мы з Анатолем Кудраўцом, якi пад той час надрукаваў у «Нёмане» некалькi вершаў Хойбнэра, часам хадайнiчалi праз Ванiцкага, а то замаўлялi самi. Налета Хойбнэр запрасiў нас на нейкiя iмпрэзы ў Бэрлiн, а то i ў iншыя гарады ФРГ. Там мы выступалi на малiтоўных сходах эвангелiстаў, давалi iнтэрв’ю газэтам. Спатыкалiся i з палiтыкамi, дэпутатамi бундэстагу. Двойчы я меў гутарку зь цяперашнiм мiнiстрам абароны, а тады проста дэпутатам спадаром Шарфiнгам, а другi раз былi на прыёме ў прэм’ера зямлi Нiжняя Саксонiя спадара Шродэра. Усе яны цiкавiлiся справамi Беларусi ды iмкнулiся ёй памагчы. Патрэба ў нямецкай дапамозе стала дужа канкрэтнай, як у Кудраўца ад наступстваў Чарнобыля захварэла ўнучка. У яе лячэньнi памагла Хельга Сiбаi, якая пазнаёмiла дзеда з уплывовым чалавекам у Нямеччыне, i шасьцiгадовая дзяўчынка з мацi паехала ў гарадок Iсьнi (зямля Альгой). Здаецца, тое дапамагло, хаця i няхутка.

У час наглых вiзытаў у Нямеччыну наш мiлы гiд Крыстаф Хойбнэр iмкнуўся паказаць нам розныя бакi нямецкага (заходняга, буржуазнага) жыцьця. I ў культурнiцкай сфэры, i ў побыце. Мы з Кудраўцом толькi глядзелi i маўчалi. Часам скупа абменьвалiся захапленьнем пасьля ў гатэлi. Адказаць Крыстафу тым жа па нашай радзiме пры ягоных наведаньнях Беларусi мы не наважылiся — баялiся шакаваць яго кантрастам. Тады здавалася — правiльна рабiлi, бо невядома, як бы ён паставiўся да таго кантрасту. А разам i да нас таксама.

Хаця, як пасьля выявiлася, ён ведаў пра нас ня меней за нас. Але як чалавек далiкатны нiдзе i нiчым ня даў нам зразумець таго…

Некалькi разоў нас з Кудраўцом клiкалi на кiрхентагi, якiя рэгулярна ладзiла эвангелiчная царква. Хойбнэр вазiў нас у Дортмунд, Гамбург, Франкфурт — цераз увесь захад Нямеччыны. Неяк напрыканцы iснаваньня ўсходненямецкай дзяржавы кажа: «Цi вы ня хочаце выпiць гэдээраўскага пiва?». Мы, вядома, хацелi, але як? Яшчэ стаяла славутая Бэрлiнская сьцяна, пры ёй была пiльная варта. Тады Крыстаф павёз нас у Ванзэе, дзе ў зарасьнiку на старых могiлках была вузкая праломiна ў сьцяне. Мы працiснулiся празь яе i апынулiся на ўскраiне ўсходненямецкага дорфу, знайшлi на вулiцы мясцовы гаштэт, дзе i выпiлi па куфлю ўсходненямецкага пiва за заходненямецкiя маркi. А як выбралiся назад, на той жа сьцяне напiсалi флямастэрам: «Тут былi два беларусы i адзiн немец». Паставiлi дату i ўтрох расьпiсалiся. Той знак нямецка-беларускага сяброўства, мабыць, пабурылi ўжо, i заходнiя немцы пiць пiва ў тую вёску езьдзяць на сваiх «фольксвагенах». Што ж, у час добры!

Пасялiўшыся на Танкавай, не адразу пазнаёмiўся з суседзямi. Мiнуў нейкi час, пакуль дазнаўся, хто жыве побач, на адной пляцоўцы. Вышэй на паверхах былi мастакоўскiя майстэрнi, але хто там гаспадарыў, я ня ведаў. Мае старыя знаёмцы-мастакi жылi ў iншых месцах — пераважна ў новым доме па вулiцы Сурганава. Таму трохi падзiвiўся, як аднойчы пачуў у тэлефоне запрашэньне зайсьцi ў пэўны нумар на дванаццатым паверсе.

Там была майстэрня мастака-графiка Яўгена Кулiка, якога я часам сустракаў на падворку. Вечна самотны, хваравiта згорблены, ён нетаропка iшоў з крамы цi ў краму, ветлiва вiтаўся i ўсё. Размовы мiж намi не ўзьнiкала. А тут ён гасьцiнна запрасiў сесьцi за стол, сказаў, што ёсьць справа. Апроч яго ў майстэрнi быў Мiкола Купава, яшчэ хтось незнаёмы. Яны мне паведамiлi, што мастакi падрыхтавалi лiст у Маскву з нагоды бядотнага стану беларускай мовы i цяпер зьбiраюць подпiсы. Я бегла прачытаў той лiст, мабыць, ён быў звычайны. Такiх лiстоў цягам стагодзьдзя было напiсана нямала, ды ўсё без анiякага знаку. Бо справа зусiм ня ў тым, што мова беларусаў сама па сабе гiне. Toe, што яна гiне, партыйнае кiраўнiцтва ведала ня горш за беларускiх iнтэлiгентаў, можа, лепш нават, бо валодала поўным наборам фактаў i лiчбаў. Але як да таго адносiлася? Калi iнтэлiгенты плакалi, дык партыйцы радавалiся, бо гэта было якраз тое, чаго ад iх вымагала iх вера, да чаго камунiсты iмкнулiся. А менавiта, да аканчальнай перамогi камунiзму ў паасобна ўзятай краiне з адзiнай мовай, адзiнай верай i адзiным кiраўнiцтвам ленiнскага ЦК на чале… Важна было хiба захаваць лiнгвацыд у сакрэце, не парушыць стану псыхалягiчнай камфортнасьцi высокага кiраўнiцтва ў гэтым пытаньнi. А тут нейкая жменька мастакоў i пiсьменьнiкаў сунуцца са сваiм лiстом… Цi ведалi гэта тыя, што пiсалi лiсты-жальбы ў высокiя партыйныя органы?

Мабыць жа, ведалi, бо ня першы раз рабiлi тое. Але ўсё роўна рабiлi, бо нiчога iншага не заставалася, а рабiць было трэба. Хоць бы дзеля чысьцiнi ўласнага сумленьня, дзеля прыкладу наступным пакаленьням, якiм наканавана рабiць тое самае. Каб яны ў мiнулым бачылi прэцэдэнт. На якi-небудзь посьпех таго мог спадзявацца хiба скончаны дурань.

Я падпiсаў лiст, якi празь дзень-другi, папоўнены iншымi подпiсамi, мастакi адправiлi ў Маскву — Гарбачову. Асабiста я прычынiўся да моўнай справы не ўпершыню. Год таму надрукаваў у «Известиях» артыкул менавiта ў абарону мовы, нядаўна з тым жа выступаў па маскоўскiм тэлебачаньнi ў прамым эфiры. Тады маiм калегам у студыi НТВ быў выдатны ўкраiнскi пiсьменьнiк Уладзiмер Яварыўскi, i мы ўдвух зьвярталiся да расейскай iнтэлiгенцыi дапамагчы нам абаранiць нацыянальныя сьвятынi. Водгуку, на жаль, нiякага ня мелi. Зянон Пазьняк надрукаваў у эстонскiм часопiсе «Радуга» выдатны артыкул, прысьвечаны лiнгвацыду нашае мовы. Нямала выступалi ў абарону мовы Hiл Гiлевiч, Рыгор Барадулiн, Анатоль Вярцiнскi ды iншыя пiсьменьнiкi. Цяпер мы ўпершыню зьвярталiся непасрэдна да генэральнага сакратара ЦК КПСС. Hi на што не спадзеючыся, чакалi, аднак, адказу. Некаторыя пачалi жартаваць: ну, цяпер мову ўзаконяць, прымусяць кiраўнiцтва загаварыць па-беларуску. Iншыя толькi крыва ўсьмiхалiся. Выказвалася такая думка, што Машэраў, калi б не загiнуў, вярнуў бы мову ў канстытуцыю БССР. Але iншыя казалi, што не вярнуў бы, бо сам яе i вывеў. Ды i наогул невядома, цi ведаў ён хоць бы слова пабеларуску… Якраз на той час у Менск прыехала на гасьцяваньне група касманаўтаў i разам — стары Панамарэнка. Для сустрэчы зь iмi на Вайсковы завулак былi запрошаны некаторыя дзеячы культуры, патэлефанавалi i мне. Я трохi зьдзiвiўся — навошта? Бо нiколi не захапляўся космасам, мала каго з касманаўтаў ведаў. Але змушаны быў пайсьцi. Там ужо былi Клiмук, Кавалёнак, Церашкова з дачкой, яшчэ нехта. Гасьцей, як i належыць, пасадзiлi на ганаровыя месцы за сталом, пачалiся тосты i размовы. Празь нейкi час чынны парадак парушыўся, сфармавалiся групы «па iнтарэсах». На адным канцы стала ў акружэньнi захопленых дамаў прыгожыя касманаўты вымаўлялi добра пасоленыя анекдоты, а на другiм — штось цiхiм голасам распавядаў Панцеляймон Кандратавiч. Я прыслухаўся. Падобна, то была старая байка пра тое, як Панамарэнка ордэры на арышт беларускiх пiсьменьнiкаў замянiў у Сталiнана ордэны для iх. Тое далося яму вельмi складана, сам змушаны быў ратавацца, — праз Слуцак i Бабруйск таемна дабiрацца да Масквы i там дамагчыся прыёму ў Сталiна. Сталiн уратаваў ад Берыi гонар беларускай лiтаратуры Купалу, Коласа, Броўку з Глебкам. Той расповед старога боса меў посьпех, нехта прапанаваў тост за здароўе дарагога Панцеляймона Кандратавiча. Пасьля пра яго гераiчны ўчынак напiсалi газэты, ня раз распавядаў Барыс Сачанка (якi неўзабаве надрукуе артыкул, як «незавязаныя шнуркi», а зусiм не кадэбiсты згубiлi жыцьцё Янкi Купалы). Панамарэнка пры жыцьцi рабiўся высакародным героем беларускай гiсторыi.

Аднак неўзабаве сталася працьверазеньне, гераiчная аўра Панамарэнкi прыцьмела. «Вучоны крот» адкапаў у бяздонным партархiве засакрэчаныя раней лiсты Панамарэнкi да Сталiна, дзе беларускi гаўляйтар сьлёзна просiць дазволу як найхутчэй арыштаваць ворагаў народу, нацыяналiстаў Янку Купалу, Якуба Коласа i яшчэ некаторых шкоднiкаў, «вредящих успешному строительству социализма в БССР». Чаму Сталiн ня ўважыў ягоную просьбу, засталося невядома, але наўрад цi ў тым ёсьць якая заслуга Панамарэнкi. Як вядома, паперка ў сучаснай папяровай цывiлiзацыi — вялiкая сiла. Рукапiсы не гараць, але ня ўсе гараць i даносы, што ўвогуле памагае iсьцiне, да якой iмкнецца лiтаратура. Прынамсi павiнна iмкнуцца.

Мiж тым адказу падпiсантам з ЦК КПСС доўга не было, хаця нiхто яго дужа i не чакаў. I раптам навiна — прыехала камiсiя ЦК КПСС разьбiрацца з праблемай мовы ў Беларусi. Пачалi выклiкаць, як і належала — сакрэтна, па адным, у асобны кабiнэт будынку ЦК. Мяне паклiкалi цi не адным зь першых. У кабiнэце сядзелi два надзьмутыя чыноўнiкi са Старой плошчы, тут жа прыткнуўся Iван Антановiч. Гутарка скiроўвала такiм чынам, што падпiсанты не разабралiся, прыватныя факты («факцiкi») выдалi за тыповыя i ў вынiку напiсалi няпраўду, што кладзе пляму на партыйную палiтыку ў Беларусi. Мова беларусаў нармал ёва функцыянуе, пасьпяхова разьвiваецца, агульныя тыражы беларускамоўных газэтаў у параўнаньнi зь мiнулай пяцiгодкай узрасьлi на… працэнтаў. 80 працэнтаў усiх школаў у Беларусi беларускамоўныя. «Ды няма нiводнай беларускай школы!» — не ўстрымаўся я. Чыноўнiк адразу змоўк. Ён не прывык, каб яму пярэчылi цi нават яго перапынялi. Памаўчаўшы, сказаў, што заўтра яны паедуць па абласьцях i на месцы пазнаёмяцца з моўнай абстаноўкай.

Праз колькi дзён паклiкалi зноў. Другi раз Антановiча не было, у кабiнэце сядзелi толькi масквiчы. Яны бадзёра паведамiлi, што езьдзiлi на Гродзеншчыну, асабiста зайшлi ў выпадковую на iхнiм шляху школу, i тая школа аказалася цалкам беларускай. «Якая гэта школа? — запытаўся я. — Напэўна, у Гудзевiчах?» Чыноўнiк зьбянтэжана ўставiўся на мяне: «А вы адкуль ведаеце? Хто вам сказаў?» — «Каму ж не вядома, дзе ў нас беларуская школа напаказ? У Гудзевiчах. Там i настаўнiк такi — беларускi энтузiяст Белакоз». Тыя два зазiрнулi ў паперку — так, Белакоз, ага… Здаецца, я iм штось сапсаваў, цi, можа, мне так здалося. Наўрад цi iхнi спэктакль можна было чымсь сапсаваць… Як i трэба было чакаць, карысьцi з нашага лiста было няшмат, нiчога ў моўнай праблеме не зьмянiлася. Змаганьне за яе даўно набыло хранiчны характар, то разгаралася, то затухала безь якiх-небудзь вынiкаў. Але на той раз нiкога не пасадзiлi, ня звольнiлi з працы — i то вынiк. Усё ж, здаецца, наблiжалiся iншыя часы, якiя несьлi надзею.

Улетку пасьля Купальля зьявiлася нагода паехаць у Iталiю. Зьезьдзiць у Iталiю я заўжды быў рады, памятаў яе з даўняй паездкi ў Рым, яна запомнiлася мне як жаданае сонечнае сьвята. На гэты раз запрашала мэрыя гораду Тэрнi, сталiцы правiнцыi Умбрыi. Ехала нас трое — апроч мяне яшчэ Дайнека з Таварыства дружбы i вядомы Iван Iванавiч Антановiч з ЦК.

У напаленым летняй гарачынёй аэрапорце iмя Мiкелянджэла нас чакаў жвавы гаваркi iтальянец з iмем Джорджыо, якi на новенькай «Альфа-Рамэа» паiмчаў усiх у Тэрнi. Летняя Iталiя нават праз шкло аўтамабiля выглядала цудоўнай, казачнай краiнай, мы iмчалiся па новай аўтастрадзе з хуткасьцю 120 кiлямэтраў у гадзiну. Побач мiльгала кустоўе прысадаў зь белымi i жоўтымi кветкамi, здаля велiчна праплывалi хвойныя парасоны пiнiяў. На схiлах абпаленых сьпёкай гораў грувасьцiлiся каменныя будынiны старажытных гарадкоў з касьцёламi пасярэдзiне, замкi, абстаўленыя кiпарысамi вiлы. Тэрнi як горад з сучаснай iндустрыяй быў меней прывабны, затое вадаспад на ягонай ускраiне, знакамiты Каскадо, незвычайна ажыўляў увесь навакольны ляндшафт.

З гораду Джорджыо павёз нас у свой курортны гарадок Педылюка, дзе жыў зь сям’ёй. Крывая дарога доўга вiлася памiж белых скалаў i прывяла да невялiкага ўтульнага пасёлачку, што прыткнуўся да крутаватага схiлу на беразе горнага возера. Над пасёлкам грувасьцiлiся руiны старажытнага замку, а па той бок высiлася белая скульптура Мадонны на зялёным пагорку-сопцы. Усё тое маляўнiча адбiвалася ў цiхай азёрнай вадзе.

Мы пасялiлiся ў прыдарожным матэлi, i Джорджыо Бергамiнi пачаў нас вазiць на ўласным старэнькiм дызелi, якi ў яго ўвесь час псаваўся. То пацячэ вада з радыятару, то выбухне шына… Мы зьезьдзiлi ў Тэрнi, за Тэрнi на сядзiбу ягонага прыяцеля-мастака. Сядзiба тая, званая студыяй, была збудавана з старога млыну, пасярод памяшканьняў па каменнай падлозе цёк чысты i сьцюдзёны ручай. Стары бацька мастака частаваў нас вiном i распавядаў, як працуе сын. Паводле прафэсii ён мэталюрг, а мастацтва — ягонае хобi. Зьезьдзiлi ў горную вёсачку Палiна, зь якой адкрываўся цудоўны пагляд на шырокую, завалочаную шызай дымкай далiну. Тая вёска ў сусьветную вайну была партызанскай базай, i яе насельнiкi мелi пляны завязаць сяброўства зь беларускiмi партызанамi. У Тэрнi давялося прысутнiчаць на адкрыцьцi беларускай мастацкай выставы, то было ўвогуле сорамнае вiдовiшча. Тузiн старадаўнiх (40–50-я гг.) карцiнаў на тэмы ўздыму льнотрасты цi заключэньня дамовы аб сацспаборнiцтве, партрэтаў перадавiкоў вытворчасьцi, разьвешаных у невялiчкай зальцы, рабiлi гнятлiвае ўражаньне на рэдкiх наведвальнiкаў. Сапраўды, паказваць тое ў краiне высокага клясычнага мастацтва было для арганiзатараў выставы вялiкай саманадзейнасьцю, мабыць, i яны разумелi тое. Пасьля яе закрыцьця ўсе экспанаты былi безгаспадарча пакiнуты, нiхто iмi не апекаваўся. Назад на радзiму iх прывёз усё той жа Джорджыо — паводле ўласнай iнiцыятывы i за свой кошт.

Сьвяточнай нядзеляй паехалi ў Флярэнцыю, то была, мабыць, самая незабыўная мая паездка. Я ўбачыў сапраўдную статую Давiда на плошчы перад саборам, у якiм калiсьцi спатыкалiся героi несьмяротнага Дантэ, а ў знакамiтай галерэi Уфiцы цяжка было стрымаць сьлёзы перад палотнамi Сандра Бацiчэлi, якiя я памятаў з рэпрадукцый пары сумнага майго юнацтва. У невялiчкай утульнай траторыi выпiлi па пары бакалаў к’янцi, якое тады палюбiлася мне на ўсё жыцьцё. Джорджыо паслугоўваўся намi i за шафёра, i за гiда, i за клапатлiвага гаспадара. У асобе гэтага iтальянца мы набылi тады вернага i шматгадовага сябра. Цi ня кожны год пасьля ён прыяжджаў у Менск — то са спартоўцамi, то з турыстамi, то зь ветэранамi-партызанамi, а то як дарадца iтальянскай фiрмы па рэканструкцыi аўтадарогi Брэст — Масква. Я дапамог яму наладзiць супрацоўнiцтва з Таварыствам дружбы, i Арсен Ванiцкi заўсёды з радасьцю прымаў яго за фiлiжанкай кавы. З Антановiчам ягоныя адносiны ня надта ладзiлiся, увесь час нашага гасьцяваньня ў Iталii яны аб чымсьцi спрачалiся. Джорджыо належаў да iтальянскiх камунiстаў, а Антановiч, як вядома, да савецкiх, — мабыць, у тым i палягаў канфлiкт памiж iмi. Усё ж iтальянскiя камунiсты былi iншай пароды, чым нашы, савецкiя.

Джорджыо стараўся падтрымаць мяне эканамiчна ў пару, як у нас разгулялася палiтыка-эканамiчная крыза, ня стала нi гарэлкi, нi харчу. Аднойчы патэлефанаваў з Менскага матэлю, кажа: прыяжджай па гасьцiнец. Толькi на аўтамабiлi. Я паехаў, усё думаючы, якi то гасьцiнец, што па яго трэба ехаць на аўтамабiлi? Аказалася, то была цэлая скрынка к’янцi, схаваная ў Джорджыо пад сядзеньнем ягонага мiкрааўтобуса. Я зьдзiвiўся: як жа ты тое прывёз? Джорджыо толькi ўсьмiхаецца: «Iтальяно — буно кантрабандысто!». Што ж, дзякуй табе, вопытны кантрабандысто, мы доўга ўспамiналi цябе, п’ючы зь сябрамi тваё цудоўнае к’янцi. Аднойчы i я яго выручыў у сiлу маёй магчымасьцi. Ён лiчыць, што нават вельмi.

Рэч у тым, што ягоны падлетак-сын трапiў у матацыклетную аварыю i зламаў нагу. Iтальянскiя лекары зрасьцiлi яе, але нага аказалася карацейшаю за здаровую. Патрэбна была новая апэрацыя, якую пагадзiўся зрабiць знакамiты доктар Елiзараў з Кургану. Джорджыо павёз сына туды, дзе нiкога ня меў знаёмага, ня ведаў мовы i пачуваўся дужа бездапаможна. У дадатак яго абрабавалi. Бяз грошай i без дакумантаў ён апынуўся ў мiлiцыi i тады ўспомнiў пра Менск i Быкава. I вось позна ноччу на маёй кватэры раздаецца званок з далёкага Кургану, палкоўнiк мiлiцыi пытаецца, цi я ёсьць пiсьменьнiк Быкаў, пра якога ён нядаўна чытаў у газэтах. А пасьля пытаецца, цi ведаю я iтальянца з прозьвiшчам Бергамiнi, якi затрыманы ў Кургане? Вядома ж, я найлепшым чынам атэставаў мiлiцыi майго малашчасьлівага сябра, якi нейкiм чынам нарэшце выблытаўся з свайго незайздроснага становiшча. Апэрацыю сыну зрабiлi ўдала, я за тое асабiста падзякаваў доктару Елiзараву, а Стэфано неўзабаве спрытна танчыў на ўласным вясельлi.

Як я ўжо казаў, Джорджыо шмат разоў наведваў Беларусь i кожны раз бываў у маёй кватэры на Танкавай. Аднойчы — зь сям’ёй: жонкай Аннай i дачкой Сiмонай, некалькi разоў прывозiў сваiх сяброў з Тэрнi i ветэранаў з Палiна. Натуральна, ён таксама запрашаў мяне зь Iрынай у Iталiю — адпачыць i пакупацца ў Адрыятыцы, дзе Анна мела жыльлё. Мы былi ўдзячныя нашаму мiламу iтальянцу, але не паехалi. Не паехалi i тады, як я атрымаў узнагароду ад прэзыдэнта Iталii, а таксама прэмiю сьв. Валяньцiна. Нялоўка было выступаць у ролi беднага родзiча, якi спадзяецца на ласку гаспадара. Тым болей, што i гаспадар быў ня зь лiку багацеяў… Госьць, амаль як заўсёды, быў бедны i iмкнуўся хаця не згубiць рэшту гонару — тое апошняе, што ён яшчэ крыху меў.

Зь сярэдзiны 80-х гадоў мае кнiгi даволi часта выдавалiся ў Саюзе; у Беларусi крыху радзей. Ганарары ў рублях былi стандартныя, можа быць, мне як ляўрэату трохi падвышаныя. Так, за кнiгу прозы старонак на 500 можна было купiць «Жыгулi». Iншая справа, што купiць шмат што не было магчымасьцi, усе папулярныя або каштоўныя тавары вольна не прадавалiся. Трэба было хадайнiчаць перад уладамi (пераважна — партыйнымi) або мець блат у гандлёвых структурах. Праўда, Саюз пiсьменьнiкаў у гэтых адносiнах меў пэўныя прывiлеi, прыкладам, на аўтамабiлi цi пыжыкавыя шапкi, i шырока карыстаўся iмi. Грошы ў грамадзтве, арганiзаваным паводле плянава-разьмеркавальнага прынцыпу, мелi другасны характар. Але прыватна-ўласьнiцкiя патрэбы людзей упарта не хацелi лiчыцца з тым i iснавалi незалежна ад дзяржаўных устанаўленьняў. Раптоўна ўспыхнуў бум на кнiжкi (бы ў прадчуваньнi хуткага разьвiтаньня з кнiжнай цывiлiзацыяй), вартую кнiгу нельга было набыць бяз блату, падпiсацца на клясыкаў — таксама. Заходнiя iнтэлектуалы тады зайздросьцiлi нам, бо ў Эўропе прэстыж лiтаратуры даўно ўжо ўпаў, уступiўшы аўдыёвiзуальным атрыбутам культуры, кнiга ўвачавiдкi губляла духоўную ды iнфармацыйную каштоўнасьць. Але нашы кнiгi яшчэ прадаўжалi выдаваць i на Захадзе. Асаблiва ў сацыялiстычных краiнах. Толькi ў ГДР перакладам на нямецкую мову выйшла паўтара дзясятка маiх кнiг, трохi менш у ФРГ, Францыi, Iталii. Але з ганарарам за тыя выданьнi справа палягала складана. Рэч у тым, што зь нейкага часу выплату ганарараў, як i заключэньне дамоў на выданьне, узяла на сябе дзяржава ў асобе адмыслова для таго створанай арганiзацыi «Саюзкнiга». Былi ўстаноў лены i стаўкi падаткаў з ганарараў, якiя складалi 70 працэнтаў плюс 30 працэнтаў камiсiйных на карысьць «Саюзкнiгi». Такая гнуткая сiстэма давала магчымасьць наогул не плацiць за некаторыя выданьнi (напрыклад, iдэйна-шкодныя), увесь ганарар прысвоiць ва ўласнасьць дзяржавы. Як пасьля высьветлiлася, — для фiнансаваньня замежных аддзелаў савецкай выведкi, якая на той час ужо мела праблемы з грашыма. Аўтары атрымлiвалi так званыя чэкi, што атаварвалiся ў спэцкрамах з ласкавым назовам «Бярозка». Людзi старэйшага пакаленьня памятаюць тыя сарамлiва схаваныя дзе-небудзь у завулках крамкi ды iх загадкавыя вiтрыны, упрыгожаныя турыстычнымi плякатамi з выявамi расейскiх прыгажунь у какошнiках. Там i сапраўды было што купiць, каб толькi болей было тых чэкаў. Але ж аўтары замежных выданьняў атрымлiвалi iх на сьмех сабачы — 60 рублёў за кнiгу, i гэта быў яшчэ добры ганарар. А то плацiлi па 40, 20 i нават па 10 рублёў за выданьне. I ўсё тое — паводле закону, скардзiцца на якi не было прынята. Вялiкi «законьнiк» Багамолаў судзiўся з пэўнымi арганiзацыямi ў Маскве i высудзiў 15 рублёў-чэкаў за пульхны раман, выдадзены ў Чэхаславаччыне. Зрэшты, што да выдавецкай практыкi некаторых сацкраiн, дык тая часам iшла на парушэньне савецкiх законаў — кнiгi выдавалiся без афiцыйнай дамовы, амаль пiрацкiм спосабам. Затое ў выпадку прыезду аўтара ў краiну да моманту выхаду кнiгi яму плацiлi ганарар толькi з утрыманьнем унутранага падатку. Але тая практыка хутка была забароненая. За «парушэньне правiлаў валютных апэрацыяў» каралi строга. Спадчыньнiкi нобелеўскага ляўрэата Б. Пастарнака апынулiся ў турме за тое, што адважылiся атрымаць нейкiя грошы, якiя належалi нябожчыку. Iншых прасьледавалi па лiнii барацьбы супраць валютчыкаў-фарцоўшчыкаў…

У мяне ў Парыжы рыхтавалася да выхаду цi ня трэцяя кнiга прозы, i знаёмая супрацоўнiца выдавецтва Люся Катала прыслала выдавецкае запрашэньне. Узяўся афармляць дакумэнты на паездку — аб’ектыўкi, характарыстыкi, анкеты-вiзы, даведку аб стане здароўя. Паводле прыватнай дамоўленасьцi з выдавецтвам меўся прыехаць у першай дэкадзе кастрычнiка, якраз да моманту выхаду кнiгi, каб пасьпець атрымаць ганарар. Iмкнуўся ўсё зрабiць упару, i прыехаў у Парыж, як дамовiлiся. У аэрапорце Дэ Голь мяне спаткала клапатлiвая Люся (дарэчы, наша зямлячка з Бабруйску), на аўтамабiлi павезла ў Лацiнскi квартал, дзе быў замоўлены гатэль. Па дарозе паведамiла «прыемную» навiну: учора ў выдавецтва прыехаў парыжскi ўпаўнаважаны «Саюзкнiгi» i забраў мой ганарар. Рэшту, што мне належыць, я магу атрымаць у Маскве.

Усё стала зразумела. Тыдзень майго гасьцяваньня ў Парыжы меўся абысьцiся кiшэннымi франкамi, якiя прэзэнтавала выдавецтва. Тры тысячы ганарару пайшло на фiнансаваньне мiлай выведкi, што i «суцешыла» аўтара. Мабыць, спачуваючы маёй фiнансавай няўдачы, выдавецтва iмкнулася кампэнсаваць яе адмысловым клопатам — павяло ў знакамiтую «Ратонду», дзе частавала марскiмi вожыкамi. А ўвечары за мной у гатэль заехаў Яфiм Эткiнд, павёз на кватэру да Катала, дзе адбылася прыязная гутарка са славутымi эмiгрантамi Вiктарам Някрасавым, Андрэем Сiняўскiм i Марыяй Васiльеўнай Розанавай. Сiняўскi пачуваўся даволi бадзёра i, як калiсьцi Камю, на ўсё i ўсiм казаў НЕ, што трохi мяне зьдзiвiла. Вiктар Платонавiч выглядаў кепска, жыць яму засталося няшмат. Люсiна сяброўка Iрына Сакалагорская назаўтра звазiла мяне ў Барбiзон, улюбёную вёску постiмпрэсiянiстаў, а таксама на славутыя могiлкi Сен-Жэнеўеў дэ-Бавуа, якiя да канца дня забясьпечылi мой пэсымiзм. Муж Iрыны быў на той час дэканам Сарбоны, i ён арганiзаваў мне лекцыю-ыступ ва Усходнiм унiвэрсытэце, дзе вывучалiся ўсе мовы Савецкага Саюзу, апроч беларускай. Я папытаўся, чаму так? Адказалi, што няма зацiкаўленьня: тую мову нiхто ў Парыжы ня ведае. Вось гэта сюрпрыз! Але чаму ж сюрпрыз? — думаў я. Чаму яе павiнны ведаць у Парыжы, калi ня хочуць ведаць у Менску?

Дыктат Масквы ў галiне яе выдавецкай палiтыкi распаў сюджваўся далёка i дасягаў драбнiцаў. Аднойчы мы былi з дэлегацыяй Саюзу пiсьменьнiкаў у Сафii i мелiся атрымаць там нейкi ганарар. З выплатай яго балгары доўга цягнулi i толькi ў апошнi дзень паклiкалi нас у бухгалтэрыю. Там, нiбы мiж iншым, паказалi атрыманую з Масквы тэлеграму, дзе значылася, колькi каму з нашых аўтараў належала заплацiць у працэнтах. Сыракомскаму — 60, Ахмадулiнай — 90, Вазьнясенскаму — 75, Быкаву — 15. Чаму так — было незразумела. Высьветлiлася толькi тады, як атрымалi грошы — усiм прыкладна па 200 леваў, — незалежна ад жанру i памеру публiкацыяў. У тым была сьвятая сацыялiстычная справядлiвасьць, як жартавалi масквiчы. Тады ж у Плоўдзiве са мной здарыўся першы сардэчны прыступ, сталася дужа кепска. Добра, што побач былi сябры. Ратаваў мяне мой аднагодак, славуты паэт Косьця Ваншэнкiн, духоўна суцяшала Бэла Ахмадулiна. Зь iх дапамогай неяк выкараскаўся, хоць i давялося паляжаць у балгарскiм шпiталi.

Будаваў у Ждановiчах дачу i думаў: буду пiсаць! На другiм паверсе, у цесным куточку. Мiж бярозак, што высiлiся над дахам, пазiраючы на падворак з ружамi ўнiзе. Але не пiсалася мне на дачы. Усё тут шкодзiла — i размовы суседак побач, i брэх сабак, i дзiцячая гамана зь пiскам i крыкам. А то яшчэ радыё аднекуль з боку блiзкай дарогi. Напрыканцы лета рашыў: паеду ў Нiду. Усе дужа хвалiлi — здатнае мейсьцейка на беразе затокi, поруч з жоўтымi дзюнамi.

Пуцёўкi дастаў у лiтоўскiм лiтфондзе, трэба было здабыць дазвол. Hiда — у памежнай зоне, проста туды не паедзеш. Хтосьцi расказваў, як выправiўся без дазволу, дык завярнулi, прывезьлi ў Калiнiнград, бы парушальнiка. Ведама ж, нашыя межы — заўжды на замку. Нават ад самiх сябе.

Па штамп-дазвол давялося хадзiць разы тры. То ня ў тыя гадзiны, то рана, то позна. То начальнiк на прафзанятках, то па справах у свайго начальнiка. Нарэшце штампы паставiў. Рабiў ён тое з такiм шкадаваньнем, бы губляў палову сваёй зарплаты.

На гэты раз ехаў на сваёй «волзе» з Рыгорам Барадулiным, што сеў поруч, ды Iрынай на заднiм сядзеньнi. Рыгор быў дужа рады, што вырваўся нарэшце з апрыклага Менску, што наперадзе вольны месяц, калi можна папiсаць вершы — ня ўрыўкамi, а як мае быць. Цяпер ён штось распавядаў, сыпаў прымаўкамi, дасьцiпнымi слоўцамi, праяўляючы надзвычайную рухавасьць розуму i думкi. То, вядома, ня чыста беларуская рыса, мабыць, часткова латыская, прынятая ў спадчыну ад яго паўлатыша-бацькi. Слухаць яго — насалода, нават калi ён гаворыць экспромтам i не абавязкова вершамi, а вельмi дасьцiпнай прозай. Здаецца, ягоная проза ў той раз мяне падвяла. Трохi заслуханы ёю, за Ашмянамi пачаў выяжджаць на магiстральную дарогу. Быў слотны, туманны ранак, пацелi шыбiны ў аўтамабiлi. Пярэдняе шкло ўвесь час цёрлi дворнiкi, бакавыя заставалiся матавыя. Перад паваротам налева толькi аднойчы зiрнуў управа i павярнуў. I тут жа жахнуўся — поруч, амаль упрыцiрку, невядома адкуль вынiкла машына, абагнала мяне i рэзка затармазiла. Каб ня ўрэзацца ў яе, я таксама затармазiў, а затым i спынiўся. З машыны выскачыў разьлютаваны кiроўца i накiнуўся на мяне, стараючыся выхапiць мяне з салёну. Мае пасажыры, нiчога не разумеючы, пачалi крычаць, Рыгор выскачыў на дарогу, Iрына дамагалася ў нападнiка — у чым справа?

Што мы зрабiлi ня так? Я дык ведаў, што зрабiў ня так i чаго заслугоўваў. Добра, што той кiроўца, хоць i лiха ехаў, ды не спудлаваў, а то б пакацiлiся абодва пад адкос з дарогi. (Цiкава, што на тым скрыжаваньнi годам пазьней разьбiўся мой гарадзенскi сябра Барыс Клейн, паўгода хадзiў на мылiцах. Заклятае месца!)

Астатняя дарога выдалася без здарэньняў, хаця мае паджылкi яшчэ доўга дрыжэлi.

З таго вопыту я зразумеў, што небясьпека пiльнуе аўтамабiлiста ня толькi на дарозе, на вулiцы, але можа быць i ўнутры аўтамабiля. Ведама, ва ўсiх адносiнах лепей за ўсё езьдзiць без пасажыраў, калi гэта магчыма. Гродзенскi мастак Пушкоў пагадзiўся падвезьцi суседа, ды перакулiўся каля Друскенiкаў, i змушаны быў некалькi гадоў плацiць таму — за прычыненую iнвалiднасьць.

Гады праз два пасьля таго здарэньня, на другой ужо машыне ў Менску ня змог пазьбегнуць сутыкненьня (зноў не прапусьцiў), i на перакрыжаваньнi самазвал дужа ўлупiў мне ў правы борт. Добра, што ў машыне я быў адзiн, без пасажыраў.

Каб пазьбегнуць аварыi (па ўласнай вiне), патрэбна ня толькi выконваць правiлы руху, мець спраўную тэхнiку i быць цьвярозым. Але яшчэ i мець вераўчаныя нэрвы, заўжды пачувацца спакойным. Нават калi ў цябе ўрэжа самазвал, не губляць раўнавагi. Я так ня ўмею i таму не лiчу сябе добрым шафёрам, хоць паезьдзiў за рулём нямала гадоў.

Пасьля я шмат езьдзiў з Рыгорам, прывык да яго гаворкi i рэагаваў на яе нармальна. У чымсь ён нават мяне супакойваў — найперш, вядома, добразычлiвай спаважнасьцю, якая для кiроўцы заўжды шмат значыць. Што ж да жонкi, зь якой мы езьдзiлi шмат гадоў, дык яна засвоiла абавязак памагаць весьцi машыну — папярэджваць, падказваць, напамiнаць. Толькi што не круцiць руль. Хаця аднойчы, як я нядбайна паставiў на касагоры машыну i тая пакацiлася да недалёкай рэчкi, Iрыне давялося яе ратаваць. Яна дагнала машыну, расчынiла дзьверцы, ухапiлася за рычаг [ручнога] тормазу i не дала машыне зрабiць буль-буль з крутаватага берагу. Прызнаюся, да майго гонару, — нiколi не сядаў за руль п’яны, нават учора ўвечары выпiўшы. Баяўся збольшага не аварыi (кажуць, што паводле статыстыкi ўсё ж цьвярозыя болей робяць аварый, чым п’яныя), а сустрэчы зь iнспэктарам. Уяўляў, што сказалi б мае нядобразычлiўцы, калi б пачулi, што Быкаў «папаўся п’яны за рулём». Дужа не хацелася даць iм дадатковай радасьцi. За чвэрць стагодзьдзя я аддаў аўтамабiлю цi ня болей сiлы i эмоцыяў, чым лiтаратуры. Прычына таго, вiдаць, у спазьнелым прыходзе да нас сусьветнае зьявы — аўтамабiлiзацыi. У той час, як людзi iншых краiнаў Эўропы i Амэрыкi выдатна засвоiлi машыны i дарогi, мы толькi пачалi садзiцца за руль. Некалькi дзесяцiгодзьдзяў наш чалавек за рулём лiчыўся аўтааматарам з адпаведнымi да яго адносiнамi ў грамадзтве. Неяк будучы ў Балгарыi, я запытаў пiсьменьнiка Косту Странджава, якi вёз мяне з Плоўдзiва ў Сафiю, каторая гэта ў яго машына, мабыць, ня першая? Коста з гонарам адказаў: пятая ўжо. А я тады ня меў яшчэ i першай.

Каб набыць першую (папулярныя на той час «жыгулi»), давялося хадайнiчаць перад аблвыканкамам, доўга чакаць ды i купiць амаль са скандалам: машына была разьмеркавана ў iншы раён — для перадавiкоў вытворчасьцi. Позна ўзяўся за руль, затое вучыў машыну, як нiхто з тых, што iх мелi зь дзяцiнства. Аднойчы ў Парыжы запытаўся ў Iрыны Сакалагорскай пра нейкую дэталь у яе рухавiку, i яна пацiснула плячыма — ня ведаю. Я капот нiколi не адчыняю. — А як жа ты езьдзiш? — Вельмi добра. Калi што псуецца, тэлефаную ў гараж, прыяжджаюць хлопцы i ўсё робяць, што трэба. А я — заплацiла i паехала… I так сорак год за рулём.

У нас так не бывае. У нас за недасканалую тэхнiку, дрэнныя дарогi, п’яных суседзяў-кiроўцаў плоцяць нэрвамi i жыцьцём. Мой мiлы аўтамабiльны сябра Алесь Ставер езьдзiў на разьбiтай машыне, зь няспраўным рухавiком, без надзейных тармазоў i загiнуў у дарожным здарэньнi. Застаўся рукапiс яго партызанскага раману, якi нiхто не схацеў выдаваць.

З уласнага вопыту засвоiў простую iсьцiну: калi ты сам сабе не паможаш, дык не паможа нiхто. Так ужо быў заснаваны i функцыянаваў наш славуты савецкi аўтасэрвiс, зь якiм я, як i шмат якiя «аўтааматары», паймеў нямала адносiнаў. Тыя адносiны не прыносiлi нiчога, апроч расчараваньня i прыкрасьцi. Калi ня горш. Генэрал Сульянаў паставiў на колькi хвiлiнаў сваю «волгу» каля менскага басэйну, i яна зьнiкла. Доўга шукалi, хадзiў да мiнiстра, наймаў экстрасэнса. Вопытныя людзi спыталi: машыну рамантаваў? Ключы аддаваў? Во ў тых i шукайце… Дужа падобна на праўду, — той аўтасэрвiс ужо тады быў бандыцкi. Але каб даць сабе рады, для пачатку трэба хоць штосьцi ведаць. Парады дабрахотаў-дарадцаў можна слухаць заўсёды, але не заўсёды iм верыць. Лепей за ўсё — лiтаратура. I з усяго яе тэхнiчнага мноства, набытага мной, самая надзейная — яна ж i самая элемэнтарная — iнструкцыя, штопрыкладваецца да машыны. Там ёсьць калi ня ўсё, дык самае неабходнае. У «Аўтасэрвiсе» няма i таго. У слаўны лiтоўскi Дом творчасьцi Нiды трэба было ехаць цераз Клайпеду, пасьля на пароме да прычалу Куршскай касы. За гушчаром хвойнiкаў здалёк бялелi пясчаныя горы-дзюны. На ўскраiне ладнага пасёлачку кучкавалася некалькi мадэрновых дамовак з масiўным франтонам сталовай. Далей над хвойнiкам высiўся паласаты слуп марскога маяка. То i была знакамiтая Нiда. Там я пiсаў «У тумане». Рыгорка ў будынку насупраць чытаў Платонава i пiсаў вершы. Увечары мы спатыкалiся i пешаходнай дарожкай iшлi ўнiз да берагу мора. Удзень наўзбоч той дарожкi ў траве Iрына зьбiрала рыжыкi, салiла на закусь. Закусь была цудоўная! Шкада, Рыгор даўно ўжо ня браў — набраўся ў свой час на жыцьцё. Ён быў упэўнены, што паэт, якi не прайшоў алкагольнае загартоўкi, кепскi паэт. Таму ёсьць безьлiч прыкладаў i самы красамоўны — сучасная беларуская паэзiя, якая — дрэнь. I ўсё таму, што паэты ня п’юць. Паўступалi ў партыю i баяцца атрымаць вымову. А з тым страхам якая ж можа быць паэзiя? То была сьвятая праўда. З усiх знаёмых цьвярэзьнiкаў мы паважалi толькi аднаго (i то не паэта) Алеся Адамовiча, якi тым ня менш цьвёрда i ня раз абяцаў пачаць пiць. Ды не сабраўся — заела палiтыка. А то жыў бы i дасюль.

Сюжэт «Туману» быў гатовы даўно. Iдэя чалавечай безвыходнасьцi нязрушна сядзела ў маёй сьвядомасьцi i час ад часу дамагалася рэалiзацыi. Некаторыя казалi: пэсымiзм, фаталiзм, розныя iншыя ўпаднiцкiя ўплывы. Можа, i так. Але колькi ў людзкiм жыцьцi здараецца канфлiктаў — з сабой цi з грамадзтвам, якiя разьвязаць немагчыма. Не паддаюцца нiякiм разумным высiлкам. I ня толькi ў сытуацыi, калi дабро супрацьстаiць злу. Але i тады, як пiсаў Гегель, калi канфлiкт ляжыць у адносiнах правага з правым. Toe ўжо трагедыя. Як паглядзець, дык усё чалавечае жыцьцё — трагедыя, бо ўсе пачуваюцца правымi. Нiхто ня лiчыць сябе вiнаватым.

Рыгор дужа хвалiў Платонава, я ж чытаў яго без ахвоты. Дужа ненатуральна, нязвыклая мова, зь вялiкiм нацiскам на паталёгiю характараў. З тае прычыны мне шмат што не падабаецца ў Дастаеўскага. Мабыць, я ўсё ж у большай ступенi рамантык, чым некаторым здаецца. Калi не ў сваiх творах, дык у сваiх чытацкiх прыхiльнасьцях. Дон Кiхот — во мая кнiга. Хаця тая прыхiльнасьць у мяне зь дзяцiнства, але ж усе мы — зь дзяцiнства. Не з унiвэрсытэту ж. Для Рыгора жыць — гэта пiсаць вершы. Гаварыць вершамi i думаць таксама вершамi. Таго нiякая сiла ня можа яго пазбавiць. I яшчэ жарсьцi. Грышкавы жарсьцi — рухавiк ягонай паэзii. Людзей ён дзелiць на дзьве катэгорыi — чорных i белых. Можа, i спрошчана, але затое дакладна. Цi так, цi гэтак. Вядома ж, тое не хрысьцiянскi — цалкам паганскi прынцып. Але натуральнаму чалавеку — Рыгору падабаецца паганства. Здаецца, пасьля ўсiх перажытых намi мiтрэнг ён мае рацыю.

Я сядзеў на дачы i замест таго, каб палiваць свае ружы, пiсаў нейкi артыкул. Апошнiм часам здорава даймалi газэты i часопiсы, зрэдчас радыё i тэле, — усiм спатрэбiлiся артыкулы наконт перабудовы. Мабыць, прафэсiяналаў-перабудоўшчыкаў бракавала, i яны ўспомнiлi аматара Быкава. Нядаўна яшчэ пазьбягалi ўспамiнаць маё iмя, цяпер жа напрамiлы Бог прасiлi: напiшы хоць што-небудзь. Я i пiсаў, а яны рэдагавалi, было, што i дапiсвалi i перапiсвалi так, як iм было трэба. Колькi разоў я даваў зарок не пiсаць, але яны былi квалiфiкаваныя прафэсiяналы i ўмелi дамагчыся свайго. I Быкаў чарговы раз змушаны быў пiсаць. У такi час прыйшла наша мiлая суседка Валянцiна Мiкалаеўна Мiльто, сказала, што ўчора адбылася нейкая катастрофа на Украiне, Захад дужа ўстрывожаны. Катастрофаў у нас заўсёды хапала, хаця пра iх i не паведамлялi, каб не псаваць настрой працоўных, не выклiкаць панiкi. I я не трывожыўся — працягваў сваю пiсанiну. Але ўсё ж весткаў пра бяду болела, штось перадало Бi-Бi-Сi. Надвячоркам стала вядома, што сапраўды сталася катастрофа — выбухнуў рэактар у Чарнобылi. Але тое — на Украiне, чаго нам баяцца?

У Беларускiм ЦК так i сказалi, калi туды патэлефанаваў хтось з дачных суседзяў. Але неўзабаве на сваю дачу ў пасёлку прыехаў Васiль Барысавiч Несьцярэнка, якi быў дырэктарам ядзернага цэнтру ў Соснах. Ён толькi што прыляцеў з Масквы i першым чынам завiтаў у ЦК бiць вялiкую трывогу, прымаць меры. Радыенуклiды ўжо засыпаюць Беларусь — прыборы рэгiструюць небясьпечныя дозы. Кiраўнiцтва ЦК яго супакойвала — нiчога страшнага. Той, аднак, не сунiмаўся — тузаўся да ўсiх iнстанцыяў, ужо ён разумеў, чым тое пагражала народу. Але што ён мог зрабiць? Што наогул можна было зрабiць? Кузьмiн, якому я патэлефанаваў, сказаў, што трэба ўжываць ёд. Некалькi кропляў ёду на драбок цукру, i ўсё. Болей сродкаў ад атаму мы ня мелi.

Увечары зь Кiславодзку патэлефанаваў Адамовiч, — ён выяжджае. Я жартам сказаў, каб з тым не сьпяшаўся, хай бы захаваўся адзiн зь беларусаў — дзеля чысьцiнi генафонду. Нам ужо ратавацца позна. Тым ня менш Адамовiч прыехаў. Адразу пабег у ЦК, дзе супакоiць яго таксама нiчым не маглi. Хаця перад тым i запэўнiлi Гарбачова, што беларусам чарнобыльскi атам не пагражае. Гарбачоў паставiў iх у прыклад украiнцам, якiя запанiкавалi i прасiлi грошы. Беларусы нiчога не прасiлi. Тады Адамовiч спаткаўся зь Несьцярэнкам i дазнаўся ад яго, што насамрэч нашыя справы — дрэнь. Галоўнае, няма прыбораў, каб мераць ступень паразы, няма нiякiх iншых сродкаў. Адамовiч паiмчаў у Маскву, да Гарбачова — ратаваць беларускую нацыю. Гарбачоў быў у стане вялiкай трывогi i разгубленасьцi — каму верыць? Партыйнаму кiраўнiцтву, якое маўчала, вучоным, што захоўвалi зайздросную вытрымку, цi «панiкёру» Адамовiчу? Усё ж ён паверыў дылетанту Адамовiчу, якому ўдалося празь яго выбiць нейкую колькасьць дазiметраў. Генсек адчуў нутром, чыя праўда i хто яго ашуквае. Зрэшты, мабыць, i самому Гарбачову хацелася ашукацца, калi б была магчымасьць.

На выхадныя, калi нi ў Маскве, нi ў Менску нiкога з начальства нельга было знайсьцi, Адамовiч прыехаў дадому. У гарадзкiх умовах спаткацца было немагчыма, нашы кватэры даўно i шчыльна праслухоўвалiся, i мы дамовiлiся махнуць на прыроду. Паехалi ў бок Iвянца, на Iслач, ля рачнога беражку паставiлi машыну. Пакуль жонкi Iрына i Вера ладзiлi закусь, паволi пайшлi мiж дрэваў. Саша пачуваўся дужа заклапочаны, нават падаўлены тым, што нядаў на адбылося. А галоўнае — замшэлай глухатой кiраўнiцтва, якое дбала пра адно: каб як мага далей ад народу схаваць небясьпеку. Каб ён цiха сядзеў i памалу, неўпрыкмет канаў, не трывожачы начальства. Мы тады мала што ведалi, але пра небясьпеку радыяцыi Адамовiч ужо начуўся ў Маскве. Ды й наш Несьцярэнка нямала пра тое паведамiў.

Акадэмiк Лягасаў распавёў болей за iншых, бо, мабыць, лепей за iншых ведаў, што гэта такое — чарнобыльскi выбух. Хутка атамныя электрастанцыi будуць выбухаць адна за адной, сказаў ён — Курская, Смаленская, Ленiнградзкая… Паратунку ад таго пры гэтай сыстэме акадэмiк ня бачыў i, мабыць, з тае прычыны празь нейкi час скончыў жыцьцё самагубствам. Адамовiч быў вельмi ўстрывожаны i сказаў, што надышоў час, калi трэба званiць ва ўсе званы — ратаваць чалавецтва. Да таго шэраг гадоў ён бiў у званы — ратаваў сьвет ад ракетна-ядзернага шаленства, цяпер надышла чарга рабiць тое ад «мiрнага» атаму. Мы павiнны як мага болей выступаць у друку, па тэлевiзii, проста гаварыць зь людзьмi, даводзiць, што iм нарыхтавала савецкае кiраўнiцтва на чале з выпрабаваным ленiнскiм авангардам. Гарбачоў, падобна, пачынае што-нiшто разумець, але ён адзiн, да таго ж абкружаны шчыльнай чэкiсцкай сьцяной, для якой не iснуе нiчога, апроч iхняй звыродлiвай iдэi — улады на грунце марксызму-ленiнiзму. Дзеля яе чысьцiнi i нязрушнасьцi яны гатовы ахвяраваць чалавецтвам. Тады ж Саша распавёў мне, як па сканчэньнi ўнiвэрсытэту яго вербавалi ў сэксоты i як ён выкручваўся. А нядаўна дазнаўся, што вярбоўка выпускнiкоў была зусiм ня выбарачнай, як пра тое гаварылi вербаўшчыкi (мы вас паважаем i толькi вам прапануем i г. д.), а спрэс i ўсiх, — каб кожнага мець у сваёй кiшэнi. З разьлiкам на ягоную кар’еру, удачу, непрадбачаныя абставiны, калi завербаваць будзе болей складана. Агенты-сэксоты ўсюды патрэбныя, менавiта яны, а зусiм ня члены партыi ёсьць галоўнае апiрышча рэжыму. Мабыць, сапраўды ўсе камунiсты — патэнцыяльныя цi сапраўдныя сэксоты, хаця, зразумела, ня ўсе сэксоты — камунiсты, нямала там i беспартыйных. То ёсьць згуртаваны i разгалiнаваны сакрэтны клан, якi пераўзыходзiць усе вядомыя ў гiсторыi кланы, у тым лiку i масонскi. Калгасьнiк з паляводчай брыгады такi ж сэксот з клiчкай, як i мiнiстар або прафэсар, i змушаны аднолькава верна служыць свайму куму, якому падпарадкаваны да сьмерцi. Бясьпека разводу не дае, слушна заўважыў калiсьцi Сакрат Яновiч.

Я тады папытаўся: як жа нам адносiцца хоць бы да некаторых сяброў, пра якiх можна з упэўненасьцю меркаваць, што яны — там? Што сэксоты. Саша са скрухай сказаў: «Увогуле тое — невырашальная праблема. Гэта ўсё роўна як сьмяротная кара. Што лепш — забiць усiх, каб сярод iх не прамiнуць нiводнага злачынцу, цi ўсiх памiлаваць, каб не дакараць нiводнага невiнаватага? Тое пазытыўна вырашыць нельга, у любым выпадку застанецца шанец на памылку, i на надзею таксама».

О, гэта праклятая людзкая надзея, матка дурных, як яе трапна вызначыў некалi Максiм Гарэцкi! Яе выдатна навучылiся скарыстоўваць усе — ад Гiтлера да Сталiна! Няшчасных быццам бы вялi ў лазьню, дзе труцiлi цыклёнам, стралялi ў Курапатах, сказаўшы, быццам саджаюць на дзесяць гадоў без права перапiскi. Будавалi турму народаў, а казалi — камунiстычнае грамадзтва, i заклiкалi да надзеi на сьветлую будучыню. Менавіта надзея болей як страх паралiзавала волю, адбiрала сiлы i суцяшала чалавецтва. А зараз, пасьля Чарнобылю, чым суцешымся? Распад плутонiю магчымы праз сто тысяч гадоў. Адамовiч спасылаўся на нядаўнюю выснову Макса Борна наконт таго, што калi нават нуклеярную катастрофу i ўдасца папярэдзiць, нiчога, апроч цёмнай будучынi, не чакае чалавецтва. Во што натварыла навука, тэхнiчны прагрэс i камунiзм разам з капiталiзмам напрыканцы тэхналягiчнага XX стагодзьдзя. Мiлы, разумны Саша, якую балючую праўду ты кажаш! I як нам жыць, ведаючы тую тваю праўду? — разгублена думаў я.

Выдавецтва «Мастацкая лiтаратура» выдала некалькi тамоў майго Збору твораў. Надышла чарга двух апошнiх, i я здаў у рэдакцыю рукапiс «Мёртвым не балiць». Гэтая аповесьць асобнаю кнiжкай у Беларусi не друкавалася (у Расеi таксама), упамiнак пра яе не дазваляўся. За тым пiльна сачыў сам куратар савецкай цэнзуры, намесьнiк загадчыка iдэалягiчнага аддзелу ЦК КПСС таварыш Сеўрук. Калі аднойчы В. Аскоцкі ў прадмове да зборніку маіх аповесьцяў напісаў пра яе некалькі фактаў, увесь тыраж кнігі вярнулі ў друкарню і прымусілі выдзіраць тыя старонк і. Друкарня, выдавецтва і аўтар артыкулу пратэставалі, ды марна. Зьнявечаная кніга пайшла ў продаж. Але час быццам зьмянiўся. З моманту першай, часопiснай публiкацыi аповесьцi мiнула болей за дваццаць гадоў, i выдавецтва вырашыла, што ў Зборы твораў аповесьць можна надрукаваць. Тым болей, як паведамiў мне дырэктар [выдавецтва «Мастацкая літаратура»] Мiхал Хведаравiч Дубянецкi, яна значылася ў каталозе i на кнiжнай ярмарцы сабрала нямала кантрактаў. ЦК КПБ у асобе А. Кузьмiна таксама не пярэчыў яе выданьню. Рэспублiканскi галоўлiт паставiў свой штамп, i рукапiс быў адпраўлены на палiграфкамбiнат.

Ды выдаўцы i iх аднадумцы, вiдаць, не ўлiчылi аднаго моманту — пiльнасьцi ўнутраных сэксотаў. I вось менавiта зь iхняй iнiцыятывы ў Менск з маскоўскага галоўлiту прыйшоў загад аповесьць Быкава не выдаваць. Дубянецкi паведамiў мне пра тое i раззлаваны сказаў, што ён паслаў у Маскву тэлеграму на iмя сакратара ЦК тав. Зiмянiна, дзе скардзiцца i пратэстуе. Усё ж i Зiмянiн, i Сеўрук — нашыя землякi, павiнны ж яны паспачуваць сваiм людзям. Бедны i наiўны, нягледзячы на свой партыйны вопыт, Мiхал Хведаравiч, на што ён спадзяваўся! Я распавёў яму пра выпадак з вайны, калi адзiн з палiцаяў расстрэльваў групу землякоў, сярод якiх быў ягоны стрыечны брат. Палiцай быў добры чалавек i як для брата зрабiў выключэньне — падаслаў яму ў магiлку сьвежага хвойнiчку. Усё ж брат… Дубянецкi мне не паверыў, сказаў: вось убачыце, яны свой загад адменяць. Трэба пачакаць адказу.

Замест iхняга адказу ён неўзабаве дачакаўся выклiку ў ЦК КПБ, строгай вымовы i ўрэшце — адстаўкi. Пазьней з руплiвым заступнiкам за беларускую лiтаратуру здарыўся iнфаркт, пасьля якога ён хутка апынуўся на Паўночных могiлках. Але тады прыгоды са злашчаснай аповесьцю працягвалiся. Паклiкаўшы мяне пасьля Дубянецкага, Кузьмiн сказаў, што трэба ў аповесьцi нешта перарабiць, хаця б для прылiку памяняць словы цi што? Тое дасьць падставу паведамiць у Маскву, што аўтар грунтоўна перапрацаваў твор. Я трохi падзiвiўся наiўнасьцi Аляксандра Трыфанавiча, але зрабiў так, як ён раiў, — трохi пачысьцiў стыль. I праўда, аповесьць у такiм выглядзе (надта, дарэчы, зьнявечаным пасьля шматлiкiх рэдагаваньняў) i была надрукаваная ў апошнiм томе майго Збору твораў. На гэты раз Сеўрук ня мог дамагчыся свайго i адступiў — вырашыў дабраць у iншым.

Завiтаўшы да мяне на кватэру, Адамовiч сказаў, што напiсаў лiст Гарбачову, прынёс, каб я яго прачытаў. То была скарга генсеку на яго падначаленага Сеўрука, якi даўно i нязрушна зрабiўся злым генiем беларускай лiтаратуры, у прыватнасьцi да пiсьменьнiкаў Быкава i Адамовiча. Далей у лiсьце iшоў пералiк выпадкаў, калi Сеўрук загадваў рэдактарам i дырэктарам выдавецтваў не друкаваць гэтых лiтаратараў, зьнiмаць са старонак часопiсаў iхнiя творы, выкiдваць артыкулы i нават не пушчаць Адамовiча ў замежныя паездкi, дзе ён павiнен быў выступаць з дакладамi. Ты падпiшаш? — пытаўся Адамовiч. Я выказаў сумнеў у карысьцi такога звароту, сказаў, што нiколi гэтым людзям ня скардзiўся, але падпiсаў. Чаго за кампанiю ня зробiш?

Доўга з Масквы не было нiякага адказу, затым абодвух падпiсантаў нечакана паклiкаў Кузьмiн. Ён зачытаў нам частку паперы, што атрымаў з апарату ЦК. Там паведамлялася, што з нагоды скаргi двух лiтаратараў у ЦК КПСС праведзена старанная праверка дзейнасьцi тав. Сеўрука В. Н. i што нiводзiн факт, прыведзены ў iхнiм лiсьце, не пацьвердзiўся. Дырэктары выдавецтваў i рэдактары часопiсаў паказалi, што тав. Сеўрук не ажыцьцяўляў у адносiнах да iх нiякага дыктату, што патрабаваньнi да пiсацеля Адамовiча былi зроблены па iх асабiстай iнiцыятыве. У заключэньне сакратару ЦК КПБ загадвалася прыняць меры ўзьдзеяньня да двух беларускiх паклёпнiкаў, якiя дапусьцiлi неадэкватныя выпады супраць адказнага работнiка ЦК КПСС. Адамовiч слухаў усё тое, i ягоны твар браўся чырвонымi плямамi, я ж адчуваў зласьлiвую радасьць за сябра — будзеш ведаць, як скардзiцца! Прачытаўшы, Кузьмiн таксама заўсьмiхаўся — ну што мне з вамi рабiць? Былi б члены партыi — паставiў бы пытаньне аб выключэньнi, а так… Перадам у прафсаюзную арганiзацыю, сказаў ён i шчыра засьмяяўся. Мы сумна засьмяялiся разам.

Ня ведаю, цi пiсаў што яшчэ Адамовiч у ЦК, я на тую гiсторыю амаль забыўся. Але як бы то нi было, Сеўрук усё ж вылецеў з ЦК i апынуўся… намесьнiкам галоўнага ў «Известиях». Пасьля працаваў яшчэ недзе, аж покуль ня стаў давераным дарадцам прэзыдэнта РБ. З чым абодвум — нашае зь нябожчыкам [Алесем Адамовічам] віншаваньне!

У краiне пачало адбывацца штось незвычайнае, немагчымае нiколi раней. Шмат якiя газэты, нават маскоўская «Правда», пiсалi аб неабходнасьцi перабудовы, беспэрспэктыў насьцi савецкай эканомiкi. Я надрукаваў некалькi артыкулаў у «Известиях» (шчыраваньнем Матукоўскага), у «Зьвязьдзе» i нават у «Советской Белоруссии». Галоўным чынам наконт нашага нядаўняга мiнулага. «Комсомольская правда» зьмясьцiла мой артыкул у абарону духоўных каштоўнасьцяў. То быў адказ на публiкацыю вядомага ваяўнiчага бязбожнiка, прафэсара Крывялёва. Цяпер бы я такi артыкул не пiсаў, але што зробiш, упушчанага ня вернеш. Тады здавалася, што рэлiгiя будзе на баку дэмакратыi, бо Хрыстос па сутнасьцi быў дэмакратам. Аднак сталася iнакш. Праз дужа кароткi час праваслаўная царква i камунiсты даволi гарманiчна паядналiся — галоўным чынам на еднасьцi iмпэрыялiстычнай iдэi, што прычынiлася да разбурэньня рэлiгiйных iлюзiяў у постсавецкiм грамадзтве.

Старая савецкая iдэалёгiя ўпарта не хацела саступаць са сваiх пазыцыяў. Калi Элем Клiмаў зьняў па сцэнару Адамовiча неблагi фiльм пра партызанку, чыноўнiкi ад кiнематографу рэзка супрацiвiлiся. Зьняты ў Беларусi, ён, натуральна, ня мог абысьцi ўвагу беларускага кiраўнiцтва, i калi фiльм неяк падтрымлiваў Кузьмiн, дык рэзка супраць выступаў аддзел культуры ЦК. Аднойчы менавiта Кузьмiн арганiзаваў абмеркаваньне фiльму грамадзкасьцю, для чаго былi запрошаны партызаны, ветэраны, некаторыя пiсьменьнiкi. Мы з Сульянавым выступiлi ў падтрымку фiльму, Антановiч — супроць, i з таго часу рэзка разышоўся з Адамовiчам.

Toe разыходжаньне не было нечаканасьцю для абодвух. Супраць Адамовiча на тым часе стварылася пэўная апазыцыя ў Беларусi, асаблiва сярод маладых нацыяналаў. Прычына таго была простая — Адамовiч сваю прозу пiсаў парасейску, хаця лiтаратуразнаўства i крытыку — па-беларуску. Аднойчы ён зьмясьцiў (здаецца, у «ЛiМе») дыскусiйны артыкул пра неабходнасьць падвышэньня iнтэлектуальнай вартасьцi беларускай прозы, якая, на думку аўтара, празьмерна ўпадабала грэцца каля нацыянальнага «цяпельца». Toe выклiкала гарачае незадавальненьне маладых, падагрэтае пэўнымi людзьмi з ЦК. Урэшце i кiраўнiк Саюзу пiсьменьнiкаў Ніл Гілевіч стаў у шэраг працiўнiкаў Адамовiча, што стала для апошняга зусiм нясьцерпным i падрыхтавала ягоны ад’езд у Маскву. Там яго абралi дырэктарам iнстытуту кiнамастацтва. Шмат хто ўзрадаваўся ад’езду, мне ж стала дужа сiратлiва бяз Сашы. Хаця ён i званiў з Масквы, коратка пiсаў, зрэдку прыяжджаў у Менск, дзе заставалася ягоная сям’я — жонка Вера i дачка Наташа. Але ўжо было пэўна, што ў Менск ён ня вернецца — на вялiкi жаль ягоных сяброў, якiя яго вельмi любiлi. Некалi звычайна маўклiвы Навум Кiсьлiк сказаў пра Сашу: «Калi б ён пiў, яму б цаны не было». Гэта была вышэйшая адзнака Адамовiчу ад пiтной кампанii. Але ў Менску яму даўно стала цесна i душна, зрэшты, таксама як i ў Маскве, адкуль ён аднойчы ўжо ўцякаў менавiта ў Менск. Мабыць, чалавеку гэткага сумленьня i таленту нiдзе няма месца на сьвеце. У Менску ён прабыў столькi гадоў толькi дзякуючы падтрымцы Кузьмiна, якога насуперак шмат чаму цанiў i нават любiў. Здаецца, тое было ўзаемна. Галоўным рэдактарам «ЛiМу» тады быў Анатоль Вярцiнскi, ён намагаўся рабiць газэту пiсьменьнiкаў актыўным барацьбiтом за перабудову, надрукаваў шэраг сьмелых i глыбокiх артыкулаў пра палiтыку i асаблiва пра стан беларускай мовы. Аднойчы ён пазванiў мне i папрасiў пра адну паслугу. Рэч была ў тым, што два аўтары — Зянон Пазьняк i Леанiд Шмыгалёў — прынесьлi яму артыкул пра знойдзеныя пад Менскам пахаваньнi ахвяраў НКВД 30-х гадоў. Каб надрукаваць артыкул, трэба «паплавок» — кароценькая прадмова кагось з аўтарытэтных аўтараў, якога ён бачыць у асобе Быкава. Зь Зянонам Пазьняком я ня быў знаёмы, ведаў толькi, што ён пiша кнiжкi па краязнаўстве i ёсьць аўтарам вельмi добрага артыкулу пра мову, надрукаванага ў эстонскiм часопiсе «Радуга». У той жа дзень Пазьняк пазванiў мне, i мы спаткалiся каля знакамiтай у Менску турмы — Пішчалаўскага замку. Пазьняк выглядаў старэйшым за свае няпоўныя пяцьдзясят гадоў, быў стрыманы i ветлiвы, перадаў мне рукапiс артыкулу, якi я прачытаў дома i напiсаў кароценькую ўрэзку. Прадбачачы, вядома, якi вэрхал паднiмецца пасьля публiкацыi. Так яно i сталася. Але ў адрозьненьне ад мiнулых часоў цяпер i другi бок мог пастаяць за ўласныя прынцыпы. А прынцыпы гэтыя былi наскрозь выкрывальнiцкiя ў адносiнах да нядаўняга чэкiсцкага мiнулага. Публiкацыю «ЛiМу» падхапiлi некаторыя расейскiя СМI, польская «Газэта выборча», а затым iншыя замежныя газэты. Урад Беларусi быў змушаны неяк рэагаваць i стварыў камiсiю па расьсьледаваньнi, маючы надзею неяк усё ўтаiць. У тую камiсiю ўвайшлi высокiя ўрадоўцы, генэральны пракурор, старшыня КДБ, некаторыя дэпутаты-пiсьменьнiкi i мастакi. Старшынёй была прызначана Нiна Мазай, вiцэ-прэм’ер ураду. Вырашылi ўсё пачаць з пошуку дакумэнтаў у КДБ. Але старшыня КДБ генэрал Шыркоўскi, у кабiнэце якога мы сабралiся, з гаркатой паведамiў, што нiчога няма. Усё пагарэла ў вайну, панiшчана нямецка-фашыстоўскiмi захопнiкамi. З сваiх рук ён паказаў некалькi папкаў асабiстых справаў, там сапраўды нiчога нельга было зразумець. Калi расстралялi, дык было невядома, дзе i хто? Пасьля шрыфтовага надпiсу энкавэдыста стаяла чарнiльная закаручка, зь якой немагчыма было прачытаць прозьвiшча. Умелi шыфраваць, нiчога ня скажаш… Затое на месцы ямаў за кальцавой дарогай справа выглядала iначай. Група салдатаў раскопвала курганкi i ямкi. Раскопвалi паводле ўсiх правiлаў археалёгii, кiраваў сам Пазьняк, перацiраючы ў пальцах кожны драбок зямлi, усё абмерваў i замалёўваў. Вельмi хутка набралася груда касьцей, прастрэленых у патылiцу чарапоў, рэшткаў абутку, асабiстых рэчаў, шмат гiльзаў ад наганаў. Другая група людзей абышла навакольныя вёскi, сабрала сьведчаньнi пра тое, як тут у 30-я гады прывозiлi зь Менску людзей i стралялi. Пыталiся: ну а ў вайну цi стралялi тут каго немцы? Адказ быў аднолькавы: у вайну тут нiкога не расстрэльвалi, немцы стралялi ў iншым месцы — у Трасьцянцы. (Тое, аднак, не перашкодзiла iншай камiсii, створанай пры Лукашэнку, сьцьвярджаць празь якiх шэсьць гадоў, што тут немцы расстралялi гамбургскiх яўрэяў.) Тады ж афiцыйныя ўлады, у тым лiку i генпракурор са старшынёй КДБ, змушаныя былi прызнаць факт злачынства НКВД. Пра тое яны нават выдалi ў Маскве кнiгу. Увогуле ўсё было дасьледавана i зразумела, камiсiя склала адпаведны акт. Закiнутае ўрочышча на ўскраiне Менску набыло назоў Курапаты i зрабiлася ахвярным сымболем Беларусi.

Каб той сымболь неяк адзначыць на месцы, трэба было стварыць помнiк цi хоць бы якi знак. За тое ўзялася адмысловая камiсiя пад кiраўнiцтвам народнага мастака Беларусi В.Шаранговiча. Але спрыяльны для таго час, вiдаць, быў упушчаны, наблiжаўся камунiстычны рэванш. Камiсiя i асаблiва яе старшыня не знайшлi ў сабе волi выбраць зь немалой колькасьцi праэктаў здатны для матэрыяльнага ўвасабленьня i канчаткова завалакiцiлi справу. Нейкi знак там збудавалi паводле iнiцыятывы прэзыдэнта Клiнтана, якога прывёў у Курапаты лiдэр апазыцыi З.Пазьняк. Той знак у выглядзе мармуровай лаўкi неаднойчы спрабавалi разьбiць, пастаўлены грамадзкасьцю крыж валiлi, — рэжым рабiў усё, каб сьцерцi зь людзкой памяцi злачынства бальшавiкоў. Цяпер там пракладваюць шасэйную дарогу, каб тое злачынства назаўжды закацiць пад асфальт.

Але пакуль што iдэя справядлiвасьцi i асуджэньня сталiнскiх рэпрэсiяў была яшчэ моцнай, асаблiва сярод нацыянальнай iнтэлiгенцыi. Паводле iнiцыятывы Зянона Пазьняка было вырашана стварыць адмысловае таварыства — Беларускi мартыралёг з пэрспэктывай ператварэньня яго ў iншую, болей радыкальную арганiзацыю. Пасьля Пазьняк скажа, што пра яе стварэньне, апроч яго, ведалi Дубянецкi i Быкаў, але тое не зусiм так. Кастрычнiцкiм надвячоркам я iшоў у Чырвоны касьцёл, як i шмат хто, для стварэньня Мартыралёгу. Туды ж прыйшлi некаторыя пiсьменьнiкi i мастакi — Максiм Танк, Нiл Гiлевiч, Анатоль Вярцiнскi, Рыгор Барадулiн, Уладзiмер Калесьнiк, Мiхал Дубянецкi i шмат iншых. Аднак i другi бок прыняў свае меры i няблага падрыхтаваўся. Каб заняць месцы ў зале i не дапусьцiць iншых, за гадзiну да пачатку туды папрыходзiла маса кадэбiстаў у штацкiм, сакратары гаркаму, прадстаўнiкi пракуратуры на чале з намесьнiкам генэральнага пракурора Кандрацкiм. Самы першы прыйшоў з ЦК iнструктар Бузук, якi, мяркуючы па ўсiм, меў выразнае заданьне сарваць сход.

Я таксама прыйшоў крыху раней i забег у кабiнэт дырэктара Дома кiно, якiм тады быў Чырвоны касьцёл. Там якраз i стаўся сьведкам таго, як гэты Бузук схапiўся з Пазьняком — наконт маючай адбыцца iмпрэзы. Пазьняк даў яму добры адлуп, i я падумаў тады: «Цьвярды характар! Каб такiх болей у Беларусi». Заля ўжо была поўная, заняў свае месцы прэзыдыюм. Кiраваць усiм, здаецца, узяўся Мiхал Дубянецкi, якi сядзеў поруч са мной. Належала абраць кiраўнiчыя органы Мартыралёгу, тут i ўсчаўся вэрхал. Асаблiва як настала чарга абраць старшыню. Нахiлiўшыся да мяне, Дубянецкi сказаў: зараз пасыпяцца прапановы — Быкава. Ужо таго я дапусьцiць ня мог i, устаўшы, запрапанаваў Пазьняка. У залi настаў шум, гоман i крыкi тых, што прыйшлi сюды з намерам сарваць сход. Нешта супраць Пазьняка даводзiў пракурор Кандрацьеў, iстэрычна выкрыквала зь месца сакратарка гаркаму. Дубянецкi з трыбуны аб’явiў галасаваньне, але як дайшло да Пазьняка, да яго падскочыў Бузук, пачаў сьпiхваць з трыбуны. Заля абурана крычэла. Тады я ўстаў з-за стала i прапанаваў прадоўжыць галасаваньне. Хто за, хто супраць, аднагалосна! — аб’явiў я, як гэтаму навучыўся на сэсiях Вярхоўнага Савету. На тым усё скончылася. Старшынёй Мартыралёгу быў абраны Зянон Пазьняк.

I тады хтось (ня памятаю хто) прапанаваў з залi: лiчыць абраны камiтэт Мартыралёгу — аргкамiтэтам Народнага фронту. Заля аглушальна запляскала, тыя аплядысмэнты палiчылi за згоду. Апанэнты былi ў ярасьцi, сьцямiўшы, што ашукалiся. Але ўжо нiчога нельга было перарабiць, пратакол сходу пiсаўся бязь iх. Як i гiсторыя Беларусi таксама. Прынамсi, мы так меркавалi, вiншуючы адзiн аднаго зь перамогай.

Але тое, што адбылося ў Чырвоным касьцёле, не было аканчальнай перамогай, не было нават яе паловай. Назаўтра мяне паклiкаў старшыня Вярхоўнага Савету Г. Таразевiч. Увогуле зь нейкага часу мы былi ў добрых адносiнах. Яшчэ вясной я зьвяртаўся да яго з просьбай аб рэабiлiтацыi шмат якiх дзеячаў культуры. Перад тым на нарадзе ў ЦК мы зьвярталiся да Я.Сакалова наконт рэабiлiтацыi А. Гаруна i Ц. Гартнага, але Сакалоў сказаў, што, «на жаль», няма адпаведных дакумэнтаў. Пасьля прыватным чынам я гутарыў наконт таго ж з другiм сакратаром Iгруновым, але ўсё бяз вынiкаў. Таразевiч сказаў: «Складзiце сьпiс i падайце мне быццам на памiлаваньне». Я абзванiў усе творчыя саюзы, тэатры, кансэрваторыю — набраў 55 чалавек, аднёс у Вярхоўны Савет. I празь якiя два месяцы выйшаў указ, падпiсаны Таразевiчам, аб рэабiлiтацыi ўсiх, апроч Ф.Аляхновiча, крымiнальная справа якога знаходзiлася ў Лiтве, дзе ён загiнуў.

Цяпер Таразевiч выглядаў дужа заклапочаным i спаткаў мяне пытаньнем: «Што гэта вы стварылi, то ж — палiтычная партыя. Гэта падсудная справа, пракуратура пачынае расьсьледаваньне…»

Увечары я, Пазьняк i Дубянецкi спаткалiся ў скверы. Дубянецкi прапанаваў мне ўзначалiць аргкамiтэт народнага фронту, ды я адмовiўся. Лепш бы, каб яго ўзначалiў Пазьняк, ды Пазьняк ужо задзейнiчаны на Мартыралёгу. Народны фронт такiм чынам заставаўся без старшынi. Празь дзень да мяне на кватэру завiталi Васiль Якавенка з Алесем Емяльянавым. Апошнi працаваў кансультантам у СП i набыў вядомасьць тым, што прызнаўся, як яго вербаваў КДБ, ды ён не пагадзiўся. Пісьменьнiцкая грамадзкасьць падвергла яго астракiзму, хоць было невядома за што: за тое, што яго вербавалi, цi за тое, што ён прызнаўся. Абодвух прывёў да мяне адзiн клопат — хто стане лiдэрам БНФ? Угаворвалi мяне, ды я цьвёрда адмовiўся — я не хацеў ды i не адчуваў маральнага права на тую мiсiю. У канцы нашай размовы я сказаў Васiлю: «А чаму б табе не зрабiць тое?». Васiль сказаў, што падумае. I назаўтра якраз перад паседжаньнем аргкамiтэту паведамiў, што згодны.

На важнае арганiзацыйнае паседжаньне апроч сяброў камiтэту прыйшлi таксама сакратар гаркаму П. Краўчанка i кiраўнiк СП Нiл Гiлевiч. Калi пачалося паседжаньне, абодва выступiлi рэзка супраць стварэньня БНФ. Гiлевiч глыбакадумна даводзiў, што тое прыдатна для балтыйскiх народаў, але не для Беларусi. Беларускi народ такой арганiзацыi ня прыме?. Дзіўна было чуць гэткія словы ад майго нядаўняга сябра, які здаўна лічыўся нацыяналістам нумар адзін. Краўчанка даводзiў тое ж. Як учора дамовiлiся, я прапанаваў кандыдатуру Васiля Якавенкi, i прысутныя згодна прагаласавалi «за». Пазьняка на сходзе тады не было.

Але празь дзень-два, як Пазьняк дазнаўся пра тыя выбары, аргкамiтэт быў склiканы зноў i адбылiся перавыбары. Старшынёй усё ж стаў Пазьняк. Тое, аднак, адбылося безь мяне. Я па нейкай прычыне на паседжаньнi адсутнiчаў. Канешне, я лiчыў, што кандыдатура Пазьняка ва ўсiх адносiнах лепшая за Якавенкаву. I калi я не прапанаваў Пазьняка на першым паседжаньнi, дык толькi таму, што ён ужо быў заняты на Мартыралёгу. Цяпер на тое месца была абрана Мая Кляшторная, дачка панiшчанага беларускага паэта i сама былая зьняволеная ГУЛАГу.

Якраз у гэты час — празь дзень цi два — насоўвалiся Дзяды, меркавалася прыняць у iх удзел. Але на паседжаньнi БНФ рашылi, што паколькi Дзяды — сьвята рэлiгiйнае, дык удзел у iх — справа асабiстая. Я тады грыпаваў i на могiлкi не пайшоў. А менавiта там разгарнулiся трагiчныя для менчукоў падзеi. Як тысячы iх падышлi ад станцыi мэтро да могiлкаў, там ужо нарыхтавалiся шэрагi войска i мiлiцыi — з варанкамi, аўтобусамi i нават вадамётамi. Людзей пачалi разганяць, бiць, арыштоўваць, труцiць газамi з партатыўных балёнчыкаў. Атруцiлi i Пазьняка, якi iшоў на чале калёны. Але Пазьняк не саступiў. Ён скiраваў натоўп на ўскраiну i павёў да Курапатаў. Аднак i там дарогу калёне перагарадзiлi войскi. Тады Пазьняк завярнуў усiх у поле. I ў чыстым полi пад сьняжком, якi сыпаў з хмарнага неба, адбылося набажэнства. Угары разьвяваўся бел-чырвона-белы сьцяг, выступалi прамоўцы i сярод iх пiсьменьнiк Уладзiмер Арлоў. Тады i пасьля шмат людзей апынулiся зьбiтыя i затрыманыя ў пастарунках.

Ранкам я зьвязаўся з маскоўскiм часопiсам «Огонёк» (рэдагаваным тады В. Кароцiчам), якi быў самым радыкальным друкаваным органам краiны i шмат пiсаў пра перабудову. У рэдакцыi сказалi, што прышлюць у Менск спэцкора, але матэрыял пра iнцыдэнт патрэбны тэрмiнова ў нумар. Ноччу я напiсаў артыкул, перадаў яго па тэлефоне, i ён хутка зьявiўся ў «Огоньке». Артыкул называўся «Дубiнкi замест перабудовы». Гэта быў ці ня першы матэрыял наконт падаўленьня нацыянальна-вызвольнага руху ў Беларусi.

Скандал атрымаўся магутны. ЦК Беларусi на чале з Сакаловым разьюшана прымаў меры. Кiраўнiкi найперш узялiся ўсяляк абвяргаць факт палiцэйскай расправы над мiрнай дэманстрацыяй. (Мiлiцыя нiкога ня бiла, ня труцiла «чаромхай». Гэта быў мяцеж нацыяналiстаў супраць савецкай улады, якi ўдалося падавiць мiрнымi сродкамi.) Мяне выклiкаў Сакалоў i апрацоўваў у гэткiм, прыкладна, пляне. Я яму кажу пра гвалт з боку праваахоўных органаў, а ён даводзiць, што фактаў гвалту няма. Дзеля таго спасылаецца на заключэньне камiсii, якая ўжо расьсьледавала той iнцыдэнт. А ў камiсii, кажа, такiя паважаныя людзi, як мастак-акадэмiк Савiцкi, пiсьменьнiк-ляўрэат Гiлевiч, мы iм змушаны верыць. Шмат якiя журналiсты даводзiлi адваротнае, але iм не было веры. Будзiнас нават зьняў пабоiшча на кiнастужку, усё роўна даводзiлi, што газы не прымянялiся. (Камiсiя ўзважыла запасы «чаромхi» ў МВД — уся ў наяўнасьцi.) Прыйшоўшы ад Сакалова, я напiсаў лiст Гарбачову, распавёў пра варварскую гiсторыю ў Беларусi i прасiў справядлiвасьцi.

Адказу ад Гарбачова, вядома, не атрымаў — атрымаў выклiк на нараду творчай iнтэлiгенцыi, якая ладзiлася на Старой плошчы, у ЦК КПСС. Там у невялiчкай залi сабраўся цi ня ўвесь творчы актыў краiны, было шмат знаёмых лiтаратараў. На сцэну выйшла палiтбюро ў поўным складзе на чале з Гарбачовым. Той пачаў штось гаварыць, i М. Шатроў, якi сядзеў побач, цiха так кажа: паслухаць бы, што ты скажаш, як яны цябе запруць паслом кудысь у Манголiю. Я тое запомнiў. I тады раптам чую — Гарбачоў звяртаецца да мяне: «Васiль Быкаў, як так здарылася, што беларусы выйшлi супраць савецкай улады? Спакойны, дысцыплiнаваны народ… Не зразумела».

Я пачаў штось тлумачыць, сказаў пра жорсткасьць мiлiцыi, якая зьбiвала i труцiла жанок i дзяцей, што iшлi на могiлкi, дзе пахаваны слынныя людзi Беларусі, у тым лiку i Машэраў. Гарбачоў недаўменна пацiскаў плячыма. Насупраць у першым радзе сядзеў галоўны арганiзатар таго Я. Сакалоў i маўчаў. Пачалi выступаць гаваркiя артысты i пiсьменьнiкi, гаварыць пра перабудову. Напрыканцы, стоячы ў праходзе, загаварыў Вiктар Астаф’еў, якi вельмi рэзка асудзiў беларускiх камунiстаў за «зьверства да самага, можа, спакойнага са славянскiх народаў» i запатрабаваў расьсьледаваць злачынства, учыненае на Дзяды. Я быў дужа ўдзячны майму расейскаму сябру i горача абняў яго. Вiктар Пятровiч быў адным з тых, хто мог сказаць, што хацеў i каму хацеў. Ён меў гонар i адвагу, уласьцiвыя сапраў днаму народнаму заступнiку.

Забягаючы наперад, зазначу, што той канфлiкт меў працяг. Як у Крамлi адбылося паседжаньне савету старэйшынаў (пасьля выбараў народных дэпутатаў СССР), на перапынку Гарбачоў падышоў дa мяне i папытаўся, як цяпер у Беларусi? Цi пацiшэла кiраўнiцтва? Я пачаў апавядаць пра дэталi, але тут да нас падскочылi iншыя з шырокiмi вушамi, i Гарбачоў прыпынiў размову. Сказаў, пасьля… Але п а с ь л я ўжо не настала. Настала iншае пасьля, пры якiм Гарбачову стала не да Беларусi…

Ішло вылучэньне кандыдатаў у Вярхоўны Савет БССР. Канчатковаму іх зацьверджаньню папярэдніла прыдзірлівая селекцыя-абмеркаваньне на т. зв. выбарчых сходах. Прадстаў-нікі «грамадзкасьці» падрабязна абмяркоўвалі ўсіх і «рэзалі» няўгодных. Уся справа была ў палітычнай арыентацы і кандыдатаў і падборы прадстаўнікоў.

У Дом культуры, што ля ст. мэтро «Маскоўская», дзе змушаны былі трымаць «агледзіны» з тузін кандыдатаў, прыйшлі (вядома ж, арганізаваныя гаркамам) некалькі соцень спартсмэнаў з Інстытуту фізкультуры. Яны былі вельмі актыўныя, дружна галасавалі за кандыдатаў-камуністых і рэзалі інтэлігентаў. Тады яшчэ да выбарчага старту адхілілі многіх. Але напрыканцы, відаць, стаміліся — забалелі горлы выступаць як «за», так і «супроць». Адзін кандыдат, які доўга чакаў свае чаргі, меў прозьвішча на адну з апошніх літараў алфавіту, і сход на яго проста слаба адрэагаваў у сваім змоўніцкім адмаўленьні. Тым кандыдатам апынуўся С. С. Шушкевіч, які з таго сходу зрабіў свой бліскучы палітычны старт.

Мiнула трохi часу, я пачаў пiсаць чарговую аповесьць, але мусiў увесь час прыпыняцца — не было адбою ад журналiстаў, сваiх i прыежджых. За гэты час у Менск завiталi карэспандэнты з Варшавы, Прагi, зь нямецкага «Шпiгелю», маскоўскiя газэтчыкi наогул, здаецца, не выяжджалi зь Беларусi. Даваць iнтэрв’ю — справа няўдзячная ва ўсiх адносiнах, бо далёка не заўсёды маеш магчымасьць пракантраляваць аканчальны тэкст, заўсёды знойдуцца недакладнасьцi, а то i памылкi, за якiя пасьля бывае болей чым прыкра. А тут яшчэ камунiсты папракаюць далярамi, — быццам за iнтэрв’ю хто плоцiць.

Аднойчы нечакана, нават без папярэдняга званку на парозе зьявiўся Анатоль Бутэвiч, якi тады працаваў у ЦК, i ашаломiў: трэба ехаць у Маскву. Во бiлеты, праз тры гадзiны будзе машына i — у аэрапорт. Паедзеце ў Амэрыку з Гарбачовым.

Toe было дзiўнавата, у Амэрыку я яшчэ ня езьдзiў. Але навошта з Гарбачовым? Таго Бутэвiч ня ведаў, сказаў толькi: каманда з ЦК КПСС. Раю пасьпяшацца.

Што ж, дзеля такой справы можна было i пасьпяшацца. Я хуценька сабраўся i паехаў. У Маскве спаткала ў аэрапорце кансультантка СП па беларускай лiтаратуры Галя Грыбоўская, адвезла на Старую плошчу. Там хуценька правялi па нейкiх кабiнэтах, напiсалi, падпiсалi што трэба было — дакумэнты, грошы. Валюты ў касе ўжо не аказалася, нейкая бухгалтарка выняла з сумачкi свае 200 даляраў, з тым i паехаў ва Унукаўскi аэрапорт. У невялiчкай i ўтульнай зальцы ўрадавага аэрапорту зьбiралiся тыя, каму належала суправаджаць Гарбачова на спатканьне з Рэйганам. Там я ўбачыў некаторых знаёмых i сярод iх пiсьменьнiкаў Iгара Дзядкова i Уладзiмiра Карпава, рэжысэраў Марка Захарава, грузiна Тэнгiза Абуладзэ, цэкоўца Наiля Бiкенiна, журналiста Андрэя Грачова, некаторых iншых. Гарбачоў з Раiсай Максiмаўнай i аховай ляцелi ў другiм самалёце.

Пералёт быў даўгi, зь дзьвюма пасадкамi — у Англii i Канадзе. Цi ня ўсе ў самалёце былi мiж сабой знаёмыя, сядалi хто дзе хацеў i актыўна кантактавалi. Ля мяне сеў нейкi незнаёмы чалавек, дужа гаваркi i кампанейскi, ён усё распытваў мяне пра палiтыку ў Беларусi i сам шмат распавёў пра перабудову. Пасьля я папытаўся, хто гэта, але нiхто са знаёмых ня мог мне адказаць. У Нью-Ёрку той зьнiк, i болей я яго ня бачыў.

Першую ноч у Амэрыцы пераначаваў у цесным кутнiм пакойчыку беларускага прадстаўнiцтва ў ААН, куды мяне пасялiў прадстаўнiк Леў Максiмаў. Ён сказаў, што ў тым пакоi знаходзiлi прытулак шмат якiя беларускiя пiсьменьнiкi, што прыяжджалi на сэсii ААН. Затым мяне перавялi ў недалёкi гатэль, да астатняй дэлегацыi. Пра тое паклапацiўся Iгар Дзядкоў, — каб быць разам. Там на адным паверсе мы пражылi побач некалькi дзён. Нашымi суседзямi былi Андрэй Грачоў i акадэмiк Алег Багамолаў. Першы дзень (хутчэй рэшта дня) апынуўся вольным, i мы пайшлi швэндаць па горадзе, якi бачылi ўпершыню. Пятая авэню, ваколiцы цэнтральнага парку, Брадвей… У Нью-Ёрку найперш уражвалi яго высачэзныя шкляныя гмахi. Вулiцы, што ўдзень патаналi ў цянi, ноччу былi дашчэнту залiты электрычнасьцю — тое было ненатуральна пасьля цёмнай i пустэльнай уначы Масквы. Тут да ранку таўклiся людзi, панавала разнамоўе, чуўся звыклы расейскi мат, — нашы ня стрымлiвалiся, мяркуючы, што нiхто iх не разумее. Пакуль наш шэф кантактаваў з Рэйганам, мы ўдзельнiчалi ў прэс-канфэрэнцыях, дзеля якiх, як я зразумеў, i прыехалi. Кiраваў усiм прэс-аташэ Андрэй Грачоў. На добрай ангельскай мове ён тлумачыў рознакаляровым журналiстам асновы новай палiтыкi Гарбачова, мы ўдакладнялi дэталi i адказвалi на пытаньнi. Цiкавасьць з боку журналiстаў была вялiкая, пытаньняў задавалi шмат. Не на ўсе зь iх мы маглi даць адказы, асаблiва ў галiне эканомiкi цi фiнансаў. Ну а што да культуры, дык тут Iгар Дзядкоў i адказваў i азадачваў адначасна. Бо i сам надта сумняваўся ў перабудове, якая ажыцьцяўляецца пад кiраўнiцтвам партыi камунiстаў.

Першую сустрэчу з Гарбачовым на амэрыканскай зямлi я прапусьцiў — з Уладзiмерам Карпавым хадзiлi па Нью-Ёрку. Позна ўвечары заблудзiлiся i ня ведалi, як дабрацца да нашага гатэлю. Узялi таксоўку, сеўшы ў якую, я запытаў у Карпава: «А на якой мове мы размаўляць будзем?» I тады наш шафёр кажа: «На расейскай, таварышы, на расейскай». Аказалася, што ён зь Ленiнграду, колькi год таму прыехаў да сына, якi тут меў пасьпяховы бiзнэс, але прагарэў, i цяпер, каб уратаваць таго ад банкруцтва, бацька па васямнаццаць гадзiн у суткi круцiць баранку — зарабляе грошы. Мы паспачувалi старому.

У адзiн зь дзён напрыканцы вiзыту я быў прызначаны ў групу эканамiстаў для сустрэчы ў амэрыканскiх дзелавых колах. Сваiх расейскiх калегаў у гатэлi не знайшоў, думаў, што пабачу iх на месцы сустрэчы, недзе ў Iнстытуце ўсходнiх зносiнаў, цi як ён там дакладна называўся. Прыехаў туды загадзя, чакаў каля брамы, ды нiкога не дачакаўся. Змушаны быў iсьцi адзiн, бо насьпеў час сустрэчы. У шыкоўным будынку па шырокай дывановай лесьвiцы мяне прывялi на другi паверх, дзе за круглым сталом ужо сабраўся з тузiн старых амэрыканцаў, — усе старанна апранутыя, у тройках, з гальштукамi i бабачкамi. Некаторыя зь кiёчкамi ў руках. Па чарзе прадставiлiся, усiм я пацiснуў iх старэчыя, бы птушыныя лапкi, пальчыкi. Селi за ланч, штось елi, трохi выпiлi вiна, якое падлiваў служка. Пакуль былi заняты ланчам, усе маўчалi. (Амаль маўчалi.) Толькi як ланч быў скончаны, перавялi позiркi на госьця. Госьць у той час пачуваўся даволi нiякавата, бо калегаў усё не было. А што гаварыць з гэтымi, ня ведаў.

Закурыўшы свае сiгары, «гэтыя» найперш папыталiся, якую фiрму госьць прэзэнтуе? Я трохi памарудзiў i адказаў, што тая фiрма завецца Саюз пiсьменьнiкаў. Гаспадары стрымана зiрнулi адзiн на аднаго, хтось пагартаў нейкiя паперы, што былi раскладзены перад iм, ды, мабыць, названай фiрмы ў iх не знайшоў. Але болей не пытаўся. Я штось пачаў гаварыць пра важнасьць устанаўленьня эканамiчных сувязяў памiж нашымi краiнамi, мяне засяроджана слухалi, хаця за сталом ужо запанавала няёмкасьць. Я ўсё не пераставаў чакаць сваiх эканамiстаў — адмыслоўцаў з мiнiстэрстваў i ведамстваў, ды iх не было. Тады пасьля даволi працяглай паўзы адзiн цi не самы стары амэрыканец запытаў: «А якiм чынам яны могуць вывозiць прыбыткi ад свайго бiзнэсу? Цi ня мог бы сэр Быкаў назваць адпаведны банк?». Сэр Быкаў на тое толькi пацiснуў худымi плячыма. Тады старэйшы за сталом падняў бакал зь вiном i прапанаваў выпiць за здароўе прэзыдэнта Гарбачова. Выпiлi i ўсе ўсталi. Мой вiзыт да дзелавой Амэрыкi быў скончаны.

Увечары ў гатэлi я папытаўся ў Iгара Дзядкова: як тое разумець? Чаму савецкiя эканамiсты iгнаравалi сустрэчу? Iгар Аляксандравiч, якi лепей за мяне арыентаваўся ў вялiкай палiтыцы, толькi ўсьмiхнуўся: а што б яны там сказалi? Што яны наогул могуць сказаць амэрыканскiм капiталiстам? Ды й не па тое яны прыехалi…

Мабыць, i праўда — не па тое…

Разумны i сумленны Iгар Аляксандравiч! Тое была мая перадапошняя зь iм сустрэча. Апошняя адбылася праз трохi часу ў Маскве. Пасьля сэсii позна ўвечары мы паехалi зь iм да Лазара Лазарава. Трохi выпiлi там. Дзядкоў ужо жыў у Маскве, працаваў у нядаўнiм часопiсе «Коммунист», пераназваным на «Свободную мысль». На той час ён напiсаў i выдаў кнiгу пра маю творчасьць, шмат друкаваўся ў маскоўскiх лiтаратурных часопiсах.

Але настрой яго мне не спадабаўся — быў змрочны, упалы. Позна ўначы я адвёз яго на таксi да ягонай кватэры, мы коратка разьвiталiся i болей ужо не пабачылiся. Iгар Аляксандравiч неўзабаве памёр ад невылечнай хваробы… А тады быў прыём у ААН, мы спаткалiся зь Мiхаiлам Сяргеевiчам i Раiсай Максiмаўнай; за фуршэтам я трохi пагутарыў з Аляксандрам Мiкалаевiчам Якаўлевым. Папытаў ся, чаму ён сышоў з культуры, якой апекаваўся ў ЦК, i той адказаў проста: камунапатрыёты выжылi. Як пасьля стала вядома, тое было праўдай. Камунапатрыёты заўсёды i ўсiх перамагалi — нават членаў палiтбюро, — такую мелi сiлу. Уначы мяне пабудзiў Iгар Дзядкоў — усiх нашых з гатэлю клiкалi ў прадстаўнiцтва ААН, дзе мелася сустрэча зГарбачовым. Мы хутка апранулiся i пайшлi — прадстаўнiцтва было недалёка. Там перад варотамi ўжо зьбiралiся нашы, але ў будынак нiкога не пушчалi — чакалi, калi падвязуць «раму», патрэбную дзеля бясьпекi Гарбачова. Абсурднасьць той меры была вiдавочнай — ад каго забясьпечваць ягоную бясьпеку? Але менавiта так. I мы не маглi даўмецца, якая прычына змусiла Гарбачова паднiмаць сярод ночы ягоную дэлегацыю? Што здарылася? Тады паявiўся Шэварднадзэ i сказаў, што Гарбачоў перапыняе вiзыт, i мы вяртаемся. Але чаму, што здарылася? «А вы ня ведаеце, што здараецца дома, калi гаспадар у ад’езьдзе?» — сказаў шматвопытны журналiст-мiжнароднiк Валянцiн Зорын. Мы пахаладзелi. Я спалохаўся, як даўно ўжо не палохаўся — няўжо путч? «Няўжо яны адважылiся!» — цiха i разгублена гаварыў Дзядкоў.

Але тады яны яшчэ не адважвалiся, путч чакаў свайго часу, а мы проста вярталiся. Пра тое сказаў Гарбачоў, сабраўшы дэлегацыю: у Арменii бяда, растрэсла рэспублiку, ранiцай адлятаем.

А ў нас на ранак было прызначана спатканьне зь дзелавой элiтай Нью-Ёрку. Мы ня ведалi, што рабiць, тады Алег Багамолаў сказаў, што няёмка падводзiць важных людзей, якiя зьбяруцца ў шыкоўным гатэлi «Роджэрс-Асторыя», трэба паехаць i ўсё правесьцi ў тэмпе. Так i зрабiлi. Але пакуль там, расьсеўшыся за ланчам, слухалi нетаропкiя развагi старых мiльянэраў, пачувалiся ўсе, бы на iголках. Час дужа падпiраў. Асаблiва, як заўважылi, што некаторыя з нашых па адным зьнiкаюць. Мы з Багамолавым i рэдактарам «Известий» Лапцевым сядзелi ў самым кутку, i нам нязручна было выбiрацца з холу. Тая нязручнасьць нас здорава падвяла, бо як мы нарэшце выбралiся, аўтобусаў перад гатэлем ужо не было — усе зьехалi ў аэрапорт. Пачалi бегаць, каб злавiць якое таксi. Нарэшце Багамолаў згледзеў знаёмага журналiста ў машыне, якi нас i завёз уаэрапорт iмя Кенэдзi. Мы ледзьве пасьпелi ў самалёт. А Уладзiмер Карпаў не пасьпеў, самалёт ужо вырульваў на ўзьлёт, i Герою Савецкага Саюза давялося крычаць i махаць рукамi, каб яго не пакiнулi. Сам Гарбачоў даў каманду прыпынiцца i ўзяць пасажыра. Узьлезшы на борт, Карпаў гучна лаяўся з такой арганiзацыi вiзыту, астатнiя маўчалi. Усе былi незадаволеныя тым, што важны вiзыт па сутнасьцi сарваны. Самы раз было б выпiць, але алкаголю ў самалёце не было, Гарбачоў прапаведаваў цьвярозасьць i змагаўся з п’янкамi. Затое ва Унукаўскiм аэрапорце знайшоўся i каньяк i яшчэ нешта. Там усе добра расслабiлiся. Пад ранiцу Алег Цiмафеевiч падвёз мяне ў Шарамецьева-1, адкуль я скiраваў у Менск. Тая паездка была, можа, самай прыкрай з усiх маiх паездак за мяжу. Вядома, шмат што можна было сьпiсаць на жахлiвую катастрофу ў Арменii, але ня ўсё. Я ўбачыў тады акружэньне iнiцыятара перабудовы i дужа засумняваўся, што яно iмкнулася да яе. I м i без таго было няблага. А можа, нават i лепей, чым у тым часе, якi наступiў пасьля i ў якi яны зусiм не iмкнулiся. Адзiн зь iх, самы тады лiсьлiвы i надзейны паплечнiк, пасьля назаве Гарбачова «ангелом тьмы» i кiнецца роспачна аднаўляць тое, што было неспадзявана адкiнута гiсторыяй.

А ў Менску пачалося неспакойнае, каламутнае жыцьцё. Партыйная прэса, тэлебачаньне, а таксама партыйныя органы ўсiх узроўняў накiнулiся на новы нацыянальна-дэмакратычны рух. Абвiнавачваньнi былi самыя страшныя. Бэнээфаўцаў называлi фашыстамi, нямецкiмi прыслужнiкамi, палiцаямi. Нацыянальны бел-чырвона-белы сьцяг абвясьцiлi фашыстоў-скiм i бясконца даводзiлi, што менавiта пад iм немцы з палiцаямi расстрэльвалi яўрэяў. Пра Пазьняка гаварылася, што ён палiцай (гэта 1945 года нараджэньня) i сын палiцая (а не салдата-чырвонаармейца, якi загiнуў на фронце). Пазьняк, аднак, захоўваў спакой i цьвёрдасьць, ня кiдаўся з абвяржэньнямi, а нястомна згуртоўваў пад сьцягам БНФ нацыянальны актыў. Ягонымi паплечнiкамi з самага пачатку сталi: М. Дубянецкi, а таксама знакамiтыя гiсторыкi М. Ткачоў i А. Грыцкевiч, навуковец прафэсар Ю. Хадыка, выкладчыкi Г. Вашчанка, В. Вячорка, Ю. Сiўчык, мастацтвазнаўцы В. Чуйко i В. Трыгубовiч. А таксама мастакi М. Купава, А. Марачкiн, Я. Кулiк, журналiст С. Навумчык з жонкай Галяй. Пісьменьнiкаў у новым руху было няшмат: я, Рыгор Барадулiн, Артур Вольскi. I ўсё. Пiсьменьнiкi ў бальшынi дыстанцыявалiся ад БНФ. Пасьля шмат iх увайшло ў Таварыства беларускай мовы, лiбэральную арганiзацыю, са згоды ўладаў створаную Н. Гiлевiчам?. Зiмой пачалi ладзiць зьезд, каб узаконiць Фронт, зрабiць яго легiтымным. Правесьцi зьезд у Менску было немагчыма, дык выручылi лiтоўскiя сябры — памаглi з арганiзацыяй, далi здатнае памяшканьне. На жаль, я ў тым зьезьдзе ня ўдзельнiчаў — падпала даўно заплянаваная паездка ў Гiшпанiю. Мiжнародная пiсьменьнiцкая супольнасьць заплянавала ў Сэвiльлi кангрэс, я там быў прызначаны дакладчыкам. Была i яшчэ адна прычына, якая змусiла мяне паехаць ня ў Вiльню, а ў Сэвiльлю: прапанова адной выдавецкай фiрмы выдаць мой Збор твораў з уключэньнем у яго ўсяго мной напiсанага, у тым лiку i забароненага ў Саюзе. Я падрыхтаваў адпаведныя рукапiсы, сабраў чарнавiкi — такая была ўмова. Пераслаць тое па пошце было немагчыма, а перавезьцi асабiста я мог, карыстаючыся дэпутацкай недатыкальнасьцю на мытнi. Выдавецтва дало некалькi замежных адрасоў, у тым лiку i ў Мадрыдзе. Прыляцеўшы туды, я хутка ўсё запакаваў i адправiў на мадрыдзкi адрас. I — назаўжды. Hi слова ў адказ не атрымаў. Пасьля спрабаваў што-нiшто даведацца пра тое выдавецтва, ды нiякiх яго сьлядоў не знайшоў. Так усё i прапала. (Можа, калi знойдзецца ў бяздонных сховiшчах КДБ, ФСБ, Фапсi i г. д.) Некалькi дзён з тае паездкi я затрымаўся ў Мадрыдзе. Увогуле ўсе эўрапейскiя гарады ў чымсьцi аднолькавыя — архiтэктурай, добраўпарадкаванасьцю. Але кожны мае i свой твар, уласную асаблiвасьць — у галiне плянiроўкi, абзеляненьня, ня кажучы ўжо пра музэi. Мадрыдзкi Прада ашаламляў, як, мабыць, i ўсе падобныя асяродкi шматвекавой культуры Эўропы. Ня тое, што галерэя Пiкаса, наведвальнiкаў у якой было небагата ды i выглядала яна празьмерна мадэрнова — нават для Пiкаса. Знакамiтая яго «Гернiка» тым ня менш заслужана стала сымбалем хуткай сусьветнай бойнi.

Але цi ня самае вялiкае ўражаньне на мяне зрабiў мэмарыял, разьмешчаны за паўгадзiны язды на аўтамабiлi ад Мадрыду.

Яшчэ здалёк на гары бачны быў аграмадны каталiцкi крыж, пад якiм месьцiўся мэмарыял — вялiзная касьцельная заля ў скале, разьдзеленая на дзьве палавiны. У ад ной знайшлi свой апошнi прытулак рэспублiканцы, у другой — мяцежнiкi-франкiсты. Пасярэдзiне высiлася гранiтная магiла самога Франка, якi пасьля сьмерцi аб’яднаў усiх — i ворагаў, i прыяцеляў. То было выдатнае ўвасабленьне хрысьцiянскага пастуляту пра тое, што перад Богам усе роўныя, сьмерць аб’ядноўвае. Пастулят, якi, на вялiкi жаль, у нас даўно занядбаны нават у межах аднае нацыi, ня кажучы пра адносiны да iншых нацыянальнасьцяў, колiшнiх ворагаў. Калi ў Эўропе збудаваны сотнi мэмарыялаў, старанна дагледжаны ўсе могiлкi нашых салдатаў, ахвяраў Другой сусьветнай вайны, на нашай зямлi зь нямецкiх помнiкаў не засталося нiводнага. Усе пабурылi на хвалi натуральнага ваеннага гневу i нянавiсьцi да акупантаў, якая не затухае i дагэтуль. I цяпер нашыя ветэраны гатовыя на ўсё, каб не дазволiць немцам за свой кошт аднавiць памяць пра iхнiя ахвяры на нашай зямлi. У той жа час гуманiтарную дапамогу ад iх жадаюць рэгулярна атрымлiваць. Такая мараль. Нават у межах адноўленага i ўшанаванага хрысьцiянства. Сэвiльля зь зялёнай травой газонаў у лютым i вечназялёнымi пальмамi прыемна нагадала вясну зь яе памаранцавымi дрэвамi на вулiцах, абсыпанымі жоўтымi пладамi, якiя на смак выдалiся нясмачныя — горкiя. Мы наведалi былую тытунёвую фабрыку, дзе колiсь працавала несьмяротная Кармэн, а цяпер стаяла нязмоўчная гамана студэнтаў Сэвiльскага ўнiвэрсытэту. Адзiн дзень пачуваўся блага, зранку на паседжаньне кангрэсу не пайшоў, ляжаў у нумары i стаўся мiжвольным сьведкам, як у суседнiм пакоi абшуквалi валiзы майго таварыша-масквiча. Рабiлi тое два нашы землякi, якiя прыехалi разам з Мадрыду. Дарма было вiнавацiць гiшпанцаў, калi ў таго што зьнiкла. А можа, i ня зьнiкла — прыбавiлася, што магло стацца i яшчэ горш.

Па дарозе назад у мадрыдзкiм аэрапорце спаткаў Алега Яфрэмава, якi вяртаўся дамоў з гастроляў. Ён выглядаў кепска, быў поўны застарэлага пэсымiзму, не чакаў для культуры нiчога добрага. Тое было трохi дзiўнавата на фоне прыкметнай эйфарыi, якая панавала ў Маскве з поваду перабудовы. Але Яфрэмаў быў чалавек мудры, цяжка было яму не паверыць.

Вярнуўся ў Менск i адразу трапiў у вiр палiтычнай барацьбы, якая ваўсю разгортвалася ў беларускай сталiцы. БНФ адразу пасьля стварэньня кiнуўся апэляваць да народу, заклiкаў яго на вулiцы. Народ ня надта ахвотна рэагаваў на палымяныя заклiкi Пазьняка, але патроху зьбiраўся, слухаў прамоўцаў на мiтынгах. Пазьняк ставiў вельмi радыкальныя мэты, якiя ў адных выклiкалi сумнеў, iншых палохалi менавiта сваiм радыкалiзмам. Часта засядаў сойм, у якiм мы з Барадулiным старалiся рэгулярна ўдзельнiчаць. Рыгор выступаў коратка, але заўсёды востра i зьмястоўна. Якiх-небудзь умоваў для палiтычнай работы не было, памяшканьня для паседжаньняў сойм ня меў i зьбiраўся ў выпадковых будынках — школах, музэях, часам у Доме лiтаратара, пакуль ён належаў пiсьменьнiкам. Тады ж у Доме лiтаратара адбылiся паховiны Мiхася Ткачова416, якi памёр ад наступстваў зьбiцьця на Мсьцiслаўшчыне. А перад тым ён зьезьдзiў у Горадню на пахаваньне Аляксея Карпюка. Той памёр улетку, цяжка памучыўшыся ад раку страўнiку. Мала яму было пры жыцьцi iншых пакутаў… I нават у апошнiя гады, калi старыя камунiсты абвiнавацiлi яго ў газэтах, што ён няправiльна паказвае калектывiзацыю, у брыдкiх выразах абразiлi аўтара. За абразу Карпюк падаў у суд i выйграў яго, абвясьцiўшы кошт уласнай зьнявагi — адзiн рубель. Ягоныя працiўнiкi толькi пасьмяялiся: Карпюковы сарказм да iх не дайшоў… Неўзабаве за зьнявагi i паклёп яны навучылiся спаганяць мiльёны — дзеля патрэбаў дзiцячых садкоў. Самi ўжо нахапалiся, самiм стала ня трэба.

Нарэшце Вярхоўны Савет БССР заклапацiўся пра беларускую мову i, як заўжды, каб пахаваць праблему, стварыў адпаведную камiсiю. Старшынём яе прызначылi Нiла Гiлевiча, даўняга змагара за беларушчыну. Пачалiся доўгiя паседжаньнi, нудныя абмеркаваньнi, калi адзiн перад адным шматслоўна даказвалi, як неабходна беларусам iх родная мова. Тут не было разыходжаньняў, i тады аднагалосна пераходзiлi да канкрэтыкi. Мова дзяржустаноў, вышэйшай школы, выдавецтваў i лiтаратуры… Ну а мова кiруючай і ўсё вызначаючай партыi? Тут калегi прыводзiлi спрытны i загадзя падрыхтаваны аргумэнт: мова партыi — справа самой партыi, мы ня можам што-небудзь ёй дыктаваць. Дык вось, сказаў я аднойчы, пакуль камунiстычная партыя Беларусi не пяройдзе на беларускую мову, ня будзе ў беларусаў нiякае роднае мовы. «Аднак загнуў!» — зьедлiва кiнуў Iван Чыгрынаў, тады дужа актыўны сакратар СП, які пры Лукашэнку атрымаў званьне народнага. Ніл Гілевіч змрочна маўчаў. Абодва яны, як, зрэшты, і астатнія ў камісіі, належалі да партыі камуністаў, і няцяжка было здагадацца, зь якой мэтай былі ў камісію прызначаныя. У лепшым выпадку — імітаваць змаганьне за мову, а як нічога ня выйдзе, сказаць: «Але ж мы стараліся».

Быў прыняты падрабязны і даволі мудрагелісты плян беларусізацыі мовы, у аснове сваёй папулісцкі і безнадзейны. Тое асаблiва стала вiдавочна, як на апошнiм паседжаньнi камiсii быў аб’яўлены парадак уводу ў дзеяньне таго пляну. Прачытаўшы яго, я адно хацеў згледзець позіркі Гілевіча і Дземянцея, які сядзеў побач і пад кіраўніцтвам якога, мабыць, тое і пісалася. Позіркі свае гэтыя людзі сарамліва патупілі, зразумела чаму. Кожнаму, хто хоць бегла зірнуў на той плян-расклад, рабілася зразумела, што пiсаўся ён для адчэпнага, каб супакоiць «крыклiвых» i асаблiва БНФ, якi на кожным мiтынгу патрабаваў: мову!! Сапраўды, што карысьцi ад пляну, якi прадугледжвае штосьцi на дзесяць гадоў, г. зн. нейкую меру па мове аднесьцi на канец стагодзьдзя. Я iм сказаў, што да канца тысячагодзьдзя можа так стацца, што нiкога з нас ня будзе на сьвеце, хто будзе выконваць тое фантазёрства? Яно забудзецца гэтаксама, як i прозьвiшчы яго складальнiкаў. Так яно i сталася. Пры ўладзе камунiстаў нiчога з таго пляну не было i не магло быць рэалiзавана, на краiну хутка абрушылася навала розных падзей, зрабiлася не да мовы. Аж покуль зацяты Нiл Гiлевiч, пакiнуўшы СП, не стварыў ТБМ. Кульгаючы i буксуючы, яно змагаецца ўсё за тое ж, за што змагалiся беларускiя iнтэлiгенты з пачатку стагодзьдзя. Мабыць, сапраўды, як казалi разумныя людзi, мы зблыталi прыярытэты, запрагаем калёсы наперадзе каня. Цi не найперш трэба дамагчыся незалежнасьці краіны, здабыўшы якую, вельмi лёгка i проста будзе ўдзяржавiць беларускую мову. Iначай — марная барацьба, пусты намер. Хiба што iмiтацыя змаганьня бяз жаднай надзеi на колькi-небудзь прыстойны вынiк.

Аднак тое, што было вiдавочна кожнаму незамутнёнаму позiрку, не хацелi бачыць нашыя нацыянал-камунiсты. Нават зь лiку самых сумленных i самых разумных. Хiба што тая барацьба патрэбна была партыi, каб адцягнуць нацыянальна актыўныя (iнтэлiгенцкiя) сiлы ад радыкальных iдэяў БНФ i ўключыць ix у загадзя беспэрспэктыўную (i бясшкодную) барацьбу за мову. Але з кім барацьбу, калі партыя заўжды дэмагагічна стаяла за разьвіцьцё нацыянальнай мовы? Па сутнасьці з народам, які, як кажуць, ня хоча размаўляць па-беларуску, а хоча па-расейску. І тое — праўда. Бо навошта народу размаўляць на мове, якая далей як за выганам не ўжываецца? На якой не гавораць у горадзе, куды перасялiлася моладзь, не гаворыць начальства. Расейская мова — здаўна мова начальства, i народ мкнецца разумець яе найперш, каб разумець ягоныя каманды. Бо, ня ўцяміўшы тыя каманды, лёгка атрымаць па карку, — як і ў акупацыю ад немцаў. А сьцямiўшы, глядзi, — можна i самому кiмсь пакамандаваць. Тым, хто нiжэй. Прамая выгада — гаварыць па-расейску. Тады і элемэнтарны сэнс для барацьбiтоў за беларускую мову — пачынаць з начальства, з тагачаснай кiруючай партыi. Але ж як выступаць супраць партыi, да якой сам належыш? Яшчэ выключаць зь яе шэрагаў. Адсюль i пачынаецца iмiтацыйная валтузьня.

Увогуле шкада. Бо сапраўды надарыўся пэўны момант, якi быў бяздарна ўпушчаны. Камунiсты тады пачалi болей дбаць пра сябе, сваю дужа няпэўную будучыню, праз год яны пагадзiлiся на сувэрэнiтэт, маглi б пагадзiцца i на мову. Хаця ўсё тое — ня болей чым марныя развагi. Як паказалi наступныя падзеi, беларуская кампартыя лепш прыняла ўласную сухотную сьмерць, чым народную мову…

Паводле новых, перабудовачных законаў пачалося вылучэньне кандыдатаў у народныя дэпутаты СССР. З Масквы былi спушчаны квоты, у тым лiку i ў СП БССР. У Доме лiтаратара сабралi сход, вёў Нiл Гiлевiч, якi быў прызначаны кiраўнiком тутэйшай выбарчай камiсii. А гэта азначала, што ён ня мае права на вылучэньне кандыдатам у дэпутаты. Toe засмуцiла ня толькi яго, але i мяне, бо я адчуў, каго будуць вылучаць, i ня ведаў, як з таго выкруцiцца. Прыкладна так i атрымалася, як я прадбачыў. На сходзе некалькi чалавек усталi i прапанавалi — Быкава! Я ў сваю чаргу выступiў з самаадводам. Тады пачалi галасаваць, i мой самаадвод не прынялi. Я зноў не пагадзiўся. Зноў выступiлi, угаворвалi мяне. Адзiн толькi Дамашэвiч, мабыць, зразумеўшы мяне, сказаў: «Ну што вы прычапiлiся? Чалавек ня хоча, ужо немалады, нездаровы…». Яго не паслухалiся, гэтак жа, як i мяне. На тым i разышлiся. На другi дзень рана пазванiў Анатоль Вярцiнскi, якi тады рэдагаваў «ЛiМ». Ён цi ня з роспаччу сказаў, што ня ведае, як быць. У газэту трэба даваць паведамленьне пра вынiкi вылучэньня, а ты не пагаджаешся. У пратаколе, якi ляжыць перада мной, запiсана: вылучыць Быкава. Дык што рабiць?

Я паважаў Вярцiнскага, быў зь iм у сяброўскiх адносiнах i, сьцяўшы душу, змушаны быў пагадзiцца. Дзеля рэдактара, дзеля «ЛiМу», а не дзеля сходу, якi гвалтоўна вылучыў мяне на пакуты.

Вынiкi таго вылучэньня пайшлi ў Маскву. I паколькi выбары павiнны былi адбыцца ў Саюзе пiсьменьнiкаў, дзейнiчала ўсесаюзная квота — 10 дэпутатаў ад СП. Там належала зноў выбiраць з усiх, вылучаных ад рэспублiкаў i аўтаномных абласьцей. Я думаў-спадзяваўся, што, можа, там не прайду, пройдуць iншыя. Ды так ня здарылася — абралi i там. I вось Быкаў у лiку дзесяцi стаў народным дэпутатам СССР ад усесаюзнай пiсьменьнiцкай арганiзацыi. Алесь Адамовiч таксама iм стаў, але ад Саюзу кiнэматаграфiстаў. Toe, што быў абраны Адамовiч, трохi ўсьцешыла мяне — усё ж будзе свой чалавек побач. Не адзiн я ў гэтай намэнклятурнай грамадзе, якая ад Беларусi налiчвала каля сотнi. I трохi цешыла, што я — ад творчай арганiзацыi. Думалася, ня буду сядзець сярод г э т ы х — ужо наседзеў ся за дзесяць гадоў у Вярхоўным Савеце БССР. Ды так, на жаль, не адбылося. Выбiралi ад розных арганiзацыяў i саюзаў, а ў залi пасадзiлi ўсiх паводле альфабэту i тэрытарыяльнага прынцыпу. Адамовiч апынуўся сярод дэпутатаў Масквы, а я — Беларусi. Маiмi суседзямi сталi старшыня Берасьцейскага выканкаму, майстар з маладэчанскага заводу, старшыня калгасу Бядуля, старшыня КДБ Балуеў. Ззаду сядзелi старшыня Саўмiну [Беларусі] Кебiч, беларускi першы — Сакалоў. Яшчэ тая кампанiя! Але сьпярша належала абраць Вярхоўны Савет СССР, для чаго ў Менску сабралi ўсiх дэпутатаў, вёў паседжаньне Малафееў. Абiралi за сталом прамым i адкрытым галасаваньнем. Пачуўшы сваё iмя, я адразу заявiў самаадвод, якi не прынялi. Толькi генэрал Чумакоў i яшчэ пара чалавек прагаласавалi супраць Быкава, i я ня ведаў, цi тое — мае прыяцелi, цi супрацiўнiкi. Паехалi ў Маскву. Там у залi прэзыдыуму ВС склiкалi савет старэйшын, на якiм прысутнiчалi i мы з Адамовiчам. Мы сядзелi ўгары, на заднiх лаўках, i назiралi, як Гарбачоў з Лук’янавым абмяркоў ваюць кандыдатуры, вылучаюць кiраўнiчыя органы. Я паслаў Гарбачову запiску аб самаадводзе. Гарбачоў голасна зачытаў яе i падняў мяне зь месца: якая прычына? Я сказаў, што хворы. Гарбачоў пакiваў галавой: ну во, папулярны пiсьменьнiк, адмаўляецца. Ну што ж… Паклаў маю паперку ўбок, аднак са сьпiсу [прэзыдыуму] Вярхоўнага Савету выкрасьлiў.

Адамовiч, наадварот, — хацеў, каб яго абралi, ды марна. Нават ня вылучылi. Бачна было, ён трохi перажываў, бо быў чалавек значнай грамадскай актыўнасьцi. Але ўжо так здаўна ўладкавана ў нас, што хто хоча, таму не даюць, а хто ня хоча, таго прымушаюць. Гэты бальшавiцкi прынцып не ўдалося зрушыць i Гарбачову. Як пачалi разьмяркоў ваць па камiсiях, было прапанавана падаваць заяўкi — хто куды хоча. Я нiкуды не падаваў, намерыўся па-салдацку сачкануць, Адамовiч падаў адразу ў дзьве камiсii, думаў, можа, у якую залiчаць. На жаль, яго не залiчылi нi ў адну, а я, таго не жадаючы, апынуўся ў камiсii па абароне i дзяржбясьпецы. Калi пасьля паскардзiўся Лук’янаву, якi тым займаўся, на нечаканае прызначэньне, той адказаў: «Дык вы ж пiшаце пра армiю i пра КДБ». Так я ўлiп. Адамовiч тады зь мяне пасьмяяўся — надумаў каго абхiтрыць! А я распавёў яму старую байку пра адэскага бамжа, якi праспаўся ранкам у порце i iдзе шукаць заробку. Бачыць, на мосьцiку акiянскага лайнэру стаiць прыгажункапiтан, i бомж, пачухаўшыся, гукае: «Эй, кэп, табе памочнiк ня трэба?» — «Не», — кажа кэп. — «А боцман?» — «Таксама не». — «А кок?» — «I кок не». — «Пашэнцiла, падла, а то б я табе наработаў…» Я не адэскi бомж, але на камунiстычнага кэпа таксама працаваць не зьбiраўся.

Пачалася вiрлiвая, бязладная i шмат у чым драматычная дзейнасьць на зьездах народных дэпутатаў, якiя зачасьцiлi ў Крамлi. Дэпутатаў было вялiкае мноства з усiх рэспублiкаў Савецкага Саюзу. Найболып — з рэспублiкаў Сярэдняй Азii, i найменш — з Прыбалтыкi i Каўказу. Разьмяшчалiся ў залi строга на адпаведных месцах, у часы перапынкаў кучкавалiся каля сваiх партыйных лiдэраў, якiмi тады былi першыя сакратары ЦК. Тыя працавалi ў якасьцi рэжысэраў, вызначалi выступоўцаў, давалi палiтычныя ўказаньнi. Тыя, што зьбiралiся выступiць, пасылалi запiскi: прашу слова ў падтрымку i г. д. Тым i давалi слова, у той час, як iншыя абуралiся. Поруч зь беларускай дэлегацыяй цэлы гектар плошчы займала дэлегацыя Узбэкiстану, i я назiраў за яе паводзiнамi. Там было некалькi дырыжораў, у тым лiку адна жанчына, якiя кiравалi ня толькi выступоўцамi, але i падавалi рэплiкi, выкрыквалi, зачыналi аплядысмэнты. Дужа згуртаваная была дэлегацыя. Увогуле палiтычны напал у залi для неспрактыкаванага чалавека часьцяком быў нясьцерпны. Асаблiва, як выступаў Сахараў цi Афанасьеў. Цi нават Сабчак. Сахараў гаварыў пра Афганiстан, i яму выключалi мiкрафон, воплескамi спрабавалi сагнаць з трыбуны. Затое, як выступаў генэрал Радзiвонаў, што наладзiў вядомую крывавую лазьню ў Тбiлiсi, яго праводзiлi з трыбуны бурнымi воплескамi, палова залi ўстала. Я тады выразна зразумеў, што трапiў яўна не туды, што неяк трэба адсюль рваць кiпцi.

Алесь Адамовiч, наадварот, — быў поўны энэргii i палемiчнага азарту, гатовы быў выступаць з кожнага поваду. Нярэдка яму тое ўдавалася, бо сядзеў ён у першым радзе, якраз перад трыбунай.

Аднойчы выступiў вельмi рэзка (i слушна), папярэдзiў Гарбачова аб небясьпецы, якую несла для яго генэральскае акружэньне. Тады яму дасталося ад iншых, у тым лiку i ад расейскiх камунапатрыётаў, калегаў па СП. Вельмi сумна, што да iх (пакуль што моўчкi) далучылiся некаторыя зь беларускiх дзеячаў культуры, як, напрыклад, Мiхаiл Савiцкi i некаторыя iншыя. Я неяк зрабiў спробу пагутарыць з Валянцiнам Распуцiным, зь якiм быў у добрых адносiнах, але хутка зразумеў, што мiж намi — пустка. Гэтыя людзi ня бачылi i не прызнавалi нiчога, апроч iх любай матушкiРасеi. Ну дык гэта — расейцы, а нашыя?..

Пробным каменем новай палiтыкi Гарбачова стала нацыянальная праблема (Грузiя, Арменiя, Азербайджан, Цэнтральная Азiя, Прыбалтыка). Нават недасьведчанаму чалавеку было зразумела, што гэтыя народы iмкнуцца да свабоды i незалежнасьцi, што яны даволi нажылiся ў турме, якая звалася СССР. Iмпэрцы таго не разумелi. Я тады кантактаваў з прыбалтамi — эстонцамi i лiтоўцамi, якiя ўзялi выразны курс на незалежнасьць i пачалi пасьлядоўна яе дамагацца. Для таго патрэбна было прызнаць незаконнасьць сакрэтных пратаколаў да пакту Рыбэнтропа — Молатава.

Але каб зрабiць так, сьпярша трэба было знайсьцi тыя пратаколы. Дыпляматы i кадэбоўцы даводзiлi, што пратаколы — фальсыфiкацыя Захаду. Намаганьнямi дэмакратаў была створана адмысловая камiсiя, якую ўзначалiў Ландсбергiс i ў якую ўвялi i мяне. Нам належала даказаць, што апублiкаваныя на Захадзе копii тых дакумэнтаў — сапраўдныя. Гэта было няпроста, бо акадэмiк Фалiн з трыбуны зьезду пераконваў дэпутатаў, што нiякiх пратаколаў няма ў прыродзе. Бальшыня яму верыла. Але бальшыня не ўлiчыла сiлу настойлiвасьцi балтыйцаў, у прыватнасьцi Ландсбергiса зь яго палiтычнай хваткай бульдога. Гэты лiтоўскi прафэсар музыкi цягам некалькiх паседжаньняў даказаў, што фальсыфiкуе ня Захад, а МЗС СССР. Кiраўнiцтва краiны прадаўжала ўпарцiцца ў сваiм ашуканстве, што празь нейкi час прывяло да крывавых эксцэсаў у Вiльнюсе, Рызе ды i ў Закаўказьзi. Пралiлася кроў, супраць чаго сурова папярэджваў Гарбачова няўрымсьлiвы Адамовiч, якi з актыўнага яго староньнiка нарэшце ператварыў ся ў працiўнiка. Зрэшты, як i ўся мiжрэгiянальная група Афанасьева — Папова.

На перапынку памiж паседжаньнямi мне давялося спаткацца i пагутарыць з Андрэем Сахаравым. Дэпутаты стаялi ў чарзе да буфэтчыцы, як у дзьвярах паявiўся Сахараў. Ён быў яўна разгублены, убачыўшы чаргу, i спынiўся, ня ведаючы, куды стаць. Бальшыня ў чарзе ставiлася да яго варожа, толькi нядаўна яго спрабавалi сагнаць з трыбуны. Тады я выйшаў з чаргi i прапанаваў яму сваё месца. Сахараў падзякаваў, але ў чаргу ня стаў. Мы сталi ўдвух асобна ад iншых i размаўлялi. Андрэй Дзьмiтравiч сказаў, што чытаў мае кнiгi i хоць сам у вайне ня ўдзельнiчаў, але верыць беспамылковай рэакцыi на iх жонкi Алены Бонар, якая ёсьць франтавiчка i была нават паранена. А што да маральнай каштоўнасьцi кнiгаў, дык тая бясспрэчная. Я ў сваю чаргу распавёў акадэмiку, як супраць яго i Салжанiцына дамагалiся подпiсаў ад пiсьменьнiкаў, падтрымаў яго барацьбу i сёньняшняе выступленьне наконт Афганiстану, дзе савецкiя лётчыкi спрабавалi разбамбiць сваiх, каб яны ня трапiлi ў палон. Toe выклiкала буру пратэсту ў залi, ветэран-iнвалiд выступiў з гнеўнай водпаведзьдзю ў тым сэнсе, што факту расстрэлу не было, бо не магло быць нiколi.

Так сталася мая першая i апошняя гутарка з гэтым чалавекам. Ноччу Сахараў памёр у сваёй кватэры, а праз два днi дэпутаты ехалi на аўтобусах яго хаваць. Я трапiў у аўтобус, куды пасьля села група генэралаў i зь iмi маршал Ахрамееў. Не зважаючы на сумную нагоду, генэралы паводзiлi сябе даволi ажыўлена, маршал жартаваў. Цяжка было тады меркаваць, што мiнецца трохi часу, i той Ахрамееў павесiцца ва ўласным кабiнэце. Такiя во дзьве сьмерцi. Цi ўраўняюць яны нябожчыкаў? У залi паседжаньняў сярод беларускай дэлегацыi насьпеў канфлiкт, да якога прычынiўся i я. Спатрэбiлася даабраць дэпутатаў у Вярхоўны Савет. Дэмакратычна настроеная частка дэпутатаў памкнулася вылучыць сваiх — Шушкевiча цi Дабравольскага. Але тою справай заклапоцiўся Сакалоў, ён правёў галасаваньне па «спрошчанай» схеме — у залi, са сваiх месцаў. Падлiчваць галасы даручыў кадэбiсту Балуеву, якi сядзеў насупраць мяне. Я адразу падняў руку супраць усiх iхнiх кандыдатаў, ды, вядома ж, застаўся ў пройгрышы, абралi камунiстаў. Тады я не стрымаўся i, мабыць, празьмерна рэзка, а то i зьняважлiва вымавiў Сакалову. Ленiнградзкi сьледчы Iваноў, што сядзеў недалёка i назiраў тую сцэну, сказаў мне: «Сьмела вы, аднак». Можа, i сьмела, але па-дурному i бескарысна, бо нiчога тым не дамогся. А галоўнае, сабе на шкоду, — пасьля паглытаў таблетак.

На паседжаньнi камiсii, у якую быў залiчаны, я ня езьдзiў. Прысылалi позвы, якiя прывозiў адмыс ловы кур’ер — стукаўся ноччу гадзiны ў чатыры, прымушаў расьпiсацца, пасьля чаго я тую паперку выкiдваў у сьметнiк. Але аднойчы на чарговым зьезьдзе ў канцы дзённага паседжаньня мяне паклiкалi. Камiсiя засядала ў шыкоўнай залi старога Крамлёўскага палацу. Я прыйшоў, спазьнiўшыся, але лепш бы не iшоў зусiм. Гэта быў жах, якi не здараўся нават у вялiкай залi паседжаньняў зьезду. Iшло нейкае абмеркаваньне, кiраваў усiм старшыня камiсii, чалавек у цывiльным, але, як значылася ў паперах, у чыне генэрал-палкоўнiка. Астатнiя таксама былi генэралы — узброеных сiлаў i КДБ, цэкоўцы i рэспублiканскiя лiдэры. Жарсьцi тут былi распаленыя, ва ўсiх чырвоныя твары. Чарговы выступоўца даводзiў, што палiтыка Гарбачова — здраднiцкая, што ён не дае магчымасьцi дабудаваць «авианесущие крейсера, позарез необходимые армии и флоту». Iншыя рэплiкамi зь месцаў падтрымлiвалi яго. Пасьля выступалi самi — усе супраць здраднiцкай палiтыкi Гарбачова, якi «продал Россию и гробит партию». Затым узялiся абмяркоўваць «гнюсны паклёп» журналiста Кароцiча, якi ў сваiм часопiсе «Огонёк» напiсаў, быццам у Савецкай армii мае месца «выдуманная им дедовщина». Адзiн сталага веку палкоўнiк ледзьве не заплакаў ад тае зьнявагi, бо наша «рабоче-крестьянская армия, победившая злейшего врага — немецкий фашизм…» i г. д. Яго дружна падтрымалi астатнiя. Прагучала прапанова выклiкаць на сэсiю рэдактара Кароцiча i «пропесочить его, чтобы десятому заказал, как клеветать на доблестную рабоче-крестьянскую…». Далей я не стрываў i выйшаў.

Болей у той камiсii я не зьявiўся. Я не хацеў мець нiчога агульнага са злачыннай палiтыкай вiдавочнага рэваншу, якi задоўга да вядомага путчу насьпяваў, рыхтаваўся тымi, хто апынуўся перад рэальнай пагрозай страцiць шматгадовую ўладу. Я разумеў Адамовiча, якi разам зь iншымi iнтэлiгентамi асуджаў Гарбачова, але i ня мог не паспачуваць апошняму.

Гарбачоў апынуўся ў зьвярынцы, якi незнарок цi наўмысна сам разварушыў i, мабыць, ужо ня ведаў, як зь iм справiцца.

Рыгор Барадулiн, як заўжды поўнячыся рознымi (ня толькi паэтычнымi) iдэямi, надумаў зьняць фiльм пра маю «малую радзiму». Як усё было ўлагоджана, на мiкрабусе «Беларусьфiльму» паехалi ў Вушачу.

Тая дарога праз Плешчанiцы i Бягомлю была мне даўно знаёмая, я любiў яе навакольныя бары i пагоркi, цянiсты лесавы шлях празь Бярэзiнскi запаведнiк. Мабыць, дарога i была самым прыемным з таго падарожжа, бо астатняе… Астатняе было надта жыва зьвязана з труднымi ўспамiнамi пары дзяцiнства, сумам адмiраньня i запусткаў у некалi знаёмых ваколiцах. Toe вярэдзiла душэўныя сiлы, самотай дацiнала нэрвы. Усё, што для iншых, староньнiх, было дэтальлю iхняй цiкавасьцi, для мяне — болем. I я, можа, не пагадзiўся б, калi б хiтраваты Рыгор, ведаючы адну маю слабасьць, не падмануў мяне любым маiм азярком. Заплянавалi здымкi на возеры, i я паехаў.

Па дарозе заехалi ў Воўчу па сястру Валю, якая ўжо ведала пра прыезд кiношнiкаў i чакала нас. Валя выйшла замуж у Воўчу за калгаснага мэханiзатара Шурку, увогуле добрага i майстравiтага чалавека, якi, аднак, меў адзiн недахоп — усё той жа. Дзяцей у iх не было, i сястрычка даволi адпакутавала за Шуркам-Сашкам, якi праз сваё хiба i памёр яшчэ не старым. Удавiца засталася адна ў няновай хаце, з катом, пры агародзе, якiм адно i клапацiлася ад раньняй вясны да позьняй восенi. З таго i жыла.

Пасадзiлi ў аўтобус Валю i паехалi ў Бычкi — на закiнуты, зарослы дзядоўнiкам i крапiвой падворак бацькавай хаты. Памятаю, як яе будавалi, як яна была новаю i радавала дзяцей i бацькоў. Але мiнула небагата часу, хата пахiлiлася, урасла ледзь не па вокны ў зямлю i стаяла з прадраным дахам i згнiлымi дошкамi ганку. Адна радасьць была з двух пасаджаных бацькам дрэваў — дубу i клёну, якiя з кожным годам усё болей раскашавалi, узьнёсшыся высока над хатай. На тым ганку кiношнiкi змусiлi мяне прымаць патрэбныя для iх позы, адказваць на пытаньнi, якiя задаваў, застаючыся «чалавекам за кадрам», рэдактар i рэжысэр Валодзя Халiп. Затым паехалi на возера, зьехаць да якога з гарыстага берагу было немалой рызыкай. Але неяк зьехалi. А там на спрытным пагорачку, якi я любiў зь дзяцiнства, распалiлi цяпельца, пачалi ладкаваць вучоную размову. Дужа я не любiў тых пастановачных размоваў, калi трэба было дэманстраваць сваю глыбакадумнасьць або лiрычную ўзьнёсласьць. I тое ды iншае, на мой пагляд, лепей трымаць пры сабе, а калi ўжо давяраць каму, дык найлепш — паперы. Сястрыца сядзела побач i слухала, дзiвячыся кiношнай «мудрасьцi», перажываючы за наша агульнае мiнулае. Як усё скончылi, Валодзя Халiп бухнуўся ў возера i — на маё захапленьне — пераплыў яго туды i назад без супынку. Тое я бачыў упершыню. Нiхто раней так сьмела не пераплываў наша возера — можа, не было спрытных, а мо палохала глыбiня. Казалi старыя, што возера дужа глыбокае. Але ня дзiва — Валодзя вырас на возеры. Як вярнулiся ў вёску, пакуль брат Мiкола з жонкай Тоняй ладзiлi пачостку, я пайшоў па пустэльнай, зарослае травой маёй колiшняй вулiцы. Родная мая, бедная i няшчасная вёсачка, яна дажывала свае апошнiя днi. З нашых былых суседзяў жылi толькi ў дзьвюх хатах, астатнiя стаялi пакiнутыя, ды i тых засталося некалькi. Зеўрала пабiтымi вокнамi хата Галавачоў, куды я некалi любiў хадзiць да Валодзi, ня стала хатаў дзядзькi Васiля, памерлага ад сухотаў волата Куца. Праўда, няблага асталяваўся на сядзiбе малодшы брат майго сябра Колi — Сямён, дбайны i працавiты селянiн. У хаце Мiшы, якi працяглы час быў дырэктарам школы, жыла-дажывала яго ўдовая сястра, адзіную дачку якой забiла маланкай. У другiм сяле жылых хатаў было трохi болей, але я ўжо забыўся iмёны iхнiх жыхароў. Апроч хiба кiнамэханiка Васiля Паршонка, што жыў на краi за могiлкамi.

Навакольле таксама зьмянiлася. У мой любы зялёны роў нельга было i ўлезьцi, так ён зарос алешнiкам; прапала безь людзкой патрэбы i наша крынiчка. Хмызьнякi i алешнiкi ўсё болей заваёўвалi колiшнiя вясковыя палеткi i падступалi да самых гародаў. Дашчэнту пазарасталi палявыя дарожкi, а тыя, што засталiся, былi бязьлiтасна зьнявечаныя вялiзнымi коламi аўтатрактарнай тэхнiкi i круглы год зеўралi правальлем-каляiнамi. Добра, што галоўную дарогу я ўсё ж дамогся заасфальтаваць у свой дэпутацкi час. Вайскоўцы не далi заасфальтаваць адрэзак з магiстральнай дарогi на Кублiчы, — адкуль у iх пачыналася манэўровая аўтаракетная траса, якую належала маскаваць ад НАТА. Цяпер няма нi трасы, нi ракетаў, але няма i людзкай дарогi.

Мой брат Мiкола, якi тут пражыў жыцьцё, працуючы ў калгace, дачакаўся нарэшце пэнсii i з тае нагоды быў дужа рады. Яго нiхто ня гнаў на дармовую працу, можна было пакалупацца на падворку, ля хаты, што брат дужа любiў. Плёў з дроту сеткi на загарадзi, у суседнiх хмызьняках назапашваў дровы. У хляве гадавалася сьвiнка, пасьвiлася кароўка. Грошай плацiлi мала, але рэгулярна, хлеб раз на тыднi прывозiла аўталаўка. Чаго яшчэ было трэба? Такога жыцьця нiколi не было ў вёсцы, i пэнсiянэрам здавалася, што дажылiся нарэшце да камунiзму, якi абяцалi бальшавiкi. Каб толькi болей здароўя. Але менавiта здароўя i не хапала, — здароўе дарэшты адабрала шматгадовая калгасная паншчына. Нядоўга парадаваўся сваёй пэнсiйнае волi i мой Мiкола…

Так, насунулася пара стратаў, усё блiжэй падступаў час разьвiтаньня. Меней i меней заставалася крэўных, сяброў i нават знаёмых. Рыгор дык зусiм застаўся адзiн — апошнiмi сышлi яго цётачка, што колiсь ласкава частавала нас сьнеданьнямi (мужчынскую годнасьць яна часьцяком вызначала па спрадвечнай сялянскай шкале: ешчы-няешчы. Ня ведаю, як Рыгор, а я ў яе апынуўся ў лiку няешчых), нядаўна пайшоў i дзядзька Пятрок, апошнi з Рыгоравай раднi, ня дужа дбайны вартаўнiк Рыгоравага падворку, на якiм цi ня кожнай зiмы гаспадарылi вушацкiя зладзеi. У адну з апошнiх маiх паездак на радзiму я прыдбаў iдэю-сюжэт аповесьцi «Аблава».

Знаёмы кублiцкi чалавек распавёў пра выпадак з 30-х гадоў, як у нас праходзiла калектывiзацыя i зь ёй — раскулачваньне, высылкi, рэпрэсii. Адзiн селянiн быў сасланы зь сям’ёй пад Архангельск, там напакутаваўся, пахаваў жонку, малую дачку i вырашыў уцякаць на радзiму. Як нi дзiўна, тое яму ўдалося. Праз шмат прыгодаў-пакутаў, адолеўшы тысячу кiлямэтраў, ён апынуўся на родным котлiшчы i соладка, на адзiноце паплакаў. Але на тым i скончылася ўсё яго шчасьце вяртаньня. У дарозе яго нiхто ня ведаў, а тут пазнаў першы ж сустрэты ранкам сусед. I ўжо надвячоркам на яго пачалi паляваць, наладзiлi аблаву, у якой (во драма!) змушаны быў прыняць удзел i ягоны сын, што ў свой час адрокся ад бацькi i ўступiў у партыю. Бацька ўтапiўся ў балоце, але з чым застаўся жыць яго сын? Цi ня з тым жа, што ўвесь век насiў у сабе Аляксандр Твардоўскi. Гэта ж ён апынуўся ў падобнай сытуацыi, калi аднойчы ў Смаленску, дзе малады паэт працаваў у рэдакцыi, да яго прыйшоў зьбеглы з высылкi бацька. Сын тады сказаў яму: «Вяртаўся б ты лепей туды, адкуль прыйшоў…». Людзям iншага веку наўрад цi зразумець усю глыбiню вытокаў пажыцьцёвай драмы слыннага паэта i ягонага няшчаснага бацькi.

Па начной дарозе да Менску, седзячы мiж стомленых паездкай i працай кiношнiкаў, я ўсё думаў пра тую даўнюю драму. А прыехаўшы дадому, хутка напiсаў «Аблаву».

Зянон Пазьняк iмкнуўся ўсталяваць у БНФ строгую партыйную дысцыплiну, улiк i ўсё iншае, уласьцiвае рэгулярнай палiтычнай арганiзацыi. Болей як два разы нельга было прапусьцiць паседжаньнi сойму, на ўсiх сяброў заводзiлiся ўлiковыя карткi. Toe, мабыць, было патрэбна, бо мiнiстэрства юстыцыi строга сачыла за выкананьнем фармальнасьцяў, каб пры выпадку прыдрацца i спынiць дзейнасьць грамадзкай арганiзацыi. Усяго таго ды шмат чаго iншага Пазьняк i БНФ дамаглiся пры апантаным супрацiўленьнi нават адносна лiбэральнага ладу часоў Шушкевiча, не кажучы ўжо пра пазьнейшы палiцэйскi рэжым Лукашэнкi.

Вядома, суровы рыгарызм Пазьняка далёка ня ўсiм падабаў ся ў шэрагах фронту. Увогуле сумленныя i разумныя хлопцы, пераважна беларускiя iнтэлiгенты, сабраўшыся разам, нярэдка выяўлялi нязгоду з лiдэрам. Тая нязгода ў асноўным палягала ў тактыцы; стратэгiя нi ў кога не выклiкала сумневу, бо стратэгiяй была Беларусь, якой бэнээфаўцы, безумоўна, былi аддадзеныя. Я любiў i паважаў iх усiх — заўжды фiласафiчна-памяркоўна настроенага Юрася Хадыку, веселуна i песьняра Валянцiна Голубева, няўрымсьлiвага Вячаслава Сiўчыка, красамоўцу Вiнцэся Вячорку, па-дзелавому засяроджанага Сяргея Навумчыка. Некалькi пазьней да iх далучыцца iнтэлiгентны Лявон Баршчэўскi. Слаўныя былi каля iх i дзяўчаты, хоць i па-жаночы не заўжды згодныя мiж сабой, але памяркоўныя i адукаваныя. Аналiтычныя здольнасьцi Зянона здавалiся бязьмежнымi. Падобна было на тое, што ён ведаў усё пра Беларусь — сучасную i гiстарычную, слухаць ягоныя развагi пра яе можна было гадзiнамi. Хоць ён не выглядаў красамоўцам, але гэта быў чалавек, на ўсё жыцьцё хворы Беларусьсю. Я вельмi цанiў гэтую ягоную якасьць, i нават калi не з усiм быў згодны або ня ўсё мне падабалася ў ягоных максiмах, не хацеў пярэчыць. Я не адчуваў за сабой права пярэчыць чалавеку, апантанаму вялiкай iдэяй. Праўда, Адамовiч, аднойчы прыехаўшы ў Менск i спаткаўшыся з Пазьняком, сказаў, што гэты чалавек сапраўды можа прэтэндаваць на лiдэрства ў Беларусi, адзiны яго недахоп — празьмерная апантанасьць. Кепска быць апантаным, тым больш — iдэяй. Самыя высакародныя iдэi менавiта i банкрутуюць з прычыны апантанасьцi iхнiх адэптаў. У вогуле з тым я быў згодны, але не ў дачыненьнi да Пазьняка. Я меркаваў, што для апалiтычнай, рахманай Беларусi патрэбны менавiта такi лiдэр. Толькi такi меў магчымасьць, здольнасьць i волю абудзiць нацыю, якая багата што праспала ў сваёй гiсторыi. Тая мая прыхiльнасьць да Пазьняка ўзмацнела, калi аднойчы, уключыўшы тэлевiзар, убачыў буйным плянам яго аскетычны твар, рашучыя твары ягоных паплечнiкаў i пачуў, як лiдэр БНФ абвясьцiў камунiстычную партыю бандай тыранаў i забойцаў, самай крывавай у нашай гiсторыi. Toe яго выступленьне ў прамым этэры беларускага тэлебачаньня, таксама як i некаторыя газэтныя публiкацыi, напачатку выклiкала шок у грамадзтве, нязвыклым да падобных пасажаў. Тым ня менш пройдзе трохi часу, i тое ж грамадзтва без праблемаў абярэ Зянона Станiслававiча дэпутатам Вярхоўнага Савету. Вядома, гэта стала магчымым з нагоды, калi выбарчыя камiсii яшчэ не былi цалкам заангажаваныя рэжымам i падлiчвалi галасы больш-менш аб’ектыўна. Разам з Пазьняком у Вярхоўны Савет была абрана даволi вялiкая група сяброў БНФ, якая i склала грунт парляманцкай апазыцыi, што шмат чаго дамаглася наконт незалежнасьцi краiны. Тыя посьпехi апазыцыi i яе лiдэра грэлi, натхнялi i давалi надзею.

На жаль, у сваёй газэтна-мiтынговай рыторыцы Пазьняк не заўсёды аддаваў належнае палiтычнай лёгiцы i ня здолеў пазьбегнуць празьмернасьцi ў дэфiнiцыях — асаблiва што да Расеi i расейцаў. Заўсёды надта чулыя да ўласнага нацыянальнага гонару некаторыя зь iх скарысталi пазьнякоўскiя iнвэктывы, каб абвiнавацiць яго i БНФ. Прытым без увагi засталiся выказваньнi iншага кшталту. Так, калi ў яго на тэлеперадачы запыталi, якую палiтыку да рускiх ён будзе праводзiць, як прыйдзе да ўлады, кандыдат у прэзыдэнты Пазьняк сказаў: «Такую, каб расейцам на Беларусi жылося лепш, чым у Расеi». Што ж, рытарычна, але вычарпальна ў сэнсе аптымальнага стаўленьня да вырашэньня балючай мiжнацыянальнай праблемы. Мабыць, у першапачатковы пэрыяд няўстойлiвага сувэрэнiтэту ня трэба было закранаць складанага пытаньня люстрацыi i асаблiва — пэнсiяў. Зь цягам часу тое можна было б вырашыць цiха i без палiтычнага ажыятажу, так, як гэта было зроблена неўзабаве ў Чэхii або Польшчы. Шмат каму з Пазьняком было нялёгка. Сам будучы чалавекам апантаным, ён гэткай жа апантанасьцi чакаў i ад iншых, найперш ад сваiх паплечнiкаў. Але кожны зь iншых меў свой, адметны ад ягонага характар. Тое ўвогуле зразумела i натуральна, бо ўсе яны паводле перакананьняў былi дэмакраты, а вядома, што дэмакратам мэтафiзычна не ўласьцiва адзiнамысьленьне. Там, дзе паяўляюцца хоць бы два дэмакраты, пачынаюцца нязгоды i пярэчаньнi. Самаахвярнасьць — псыхалягiчна цяжкая справа, мабыць, неразумна патрабаваць яе ад кожнага iншага. Тут здатны толькi ўласны добраахвотны выбар, штурхаць да якога ня мае права нiхто. Нават бальшавiкi ў вайну разумелi тое i лiчылi, што сотнi Матросавых свой подзьвiг абралi па ўласнай волi (хаця тое дужа сумнiўна). Але важна, што пастулят добраахвотнасьцi i для iх быў нязрушны. Дарэчы, надта хрысьцiянскi пастулят.

Менавiта ў гэткiх абставiнах на чарговым зьезьдзе зьявiлася праблема ў лiдэра БНФ, адстаўкi якога дамагалiся некаторыя зь ягоных паплечнiкаў. Я быў змушаны выступiць з просьбай не рабiць таго, зразумець, што да пэўнага часу Пазьняк у Фронце альтэрнатывы ня мае. Мяне паслухалiся, хаця, можа быць, я i памыляўся. Бо ўсё роўна пазьней БНФ раскалоўся i фармальна, а прыкметы расколу паявiлiся ў iм на некалькi гадоў раней.

Бэнээфаўцаў, асаблiва ветэранаў гэтага руху, часта грэблiва называюць рамантыкамi. Тое не зусiм правiльна, хаця доля праўды ў тым азначэньнi ёсьць. Нейкая мера рамантызму, мабыць, была ўласьцiва i Пазьняку. Ня надта добра, што зь цягам часу высакародная ўвогуле iдэя адраджэньня набыла ў вачох грамадзтва архаiчнае адценьне, — не заўсёды зразумелае, а таму i не прымальнае для сучаснага, празьмерна прагматычнага беларуса. Беларускi народ у сваёй масе напрыканцы XX стагодзьдзя меў клопат ня так з праблемай адраджэньня, як з праблемай выжываньня. Хоць як-небудзь, хоць з бальшавiцкiм рылам, але каб не ператварыцца ў мерцьвяка, што ўвогуле было рэальна. Па сутнасьцi iшоў працэс памiраньня (ва ўсiх сэнсах), i важна было клапацiцца, як затрымацца на краi пагiбелi, а ня дбаць пра колiшнюю велiч часоў ВКЛ. Народ тое адчуваў iнстынктыўна, i таму на першых прэзыдэнцкiх выбарах у масе сваёй не пайшоў за Пазьняком i БНФ зь iх вiртуальным нацыянал-дэмакратызмам, архаiзацыяй i без таго ня надта палагоджанай мовы, чым сталася, на думку некаторых, вяртаньне да граматыкi Тарашкевiча. З часоў Тарашкевiча шмат што зьмянiлася ў сьвеце, у тым лiку i ў беларускай мове, з чым прагматычнаму палiтыку немагчыма было не лiчыцца. Народ пайшоў за жорсткiм, нахабным, прагматычным дырэктарам саўгасу, iдэi якога былi простыя, як мычэньне каровы i зразумелыя дарэшты. Без увагi да нацыянальных прынцыпаў, Лукашэнка кiнуўся да Расеi, найперш каб выбiць адтуль асабiстую падтрымку, а таксама хлеб, бэнзiн, газ, безь якiх немагчыма было ня толькi «адраджацца», але i перажыць зiму да вясны. Вядома ж, разумнейшыя адчувалi, што ён адбiраў у Беларусi сувэрэнiтэт, будучыню i пазбаўляў дэмакратыi. Але што карысьцi з дэмакратыi, калi плакалi галодныя дзецi? Несумненна, будучы дэмакратамi, лiдэры БНФ не зразумелi, што дэмакратыя — гэта не справядлiвасьць, а матэматыка, што нацыянальную будучыню цяпер вырашаюць лiчбы, а не iдэi, якiя б разумныя яны нi былi.

Пра высокiя нацыянальныя iдэi мусiла дбаць нацыянальная элiта, нацыя ж дбала пра элемэнтарную мэту — выжыць. Дужа сумнiўна, што тае мэты мог дасягнуць нацыяналiст Пазьняк, затое дамагчыся яе абяцаў прагматык Лукашэнка. Toe, што ягоныя мэтады па сутнасьцi дэмагагiчныя, тады мала хто ведаў.

Я гутарыў зь некаторымi пiсьменьнiкамi, у бальшынi маiмi сябрамi, наконт iх прыцягненьня ў БНФ. Але тое давала невялiкi плён — пiсьменьнiкi былi iншае думкi пра Пазьняка. I наогул мелi намер трымацца ад палiтыкi далей. Толькi Рыгор Барадулiн ды Артур Вольскi згодна i рэгулярна працавалi ў сойме. Гiлевiч адасобiўся ў створанае iм ТБМ, Бураўкiна неўзабаве зьнялi з тэлебачаньня (калi ён дапусьцiў да прамога эфiру Пазьняка) i адправiлi амбасадарам у Амэрыку. Для мяне гэта было адчувальнай стратай на доўгiя тры гады. Я любiў Генадзя за яго таварыскую чуласьць, нераўнадушнае стаўленьне да балючых грамадзкiх праблемаў. Ён таксама па-добраму адносiўся да мяне, зрэдчас тэлефанаваў з Нью-Ёрку, прысылаў лекi, запрашаў прыехаць для сустрэчы з дыяспарай. Але я не наважыўся — стала пагаршацца здароўе, аднойчы «хуткая дапамога» завезла мяне ў рэанiмацыю.

Яшчэ адзiн раз удалося тады зьезьдзiць у Вушачу — я, Барадулiн i наш трэцi вушацкi зямляк Сяргей Законьнiкаў, якi ёсьць родам з Глыбачкi. Ён звазiў нас у тую прыазёрную вёску, дзе пазнаёмiў з бацькамi, былымi сельскiмi настаўнiкамi. Сярожа быў добры сын, трапяткi i шчыры, зрабiў пэўныя посьпехi ў службе i ў лiтаратуры, але бацькi не сьпяшалiся ехаць да сына ў вялiкi горад i жылi ў абладжанай уласнымi рукамi хатцы на беразе возера. Наогул заўважана, што нашых старых здаўна вабiлi азёры, i калi наставала магчымасьць выбару жытла, тыя выбiралi, каб блiжэй да вады. Вада заспакойвала, гаiла душу i дадавала веку. Тое старыя ведалi добра.

Як заўжды, пра найбольш важныя падзеi даведваўся з «Панасонiку», якi звычайна ўключаў позна ўвечары або ранкам. Па тым часе глушыць перасталi, чутнасьць была неблагая, ня тое што некалi. Хаця слухалi i раней, праз гул i трэскат глушылак, то была адзiная крынiца iнфармацыi са свабоднага сьвету. Я так прыахвоцiўся да «Свабоды», што, калi можна было, не прапускаў нiводнай зь яе перадачаў. I ня толькi пра палiтыку цi бягучыя падзеi, але слухаў навуковыя i лiтаратурныя перадачы, гiстарычныя агляды. «Свабода» шмат каго iнфармавала i адукоўвала, таксама, дарэчы, як i Бi-Бi-Сi цi «Голас Амэрыкi». Лекцыi i перадачы Аўтарханава, культуролягаў В. Вэйдле, Ф. Сарторы, Гольдбэрга, А. Шлемана. Перадачы беларускай рэдакцыi гучалі куды цішэй, але таксама зрабiлi, напэўна, немалы ўклад у фармаваньне духоўнага стану грамадзянаў заняволенай краiны.

Яшчэ на пачатку перабудовы мне спадабалася кніжка беларускага журналіста Аляксандра Лукашука, да якой я напісаў невялічкую прадмоўку. З тае пары ў нас з аўтарам устанавілася добрае сяброўства, якое набыло характар сталага супрацоўніцтва, калі зь цягам часу Аляксандар Лукашук стаў дырэктарам беларускай рэдакцыі Радыё Свабода. Ён, як і мой калега па БНФ Сяргей Навумчык, асабл іва прычыніліся да майго лёсу, як я апынуўся за мяжой, пераехаў у Прагу. Ну але тоездарылася значна пазьней. А тады зь перадачаў «Свабоды» пачулася штось неверагоднае — раптоўна ў адпачынку захварэў Гарбачоў, а ў Маскве адбылося штосьцi вельмi падобнае да путчу. Тэлебачаньне перапынiла ўжо сваю праграму, перадавала клясычны балет, а пасьля на экранах паявiлiся нейкiя малазна ёмыя пэрсоны, паведамiлi аб стварэньнi ГКЧП. Toe было незразумела, нараджала неспакой i трывогу. Што адбываецца? Наступныя днi, поўныя палiтычнага драматызму, паказалi, што адбываецца кепскае, што камунiсты вырашылi прыбраць Гарбачова, зьмянiць яго курс. Але на якi? Хутка стала зразумела, што — на ранейшы, звыклы i выпрабаваны, дужа вядомы сьвету, пачынаючы з кастрычнiку сямнаццатага году. З таго часу ён увогуле не мяняўся, падобна, набыў устойлiвыя вiдавыя рысы. I першы, хто памкнуўся яго зьмянiць, быў Гарбачоў. Але, вiдаць, i ягоная спроба змушана застацца безвынiковай…

Мяркуючы па ўсiм, перабудова ляснулася, i зь ёй — адчайная i няўмелая спроба рэфармаваньня ягонае партыi. Але калi тое рэфармаваньне не ўдалося генсеку партыi, дык каму ж тады яно можа ўдацца? Як паказала жыцьцё, тая партыя наогул не рэфармуецца. Яна або можа iснаваць у ранейшым, створаным Ленiным стане, або загiнуць. Я дужа шкадаваў, што ў той час у Менску не было Адамовiча, якi стаў вельмi патрэбны. I ня мне аднаму. Зянон пры чарговай сустрэчы сказаў пра апошнiя падзеi трохi iнакш, чым мне адчувалася. Ён сказаў, што гэта — добра. Гэта толькi паскорыць iхнюю агонiю. Сьмерць прыйдзе знутры. Трэба толькi не чакаць, выхапiць з полымя тое, што нам належыць, — нашу свабоду. Бо iхняй свабоды ўжо не ўратаваць нiкому.

Тое былi разумныя словы, толькi як дамагчыся iхняга спраўджаньня?

Беларускае кiраўнiцтва (старшыня Вярхоунага Савету А. Дземянцей), канешне ж, падтрымала ГКЧП. Для камунiстычнай намэнклятуры тут не было праблемаў, яна заўжды настроена на ўладу i зараз жа адварочваецца ад яе, калi тая перастае быць уладай. Гарбачоў яўна губляў уладныя функцыi, i беларускiя кiраўнiкi сьпяшалiся ад яго адцурацца, каб прыляпiцца да iншых. У той час — найперш да арганiзатару путчу Кручкова i яго ўсемагутнага ведамства.

А ў Маскве, мiж тым, на авансцэну палiтычнае барацьбы выходзiў Б. Ельцын, якога абралi старшынёй ВС Расеi. Гэтага кiраўнiка я мала ведаў, хаця на зьездах i па тэле ён фiгураваў дастаткова часта. Вiзуальна то была ўнушальная фiгура, стандартны партыйны лiдэр з прыгожым сiваватым чубам i нязлым упэўненым позiркам. Але яго папярэдняя дзейнасьць мала чым адрозьнiвалася ад падобных да яго — той жа намэнклятуршчык абласнога маштабу. Наўрад цi ён мог сур’ёзна пайсьцi супраць партыi, у якой зрабiў немалую кар’еру. Наступныя падзеi, аднак, паказалi, што такiя думкi былi часткова памылковыя, падзеi ў Маскве, як i належала для гiсторыi, разьвiвалiся непрадказальна. Ельцын выступiў супраць партыi, але на паўдарозе спынiўся, мяркуючы па ўсiм — спалохаўся. За сябе, за сям’ю ці за партыю — цяпер ужо ня мае значэньня. Як нярэдка бывае ў палiтычнай гiсторыi, палiятывы загубiлi немалыя магчымасьцi. А што да Расеi, дык i ўсё паблыталi: камунiзм з капiталiзмам, свабоду зь няволяй, тыранiю з дэмакратыяй. Як бы цяпер сказалi — палiтыка Ельцына праявiла свой поўны непрафэсiяналiзм.

Алесь Адамовiч, якi апошнiм часам адасобiўся ад Гарбачова, сказаў, што трэба падтрымлiваць Ельцына. Што той павядзе краiну далей, чым вёў Гарбачоў. Далей, але куды? Зрэшты, вельмi магчыма, што ў тым становiшчы, у якiм апынулася краiна СССР, не было альтэрнатывы, тупiк аказаўся такi безвыходны, што ўсе спосабы выбавiцца зь яго апынулiся няспраўджанымi. Належала хiба павярнуць назад. Ды гiсторыя, на жаль цi на шчасьце, ня мае задняга ходу.

Дык тое — у Расеi. А ў нас?

У нас па-ранейшаму буяла засiльле камунiстаў, сядзелi на сваiх месцах Дземянцей, партбос Сакалоў i ягоны двайнiк Малафееў. Зьнiзу iх нецярплiва падпiралi маладзейшыя, — яшчэ болей агрэсiўныя i цынiчныя. На каго было спадзявацца? Мяне па-ранейшаму тузалi мэдыi, з Масквы i тутэйшыя, быццам болей ня ведалi, да каго зьвярнуцца. Дзе-колечы паявiлiся невыразныя намёкi пра мяне як магчымага лiдэра нацыi — тое належала прыпынiць. У «Народнай газэце»428 надрукаваў артыкул, у якiм выразна i недвухсэнсоўна паказаў, хто ў Беларусi ёсьць сапраўдны лiдэр. Тым таксама вызначыў маё стаўленьне да Пазьняка i спынiў пэўныя закiды ў бок Быкава. Я ня лiдэр i не «сумленьне нацыi», я просты, біты жыцьцём беларус, якi мае толькi адну мэту — застацца сумленным. Хацелася яшчэ дажыць да свабоды, ды тое, вiдаць, марнае памкненьне. Майму пакаленьню, як i шмат якiм папярэднiкам, свабоды ня бачыць. Хiба наступным…

У наступных падзеях бурна чаргавалася надзея з паняверкай, спадзяванкi з расчараваньнем. Былi моманты, калi здавалася, што наша доўгачаканая iсьцiна — ужо побач, трэба яшчэ адно-два намаганьнi, i мы будзем мець тое, пра што беларусы марылi доўгiя стагодзьдзi. Але назаўтра высьвятлялася, што ўсё перамянiлася за адну ноч, i наша надзея апыналася адкiнутай у пазаўчарашнi дзень. Усё трэба было пачынаць спачатку. Але хто вiнаваты? Адны казалi — Масква, яна не дае дыхнуць залежным народам i, апантаная iмпэрскай iдэяй, нiколi не пагодзiцца з незалежнасьцю Беларусi. Iншыя думалi, што ўся справа ў стаўленьнi да нас Захаду. Захаду даражэй адносiны зь iмпэрскай Масквой, чым зь няпэўнай Беларусьсю. Цi ня ўсе пры тым сьцьвярджалi, што ў нашай бядзе найболей вiнаваты мы самi, бо яшчэ не ўсьвядомiлi боскай каштоўнасьцi свабоды i незалежнасьцi.

Мабыць, горш за ўсё было тое, што ўсе гэтыя меркаваньнi мелi рацыю.

Нацыяналiзм, гэтая грамадзка-палiтычная зьява, стаўся дужа разнастайным у нашым часе, у пэўнай ступенi пагарджаным i адпрэчаным грамадзкай сьвядомасьцю. Безумоўна, да таго прычынiлася практыка, увасабленьне яго ў жыцьцё, праз што прайшло заходняе грамадзтва i выйшла да iншага. Iдэi нацыяналiзму апынулiся дыскрэдытаваныя нямецкiм нацызмам, iтальянскiм фашызмам, шмат якiмi драбнейшымi радыкальнымi рухамi. А мiж тым цi ня ўсiмi дзяржаўнiцкiмi здабыткамi ў нядаўнiм мiнулым Эўропа (i ня толькi Эўропа) абавязана менавiта нацыяналiзму сваiх вялiкiх i дробных краiнаў. Нацыяналiзм стварыў неабходную форму арганiзацыi грамадзтва — дзяржаву, якая iснуе «не для таго, каб ператварыць зямное жыцьцё ў рай, а для таго, каб ня даць яму канчаткова ператварыцца ў пекла», — як пiсаў М. Бярдзяеў. У аснове нацыяналiзму — прыроджаны эгаiзм, рыса, уласьцiвая кожнай жывой iстоце. Гора таму арганiзму, у якiм гэтая рыса выяўлена недастаткова, таксама як i кепска, калi тая рыса выяўлена празьмерна. Нацыяналiзм, скiраваны на ўнутраны ўжытак грамадзтва, здаўна мае найменьне патрыятызму, а скiраваны ў iншы сьвет — ёсьць шавiнiзм або iмпэрыялiзм. Знакамiты фiлёзаф Рычард Пайпс падзяляе сучасны нацыяналiзм на два яго варыянты: эксплюзiўны (агрэсiўны) i iнклюзiўны (памяркоўны); расейскi ён адносiць да першага варыянту, а беларускi проста не заўважае. Мабыць, характар кожнага нацыяналiзму вызначаецца мэнтальнасьцю нацыi, яе палiтычнымi памкненьнямi ў дадзены гiстарычны момант. Расейскi нацыяналiзм знайшоў сваё найбольшае ўвасабленьне ў бальшавiцкiм iмпэрыялiзме, нямецкi — у агрэсiўным нацызме. Але што такое беларускi нацыяналiзм? Агульнапрынятая дэфiнiцыя нацыяналiзму кепска дастасуецца да гэтае беларускай зьявы, якая ёсьць iншая, зь iншым нацыянальна-палiтычным зьмесьцiвам. У сучаснасьцi яна праяўлена слаба i, на мой пагляд, недастатковая нават у сэньсе ўнутранага грамадзкага эгаiзму, неабходнага для элемэнтарнай самаiдэнтыфiкацыi нацыi. Можна гаварыць толькi пра нацыянальныя зародкi, спазьнелыя i малавынiковыя, якiя ня толькi не пагражаюць iншым народам i нацыянальнасьцям, але i не забясьпечваюць нацыянальных патрэбаў самiх беларусаў.

Напрыканцы XX стагодзьдзя характар нацыяналiзму ў Эўропе надта зьмянiўся, патрэба ў iм для цывiлiзаваных краiнаў адпала. Але для тых, якiя па розных прычынах у тым не пасьпелi, ён па-ранейшаму застаецца надзённым. Менавiта нацыяналiзм, паводле Фрэнсiса Фукуямы, найбольш прычынiўся да вызваленьня народаў ад камунiстычнай дыктатуры. Не лiбэралiзм, не дэмакратыя, а менавiта нацыяналiзм заняволеных камунiзмам народаў. Там, дзе гэты працэс быў завершаны, зьявiлася магчымасьць пераходу да дэмакратычнага лiбэралiзму, а дзе не завяршыўся, дзе стаўся затрыманы рэакцыйнымi сiламi, там нацыяналiзм па-ранейшаму надзённы. Бо толькi нацыяналiзм з найбольшнай вынiковасьцю здольны аб’яднаць сiлы грамадзтва ў ягоным дэмакратычным разьвiцьцi. У той жа час ён можа мiрна i гарманiчна ўжывацца з лiбэралiзмам, цьвердзiць Фукуяма — «сучасны адвакат нацыяналiзму», але i перакананы прыхiльнiк лiбэралiзму.

Некалi Алесь Адамовiч казаў, што пры засiльлi звыродлiвай улады i абмежаванасьцi прыродных рэсурсаў Беларусi трэба займець вельмi значную (вялiкую!) iдэю, якая вывела б яе ў склад сучасных краiнаў. Гэта — праўда. Нацыянальная iдэя — важны чыньнiк прагрэсу, а то i фiзычнага iснаваньня ў сьвеце. Расея, напрыклад, увайшла ў заняпад, бо зжыла сваю iмпэрскую iдэю i цяпер паўстала перад праблемай вынаходзтва новай. Але што да Беларусi, дык у яе ёсьць важная i аж занадта актуальная iдэя, гэта — свабода i незалежнасьць. Iдэя клясычная, увасабленьня якой даўно дамаглiся шмат якiя краiны сьвету, пабудавалi на ёй свой нацыянальны лёс. А беларусы ўсё яшчэ дыскутуюць, цi варта дамагацца таго? Ворагi беларушчыны, вядома ж, даводзяць: ня варта, ёсьць лепшая iдэя — няволя i залежнасьць, яна дае хлеб. (I бэнзiн, i газ, i прамтавары.) Амаль як у Бiблii: заваюйце нас, але накармiце нас. Або яшчэ сьцьвярджаюць, што Беларусь ня можа iснаваць незалежна ў наскрозь залежным, драпежным сьвеце, дзе ўсё вырашаецца сiлай. Але ж iншыя, куды слабейшыя за Беларусь эўрапейскiя краiны iснуюць i жывуць няблага. Нiхто не занявольвае цяпер маленькую Швайцарыю, Аўстрыю, Венгрыю, Данiю нi нават Люксэмбург з Андорай, а iхняя эканамiчная залежнасьць ад вольнага сьвету толькi служыць iм на карысьць. Мабыць, з часоў сярэднявечча шмат што зьмянiлася ў сьвеце i дае магчымасьць народам жыць i нават разьвiвацца.

Народы, якiя на пачатку трэцяга тысячагодзьдзя ад Хрыстовага нараджэньня не засвоiлi гэтае iсьцiны, рызыкуюць не засвоiць яе нiколi. I навек застацца рабамi — найперш уласнае цемры i ляноты.

У Менск прыехаў Яўген Еўтушэнка, мы яго спаткалi на вакзале. Невядома па якой прычыне адбылося дробнае непаразуменьне — спатыкалi ў адным вагоне, а ён выйшаў зь iншага. Мэтай ягонага да нас вiзыту было аб’яднаньне саюзаў пiсьменьнiкаў — расейскага зь беларускiм. У нас да таго паставiлiся няпэўна — некаторыя былi за, iншыя — супраць. Справа ў тым, што наш СП нiколi ня быў кансалiдаваны ў палiтычных стасунках, хiба толькi здаваўся такiм. Сабраны зь пiсьменьнiкаў розных пакаленьняў, ён нёс на сабе ўсе родавыя адмецiны нядаўна пражытых часоў — старэйшыя былi болей кансэрватыўныя, шмат якiя грунтоўна заангажаваныя рэжымам i цалкам сэрвiльныя ў адносiнах да ўлады. Спакваля, аднак, у СП папрыходзiлi маладзейшыя, якiя несьлi ў сабе пэўную апазыцыйнасьць да нядаўняга мiнулага. Але была адна пазыцыя, дзе i тыя ды iншыя трымалiся амаль аднолькавых перакананьняў, гэта стаўленьне да нацыянальнай мовы. Мова гiнула, а то быў сук, на якiм трымалася ўся нацыянальная культура. Пiсьменьнiкi не маглi быць да таго абыякавыя, i шмат якiя iнiцыятывы звонку разглядалi ў сьвятле iхнiх наступстваў у галiне мовы. Расейцы ў гэтым сэнсе, на жаль, не былi нашыя аднадумцы.

Апроч таго, у Расеi за часы перабудовы выплыла на паверхню шмат такога, чаго нельга было не спалохацца, чаго не прыкмячалася нават пры бальшавiцкiм рэжыме. Нядаўнiя апалягеты iнтэрнацыяналiзму ператваралiся ў зацятых абаронцаў уласнай культуры ад iншых народаў, якiя «аб’ядалi Расею». Дэмакратыя ўсё нiяк не магла падняцца на ногi, у той час як нацыянал-бальшавiзм пачаў шырока гойсаць па яе iнтэлектуальных прасторах. Як заўжды, вольна пачуваў сябе антысэмiтызм, асаблiва на поўднi i ўсходзе Расеi. Быць разам у адным саюзе з расейскай дэмакратыяй было б няблага, але… Дзе гарантыя ўстойлiвасьцi тае дэмакратыi? Цi мог яе даць нават такi агульнапрызнаны майстра паэзii i перакананы антыкамунiст, як Яўген Еўтушэнка?

Я паважаў Яўгена Аляксандравiча, як i шмат хто ў краiне, захапляўся ягонай паэзыяй, якая зрабiлася знакавай у дысыдэнцкiм супрацьстаяньнi сталiншчыне i брэжнеўшчыне. У нас зь iм было некалькi сумесных паездак па краiне i за мяжу, дзе нашыя адносiны аформiлiся ў добрае сяброўства. Памятаю, як мы трапiлi ноччу на вясельле ў Ерэване, дзе Еўтушэнка сказаў тост у гонар мiрнага суiснаваньня армянскага i турэцкага народаў, за якi ледзьве не паплацiлiся абодва. На практыцы гэта азначала: ня лезь са сваiм статутам у чужы манастыр. Як мы ўваходзiлi ў ягоны гатэльны нумар, працягваючы вольную бяседу, я засьцярожлiва паказаў на столь, маўляў — змоўкнем. Яўген толькi засьмяяўся. Нашто, кажа, хай запiшуць кожнае нашае слова — спатрэбiцца для нашчадкаў. Toe было праўда. Пройдзе небагата часу, i мы пераканаемся, што ня толькi рукапiсы не гараць, але i сказанае застаецца. У тым лiку i схаванае ў сакрэтных аддзелах КДБ.

Абмеркаваньне на прэзыдыюме СП прывезенай Еўтушэнкам прапановы адбывалася вяла, нiякага рашэньня не было прынята. Хаця бальшыня з аб’яднаньнем не пагадзiлася, я тады быў схiльны аб’яднацца. Але час паказаў, што бальшыня мела рацыю. Неўзабаве СП СССР распаўся на некалькi пiсьменьнiцкiх саюзаў, некаторыя зь якiх набылi адметны антыдэмакратычны, праiмпэрскi характар. У такой сытуацыi лепей было захаваць нэйтральнасьць i фармальную незалежнасьць.

Пасьля было яшчэ некалькi спробаў да аб’яднаньня з пэўнымi расейска-пiсьменьнiцкiмi групоўкамi, ды i тыя скончылiся нязрушнасьцю нашай непадлегласьцi. Гэта цi ня той рэдкi выпадак, калi палiтычная iндыфэрэнтнасьць пайшла на карысьць. Праўда, вытрымаўшы нацiск звонку, беларускi СП ня здолеў процiстаяць паўзучай унутранай сiле разбурэньня. Праз кароткi час ён страцiў сваю маёмасьць, сьцiплыя фiнансавыя сродкi i заняпаў арганiзацыйна. Але Бог не пакiдае праведнiкаў, а лёс часам дае iм птушыны хвосьцiк надзеi.

У сьвеце даўно iснаваў ПЭН-клюб (паэзiя, эсэiстыка, навэлiстыка) — арганiзацыя, якая за сваю амаль 80-гадовую дзейнасьць не была прызнаная савецкiмi пiсьменьнiкамi, што бачылi яе як буржуазную. Але часы мянялiся, малатабоец-гiсторыя кавала сваю лёгiку. Тая лёгiка прыводзiць да нечаканых высноваў. Частка расейскiх пiсьменьнiкаў адасобiлася ад камунапатрыятычных СП i стварыла Расейскi ПЭН-цэнтар. Яго тагачасны кiраўнiк Анатоль Рыбакоў па даручэньнi мiжнароднага ПЭНу патэлефанаваў мне ў Менск i перадаў прапанову стварыць беларускi ПЭН-цэнтар. Былi абумоўлены пачатковыя квоты — 20 сяброў зь лiку лiтаратараў, не ангажаваных у органы ўлады i камунiстычную партыю. Я параiўся з Барадулiным, Разанавым, Някляевым i яшчэ некаторымi пiсьменьнiкамi. Мы склалi невялiкi сьпiс i сабралiся на першы сход у Чырвоным касьцёле, адобрылi Статут мiжнароднага ПЭНу, абралi кiраўнiцтва. Першым прэзыдэнтам стаў Рыгор Барадулiн, сакратаром (пасьля вiцэ-прэзыдэнтам Карлас Шэрман. Новая пiсьменьнiцкая арганiзацыя на той час ня мела нi памяшканьня, нi грошай, усё трэба было здабываць. Натуральна, ПЭН ня стаў зьвяртацца да ўлады, а найперш пачаў зарабляць папулярнасьць. Добрых публiкацыяў для таго было недастаткова, спонсары, як заўжды, болей дбалi пра свае кашалькi, трэба было непасрэдна кантактаваць зь як мага большаю колькасьцю народу. Пачалiся выступы — у сталiчных клюбах i з выездам на пэрыфэрыю. Паэты чыталi вершы, празаiкi вялi палiтыка-культурнiцкiя дыскусii. Зацiкаўленьне нацыянальнай публiкi тады было велiзарнае, Беларусь рыхтавалася да адраджэньня (якое, аднак, хутка згасла). Кiраўнiцтва ПЭНу ў асобе Карласа Шэрмана наладзiла плённае супрацоўнiцтва зь мiжнароднымi гуманiтарнымi арганiзацыямi, нацыянальнымi ПЭН-цэнтрамi, фондам Сораса, пакуль яго не прагналi з краiны. Дзейнасьць ПЭНу значна абмяжоўвала статутнае патрабаваньне апалiтычнасьцi, якое сябры ПЭНу неяк навучылiся абыходзiць. Наша лiтаратура i палiтыка традыцыйна былi зьвязаныя моцнай пупавiнай, i тое няблага. Iншая справа, якая то палiтыка. ПЭН-цэнтар у сваёй дзейнасьцi iмкнуўся праводзiць нацыянальна-дэмакратычную палiтыку, скiраваную найперш на незалежнасьць i свабоду краiны. ПЭН-цэнтар стаўся саўтваральнiкам такой важнай праваабарончай арганiзацыi, як Хельсiнкскi камiтэт, дзе ягоныя сябры напачатку занялi ключавыя пасады. Да гонару ПЭНцэнтру як арганiзацыi трэба зазначыць, што яна цi не адзiная ў краiне, якая за дзесяць год не зазнала расколу, захавала адзiнства, у пяць разоў павялiчыла свой склад i ў цяжкiх умовах нацыянальнай крызы прадаўжае кансалiдаваць значную частку беларускай лiтаратуры.

Свабода — найбольшая маральна-фiзычная каштоўнасьць, дадзеная кожнай жывой iстоце фактам яе нараджэньня. Усё жывое i карыстаецца тою каштоўнасьцю, наколькi гэта мажлiва ў складаным, заблытаным сьвеце арганiчнага iснаваньня. Апроч хiба чалавека, якому мала прыроджанай свабоды. Каб у поўнай меры спазнаць i адчуць яе неабходнасьць, яму наканавана прайсьцi праз хiтрасплецены лябiрынт жыцьця, а то i застацца ў адным зь яго тупiкоў. I там прызвычаiцца, змарнець, страцiць прыроджаны дар свабоды, адаптавацца дзеля элемэнтарнае мэты бiялягiчнага iснаваньня. Зрабiцца часткай натоўпу, грамадзтва, электарату — такiм, як усе. Але як быць асобе, калi яна выпадае з масы да сябе падобных, калi яна — творца, што дзеiць паводле ўнутраных iмпульсаў самавыяўленьня? Як ёй пераадолець тую брутальную залежнасьць ад соцыюму, якi нязьменна нiвэлюе яе Богам дадзены дар? Цi, можа, ня трэба нiчога пераадольваць, а падладзiцца, прыстасавацца, каб дамагчыся бесканфлiктнага iснаваньня? Дзясяткамi год у нашых вушах гучала нявольнiцкая максiма: «Жить в обществе и быть свободным от общества нельзя». Сапраўды нельга, не дадуць, не дазволяць. Тыя, ад каго гэта залежыць, натхняюцца ня зманлiвай iдэяй чалавечай свабоды, а рэальнай патрэбай прыгнёту i сiлы. I праўда, яны валодаюць немалой сiлай, бо яны — заўжды гурт.

Мабыць, сапраўды, каб выжыць, варта згуртавацца, што робяць шмат якiя iстоты ў жывой прыродзе. Асаблiва калi гурт мае iдэю — малаважна якую, добрую цi благую. Часам iдэяй робiцца iнстынкт нацыi цi клясы, цi якога гурта, i тады сьвет апынаецца перад iмпэрскай, пралетарскай, нацысцкай iдэяй, якiя заўжды каштуюць крывi. Апантаныя, так званыя папулiсцкiя iдэi каштуюць вялiкай крывi i рэдка зьдзяйсьняюцца. Нават i сьвятая сярод iх iдэя свабоды. Але цi дужа якая iдэя патрэбна творцу, калi ягоная душа ўжо захоплена iдэяй iншага кшталту — iдэяй праўды i прыгажосьцi? Iншаму там месца няма, i ён — iндывiдуалiст. Усё значнае ў мастацтве спрадвеку ствараецца на грунце iндывiдуалiзму. Спробы заарганiзаванай мастацкай творчасьцi (тым болей лiтаратурнай) заўсёды зазнавалi фiяска. Творцы — аднаасобнiкi, яны твораць штучны тавар. Творчы альянс двух, нават калi кожны зь iх генiй, неверагодны. Толькi паасобку. Нават калi яны адзiнадумцы, адзiнаверцы, належаць да адной партыi. Калектыўны элемэнт у мастацтве мае несумненна дэструктыўны характар.

Праўда, наш час асаблiвы — крывадушны i жорсткi, а што да мастацтва — разбуральны па сваёй сутнасьцi, толькi мы яшчэ ня надта ўцямiлi тое. Сучасная маскультура — не самаразьвіцьцё ранейшай, традыцыйнай культуры, як часам лічыцца, а контркультура. Таму цяпер у першую чаргу трэба клапацiцца не пра росквiт, а пра выжываньне i захаваньне таго лепшага з нацыянальнай i сусьветнай культуры, што гэтак брутальна бурыцца ўладай i часам. Пэўна, зрабiць тое лепей агулам. Але цi можна не разумець, што i бурыць таксама выгадна агулам — усё адразу. Так дзешавей для ўладаў, якiя звыклi ўладарыць ня толькi над целамi, але i над душамi людзей. З тае мэтай у нядаўнiм мiнулым яны стварылi партыю, калгасы, гулаг, каб заграбсьцi ўсiх адразу. I сагналi творцаў у «творчыя» саюзы, дзе ўзялi iх у «творчы» палон. Тое яны найбольш рабiлi рукамi самiх жа творцаў зь лiку найбольш спрытных калябарантаў. Па прынцыпе колiшняга самаабслугоў ваньня: самi пiшаце, самi сябе i саджайце.

Нашая лiтаратура быццам бы пакрысе выкараскваецца з таго iнтэлектуальнага гулагу, зь якога яшчэ належыць выбрацца нацыi. Свабода рабочых i сялянаў патрабуе, як кажуць, шмат валютных iнвэстыцыяў, якiх у дзяржавы няма. Лiтаратуры ж ня надта патрэбны iнвэстыцыi, але ёй патрэбна — свабода. Аднак iнтэлектуальная свабода каштуе яшчэ даражэй, чым свабода на карыстаньне зямлёй. Зрэшты, што да Беларусi, дык вынiк аднолькавы — нi сяляне ня маюць зямлi, нi пiсьменьнiкi ня маюць свабоды. Хоць бы свабоды на родную мову. Нават на мяккi знак, каб ня корчыць язык у роце ад ненатуральнага, барбарскага вымаўленьня. Сапраўды, мова, паводле Генрыха Бёля, ёсьць апошняе апiрышча свабоды.

Усё тое — непераможная сiла няволi, зь якой нацыя звыклася, параднiлася, ад якой адступаць рызыкова. Як павiнны ставiцца да таго творцы? Томас Венцлова, напрыклад, пiша, што найвялiкшы патрыятызм у тым, каб ваяваць з комплексамi сваёй нацыi. Гэта сказана ў дачыненьнi да ня самай закамплексаванай нацыi, але тое праўда i, мабыць, адносiцца да ўсiх нацыяў без выключэньня. Можна зразумець нашых калегаў, расейскiх дэмакратаў, якiя нядаўна перажылi тое, што i мы, i цяпер памкнулiся да зманлiвай, труднадасяжнай свабоды. Паяднаўшыся зь беларусамi, яны маюць намер набыць дадатковы шанец на шляху да яе, кiруючыся ўсё той жа лёгiкай — гуртам зручней. Але старая чэская прымаўка кажа: не запускай млын, калi ня маеш моцы яго спынiць. Цi маюць моц нашы расейскiя калегi годна распарадзiцца хоць бы ўласнай свабодай? Цi ня болей рэальнай для iх i для нас застаецца рызыка страцiць усё? Дзе гарантыя таго, што iхняя свабода дасягнута цалкам i назаўжды? Надта тое сумнiўна ў краiне, дзе не спыняюцца ганебныя войны, усюды лiецца кроў, нiшчыцца свабода слова, а галоўнай дзяржаўнай iдэяй робiцца ўсё той жа нацыянал-iмпэрыялiзм.

У нас i ўласнага няшчасьця хоць адбаўляй. Рушыцца эканомiка, народ даведзены да галечы, гвалтам нiшчацца нацыянальная культура i мова. Вельмi падобна, што дапамагчы нам ня можа нiхто — так глыбока завязьлi мы ў багне хлусьнi i тыранii, што ад нас адвярнуўся ўвесь белы сьвет. I ўсё ж нам, як тым зэкам, дужа непажадана трапiць з адной камэры ў такую ж iншую, асаблiва калi перапынак памiж допытамi апынуўся такi кароткi.

Мабыць, кожнаму свой шлях да свабоды наканавана прайсьцi асобна. Усё ж iндывiдуалiзм i ў гэткiм аблiччы — ня самы горшы кiрунак да яе. Можа, не найлепшы, але i не найгоршы, — у аснове кожнай калектыўнай свабоды ляжыць свабода iндывiдуальная. Што да мяне, дык пэўне мой лёгас пэсымiстычны, хаця мая душа прагне аптымiзму. Як некалi пiсала вялiкая Лэся Украiнка: «Без надii таки сподіваюсь»

Сакавік 2002 г.

Франкфурт-М.

Примечания

1

Першая была надрукавана ў «ЛiМе», аўтарам яе стаўся крытык Васiль Буран.

(обратно)

2

Шмат гадоў пасьля адзiн адказны працаўнiк ЦК КПСС па шчырасьцi растлумачыў мне, што тое было зроблена дзеля майго паратунку. Iнакш яны змушаны былi б скiраваць мяне сьледам за Салжанiцыным.

(обратно)

Оглавление

Кароткае прадмоўе

*** Примечания ***