Вайна сусветаў [Герберт Джордж Уэллс] (fb2) читать онлайн

Гербэрт Уэлс Вайна сусветаў

Кніга першая Прыбыццё марсіянаў

І. Напярэдадні вайны

У апошнія гады дзевятнаццатага стагоддзя ніхто не паверыў бы, што за ўсімі падзеямі на Зямлі пільна і ўважліва сочаць істоты больш развітыя, чым чалавек, хоць яны такія ж смертныя, як і ён; што ў той час, як людзі займаліся сваімі справамі, іх даследавалі і вывучалі, мабыць, гэтак жа поўна і ўсебакова, як чалавек пад мікраскопам вывучае эфемерныя стварэнні, якія кішаць і размнажаюцца ў кроплі вады. З бясконцай самазадаволенасцю мітусіліся людзі на ўсім зямным шары, занятыя сваімі дробязнымі справамі, упэўненыя ў сваёй уладзе над матэрыяй. Магчыма, інфузорыя пад мікраскопам паводзіць сябе гэтаксама. Ніхто нават не здагадваўся, што больш старыя кропкі сусвету — крыніца небяспекі для роду людскога; нават думка пра якое-небудзь жыццё на іх здавалася неверагоднай і крамольнай. Міжвольна ўспамінаюцца тагачасныя агульнапрынятыя погляды. Дапускалася найбольш рэальнае: на Марсе жывуць іншыя людзі, магчыма, менш развітыя, чым мы, але, ва ўсякім выпадку, яны гатовы па-сяброўску сустрэць нас як найбольш цывілізаваных гасцей, якія нясуць асвету. Між тым праз бездань прасторы на Зямлю прагна і зайздросна глядзелі істоты з высокаразвітым, халодным і абыякавым інтэлектам; яны пераўзыходзілі нас настолькі, наколькі мы пераўзыходзім вымерлых жывёлаў, і выпрацоўвалі дакладныя, варожыя для нас планы. Пачатак дваццатых гадоў разбурыў нашы ілюзіі.

Планета Марс — наўрад ці трэба напамінаць чытачу — верціцца вакол Сонца ў сярэднім на адлегласці 140 мільёнаў міляў і атрымлівае ад яго ўдвая менш цяпла і святла, чым мы. Калі верыць гіпотэзе пра туманнасць, то Марс старэйшы за Зямлю; жыццё на яго паверхні павінна было паявіцца задоўга да таго, як Зямля перастала быць расплаўленай. Маса яго ў сем разоў меншая за зямную, таму ён павінен значна хутчэй астыць да тэмпературы, пры якой магло зарадзіцца жыццё. На Марсе ёсць паветра, вада і ўсё неабходнае для падтрымання жыцця.

Але чалавек настолькі славалюбівы і так аслеплены сваёй фанабэрыстасцю, што ніхто з пісьменнікаў да самага канца дзевятнаццатага стагоддзя нават не выказваў і думкі пра тое, што на гэтай планеце могуць жыць разумныя істоты, якія, магчыма, нават апярэдзілі ў сваім развіцці людзей. А так як Марс старэйшы за Зямлю, мае паверхню, роўную чацвёртай частцы зямной, і далей размешчаны ад Сонца, то ніхто і не падумаў, што жыццё на Марсе не толькі пачалося раней, але ўжо набліжаецца да канца.

Непазбежнае ахаладжэнне, якое калі-небудзь ахопіць і нашу планету, у нашага суседа, несумненна, адбылося ўжо даўно. Хоць мы амаль нічога не ведаем аб умовах жыцця на Марсе, нам усё ж вядома, што нават у яго экватарыяльным поясе сярэднедзённая тэмпература не вышэйшая, чым у нас самай халоднай зімой. Яго атмасфера намнога больш разрэджаная, чым зямная, а акіяны паменшыліся і займаюць толькі трэць яго паверхні; з прычыны павольнага кругазвароту пораў году каля яго полюсаў згрувашчваюцца велізарныя ледзяныя масы і затым, адтайваючы, перыядычна затапляюць яго ўмераныя паясы. Апошняя стадыя апусташэння планеты, для нас яшчэ бясконца далёкая, стала надзённай праблемай насельнікаў Марса. Неадкладная патрэба прымушала іх розум працаваць больш напружана, іх тэхніка ўдасканальвалася, чарсцвелі сэрцы. І, гледзячы ў сусветную прастору, узброеныя такімі інструментамі і ведамі, пра якія мы толькі можам марыць, яны бачылі непадалёк ад сябе, на адлегласці якіх-небудзь 35 міляў у напрамку да Сонца, ранішнюю зорку надзеі — нашу цёплую планету, зялёную ад расліннасці і шэрую ад вады, з туманнай атмасферай, якая красамоўна сведчыць аб урадлівасці, з мігаючымі праз воблачную павалоку шырокімі прасторамі населеных мацерыкоў і цеснымі, запоўненымі флатыліямі суднаў, марамі.

Мы, людзі, істоты, насельнікі Зямлі, павінны былі здавацца ім такімі ж нікчэмнымі і прымітыўнымі, як нам — малпы і лемуры. Розумам чалавек спасцігае: жыццё — гэта няспынная барацьба за існаванне, і на Марсе, відаць, думаюць гэтаксама. Іх жыццё пачало ўжо астываць, а на Зямлі — усё яшчэ кіпіць, але гэта жыццё нейкіх ніжэйшых стварэнняў. Заваяваць новы свет, бліжэй да Сонца, — вось іх адзінае выратаванне ад пагібелі, якая насоўваецца няўхільна.

Перш чым судзіць іх вельмі строга, мы павінны ўспомніць, як няшчадна знішчалі людзі не толькі жывёлін, але і да сябе падобных прадстаўнікоў ніжэйшых рас. Жыхары Тасманіі, напрыклад, былі забітыя да апошняга за пяцьдзесят гадоў крывавай вайны, распачатай імігрантамі з Эўропы. Хіба мы самі ўжо такія прыхільнікі міласэрнасці, што можам абурацца марсіянамі, якія дзейнічалі ў тым жа духу?

Марсіяне, відавочна, разлічылі свой спуск з неверагоднай дакладнасцю — іх матэматычныя пазнанні, мяркуючы па ўсім, значна пераўзыходзяць нашыя — і выканалі свае задумкі выключна ўзгоднена. Калі б нашы прыборы былі больш дасканалыя, то мы маглі б заўважыць небяспечную навалу яшчэ задоўга да канца дзевятваццатага стагоддзя. Такія вучоныя, як Скіяпарэлі, назіралі за чырвонай планетай (цікава, між іншым, што на працягу многіх вякоў Марс лічыўся зоркай вайны), але ім не ўдавалася выясніць прычыну перыядычнага паяўлення на ёй плямаў, якія яны добра заносілі на карты. А ўсе гэтыя гады марсіяне, відаць, рыхтаваліся.

У час супрацьстаяння, у 1894 годзе, на асветленай частцы планеты было відаць моцнае святло, заўважанае спачатку абсерваторыяй у Ліке, затым Ператэнам у Ніцы і іншымі назіральнікамі. Англійскія чытачы ўпершыню даведаліся пра гэта з часопіса «Нэйчар» ад 2 жніўня. Думаю, што гэта з'ява азначала адліўку ў глыбокай шахце гіганцкай пушкі, з якой марсіяне абстрэльвалі Зямлю. Дзіўныя відовішчы, да гэтага часу, між іншым, не растлумачаныя, наглядаліся бліз месца ўспышкі ў час двух апошніх супрацьстаянняў.

Бура ўзнялася над намі шэсць гадоў назад. Калі Марс наблізіўся да супрацьстаяння, Лавель з Явы паведаміў астраномам па тэлефоне аб каласальным выбуху расплаўленага газу на планеце. Гэта адбылося дванаццатага жніўня апоўначы, калі з тэрміновай дапамогай спектраскопа ён убачыў расплаўленую масу газаў, галоўным чынам вадароду, якая са страшэннай хуткасцю рухалася да Зямлі. Гэты агнявы паток стаў нябачным каля чвэрці першай гадзіны. Лавель параўнаў яго з каласальнай успышкай полымя, якое раптоўна вырвалася з планеты, як зброены снарад.

Параўнанне аказалася вельмі дакладным. Але ў газетах на наступны дзень не было ніякага паведамлення аб гэтым, калі не лічыць маленькай заметкі «Дэйлі тэлеграф»; і свет жыў і не ведаў самай сур'ёзнай з усіх небяспек, якія калі-небудзь пагражалі чалавецтву. І я, магчыма, нічога не даведаўся б аб вывяржэнні, калі б не сустрэўся ў Отэршоў з вядомым астраномам Оджылві. Ён быў крайне ўсхваляны паведамленнем і запрасіў мяне гэтай ноччу паназіраць за чырвонай планетай.

Нягледзячы на ўсе наступныя бурныя падзеі, я вельмі ясна помню нашу начную пільнасць: чорная, нямая абсерваторыя, завешаны ў вугле ліхтар, што слаба асвятляе падлогу, мернае ціканне гадзіннікавага механізма ў тэлескопе, невялікая падоўжаная адтуліна ў столі, адкуль зіяла бездань, усеяная зорным пылам.

Амаль нябачны Оджылві бясшумна рухаўся каля прыбора. У тэлескопе відзён быў цёмна-сіні круг і плаваючая ў ім маленькая круглая планета. Яна здавалася такой нязначнай, бліскучай, з ледзь улоўнымі папярочнымі палосамі, са злёгку няправільнай акружнасцю. Яна была маленькая, як шпількавая галоўка, і вылучала цёплае серабрыстае святло. Яна быццам дрыжала, але на самай справе гэта вібраваў тэлескоп пад дзеяннем гадзіннікавага механізма, які трымаў планету ў полі зроку.

У час назірання зорачка то памяншалася, то павялічвалася, то набліжалася, то аддалялася, але гэта толькі здавалася — ад стомленасці вачэй. Нас аддзялялі ад яе 40 мільёнаў міляў, больш чым 40 мільёнаў міляў пустаты. Нямногія могуць уявіць сабе ўсю неабдымнасць той бездані, у якой плаваюць пылінкі матэрыяльнага сусвету.

Блізка каля планеты, я помню, былі відаць тры маленькія светлыя кропкі, тры тэлескапічныя зоркі, бясконца аддаленыя, а вакол — непамерная цемра пустой прасторы. Вы ведаеце, як выглядае гэта бездань марознай ноччу. У тэлескопе яна здаецца яшчэ больш глыбокай. І нябачнае для мяне, з прычыны аддаленасці і малой велічыні, няўхільна і хутка імкнучыся да мяне праз усю гэту невераемную прастору, з кожнай хвілінай прыбліжаючыся на многія тысячы міляў, імчалася тое, што марсіяне паслалі нам, тое, што павінна было прынесці барацьбу, бедствы і гібель на Зямлю. Я і не здагадваўся аб гэтым, назіраючы за планетаю; ніхто на Зямлі не падазраваў пра гэты метка пушчаны кідальны снарад.

Гэтай ноччу зноў наглядаўся ўзрыў на Марсе. Я сам бачыў яго. Паявіўся чырванаваты бляск і ледзь прыкметнае ўздуцце з краю ў тое самае імгненне, калі хранометр паказваў поўнач. Я паведаміў пра гэта Оджылві, і ён змяніў мяне. Ноч была гарачая, і мне захацелася піць; вобмацкам, нялоўка ступаючы ў цемнаце, я рушыў да століка, на якім стаяў сіфон, як раптам Оджылві ўскрыкнуў, убачыўшы вогненны паток газу, што нёсся на вас.

Гэтай ноччу новы небяспечны снарад быў выпушчаны з Марса на Зямлю — роўна праз суткі пасля першага, з дакладнасцю да адной секунды. Помню, як я сядзеў на стале ў цемнаце; чырвоныя і зялёныя плямы плылі ў мяне перад вачыма. Я шукаў агню, каб закурыць. Я зусім не надаваў значэння гэтай імгненнай успышцы і не задумваўся над тым, што можа быць пасля яе. Оджылві назіраў да гадзіны ночы; у гадзіну ён закончыў работу; мы запалілі ліхтар і накіраваліся к яму дамоў. Захінутыя цемрай, ляжалі Отэршоў і Чэртсі, дзе мірна спалі сотні жыхароў.

Оджылві гэтай ноччу выказваў розныя згадкі наконт умоў жыцця на Марсе і высмейваў вульгарную гіпотэзу аб тым, што яго насельнікі падаюць нам сігналы. Ён меркаваў, што на планету пасыпаўся цэлы град метэарытаў або што там адбываецца агромністае вулканічнае вывяржэнне. Ён даказваў мне, наколькі малаверагодна, каб эвалюцыя арганізмаў праходзіла аднолькава на дзвюх, хай сабе і блізкіх планетах.

— Адзін шанс супраць мільёна за тое, што на Марсе ёсць жыццё, — сказаў ён.

Кожны раз апоўначы сотні назіральнікаў бачылі полымя, у гэту і наступныя дзесяць начэй — па адной успышцы. Чаму выбухі скончыліся пасля дзесятай ночы, гэтага ніхто не спрабаваў растлумачыць. Магчыма, газ ад выстралаў прычыняў якія-небудзь нязручнасці марсіянам. Густыя клубы дыму ці пылу, убачаныя ў самым моцным тэлескопе ў выглядзе маленькіх шэрых з адлівам плямаў мігацелі ў чыстай атмасферы планеты і зацямнялі яе знаёмыя абрысы.

Нарэшце нават газеты загаварылі пра гэтыя відовішчы, там-сям сталі паяўляцца заметкі пра вулканы на Марсе. Помніцца, гумарыстычны часопіс «Панч» вельмі дасціпна выкарыстаў гэта для палітычнай карыкатуры. Паміж іншым нябачныя марсіянскія снарады ляцелі да Зямлі праз бездань пустой прасторы з хуткасцю некалькіх міляў у секунду, набліжаючыся з кожным днём, з кожнай гадзінай. Мне здаецца цяпер дзікім, як гэта людзі маглі займацца сваімі дробязнымі справамі, калі над імі ўжо навісла згуба. Я помню, як радаваўся Маркхем, атрымаўшы новы фотаграфічны здымак планеты для ілюстраванага часопіса, рэдагуемага тады ім. Людзі цяперашняга, больш позняга часу з цяжкасцю ўяўляюць сабе разнастайнасць і прадпрымальнасць часопісаў у дзевятнаццатым веку. Я таксама тады з вялікім жаданнем вучыўся ездзіць на веласіпедзе і чытаў кіпу часопісаў, у якіх абмяркоўвалася далейшае развіццё маральнасці ў сувязі з прагрэсам цывілізацыі.

Аднойчы вечарам (першы снарад знаходзіўся тады за 10 мільёнаў міляў ад нас) я выйшаў разам з жонкай на прагулку. Неба было зорнае, і я растлумачыў ёй знакі Задыяка і паказаў на Марс, на яркі пункт святла каля зеніту, куды было скіравана столькі тэлескопаў. Вечар быў цёплы. Кампанія экскурсантаў з Чэртсі ці Айлварта, вяртаючыся дамоў, прайшла міма нас з песнямі і музыкай. У верхніх вокнах дамоў свяціліся агні, людзі клаліся спаць. Здалёку, з чыгуначнай станцыі даносіўся грукат манеўровых цягнікоў; прыглушаны адлегласцю, гучаў ён амаль меладычна. Жонка звярнула маю ўвагу на чырвоныя і жоўтыя сігнальныя агні, што гарэлі на фоне начнога неба. Усё здавалася такім спакойным і лагодным.

ІІ. Падаючая зорка

Затым надышла ноч першай знічкі. Яе ўбачылі на досвітку; яна праносілася над Вінчэстэрам, на ўсход, вельмі высока, выкрэсліваючы вогненную лінію. Сотні людзей бачылі яе і ўспрынялі за звычайную дагараючую зорку. Як апісвае Элбін, яна пакідала за сабою зеленаватую паласу, якая гарэла некалькі секундаў. Дэнінг, наш найвялікшы аўтарытэт па метэарытах, сцвярджаў, што яна была бачнай ужо на адлегласці дзевяноста ці ста міляў. Яму падалося, што зорка ўпала на Зямлю прыкладна за сто міляў на ўсход ад таго месца, дзе ён знаходзіўся.

Тады я быў дома і пісаў у сваім кабінеце; і хоць маё акно выходзіла на Отэршоў і штора была падцягнута (я любіў глядзець у начное неба), я нічога не заўважыў. Аднак гэты метэарыт, самы незвычайны з усіх, што калі-небудзь падалі на Зямлю з сусветнай прасторы, павінен быў упасці, калі я сядзеў за сталом, і я мог бы яго ўбачыць, калі б паглядзеў у неба. Некаторыя з тых, хто бачыў яго палёт, кажуць, што ён ляцеў са свістам, але сам я гэтага не чуў. Многія жыхары Беркшыра, Сэрэя і Мідлсэкса бачылі яго падзенне і амаль не думалі, што ўпаў новы метэарыт. Гэтай ноччу, мабыць, ніхто не пацікавіўся масай, якая ўпала.

Бедалага Оджылві, які назіраў за метэарытамі, быў перакананы, што ён упаў дзе-небудзь на пустцы паміж Хорсэлам, Отэршоў і Ўокінгам, прачнуўся рана і адправіўся на пошукі. Ужо развіднела, калі ён знайшоў метэарыт непадалёк ад пясчанага кар'ера. Ён убачыў гіганцкую яму ад падзення метэарыта, кучы пяску і жвіру, што грувасціліся сярод верасу і былі відаць за паўтары мілі. Верас загарэўся і тлеў; празрасты блакітны дымок клубіўся на фоне ранішняга неба.

Нябеснае цела рухнула ў пясок, сярод раскіданых трэсак раструшчанай ім пры падзенні хвоі. Вонкавая частка была падобна на агромністы абгарэлы цыліндр; яго абрысы былі нябачныя з-за тоўстага слою цёмнага нагару. Цыліндр быў каля трыццаці ярдаў у дыяметры. Оджылві наблізіўся да гэтай касы, здзіўлены яе аб'ёмам і асабліва формай, бо звычайна метэарыты бываюць больш або менш шарападобныя. Але цыліндр быў так моцна распалены ад палёту ў паветры, што да яго нельга было блізка падысці. Лёгкі шум унутры цыліндра Оджылві ўспрымаў як вынік нераўнамернага ахалоджвання яго паверхні. Тады ён не мог і падумаць, што цыліндр можа быць пусты.

Оджылві стаяў на ўскрайку ямы, здзіўлены незвычайнай формай і колерам цыліндра, спакваля здагадваючыся аб яго прызначэнні. Раніца была нязвыкла ціхая; сонца, якое толькі што асвяціла сасновы лес каля Ўэйбрыджа, ужо прыгравала. Оджылві гаварыў, што ён не чуў птушынага спеву той раніцай, не было ніякага ветрыку і толькі з пакрытага нагарам цыліндра даносіліся якіясьці гукі. Пустка была бязлюдная.

Раптам ён са здзіўленнем заўважыў, што слой нагару на цыліндры пачаў адвальвацца з верхняга яго краю. Кусочкі шлаку падалі на пясок, нібы камякі снегу ці кроплі дажджу. Нечакана адваліўся і з шумам упаў вялікі кусок; Оджылві непрытворна спалохаўся.

Нічога не падазраваючы, ён спусціўся ў яму і, нягледзячы на моцную гарачыню, наблізіўся ўшчыльную да цыліндра, каб лепш разгледзець яго. Астраном усё яшчэ думаў, што незвычайнае відовішча выклікана ахаладжэннем цела, але гэтаму пярэчыў той факт, што нагар падаў толькі з краю цыліндра.

І вось Оджылві заўважыў, што круглы верх цыліндра паволі круціцца. Гэтае ледзь прыкметнае вярчэнне ён заўважыў таму, што чорная пляма, якая пяць хвілін назад была насупраць яго, знаходзілася цяпер у другім пункце акружнасці. І ўсё ж ён не да канца разумеў, што гэта значыць, пакуль не пачуў глухі скрыгатлівы гук і не ўбачыў, што чорная пляма выдавалася наперад амаль на дзюйм. Урэшце ён здагадаўся ў чым справа. Цыліндр быў штучны, пусты, са здымной накрыўкай. Унутры цыліндра хтосьці адкручваў яе.

— Божа мой! — усклікнуў Оджылві. — Там унутры чалавек. Гэтыя людзі ледзь не згарэлі. Яны спрабуюць выбрацца!

Ён імгненна звязаў з'яўленне цыліндра з выбухам на Марсе.

Думка пра істоту ў цыліндры так моцна скаланула, што ён забыўся пра гарачыню і падышоў да цыліндра яшчэ бліжэй, каб памагчы адкруціць накрыўку. На шчасце, нясцерпная гарачыня своечасова стрымала яго, і ён не апёкся. З хвіліну пастаяў у нерашучасці, пасля вылез з ямы і з усіх ног пусціўся ў бок Уокінга. Было ўжо а шостай гадзіне. Вучоны сустрэў фурмана і хацеў яму растлумачыць тое, што здарылася, але словы не вязаліся паміж сабою, да таго ж ён меў такі дзікі выгляд — у яме згубіў капялюш, — што той як ні ў чым не бывала праехаў міма. Гэтак жа няўдачліва ён звярнуўся да карчмара, які толькі што адчыніў дзверы карчмы каля Хорселскага маста. Той падумаў, што гэта вар'ят-самавольнік і паспрабаваў быў зацягнуць яго ў распівачную. Гэта крыху працверазіла Оджылві, і, убачыўшы Гендэрсана, лонданскага журналіста, які капаўся ў сваім садку, ён аклікнуў яго цераз плот, стараючыся гаварыць як мага выразна.

— Гендэрсан, — пачаў Оджылві, — мінулай ноччу вы бачылі падаючую зорку?

— Ну? Яна на Хорселскай пустцы.

— Божа мой! — усклікнуў Гендэрсан. — Метэарыт! Гэта цікава.

— Але гэта не просты метэарыт. Гэта цыліндр, штучны цыліндр. І ў ім штосьці ёсць.

Гендэрсан разагнуў плечы, не выпускаючы з рук рыдлёўкі.

— Што-што? — перапытаў ён, будучы глухаваты на адно вуха.

Оджылві расказаў усё, што бачыў. Гендэрсан нейкую хвіліну думаў, разважаў. Потым кінуў рыдлёўку, схапіў пінжак і выйшаў на дарогу. Абодва спехам накіраваліся да метэарыта. Цыліндр ляжаў гэтак сама, як і раней. Гукаў знутры чуваць не было, а між накрыўкай і корпусам яго блішчала тонкая металічная нарэзка. Паветра то вырывалася, то з рэзкім свістам уцягвалася ў сярэдзіну.

Яны пачалі прыслухоўвацца, пастукалі палкай па слоі нагару і, не атрымаўшы адказу, вырашылі, што чалавек ці людзі, якія знаходзяцца ўнутры, або страцілі прытомнасць, або памерлі.

Зразумела, удвух яны нічога не маглі зрабіць. Выкрыкнуўшы некалькі падбадзёрлівых слоў і паабяцаўшы вярнуцца, яны паспяшаліся ў горад па дапамогу. Усхваляваныя і збянтэжаныя, запэцканыя пяском, яны беглі ў яркім сонечным святле па вузкай вуліцы ў той ранні час, калі лавачнікі здымаюць аканіцы вітрынаў, а абывацелі расчыняюць вокны сваіх спальняў. Гендэрсан перш за ўсё адправіўся на чыгуначную станцыю, каб па тэлеграфе перадаць навіну ў Лондан. Газеты ўжо падрыхтавалі чытачоў да таго, каб пачуць гэту сенсацыйную навіну.

А восьмай гадзіне натоўп хлопчыкаў і разявакаў рушыў на пустку, каб паглядзець на «мерцвякоў з Марса». Такой была першая версія гэтай падзеі. Я ўпершыню пачуў пра гэта ад свайго газетчыка каля чвэрці дзевятай, выйшаўшы купіць нумар «Дэйлі кронікл». Вядома, я быў крайне здзіўлены і неадкладна пайшоў цераз Отэршоў-брыдж да пясчанага кар'ера.

ІІІ. На Хорселскай пустцы

Каля вялізнай ямы, дзе ляжаў цыліндр, я заспеў чалавек з дваццаць. Я ўжо гаварыў, які выгляд меў гэты каласальны, зарыты ў зямлю снарад. Дзёран і жвір вакол яго абгарэлі, як ад нечаканага выбуху. Відаць, полымя ўспыхнула ад удару цыліндра. Гендэрсана і Оджылві там не было. Магчыма, яны вырашылі, што пакуль нічога рабіць нельга, і пайшлі снедаць да Гендэрсана.

На краі ямы, стрыгучы нагамі, сядзелі чацвёра ці пяцёра хлапчукоў, яны балаваліся (пакуль я іх не спыніў), кідаючы каменьчыкамі ў жудасную махіну. Затым, паслухаўшы мяне, яны пачалі гуляць у квача, бегаючы вакол дарослых.

Сярод прысутных былі два веласіпедысты, садоўнік-падзёншчык, якога я тады-сяды наймаў, дзяўчына з дзіцём на руках, мяснік Грэг са сваім сынам, некалькі гулякаў і хлопчыкаў, што прыслугоўвалі ў гульні ў гольф і звычайна сноўдалі каля станцыі. Гаворка была скупою. У той час у Англіі нямногія з простых людзей мелі ўяўленне пра астраномію. Большасць назіральнікаў спакойна глядзела на плоскую накрыўку цыліндра, якая знаходзілася ў тым жа становішчы, у якім яе пакінулі Оджылві і Гендэрсан. Я думаю, што ўсе былі расчараваныя, убачыўшы замест абгарэлых целаў нерухомую грамадзіну цыліндра; многія адпраўляліся дамоў, замест іх прыходзілі іншыя. Я спусціўся ў яму, і мне падалося, што я адчуваю слабае ваганне пад нагамі. Накрыўка была нерухомая.

Толькі падышоўшы зусім блізка да цыліндра, я ўбачыў яго незвычайны выгляд. На першы погляд цыліндр здаваўся не больш дзіўным, чым перакулены экіпаж ці дрэва, якое ўпала на дарогу. Менш таго, — ён быў падобны на ржавы газавы рэзервуар, заглыблены ў зямлю. Толькі дасведчаны чалавек мог заўважыць, што шэры нагар на цыліндры быў простым вокісам, што жаўтавата-белы метал, які пабліскваў пад накрыўкай, меў незвычайнае адценне. Слова «пазазямны» большасці людзей было незразумелае.

Я ўжо не сумняваўся, што цыліндр упаў з Марса, але не верылася, што ў ім знаходзілася якая-небудзь жывая істота. Я меркаваў, што развінчванне адбываецца аўтаматычна. Нягледзячы на словы Оджылві, я быў упэўнены, што на Марсе жывуць людзі. Мая фантазія нарастала: магчыма, унутры знаходзіцца які-небудзь манускрыпт; а ці зможам яго перакласці, ці знойдзем там манеты, розныя рэчы? Аднак цыліндр быў занадта вялікі для гэтага. Карцела паглядзець, што там унутры. Каля адзінаццаці, бачачы, што нічога асаблівага не адбываецца, я вярнуўся дамоў у Мэйбэры. Але ўжо не мог займацца сваімі абстрактнымі даследаваннямі.

Апоўдні пустка была непазнавальная. Ранні выпуск вячэрніх газет узбударажыў увесь Лондан:

ПАСЛАННЕ З МАРСА

НЕБЫВАЛАЯ ПАДЗЕЯ ВА ЎОКІНГУ, —

інфармавалі загалоўкі буйным шрыфтам. Акрамя таго, тэлеграма Оджылві Астранамічнаму таварыству перапалохала ўсе брытанскія абсерваторыі.

На дарозе ля пясчанай ямы стаялі паўдзюжыны брычак са станцыі, фаэтон з Чобхема, чыясьці карэта, безліч веласіпедыстаў. Нягледзячы на гарачы дзень, шмат народу прыйшло з Уокінга і Чэртсі, так што сабраўся даволі вялікі натоўп, было нават некалькі разадзетых дам.

Стаяла ўдушлівая спякота; на небе ні хмурынкі, ні малейшага ветрыку, і цень можна было знайсці толькі пад некаторымі соснамі. Верас ужо не гарэў, але раўніна ледзь не да самага Отэршоў пачарнела і дымілася. Прадпрымальны гаспадар бакалейнай лаўкі на Чобхемскай дарозе прыслаў свайго сына з ручной цялежкай, нагружанай зялёнымі яблыкамі і бутэлькамі з імбірным ліманадам.

Ступіўшы на край ямы, я ўбачыў у ёй групу людзей: Гендэрсана, Оджылві і высокага сівавалосага джэнтльмена (як я пасля даведаўся, гэта быў Стэнт, каралеўскі астраном); некалькі рабочых, узброеных рыдлёўкамі і кіркамі, стаялі тут жа. Стэнт выразна і гучна даваў указанні. Ён узабраўся на накрыўку цыліндра, якая, мабыць, ужо астыла. Твар пачарнеў, градам каціўся пот па лобе і шчоках: Стэнт яўна быў чымсьці раздражнёны.

Большая частка цыліндра была адкопана, хоць ніжні канец усё яшчэ быў у зямлі. У натоўпе вакол ямы Оджылві ўбачыў мяне, паклікаў і папрасіў схадзіць да лорда Хілтана, гаспадара гэтага ўчастка.

Ён гаварыў, што працаваць перашкаджаюць хлапчукі і натоўп, які ўсе большаў і большаў. Трэба адгарадзіцца ад людзей і адвесці іх крыху далей. Ён сказаў мне, што з цыліндра даносіцца слабы шум і што рабочыя не змаглі адкруціць накрыўку, бо не было за што ўхапіцца. Шум, які даносіўся адтуль, прыглушваўся, магчыма, вельмі тоўстымі сценкамі цыліндра.

Я быў гатовы ахвотна выканаць яго просьбу, спадзеючыся такім чынам апынуцца ў ліку прывілеяваных гледачоў пры чаканым ускрыцці цыліндра. Лорда Хілтана я не заспеў дома, але даведаўся, што яго чакаюць з Лондана шасцігадзінным цягніком: так як было толькі чвэрць шостай, я зайшоў дамоў выпіць шклянку гарбаты, а пасля адправіўся на станцыю, каб перахапіць Хілтана на дарозе.

IV. Цыліндр адкрываецца

Калі я вярнуўся на пустку, сонца ўжо садзілася. Пастаянна прыбывалі людзі з Уокінга, дамоў вярталіся толькі двое-трое. Натоўп вакол ямы ўсё павялічваўся, чарнеючы на лімонна-жоўтым фоне неба; сабралася за сто чалавек. Штосьці крычалі; каля ямы адбывалася нейкая таўкатня. Мяне ахапіла трывожнае прадчуванне. Наблізіўшыся, я пачуў голас Стэнта:

— Адыдзіце! Адыдзіце!

Прабег якісьці хлапчук.

— Яно рухаецца, — паведаміў ён мне, — усё круціцца ды круціцца. Мне гэта не падабаецца. Я лепш пайду дадому.

Я наблізіўся. Натоўп быў густы — чалавек дзвесце-трыста; усе штурхаліся, наступалі адзін аднаму на ногі. Разадзетыя дамы былі вельмі цікаўныя.

— Ён упаў у яму! — крыкнуў хтосьці.

— Назад, назад! — чуліся галасы.

Натоўп крыху адхлынуў, і я прабраўся наперад. Усе былі моцна ўсхваляваны. З ямы даносіўся якісьці дзіўны глухі шум.

— Супакойце ж у рэшце рэшт гэтых ідыётаў! — крыкнуў Оджылві. — Мы ж не ведаем, што ў гэтай штуцы праклятай!

Я ўбачыў маладога чалавека, здаецца, прыказчыка з Уокінга, які ўзабраўся на цыліндр, спрабуючы вылезці з ямы, куды яго спіхнуў натоўп.

Верхняя частка цыліндра адкручвалася знутры. Было відаць каля двух футаў вінтавой бліскучай нарэзкі. Нехта, спатыкнуўшыся, адштурхнуў мяне, я пахіснуўся, і мяне ледзь не скінулі на накрыўку, якая круцілася. Я павярнуўся, і, пакуль глядзеў у другі бок, вінт тым часам, выкруціўся ўвесь — і накрыўка цыліндра са звонам упала на жвір. Я штурхнуў локцем некага ззаду мяне і зноў павярнуўся да цыліндра. Круглая пустая адтуліна здавалася абсалютна чорнаю. Вечаровае сонца біла мне прама ў вочы.

Усе, відаць, чакалі, што з адтуліны пакажацца чалавек; можа, не зусім падобны да нас, зямных людзей, але ўсё ж падобны. Па крайняй меры, я чакаў гэтага. Але, зірнуўшы, я ўбачыў нешта вірлівае ў цемнаце — шэраватае, хвалепадобнае, рухомае; бліснулі два дыскі, падобныя на вочы, затым штосьці накшталт шэрай гадзюкі, таўшчынёй з трысціну, пачало выпаўзаць кольцамі з адтуліны і рухацца, віючыся, у мой бок — адно, потым другое.

Мяне ахапіў жах. Ззаду закрычала жанчына. Я крыху павярнуўся, не спускаючы вачэй з цыліндра, адкуль высоўваліся новыя шчупальцы, і пачаў прасоўвацца далей ад ямы. Людзі, якія мяне акружалі, змяніліся ў твары ад здзіўлення. Адусюль пачуліся перапалоханыя крыкі. Натоўп падаўся назад. Прыказчык усё яшчэ не мог выкарабкацца з ямы. Неўзабаве я застаўся адзін і бачыў, як уцякалі людзі, што былі па другі бок ямы, з імі быў і Стэнт. Я зноў глянуў на цыліндр і анямеў ад жаху. Я стаяў як укапаны і глядзеў.

Вялікая шэраватая круглая туша, відаць, велічынёй з мядзведзя, паволі, з цяжкасцю вылазіла з цыліндра. Высунуўшыся на святло, яна заільснілася, бы вільготная папруга. Два вялікія цёмныя вокі пільна глядзелі на мяне. Страшыдла мела круглую галаву і, калі можна так сказаць, твар. Пад вачыма быў рот, ускрайкі якога рухаліся і дрыжэлі, выпускаючы сліну. Страшыдла цяжка дыхала і ўсё яе цела сутаргава пульсавала. Адно яе тонкае шчупальца ўпіралася ў край цыліндра, другім яна размахвала ў паветры.

Той, хто не бачыў жывога марсіяніна, наўрад ці можа ўявіць сабе яго страхатлівую, пачварную знешнасць. Трохвугольны рот, з адтапыранай верхняй губою, поўная адсутнасць ілба, ніякіх адзнак падбародка пад клінападобнай ніжняю губою, няспыннае паторгванне іртом, шчупальцамі, як у Гаргоны, шумнае дыханне ў нязвыклай атмасферы, непаваротлівасць і абцяжаранасць у рухах — вынік вялікай сілы прыцяжэння Зямлі, — і асабліва ж вялізныя зыркія вочы — усё гэта было праціўным і агідным. Масляністая цёмная скура напамінала слізкую паверхню грыба, няўклюдныя, павольныя рухі наганялі невыказны жах. Ужо пры першым уражанні, у момант беглага знаёмства я адчуў смяртэльны страх і нянавісць.

Раптам страшыдла знікла. Яно перавалілася цераз край цыліндра і ўпала ў яму, пляснуўшыся, бы вялікі скураны цюк. Я пачуў своеасаблівы глухі гук, і следам за першым страшыдлам у цёмнай адтуліне паявілася другое.

Мая здранцвеласць адразу знікла, я павярнуўся і з усіх ног пусціўся пад дрэвы, што знаходзіліся якіх-небудзь ярдаў за сто ад цыліндра; але бег я бокам і час ад часу спатыкаўся, бо не мог адарваць вачэй ад гэтых пачвараў.

Там, сярод маладых соснаў і кустоў жаўтазелля, я спыніўся, задыхаючыся, і пачаў чакаць, што будзе далей. Пустка вакол пясчанай ямы была ўсеяна людзьмі, якія гэтак жа, як і я, з цікаўнасцю і страхам назіралі за страшыдламі, а больш дакладна — за кучаю жвіру на беразе ямы, у якой яны ляжалі. Нечакана я з жахам заўважыў, як з ямы высоўвалася нешта круглае і цёмнае. Гэта была галава прадаўца, які зваліўся туды; на фоне захаду яна здавалася чорнаю. Вось паказаліся яго плечы і калена, але ён зноў сарваўся ўніз, відаць была толькі галава. Потым ён знік, і я пачуў слабы крык. Я быў памкнуўся вярнуцца і памагчы яму, але не мог пераадолець страху.

Больш я нічога не ўбачыў, усё схавалася ў глыбокай яме і за грудамі пяску. Кожны, хто ішоў бы па дарозе з Чобхема ці Ўокінга, дзівіўся б такім незвычайным відовішчам: каля сотні людзей рассыпаліся ў канавах, за кустамі, за варотамі і агароджай і моўчкі, зрэдку абменьваліся адрывістымі воклічамі, не зводзячы вачэй з пясчаных кучаў. На фоне палымнеючага неба чарнеў кінуты кімсьці бітончык з імбірным ліманадам, а каля пясчанага кар'ера стаялі запрэжаныя экіпажы; коні елі авёс з аброчных мяшкоў і заграбалі капытамі зямлю.

V. Цеплавы прамень

Здавалася, мяне зачараваў і нават паралізаваў выгляд марсіянаў, што выпаўзалі з цыліндра, на якім яны прыляцелі на Зямлю са сваёй планеты. Стоячы па калені сярод верасовых кустоў, я доўга глядзеў на груды пяску. Ува мне змагаліся страх і цікаўнасць.

Я баяўся зноў наблізіцца да ямы, але мне вельмі ж хацелася туды зазірнуць. Таму я пачаў кружыць, вышукваючы больш прыдатны назіральны пункт і не спускаючы вачэй з груды пяску, за якой таіліся прышэльцы з Марса. Аднойчы ў яркіх фарбах захаду паказаліся тры якіясьці чорныя канечнасці, накшталт шчупальцаў васьмінога, але тут жа зніклі; потым узвысілася тонкая каленчатая мачта з нейкім круглым дыскам наверсе, які круціўся і злёгку вагаўся. Што яны там робяць?

Гледачы разбіліся на дзве групы: адна, большая, — бліжэй да Ўокінга, другая, меншая, — да Чобхема. Безумоўна, яны, як і я, былі ў нерашучасці. Побач са мною стаялі некалькі чалавек. Я падышоў да аднаго — гэта быў мой сусед, я не ведаў яго імя, але паспрабаваў з ім перакінуцца словам. Але момант для гэтага быў не з лепшых.

— Што за пачвара! — сказаў ён. — Божа, якія яны страшэнныя! — Ён паўтарыў гэта некалькі разоў.

— Вы бачылі чалавека ў яме? — спытаў я, але ён прамаўчаў.

Мы моўчкі стаялі побач і пільна назіралі, адчуваючы ўдвух большую ўпэўненасць. Затым я ступіў на бугарок вышынёю каля ярда, каб зручней было назіраць. Аглянуўшыся, я ўбачыў, што мой сусед пайшоў у бок Уокінга.

Сонца села, згусціліся прыцемкі, а нічога новага не адбывалася. Натоўп злева, ад Уокінга, здавалася, павялічваўся, і я пачуў яго невыразны гул. Група людзей па дарозе ў Чобхем рассеялася. У яме быццам усё замерла.

Гледачы мала-памалу асмялелі. Відаць, свежае папаўненне з Уокінга падбадзёрыла натоўп. Прыцемкам на пясчаных пагорках пачаўся павольны перарывісты рух, — здавалася, што пануючая наўкол цішыня станоўча падзейнічала на людзей. Чорныя фігуры, па двое, па трое, рухаліся, спыняліся і зноў рухаліся, расцягваючыся тонкім няправільным паўмесяцам, рожкі якога паступова ахоплівалі яму. Я таксама пачаў падыходзіць да ямы.

Потым я ўбачыў, як фурманы пакінутых экіпажаў і іншыя смельчакі падышлі да ямы, і пачуў стук капытоў і скрып колаў. Хлопчык з лаўкі пакаціў цялежку з яблыкамі. Пасля ярдаў за трыццаць ад ямы я заўважыў чорную кучу людзей, якія ішлі ад Хорсела; наперадзе хтосьці нёс белы сцяг.

Гэта была дэлегацыя. Тэрмінова параіўшыся, у горадзе вырашылі, што марсіяне, нягледзячы на іх агідную знешнасць, усё ж, відаць, разумныя істоты і трэба ім даць зразумець, што мы — таксама разумныя.

Сцяг, развяваючыся на ветры, набліжаўся — спачатку справа ад мяне, потым злева. Я стаяў вельмі далёка і не мог разгледзець каго-небудзь, але пазней даведаўся, што Оджылві, Стэнт і Гендэрсан разам з другімі спрабавалі завязаць кантакты з марсіянамі. Дэлегацыя, здавалася, прыцягвала да сябе амаль замкнёны круг прысутных людзей, і многа невыразных цёмных фігураў крочыла за ёй на значнай адлегласці.

Раптам бліснуў прамень святла, і над ямай узвысіўся і засвяціўся зеленаваты дым, праясніўшыся трыма клубамі ў нерухомым паветры.

Гэты дым (слова «полымя», відаць, тут больш да месца) быў такі яркі, што цёмна-сіняе неба і бурая, сягаючыя аж да Чэртсі, пакрытая туманам пустка з адзінокімі соснамі раптам сталі здавацца зусім чорнымі. У гэты ж момант пачулася нейкае слабае шыпенне.

На беразе ямы стаяла кучка людзей з белым сцягам, анямелых ад здранцвення; маленькія чорныя сілуэты вырысоўваліся на фоне неба над чорнай зямлёю. Успышка зялёнага дыму асвяціла на момант іх бледна-зеленаватыя твары.

Шыпенне перайшло спачатку ў глухое гудзенне, якое паступова стала моцным і бесперапынным; з ямы высунуўся гарбаты цень і мільгануў прамень нейкага штучнага святла.

Языкі полымя, асляпляльны агонь перакінуліся на кучку людзей. Здавалася, нябачны струмень ударыў па іх і ўспыхнуў белым ззяннем. Імгненна яны ператварыліся ў жывыя факелы.

Пры святле гэтага пражорлівага полымя я бачыў, як людзі хісталіся і падалі, а тыя, што далей, ззаду, разбягаліся ў розныя бакі.

Я стаяў і глядзеў, яшчэ не поўнасцю разумеючы, што гэта па натоўпе ад аднаго да другога перабягае смерць. Я зразумеў толькі тое, што адбылося нешта незвычайнае. Амаль бясшумная асляпляльная ўспышка святла — і чалавек падае ніцма і ляжыць нерухома. Ад нябачнага полымя загараліся сосны; патрэскваючы, успыхвала сухое жаўстазелле. Нават у далечы, каля Нэп-Хіла, запалымнелі дрэвы, платы, драўляныя забудовы.

Гэта вогненная смерць, гэты нябачны, непрадухільны палаючы меч наносіў імгненныя, меткія ўдары. Калі ўспыхнула кустоўе, я зразумеў, што ён набліжаецца да мяне, але ўцякаць, ратавацца я не мог: вельмі моцнае было здранцвенне. Я чуў гудзенне агню ў пясчаным кар'еры і раптоўна абарванае ржанне каня. Як быццам чыйсці нябачны распалены палец рухаўся па пустыры паміж мною і марсіянамі, выкрэсліваючы вогненную крывую, і паўсюль кругом дымілася і шыпела цёмная зямля. Штосьці з грукатам упала воддаль, недзе злева, там, дзе выходзіць на пустку дарога да ўокінгскай станцыі. Шыпенне і гул скончыліся, і чорны купалападобны прадмет паволі апусціўся ў яму.

Гэта адбылося хутка; я ўсё яшчэ стаяў нерухома, уражаны і аслеплены бляскам агню. Калі б гэта смерць апісала поўны круг, яна непазбежна ператварыла б у попел і мяне. Але яна слізганула міма і мяне «пашкадавала».

Навакольная цемната стала яшчэ больш страшнай і змрочнай. Узгоркаватая пустка здавалася чорнай, толькі палоска шашы шарэла пад цёмна-сінім небам. Людзі зніклі. Уверсе мігацелі зоркі, а на захадзе свяцілася бледная зеленаватая паласа. Вяршыні соснаў і стрэхі Хорсела выразна выступалі на вячэрнім небе. Марсіяне і іх зброя былі нябачныя, толькі на тонкай мачце няспынна круцілася люстра. Тлелі дрэвы, дзе-нідзе дымілася кустоўе, а ў нерухомым вячэрнім паветры над дамамі каля станцыі Ўокінг падымаліся слупы полымя.

Усё засталося гэткім самым, як было, быццам і не пралятаў гэты вогненны смерч. Кучка чорных фігурак з белым сцягам была знішчана, але мне здавалася, што за ўвесь гэты вечар ніхто і не спрабаваў парушыць цішыню. Раптам я зразумеў, што стаю тут, на цёмнай пустцы, адзін, бездапаможны, безабаронны. Быццам штосьці звалілася на мяне… Страх!

Я з намаганнем павярнуўся і пабег, чапляючыся нагамі за верас. Страх, які ахапіў мяне, быў не проста страхам. Гэта быў неўсвядомлены жах і перад марсіянамі, і перад запанаваўшымі навокал мяне цемрай і цішынёй. Мужнасць пакінула мяне, і я бег, усхліпваючы, як дзіця. Баяўся азірнуцца назад.

Помню, у мяне было такое адчуванне, што са мною хтосьці гуляе, што вось цяпер, калі я ўжо амаль па-за небяспекай, таямнічая смерць, імгненная, як успышка агню, раптам выскачыць з цёмнай ямы, дзе ляжыць цыліндр, і знішчыць мяне на месцы.

VI. Цеплавы прамень на Чобхемскай дарозе

Да цяперашняга часу яшчэ не раслумачана, якім чынам марсіяне могуць усмерчваць людзей так хутка і так бясшумна. Многія мяркуюць, што яны неяк канцэнтруюць інтэнсіўную цеплату ў камеры, якая абсалютна не праводзіць цяпло. Гэту кандэнсаваную цеплату яны кідаюць паралельнымі промнямі на той прадмет, які яны абралі за цэль, пры дапамозе палірованага парабалічнага люстра з невядомага рэчыва, падобна да таго, як парабалічнае люстра маяка адкідвае снапы святла. Але ніхто не змог пераканальна гэта даказаць. Несумненна адно: тут дзейнічаюць цеплавыя промні. Усё, што толькі можа гарэць, ператвараецца ў языкі полымя пры іх судакрананні; свінец расцякаецца, як вадкасць; жалеза размякчаецца; шкло трэскаецца і плавіцца; а калі яны, гэтыя промні, падаюць на ваду, яна імгненна ператвараецца ў пару.

Гэтай ноччу каля сарака чалавек ляжалі пад зорамі паблізу ямы, абгарэлыя і знявечаныя да непазнавальнасці, і ўсю ноч пустка паміж Хорселам і Мэйбэры была бязлюдная і над ёю плыло зарыва.

У Чобхеме, Уокінгу і Отэршоў, магчыма, у адзін і той жа час даведаліся аб катастрофе. Ва Ўокінгу лаўкі ўжо былі зачынены, калі гэта адбылося, і групы людзей, зацікаўленых пачутым, ішлі па Хорселскім мосце і па дарозе, акаймаванай дрэвамі, кіруючыся на пустку. Моладзь, скончыўшы дзённыя клопаты, выкарыстала гэту навіну, пэўна, як прапанову пайсці пагуляць і пафліртаваць. Вы можаце сабе ўявіць, якім быў гул галасоў на цёмнай дарозе…

Ва Ўокінгу толькі нямногія ведалі, што цыліндр адкрыўся, хоць бедалага Гендэрсан адправіў пасыльнага на веласіпедзе ў паштовую кантору са спецыяльнай тэлеграмай для вячэрняй газеты.

Маладыя «двойкі» і «тройкі», выходзячы на адкрытае месца, бачылі людзей, якія ўсхвалявана аб чымсьці гаварылі і паглядалі ў бок пясчанага кар'ера на люстраное вярчэнне; хваляванне іх, несумненна, перадавалася новаму папаўненню.

А палове дзевятай, незадоўга да гібелі дэлегацыі, каля ямы сабраўся чалавечы натоўп — чалавек трыста, калі не больш, не лічачы тых, хто збочыў з дарогі, каб падысці бліжэй да марсіянаў. Сярод іх былі тры палісмены, да таго ж адзін конны; яны стараліся, згодна інструкцыям Стэнта, супакоіць натоўп і не падпускаць яго да цыліндра. Не абышлося, канешне, без пратэсту гарачых галоў, для якіх усякае зборышча з'яўляецца новай зачэпкай пашумець і пабалакаць.

Як толькі марсіяне паказаліся з свайго цыліндра, Стэнт і Оджылві, папярэджваючы магчымасць сутыкнення, тэлеграфавалі з Хорсела ў казармы з просьбаю прыслаць салдатаў для таго, каб не дапусціць насілля з боку гэтых дзіўных істотаў. Пасля гэтага яны вярнуліся на чале злашчаснай дэлегацыі. Людзі, якія знаходзіліся ў натоўпе, пасля апісвалі іх смерць — яны бачылі тое ж самае, што і я: тры клубы зялёнага дыму, глухое гудзенне і ўспышкі полымя.

Аднак натоўпу гледачоў пагражала большая небяспека, чым мне. Іх выратаваў толькі пясчаны, парослы верасам пагорак, затрымаўшы частку цеплавых промняў. Калі б парабалічнае люстра было паднята на некалькі ярдаў вышэй, не засталося б ніводнага жывога сведкі. Яны бачылі, як успыхваў агонь, як падалі людзі, як нябачная рука, запальваючы кустоўе, хутка набліжалася да іх у прыцемках. Потым са свістам, заглушыўшы гул з ямы, прамень бліснуў над іх галовамі; успыхнулі вершаліны букаў, акаймоўваючых дарогу; у бліжэйшым доме трэснулі цагліны, разляцеліся шыбы, запалымнелі аконныя рамы і рухнула частка страхі.

Калі затрашчалі і загулі палаючыя дрэвы, ахоплены панікай натоўп некалькі секундаў нерашуча таптаўся на месцы. На дарогу падалі іскры і недагаркі галля, кружылася вогненнае лісце. Загараліся капелюшы і спадніцы. З пусткі даносіўся пранізлівы крык.

Крыкі і стогны зліваліся ў аглушальны гул. Конны палісмен, схапіўшыся рукамі за галаву, праскакаў сярод узбударажанага натоўпу, моцна крычучы.

— Яны ідуць! — крыкнуў жаночы голас, і, налягаючы на прысутных за спіной, людзі пачалі пракладваць сабе дарогу да Ўокінга. Натоўп разбягаўся ўсляпую, як статак авечак. Там, дзе дарога станавілася вузейшай і цямнейшай, паміж высокімі насыпамі, адбылася адчайная даўка. Не абышлося без ахвяр: трое — дзве жанчыны і адзін хлопчык — былі раздушаныя і затаптаныя; іх пакінулі паміраць сярод цемры і страху.

VII. Як я дабраўся дадому

Што да мяне, то я помню толькі, што натыкаўся на дрэвы і часта падаў, прабіраючыся праз кустоўе. Нада мною навіс нябачны страх; бязлітасны цеплавы меч марсіянаў, здавалася, замахваўся, бліскаючы над маёй галавою, і вось-вось павінен быў абрушыцца і дастаць мяне. Я выбраўся на дарогу паміж скрыжаваннем і Хорселам і пабег у бок скрыжавання.

У рэшце рэшт я стаміўся ад хвалявання і хуткага бегу, пахіснуўся і ўпаў ля дарогі, непадалёку ад моста цераз канал, каля газавага завода. Я ляжаў нерухома.

Праляжаў я так, мабыць, даволі доўга.

Я прыўзняўся і сеў у поўным недаўменні. З хвіліну не мог зразумець, як сюды трапіў. Я строс з сябе нядаўні страх, як пыл з адзення. Капялюш мой знік, і каўнерык саскочыў з запінкі. Некалькі хвілінаў назад перада мною былі толькі ноч, прастора і прырода, мая бездапаможнасць, страх і блізкасць смерці. І цяпер усё адразу перамянілася, мой настрой быў зусім іншым. Пераход ад аднаго духоўнага стану ў другі адбыўся непрыкметна. Я стаў зноў самім сабою, такім, які я бываў кожны дзень, — звычайны сцірлы гараджанін. Нямая пустка, мае ўцёкі, крылатае полымя — усё здавалася мне сном. Я дапытваўся ў сябе: ці было ўсё гэта на самой справе? Мне проста не верылася, што гэта сапраўды адбылося.

Я ўстаў і пайшоў па крутым пад'ёме моста. Галава не варыла. Мускулы і нервы расслабіліся… Я хістаўся, як п'яны. З другога боку выгнутага аркаю моста паказалася чыясьці галава і паявіўся рабочы з карзінаю. Побач з ім крочыў маленькі хлопчык. Рабочы прайшоў міма, пажадаўшы мне добрай ночы. Я хацеў загаварыць з м і не мог. Я толькі адказаў на яго прывітанне нейкім абыякавым мармытаннем і пайшоў далей па мосце.

На павароце к Мэйбэры цягнік — хвалістая лента белага іскрыстага дыму і доўгая чарада светлых вакон — пранёсся на поўдзень: тук-тук… тук-тук… і знік. Каля варотаў аднаго з дамоў, што ўтваралі так званую «Усходнюю тэрасу», размаўляла ледзь прыкметная група людзей. Усё гэта было так рэальна, так знаёма! Не тое, што там — у полі… Неверагодна, фантастычна! «Не, — падумаў я, — гэтага не магло быць».

Магчыма, я чалавек своеасаблівы і мае адчуванні не зусім звычайныя. Калі-нікалі я мучуся ад дзіўнага пачуцця адчуджанасці ад самога сябе і вакольнага свету. Я быццам знутры назіраю за ўсім аднекуль здалёк, па-зачасам, па-за штодзённай барцьбой з яе трагедыямі. Такое адчуванне было вельмі моцнае ў тую ноч. Усё гэта, можа быць, мне проста падалося.

Тут такая ціхамірнасць, а там, за якіясьці дзве мілі, імклівая, лятучая смерць. Газавы завод працаваў з шумам, і электрычныя ліхтары гарэлі ярка. Я спыніўся каля людзей, якія размаўлялі.

— Якія навіны з пусткі? — спытаў я.

Каля варот стаялі двое мужчын і жанчына.

— Што? — перапытаў адзін з мужчын, павярнуўшыся.

— Якія навіны з пусткі? — спытаў я.

— Хіба вы самі там не былі? — спыталі яны.

— Людзі, здаецца, звар'яцелі на гэтым пустыры, — сказала жанчына з-за варотаў. — Што яны там знайшлі?

— Хіба вы не чулі пра людзей з Марса? — сказаў я. — Пра жывых істотаў з Марса?

— Наеліся па горла, — адказала жанчына з-за варотаў. — Дзякуй. — І ўсе трое засмяяліся.

Я апынуўся ў ніякаватым становішчы. Раззлаваны, паспрабаваў расказаць ім пра тое, што бачыў, але ў мяне нічога не выйшла. Яны толькі смяяліся з маіх блытаных фраз.

— Вы яшчэ пачуеце пра гэта! — крыкнуў я і пайшоў дамоў.

Я напалохаў жонку сваім змучаным выглядам. Прайшоў у сталовую, сеў, выпіў крыху віна і, сабраўшыся з думкамі, расказаў ёй усё, што адбылося. Падалі абед — ужо халодны, — але нам было не да яды.

— Толькі адно добра, — заўважыў я, каб супакоіць устрывожаную жонку. — Гэта самыя непаваротлівыя істоты з усіх, якія мне даводзілася бачыць. Яны могуць поўзаць у яме і забіваць людзей, якія падыдуць да іх блізка, але яны не здолеюць адтуль вылезці… Якія яны страшэнныя!..

— Не гавары пра гэта, дарагі! — усклікнула жонка, хмурачы бровы і кладучы сваю руку на маю.

— Бедны Оджылві! — сказаў я. — Падумаць толькі, што, ён ляжыць там мёртвы!

Па крайняй меры, жонка мне паверыла. Я ўбачыў, што твар яе стаў смяртэльна бледны, і перастаў гаварыць аб гэтым.

— Яны могуць прыйсці сюды? — паўтарала яна.

Я прымусіў яе выпіць віна і пастараўся пераканаць.

— Яны ледзь-ледзь рухаюцца, — сказаў я.

Я пачаў супакойваць і яе і сябе, паўтараючы ўсё тое, што гаварыў мне Оджылві аб немагчымасці марсіян дастасавацца да зямных умоваў. Асабліва я падкрэсліваў пра цяжкасці, звязаныя з сілай прыцяжэння. На паверхні Зямлі сіла прыцяжэння ўтрая большая, чым на паверхні Марса. Таму кожны марсіянін на Зямлі будзе ў тры разы цяжэйшым, чым на Марсе, а мускульная сіла яго не павялічваецца. Яго цела быццам наліваецца свінцом. Такой была агульная думка. І «Таймс» і «Дэйлі тэлеграф» пісалі пра гэта наступнай раніцай, і абедзве газеты, як і я, не ўлічвалі дзвюх істотных акалічнасцяў.

Атмасфера Зямлі, як вядома, утрымлівае значна больш кіслароду і значна менш аргону, чым атмасфера Марса. Лішак кіслароду, безумоўна, аказваў на марсіянаў жыватворны ўплыў. Гэта было ў процівагу павялічанаму цяжару цела. Да таго ж мы не ўлічылі таго, што пры сваёй высокаразвітай тэхніцы марсіяне ў крайнім выпадку змогуць абысціся і без фізічных намаганняў.

Тым вечарам я пра гэта не думаў, таму мае довады супраць сілы прышэльцаў здаваліся бясспрэчныя. Віно і яда зрабілі мяне за сваім сталом больш смелым. Я адчуваў сябе бяспечна і стараўся заспакоіць сваю жонку.

— Яны дапусцілі вялікае глупства, — сказаў я, пацягваючы віно. — Яны небяспечныя, таму што, мабыць, рэхнуліся ад страху. Можа, яны зусім не спадзяваліся сустрэцца з жывымі істотамі, асабліва разумнымі істотамі.

У крайнім выпадку, падумаў я, адзін добры снарад па яме, і ўсё скончыцца.

Моцная ўзбуджанасць — вынік перажытых хваляванняў, — відаць, абвастрыла мае пачуцці. Я і цяпер вельмі добра помню гэты абед. Мілы, растрывожаны твар жонкі, які бачыўся мне з-пад ружовага абажура, белая сурвэта, серабро і крышталь (у тыя дні нават пісьменнікі і філосафы маглі дазволіць сабе некаторую раскошу), цёмна-чырвонае віно ў шклянцы — усё гэта застыла ў маёй памяці. Я сядзеў за сталом, пакурваючы папяросу для заспакаення нерваў, шкадаваў аб непрадуманым паступку Оджылві і даказваў, што марсіянаў не трэба баяцца.

Гэтак жа магла разважаць якая-небудзь салідная птушка на выспе св. Маўрыкія, адчуваючы сябе поўным гаспадаром свайго гнязда, чакаючы прыбыцця бязлітасных і галодных маракоў.

— Заўтра мы з імі справімся, мая дарагая!

Я не ведаў тады, што пасля гэтага майго культурнага абеду пачнуцца незвычайныя, страшныя падзеі.

VIII. У пятніцу вечарам

Самым неверагодным з усяго дзіўнага і запамінальнага, што адбылося ў тую пятніцу, здаецца мне поўная неадпаведнасць паміж пастаянствам нашага грамадскага ўкладу і пачаткам таго ланцужка падзей, якія павінны былі ў аснове памяняць гэты ўклад. Калі б у тую пятніцу вечарам можна было ўзяць цыркуль і акрэсліць круг радыусам у пяць міляў вакол пясчанага кар'ера каля Ўокінга, то я сумняваюся, ці аказаўся б хоць адзін чалавек за яго межамі (хіба што акрамя сваякоў Стэнта і сваякоў веласіпедыстаў і лонданцаў, якія ляжалі мёртвымі на пустцы), чый настрой і прывычкі не парушылі б прышэльцы. Безумоўна, многія чулі аб цыліндры і разважалі аб ім у вольны час, але ён не рабіў уражання сенсацыі, якою б, скажам, мог быць ультыматум, прад'яўлены Германіі.

Атрыманая ў Лондане тэлеграма бяднягі Гендэрсана пра развінчванне цыліндра была ўспрынята як чутка; вячэрняя газета паслала яму тэлеграму з просьбай прыслаць пацвярджэнне і, не атрымаўшы адказу — Гендэрсан ужо быў мертвы, — рашыла не друкаваць экстрэннага выпуску.

Унутры круга радыусам у пяць міляў большасць насельніцтва не рабіла ніякіх захадаў. Я ўжо апісваў, як паводзілі сябе мужчыны і жанчыны, з якімі мне даводзілася гаварыць. Ва ўсёй акрузе мірна палуднавалі і вячэралі, рабочыя пасля працоўнага дня поркаліся ў сваіх садках, клалі дзяцей спаць, моладзь парачкамі гуляла ў зацішных алеях, вучні сядзелі за сваімі кнігамі.

Вераемна, пра здарэнне пагаворвалі на вуліцах і пляткарылі ў піўных; які-небудзь вяшчун ці відавочца нядаўніх падзей выклікаў дзе-нідзе хваляванне, бегатню і крык, але ў большасці людзей жыццё ішло ўсталяваным з незапомных часоў парадкам: работа, яда, піццё, сон — усё, як звычайна, быццам у небе і не было Марса. Нават на станцыі Ўокінг, у Хорселі, у Чобхеме нічога не змянілася.

На вузлавой станцыі ва Ўокінгу да позняй ночы спыняліся і адпраўляліся ці пераводзіліся на запасныя пуці цягнікі; пасажыры выходзілі з вагонаў ці чакалі цягніка — усё ішло сваім парадкам. Хлапчук з горада, парушаючы манаполію мясцовага газетчыка Сміта, прадаваў вячэрнюю газету. Грукат таварных саставаў, рэзкія свісткі паравозаў заглушалі яго крыкі пра «людзей з Марса». Каля дзевятай гадзіны на станцыю пачалі прыбываць усхваляваныя відавочцы з сенсацыйнымі навінамі, але яны зрабілі не большае ўражанне, чым п'яныя, балбочучы ўсякае глупства. Пасажыры, якія імчаліся ў Лондан, глядзелі ў цемру з вагонных вокнаў, бачылі ў паветры рэдкія іскры каля Хорсела, чырвоны водбліск і цёмную павалоку дыму, якая засціла зоры, і думалі, што нічога асаблівага не здарылася, што гэта гарыць верас. Толькі на ўскрайку пусткі можна было заўважыць пэўную паніку. А на ўскраіне Ўокінга гарэлі некалькі дамоў. У вокнах трох бліжэйшых да пусткі будынкаў свяціліся агні, і жыхары не клаліся спаць да світання.

На Чобхемскім і Хорсельскім мастах усё яшчэ тоўпіліся цікаўныя. Адзін ці два смельчакі, як пасля стала вядома, адважыліся ў цемнаце падпаўзці зусім блізка да марсіянаў. Назад яны не вярнуліся, бо светлавы прамень, накшталт пражэктара ваеннага карабля, час ад часу асвятляў пустку, а следам за ім «крочыў» цеплавы прамень. Шырокая пустка была ціхая і бязлюдная, і ўсю ноч пад зорным небам і ўвесь наступны дзень ляжалі там абгарэлыя непрыбраныя целы. З ямы даносіўся металічны стук.

Такое самае становішча было ў пятніцу вечарам. У скураное покрыва нашай старой планеты Зямлі, атручанай стралой, урэзаўся цыліндр. Але яд толькі яшчэ пачынаў дзейнічаць. Наўкол рассцілалася пустка, а чорныя, скурчаныя трупы, раскіданыя на ёй, былі ледзь бачныя; дзе-нідзе тлеў верас і кустоўе. Далей — пралягала вузкая зона, дзе панаваў перапалох, і за гэту рысу пажар яшчэ не распаўсюдзіўся. У астатнім свеце плынь жыцця кацілася гэтаксама, як яна кацілася з незапомных часоў. Ліхаманка вайны, якая павінна была закаркаваць яе вены і артэрыі, усмерціць нервы і разбурыць мозг, толькі пачыналася.

Усю ноч марсіяне нястомна працавалі, стукалі нейкімі інструментамі, прыводзячы ў гатоўнасць свае машыны; сяды-тады ўзвіваліся ў зорнае неба ўспышкі зеленавата-белага дыму.

К адзінаццаці гадзінам праз Хорсел прайшла рота салдатаў і ачапіла пустку. Пазней праз Чобхем прайшла другая рота і ачапіла пустку з паўночнага боку. Некалькі афіцэраў з Інкерманскіх казармаў ужо раней пабывалі на пустцы і адзін з іх, маёр Ідэн, знік без вестак. Апоўначы камандзір палка паявіўся каля Чобхемскага моста і пачаў распытваць натоўп. Ваенныя ўлады, відаць, зразумелі сур'ёзнасць сітуацыі. К адзінаццаці раніцы, як на наступны дзень паведамілі газеты, эскадрон гусараў і каля чатырохсот салдатаў Кардзіганскага палка з двумя кулямётамі «максім» выступілі з Олдэршота.

Праз некалькі секундаў пасля апоўначы натоўп на дарозе ў Чэртсі паблізу Ўокінга ўбачыў метэарыт, які ўпаў у сасновы лес на паўночным захадзе. Ён падаў, бліскаючы зеленаватым святлом, накшталт летняй маланкі. Гэта быў другі цыліндр.

IX. Бітва пачынаецца

Субота, наколькі мне помніцца, прайшла трывожна. Гэта быў пакутлівы дзень, гарачы і душны; барометр, як мне сказалі, то хутка падаў, то падымаўся. Я амаль не спаў — жонцы пашанцавала заснуць, — і падняўся рана. Перад снеданнем выйшаў у сад і пастаяў там, прыслухоўваючыся: з пусткі даносіліся толькі трэлі жаўранкаў.

Малочнік паявіўся як звычайна. Я пачуў скрып яго цялежкі і падышоў да веснічкаў пачуць апошнія навіны. Ён расказаў мне, што ноччу марсіянаў акружылі войскі і што чакаюць артылерыю. Следам за гэтым пачуўся знаёмы супакойлівы грукат цягніка, які праносіўся ў бок Уокінга.

— Іх не будуць забіваць, — сказаў малочнік, — калі толькі можна будзе абысціся без гэтага.

Я ўбачыў свайго суседа ў садзе, паталкаваў з ім крыху і пайшоў снедаць. Раніца была самая звычайная. Мой сусед быў упэўнены, што войскі захопяць у палон марсіянаў або знішчаць іх у той жа дзень.

— Шкада, што яны такія непрыступныя, — заўважыў ён. — Было б цікава даведацца, як яны жывуць на сваёй планеце. Мы маглі чаму-небудзь навучыцца.

Ён пайшоў да плота і падаў мне жменю трускалак — ён быў дбайны і шчыры садоўнік. Пры гэтым ён паведаміў мне пра лясны пажар каля Байфлідскага поля для гольфа.

— Кажуць, там упала другая такая ж самая штука, нумар другі. Але ж з нас дастаткова і першай, страхавым таварыствам гэта абыдзецца не танна, — сказаў ён і дабрадушна засмяяўся. — Лясы ўсё яшчэ гараць. — І ён паказаў на дымавую заслону. — Торф і хвоя будуць тлець некалькі дзён, — дадаў ён і, уздыхнуўшы, загаварыў пра «бяднягу Оджылві».

Паснедаўшы, замест таго, каб сесці за працу, я вырашыў пайсці на пустку. Каля чыгуначнага моста я ўбачыў групу салдатаў — гэта былі, здаецца, сапёры — у маленькіх круглых шапачках, брудных чырвоных расшпіленых мундзірах, з-пад якіх віднеліся блакітныя кашулі, у чорных штанах і ў ботах да каленяў. Яны паведамілі мне, што за канал нікога не пускаюць. Зірнуўшы на дарогу ў напрамку моста, я ўбачыў вартавога, салдата Кардзіганскага палка. Я загаварыў з салдатамі, расказаў ім пра марсіянаў, якіх я ўчора бачыў. Салдаты ж яшчэ іх не бачылі, вельмі цьмяна іх уяўлялі, засыпаючы мяне пытаннямі. Сказалі, што не ведаюць, хто загадаў рушыць войскі; салдаты думалі, што адбыліся хваляванні Коннай гвардыі. Сапёры, больш дасведчаныя, чым простыя салдаты, прафесійна абмяркоўвалі незвычайныя ўмовы магчымай бітвы. Я расказаў ім пра цеплавы прамень, і яны пачалі спрачацца.

— Падпаўзці да іх пад страхоўкай і атакаваць, — сказаў адзін.

— Нічога падобнага! — адказаў другі. — Чым жа можна засцерагчыся ад такой гарачыні? Сушняком — каб лепш спячыся? Трэба падысці да іх як мага бліжэй і выкапаць сховішчы.

— К чорту сховішчы! Ты толькі і ведаеш што сховішчы. Табе б нарадзіцца баязліўцам, Сніпі!

— Дык у іх зусім, значыць, няма шыі? — спытаў раптам трэці — маленькі, задуменны, смуглы салдат з люлькай у зубах.

Я яшчэ раз апісаў марсіянаў.

— Накшталт васьміногаў, — сказаў ён. — Значыць, з рыбамі ваяваць будзем.

— Забіць такіх пачвараў — гэта нават не грэх, — сказаў першы салдат.

— Пусціць у іх снарад, ды і прыкончыць разам, — прапанаваў маленькі смуглы салдат. — А то яны яшчэ чаго-небудзь натвораць.

— Дзе ж твае снарады? — запярэчыў першы. — Чакаць нельга. Па-мойму, іх трэба атакаваць, ды чым хутчэй.

Так размаўлялі салдаты. Неўзабаве я пакінуў іх і пайшоў на станцыю па ранішнія газеты.

Я баюся надакучыць чытачу апісаннем гэтай нуднай раніцы і яшчэ больш нуднага дня. Мне не давялося зірнуць на пустку, бо нават званіцы ў Хорселі і Чобхеме былі ў руках ваенных уладаў. Салдаты, да якіх я звяртаўся, самі нічога толкам не ведалі. Афіцэры былі вельмі занятыя і таямніча маўчалі. Жыхары адчувалі сябе ў поўнай бяспецы пад аховай войскаў. Маршал, гандляр тытунём, паведаміў мне, што яго сын загінуў каля ямы. На ўскраінах Хорсела ваеннае начальства загадала жыхарам заперці і пакінуць свае дамы.

Я вярнуўся апоўдні, каля дзвюх гадзінаў, крайне стомлены, бо дзень, як я ўжо сказаў, быў гарачы і душны; каб асвяжыцца, я прыняў халодны душ. А палове пятай я адправіўся на чыгуначную станцыю па вячэрнюю газету, бо ў ранішніх газетах было толькі вельмі недакладнае апісанне гібелі Стэнта, Гендэрсана, Оджылві і іншых. Але і вячэрнія газеты нічога новага не паведамлялі. Марсіяне не паказваліся. Яны, відаць, чымсьці былі занятыя ў сваёй яме, і адтуль, як і раней, даносіўся металічны стук і ўвесь час вырываліся клубы дыму. «Новыя спробы ўстанавіць кантакт пры дапамозе сігналаў аказаліся безвыніковымі», — стэрэатыпна паведамлялі газеты. Адзін з сапёраў сказаў мне, што хтосьці, стоячы ў канаве, падняў сцяг на доўгім дрэўку. Але марсіяне надалі гэтаму столькі ўвагі, колькі б мы надалі ўвагі рыканню каровы.

Мушу прызнацца, што гэтыя ваенныя рыхтункі моцна ўсхвалявалі мяне. Маё ўяўленне разыгралася, і я прыдумваў усякія магчымыя спосабы знішчэння няпрошаных гасцей; я, як школьнік, марыў аб баталіях і воінскіх подзвігах. Тады мне здавалася, што барацьба з марсіянамі няроўная. Яны ж так бездапаможна барахталіся ў сваёй яме.

Каля трэцяй гадзіны з боку Чэртсі ці Адлстона пачуўся гул — пачаўся абстрэл сасновага лесу, куды ўпаў другі цыліндр, — з мэтай разбурыць яго перш, чым ён раскрыецца. Але палявая зброя для абстрэлу першага цыліндра марсіянаў прыбыла ў Чобхем толькі к пятай гадзіне.

У шэсць гадзін, калі мы з жонкай пілі гарбату, жыва абмяркоўваючы распачатую бітву, з боку пусткі пачуўся глухі выбух, і следам бліснуў агонь. Праз некалькі секундаў раздаўся грукат так блізка ад нас, што нават зямля задрыжала. Я выбег у сад і ўбачыў, што вершаліны дрэваў вакол усходняга каледжа ахоплены дымным чырвоным полымем, а званіца невялікай царквы, што стаяла побач, абвальваецца. Вежа ў стылі мінарэта знікла, і страха каледжа мела такі выгляд, быццам па ёй стралялі стотоннай зброяй. Труба на нашым доме трэснула, як быццам у яе трапіў снарад. Рассыпаючыся, абломкі яе пракаціліся па чарапіцы, і вокамгненна паявілася груда чырвоных чарапкоў на клумбе, пад акном майго кабінета.

Мы з жонкай стаялі збянтэжаныя і напалоханыя. Потым я даўмеўся, што паколькі каледж разбураны, то вяршыня Мэйбэры-Хіла апынулася ў радыусе дзеяння цеплавога промня марсіянаў.

Схапіўшы жонку за руку, я пацягнуў яе на дарогу. Потым я выклікаў з дому служанку; я паабяцаў ёй, што сам схаджу наверх па яе куфар, які яна ніяк не хацела пакінуць.

— Тут заставацца нельга, — сказаў я.

У той жа час з пусткі зноў пачуўся гул.

— Але куды ж мы пойдзем? — спытала яна ў роспачы.

З хвіліну я нічога не мог прыдумаць. Потым успомніў пра яе сваякоў у Лезерхэдзе.

— Лезерхэд! — крыкнуў я.

Яна паглядзела на адхон пагорка. Напалоханыя людзі выбягалі з дамоў.

— Як жа нам дабрацца да Лезерхэда? — спытала яна.

Каля падножжа пагорка я ўбачыў атрад гусараў, які праязджаў пад чыгуначным мостам. Трое з іх уехалі ў адчыненыя вароты Ўсходняга каледжа; двое пачалі абыходзіць суседнія дамы. Сонца, якое праглядвала праз дым ад палымнеючых дрэваў, здавалася крывава-чырвоным і адкідвала злавеснае святло на ўсё наваколле.

— Стойце тут, — сказаў я. — Вам тут нішто не пагражае.

Я пабег у карчму «Плямісты сабака», бо ведаў, што ў гаспадара ёсць конь і двухкалёсная брычка. Я спяшаўся, адчуваючы, што неўзабаве пачнуцца масавыя ўцёкі жыхароў з нашага боку пагорка. Гаспадар карчмы стаяў каля касы; ён і не падазраваў, што робіцца вакол. Нейкі чалавек, стоячы да мяне спіной, з ім размаўляў.

— Менш за фунт не вазьму, — заявіў карчмар. — Ды і везці няма каму.

— Я даю два, — сказаў я цераз плячо незнаёмага.

— За што?

— І прывязу назад апоўначы, — дадаў я.

— Божа! — усклікнуў карчмар. — Якая спешка! Два фунты і самі прывезяце назад? Што ж адбываецца?

Я таропка растлумачыў, што вымушаны ехаць з дому і наняў, такім чынам, брычку. У той час я і не падумаў, што карчмару самому трэба было б пакінуць сваё жыллё. Я сеў у двухколку, пад'ехаў да свайго саду і, пакінуўшы яе пад назіркам жонкі і служанкі, забег у дом і спакаваў самыя дарагія рэчы, сталовае серабро і да таго падобнае. Букавыя дрэвы перад домам разгарэліся яркім полымем, а краты агароджы накаліліся дачырвана. Да нас спешна падбег гусар. Ён заходзіў у кожны дом і папярэджваў жыхароў, каб яны выбіраліся. Ён ужо пабег далей, калі я выйшаў на ганак са сваім скарбам, завязаным у сурвэтку.

— Што новага? — крыкнуў я наўздагон.

Ён павярнуўся, паглядзеў на мяне і крыкнуў, як мне пачулася: «Вылазяць з ямы ў нейкіх штуках накшталт супавай міскі», — і пабег к дому на вяршыні гары. Раптам хмара чорнага дыму завалакла дарогу і на хвіліну схавала яго. Я пабег да дзвярэй суседа і пастукаўся, каб пераканацца, ці паехаў ён з жонкай у Лондан, як мне сказалі, і ці замкнуў кватэру. Потым зноў зайшоў у кватэру, успомніўшы пра куфар служанкі, выцягнуў яго, прывязаў к задку двухколкі і, ухапіўшы лейцы, ускочыў на казлы. Праз хвіліну мы выехалі з дыму, грукат застаўся ўжо ззаду; мы хутка спускаліся па супрацьлеглым схіле Мэйбэры-Хіла да Старога Ўокінга.

Перад намі рассцілаўся мірны пейзаж — асветленыя сонцам пшанічныя палеткі абапал дарогі і гасцініца Мэйбэры з няўстойлівай вывескай. Паперадзе ехаў доктар у сваім экіпажы. Ля падножжа гары я азірнуўся, каб паглядзець на яе апошні раз. Густыя слупы чорнага дыму, прарэзаныя чырвонымі языкамі полымя, падымаліся ў нерухомым паветры, адкідваючы чорныя цені на зялёныя вершаліны дрэваў. Дым рассцілаўся далёка на ўсход і на захад, да сасновых лясоў Байфліта на ўсходзе і да Ўокінга на захадзе. Дарога за намі была ўсеяна ўцекачамі. Глуха, але выразна ў гарачым нерухомым паветры раздаваўся трэск кулямёта, потым ён раптоўна змоўк, і пачулася ружэйная стральба. Напэўна, марсіяне падпальвалі ўсё, што знаходзілася ў сферы дзеяння іх цеплавога промня.

Я кепскі фурман і таму ўсю сваю ўвагу засяродзіў на кані. Калі я зноў павярнуўся, другая гара таксама была зацягнута чорным дымам. Я пусціў каня рыссю і паганяў яго, пакуль Уокінг і Сэнд не аддзялілі нас ад гэтага сполаху і жаху. Я мінуў доктара паміж Уокінгам і Сэндам.

Х. Навальніца

Ад Мэйбэры-Хіла да Лезерхэда амаль дванаццаць міляў. На пышных лугах за Пірфардам пахла сенам, паабапал дарогі цягнулася цудоўная жывая агароджа з шыпшынавай квецені. Гарматны грукат, які мы чулі, пакуль ехалі па Мэйбэры-Хіле, сціх гэтак жа нечакана, як і пачаўся, і вечар выдаўся ціхі і спакойны. А дзевятай гадзіне мы ўдачна дабраліся да Лезерхэда. Я даў каню з гадзінку адпачыць, павячэраў у сваякоў і перадаў на іх апеку жонку.

Жонка амаль усю дарогу неяк дзіўна маўчала і здавалася прыгнечанай, нібы адчувала кепскае. Я стараўся падбадзёрыць яе, запэўніваючы, што наўрад ці яны змогуць далёка адпаўзці. Яна адказвала коратка. Калі б я не паабяцаў карчмару, яна, напэўна, угаварыла б мяне застацца на ноч у Лезерхэдзе. Ах, калі б я застаўся! Яна была вельмі бледная, калі мы развітваліся.

Я ж увесь дзень быў ліхаманкава ўзбуджаны. Нешта накшталт той ваеннай ліхаманкі, якая авалодвае часам цывілізаваным грамадствам, пералівалася ў маёй крыві, і я быў нават задаволены, што мне трэба вярнуцца ў Мэйбэры. Больш таго — баяўся, каб спыненне стральбы не азначала, што з захопнікамі-марсіянамі ўсё скончана. Шчыра кажучы, мне вельмі хацелася прысутнічаць пры гэтым.

Выехаў я ў гадзін адзінаццаць. Ноч была вельмі цёмная. Калі выйшаў з святліцы, цемра здалася мне беспрасветнай; было горача і душна, як днём. Па небе хутка праносіліся аблокі, хоць на кустах не зварухнуўся ні адзін лісток. Слуга запаліў абодва ліхтары. На шчасце, я добра ведаў дарогу. Мая жонка стаяла каля асветленых дзвярэй і глядзела, як я садзіўся ў двухколку. Пасля раптам павярнулася і пайшла ў дом; родныя, што засталіся на ганку, пажадалі мне шчаслівай дарогі.

Жончын спалох перадаўся мне, але ў хуткім часе я зноў пачаў думаць пра марсіянаў. Тады я яшчэ не ведаў прычынаў сутыкнення. Праязджаючы праз Окхем (я паехаў гэтым шляхам, а не праз Сэнд і Стары Ўокінг), я ўбачыў на захадзе крывава-чырвонае зарыва, якое па меры майго набліжэння паціху паўзло ўверх па небе. Блізкія навальнічныя хмары перамешваліся з клубамі чорнага і барвовага дыму.

На Рыплі-стрыт не было ні душы; сяліба быццам вымерла, толькі ў двух-трох вокнах было святло. Ля павароткі на Пірфард я ледзь не наехаў на людзей, якія стаялі спіной да мяне. Яны нічога не сказалі, калі я праязджаў міма. Не ведаю, ці было ім вядома, што адбываецца за гарою. Не ведаю таксама, ці панаваў мірны сон у тых маўклівых дамах, міма якіх я праязджаў; стаялі яны пустыя і закінутыя ці іх жыхары з жахам назіралі за падзеямі гэтай ночы.

Ад Рыплі да Пірфарда я ехаў далінаю Ўэй, дзе чырвонага зарыва відаць не было. Але калі я падняўся на невялікі пагорак за пірфардскай царквою, зарыва зноў паявілася, і дрэвы зашумелі пад першым парывам немінучай навальніцы. Пірфардская царква прабіла поўнач, і ўперадзе на барвовым небе ўжо чарнелі дахі і дрэвы Мэйбэры-Хіла.

Нечакана злавеснае зялёнае святло азарыла дарогу наперадзе і сасновы лес каля Адлстана. Я адчуў, што лейцы нацягнуліся. Вузкая палоска зялёнага агню прарэзала свінцовую хмару і ўпала налева, на поле. Трэцяя падаючая зорка!

Следам за ёй бліснула асляпляльна-фіялетавая маланка блізкай навальніцы і, быццам узарваная ракета, грымнуў гром. Конь натапырыўся і панёсся.

Я імчаўся ўніз пакатым схілам да падножжа Мэйбэры-Хіла. Штораз, амаль няспынна ўспыхвала маланка. Частыя грымоты суправаджаліся нейкім дзіўным патрэскваннем, нібы дзесьці працавала гіганцкая электрычная машына. Успышкі святла асвятлялі мяне, і дробны град балюча сек па твары. Спачатку я глядзеў толькі на дарогу, потым маю ўвагу захапіла тое, што вельмі хутка рухалася ўніз па бачным мне схіле Мэйбэры-Хіла. Спачатку я ўспрыняў гэта за мокрую страху дома, але пры святле маланак, што бліскалі адна за адной, разглядзеў нешта такое, накшталт рухомага прадмета па супрацьлеглым схіле гары. Затым хвілінная беспрасветная цемра — і раптоўна нясцерпны бляск, які ператварыў ноч у дзень; чырвоны будынак прыстанішча на гары, зялёныя верхавіны соснаў і загадкавы прадмет паказаліся ярка і выразна.

Але што я ўбачыў! Як мне гэта апісаць? Агромністы, вышэйшы за дамы, трыножак, які крочыў па маладым сасновым зарасніку і ламаў на сваім шляху сосны; машыну з бліскучага металу, якая таптала верас; стальныя, выпушчаныя з яе тросы; яе грукат, што зліваўся з рокатам грому. Бліснула маланка, і трыножак выразна выступіў з цемры; ён стаяў на адной назе, дзве другія павіслі ў паветры. Ён знікаў і зноў паяўляўся пры новай успышцы маланкі ўжо на сотню ярдаў бліжэй. Вы сабе можаце ўявіць складное крэсла, якое, вагаючыся, ступае па зямлі? Гэткім было гэта відовішча пры мімалётных успышках маланкі. Але замест крэсла ўявіце сабе агромністую машыну, прыладжаную на трыножку.

Нечакана сосны наперадзе расступіліся, як расступаецца кволы лазняк, калі праз яго пракладваецца чалавечы шлях. Яны ламаліся і падалі, і праз секунду паказаўся другі вялізны трыножак, які, здавалася, крочыў на мяне. А я імчаўся галопам насустрач яму! Калі я ўбачыў другую пачвару, мае нервы не вытрымалі. Не адважыўшыся зірнуць на яе яшчэ раз, я з усёй сілы тузануў правую лейчыну. У тую ж хвіліну двухколка перакулілася, аглоблі з трэскам пераламаліся, я адляцеў убок і цяжка шмякнуўся ў лужыну.

Я адпоўз і схаваўся, скурчыўшыся, за кустамі жаўтазелля. Конь ляжаў нерухома (бедная жывёла зламала шыю). Пры бляску маланкі я ўбачыў чорнае кузава перакуленай двухколкі і сілуэт кола, якое прадаўжала паволі круціцца. Яшчэ секунда — і каласальны механізм прайшоў міма мяне і стаў падымацца к Пірфарду.

Зблізку трыножак здаўся мне яшчэ больш дзіўным; відаць, гэта была кіруемая машына. Машына з металічным звонкім ходам, з доўгімі гнуткімі бліскучымі шчупальцамі (адно з іх ухапілася за маладую сасну), якія звісалі ўніз і грымелі, стукаючыся аб корпус. Трыножак, відаць, выбіраў дарогу, і медная накрыўка ўверсе паварочвалася ў розныя бакі, напамінаючы галаву. Да каркаса машыны ззаду было прымацавана пляценне з нейкага белага металу, падобнае на вялізную рыбацкую карзіну; з суставаў пачвары вырываліся клубы зялёнага дыму. Праз некалькі імгненняў яна ўжо знікла.

Вось што ўбачыў я вельмі невыразна пры святле маланкі, сярод асляпляльных успышак і чорнай цемры.

Праходзячы міма, трыножак урачыста зароў, заглушыўшы ўдары грому: «Элу… элу…» — і праз хвіліну далучыўся да другога трыножка, які за паўмілі далей нахіліўся над чымсьці ў полі. Я не сумняваюся, што там ляжаў трэці з дзесяці цыліндраў, якія былі пушчаны да нас з Марса.

Некалькі хвілінаў я ляжаў пад дажджом, у цемнаце, назіраючы пры ўспышках святла, як гэтыя пачварныя істоты з металу рухаліся ўдалечыні. Пайшоў дробны град, і абрысы іх то расплываліся ў тумане, то выступалі пры ўспышках. У прамежках маланак іх паглынала ноч.

Я вымак да ніткі, зверху — град, знізу — лужа. Прайшоў нейкі час, пакуль я ачуняў, выбраўся з лужы на сухое месца і пачаў думаць, куды мне схавацца.

Непадалёку, на бульбяным полі, стаяла вясковая вартоўня. Я падняўся і, прыгнуўшыся, скарыстоўваючы ўсякія прыкрыцці, пабег да вартоўні. Дарэмна я стукаўся ў дзверы, ніхто не абазваўся (можа, там нікога і не было). Тады, хаваючыся ў канаве, паўзком я дабраўся, не заўважаны пачварнымі машынамі, да сасновага лесу каля Мэйбэры.

Тут, пад сховай дрэваў, мокры і прамерзлы, я стаў прабірацца да свайго дома. Дарэмна стараўся я адшукаць знаёмую сцежку. У лесе было вельмі цёмна, таму што маланка цяпер бліскала зрэдку, а град падаў з патокам ліўня, запаўняючы прасветліны ў густой хвоі.

Калі я зразумеў, што адбываецца, то неадкладна павярнуў бы назад і вярнуўся праз Байфліт і Стрыт-Кобхем да жонкі ў Лезерхэд. Але загадкавасць усяго, што акружала, начная цемра, фізічная знямога пазбавілі мяне здольнасці разважаць; я стаміўся, вымак да касцей, быў аслеплены і аглушаны навальніцай.

Я думаў толькі аб адным: як дабрацца дамоў; другіх жаданняў у мяне не было. Я блукаў паміж дрэваў, упаў у яму, моцна выцяў калені і вынырнуў на дарогу, якая вяла да ваеннага каледжа. Я гавару «вынырнуў», таму што па пясчаным пагорку нёсся бурны мутны паток. Тут у цемры на мяне наляцеў нейкі чалавек і ледзь не збіў мяне з ног.

Ён выкрыкнуў, палахліва адскочыў убок і знік, перш чым я паспеў апамятацца і загаварыць з ім. Парывы навальніцы былі настолькі моцныя, што я з вялікай цяжкасцю ўскарабкаўся на пагорак. Я ішоў левым бокам, трымаючыся бліжэй да плота.

Непадалёк ад вяршыні я наткнуўся на штосьці мяккае і пры святле маланкі ўбачыў пад нагамі кучу цёмнага адзення і пару ботаў. Я не паспеў разгледзець ляжачага: пагасла святло. Я нагнуўся над ім, чакаючы наступнай успышкі. Гэта быў каржакаваты чалавек у танным, але яшчэ добрым гарнітуры; ён ляжаў ніцма, прыціснуўшыся к плоту, як быццам з разгону наляцеў на яго.

Асільваючы агіду, зусім натуральную, бо мне ніколі не даводзілася дакранацца да мёртвага цела, я нахіліўся і перавярнуў ляжачага, каб даведацца, ці б'ецца яшчэ сэрца. Чалавек быў мёртвы. Магчыма, ён зламаў сабе шыю. Маланка бліснула трэці раз, і я ўбачыў твар нябожчыка. Я адхіснуўся. Гэта быў карчмар, гаспадар «Плямістага сабакі», у яго я наняў каня.

Я асцярожна пераступіў труп і стаў прабірацца далей. Я мінуў паліцэйскі пастарунак і ваенны каледж. Пажар на схіле гары патух, хоць з боку пусткі ўсё яшчэ віднелася чырвонае зарыва і клубы чырванаватага дыму прарэзалі навалу граду. Большасць дамоў, наколькі я паспеў разгледзець пры ўспышцы маланкі, уцалела. Каля ваеннага каледжа на дарозе ляжала нейкая цёмная куча.

Паперадзе, на дарозе, у бок моста, чуваць былі чыесьці галасы і крокі, але ў мяне не хапіла сілы крыкнуць ці падысці да людзей. Я ўвайшоў у свой дом, запёр даверы, замкнуў іх на ключ, павесіў засаўку і стомлены апусціўся на падлогу каля лесвіцы. Перад маімі вачыма крочылі металічныя пачвары і мільгала постаць нябожчыка каля плота.

Я прыхіліўся спіной да сцяны і, дрыжучы, так і застаўся сядзець каля лесвіцы.

XI. Каля акна

Я ўжо гаварыў пра тое, што вельмі паддаўся хуткай перамене настрою. Неўзабаве я адчуў, што вымак і мне холадна. На дыване каля маіх ног сабралася цэлая лужа. Я амаль машынальна падняўся, прайшоўся ў сталовую і выпіў крыху віскі, потым вырашыў пераапрануцца.

Змяніўшы адзенне, я падняўся ў свой кабінет, а чаму менавіта туды, я і сам не ведаю. З вакна былі відаць дрэвы і чыгуначная станцыя каля Хорселскай пусткі. У мітусні ад'езду мы забыліся зачыніць гэта акно. У калідоры было цёмна, і пакой таксама здаваўся цёмным паводле кантрасту з пейзажам у ваконнай рамцы. Я спыніўся ў дзвярах як укопаны.

Навальніца прайшла. Вежы Ўсходняга каледжа і сосны вакол яго зніклі; удалечыні ў чырвоным святле была бачна пустка і пясчаны кар'ер. На фоне зарыва мільгалі гіганцкія вычварныя цені.

Здавалася, уся акруга была ахоплена агнём: шырокім схілам пагорка прабягалі языкі полымя, дрыжучы і вывіваючыся ў парывах аціхлай навальніцы, і адкідвалі чырвоны водсвет на імклівыя аблокі. Час ад часу дым блізкага пажарышча зацягваў акно і паглынаў цені марсіянаў. Я не мог разгледзець, што яны рабілі; іх абрысы акрэсліваліся няясна, яны кешкаліся над цёмнай кучай, якую я мог разгледзець. Я не бачыў і бліжэйшага пажару, хоць водбліск яго гуляў на сценах і на стале кабінета. Чуцён быў моцны пах гарэлай смалы.

Я ціха прычыніў дзверы і падкраўся да акна. Перада мною адкрылася больш шырокая прастора для агляду — ад дамоў вакол станцыі Ўокінг да абвугленых, пачарнелых сасновых лясоў Байфліта. Бліз аркі, ля падножжа гары нешта ярка гарэла; многія дамы паўз дарогу к Мэйбэры і на вуліцах блізка ля станцыі тлелі ў кучах развалінаў. Спярша я не мог разабрацца, што гарэла на лініі чыгуначнай дарогі; агонь прабягаў па нейкай чорнай кучы, направа віднеліся жоўтыя прадаўгаватыя прадметы. Потым я разгледзеў, што гэта быў пацярпеўшы ад крушэння цягнік; пярэднія вагоны былі разбітыя і гарэлі, а заднія яшчэ стаялі на рэйках.

Паміж гэтымі трыма ачагамі святла — дамамі, цягніком і ахопленымі полымем ваколіцамі Чобхема — цягнуліся чорныя палосы зямлі, дзе-нідзе перасечаныя палоскамі тлеючай і задымленай глебы. Гэта дзіўнае відовішча — чорная прастора, усеяная агнямі — напамінала мне начныя ганчарныя заводы. Спачатку я не заўважаў людзей, хоць і глядзеў вельмі пільна. Потым я ўбачыў каля станцыі Ўокінг, на лініі чыгуначнай дарогі, некалькі мітуслівых чорных фігурак.

І гэтым вогненным хаосам быў той маленькі свет, у якім я ціхамірна жыў столькі гадоў! Я не ведаў, што адбылося на працягу апошніх сямі гадзінаў; я толькі пачынаў цьмяна здагадвацца, што ёсць нейкая сувязь паміж гэтымі механічнымі калосамі і тымі непаваротлівымі пачварамі, якія на маіх вачах выпаўзалі з цыліндра. З якойсьці дзіўнай цікаўнасцю я падсунуў сваё рабочае крэсла да вакна, усеўся і пачаў назіраць; асабліва зацікавілі мяне тры чорныя гіганты, якія расхаджвалі ў святле пажарышча каля пясчанага кар'ера.

Яны, відаць, былі вельмі занятыя. Я стараўся здагадацца, што яны там робяць. Няўжо гэта адухаўлёныя механізмы? Але ж гэта немагчыма. Можа быць, у кожным з іх сядзіць марсіянін і рухае, загадвае, кіруе ім гэтак жа, як чалавечы мозг кіруе целам. Я пачаў параўноваць іх з нашымі машынамі і ўпершыню ў жыцці задаў сабе пытанне: якімі павінны здавацца разумнай, але менш развітай, чым мы, істоце браняносцы ці паравыя машыны?

Навальніца пранеслася, неба ачысцілася. Над дымам пажарышчаў бліскучы, маленькі, як шпількавая галоўка, Марс схіляўся да захаду. Нейкі салдат палез у мой сад. Я пачуў лёгкае драпаценне і, як бы апрытомнеўшы, убачыў чалавека, які пералазіў цераз плот. Маё аслупяненне адразу прайшло, і я хутка высунуўся ў акно.

— Тс… — прашаптаў я.

Ён у нерашучасці ўсеўся верхам на плоце. Потым саскочыў у сад і, сагнуўшыся, бясшумна ступаючы, пракраўся лужком да вугла дома.

— Хто там? — шэптам спытаў ён, стоячы пад акном і гледзячы ўверх.

— Куды вы ідзяце? — запытаў я.

— Я і сам не ведаю.

— Вы шукаеце, дзе б схавацца?

— Так.

— Зайдзіце ў дом, — сказаў я.

Я сышоў уніз, адчыніў дзверы, потым зноў запёр іх. Я не мог разгледзець салдацкага твару. Ён быў без фуражкі, мундзір быў расшпілены.

— О божа! — сказаў ён, калі я яго ўпусціў.

— Што здарылася? — спытаў я.

— Не пытайцеся. — Нягледзячы на цемру, я ўбачыў, што ён безнадзейна махнуў рукою. — Яны змялі нас, проста змялі, — паўтарыў ён.

Амаль машынальна ён увайшоў за мною ў сталовую.

— Выпіце віскі, — прапанаваў я, наліваючы яму добрую порцыю.

Ён выпіў. Потым сеў у крэсла ля стала, схіліў на рукі галаву і расплакаўся, як дзіця. Забыўшы пра свой нядаўні прыступ адчаю, я здзіўлена глядзеў на яго.

Прайшло даволі часу, пакуль ён супакоіўся і змог адказваць на мае пытанні. Ён гаварыў адрывіста і блытана. Ён быў ездавым у артылерыі і прыняў удзел у баі толькі каля сямі гадзінаў вечара. У гэты час страляніна на пустцы была ў поўным разгары; гаварылі, што першая партыя марсіянаў паволі паўзе да другога цыліндра пад прыкрыццем металічнай брані.

Потым гэта металічная браня ператварылася ў трыножак, відаць, у тую першую ваенную машыну, якую я ўбачыў. Зброя, пры якой знаходзіўся мой госць, была ўстаноўлена бліз Хорсела для абстрэлу пясчанага кар'ера, і гэта паскорыла падзеі. Калі ездавыя з лафетам ад'язджалі ўбок, яго конь спатыкнуўся і ўпаў, скінуўшы яго. У тую ж хвіліну пушка ўзляцела ў паветра разам са снарадамі; усё было ахоплена агнём, і ён апынуўся пад кучай абгарэлых трупаў людзей і коней.

— Я ляжаў ціха, — расказваў ён, — ледзь не мёртвы ад страху. На мяне навалілася пярэдняя частка каня. Яны нас змялі. А пах, божа мой! Як прыгарэлая смажаніна. Я выцяў спіну пры падзенні. Так я ляжаў, пакуль мне не стала крыху лепш. Толькі хвіліну назад мы ехалі, як на парад, — і раптам разбітыя, змеценыя, знішчаныя.

— Нас змялі! — паўтарыў ён.

Ён доўга хаваўся пад тушай каня, крадком паглядваючы на пустку. Кардыганскі полк спрабаваў кінуцца ў штыкі — яго мігам знішчылі. Пасля пачвара паднялася на ногі і пачала расхаджваць па пустцы, праследуючы некаторых з тых, хто ўцякаў. Каўпак, які круціўся на ёй, напамінаў галаву чалавека ў капюшоне. Нешта падобнае на руку трымала вельмі мудрагелістую металічную скрынку, з якой выляталі зялёныя іскры і біў цеплавы прамень.

Праз некалькі хвілінаў на пустцы, наколькі ён мог бачыць, не засталося ніводнай жывой істоты; кусты і дрэвы гарэлі. Гусары стаялі пры дарозе ў лагчынцы, і ён іх бачыў. Ён чуў, як застракаталі кулямёты, затым усё сціхла. Гігант доўгі час не чапаў станцыю Ўокінг і вакольныя дамы. Потым слізгануў цеплавы прамень, і гарадок ператварыўся ў кучу палымнеючых развалінаў. Пасля гэтага пачвара выключыла цеплавы прамень і, павярнуўшыся спіною да артылерыста, пакрочыла ў бок дымнага сасновага лесу, дзе ўпаў другі цыліндр. У наступны момант з ямы падняўся другі зіхатлівы тытан.

Другая пачвара пасунулася за першай. Артылерыст асцярожна папоўз па гарачых дагарках верасу к Хорселу. Яму ўдалося дапаўзці да канавы, што цягнулася ўздоўж дарогі, і такім чынам ён дабраўся да Ўокінга. Далейшы аповяд артылерыста быў амаль з выклічнікаў. Праз Уокінг нельга было прайсці. Нямногія ацалелыя жыхары, здавалася, страцілі розум; іншыя згарэлі зажыва ці атрымалі апёкі. Ён павярнуў у бок ад пажару і схаваўся ў закапцелых развалінах; тут ён убачыў, што пачвара вяртаецца. Яна дагнала аднаго з уцекачоў, схапіла яго сваім стальным шчупальцам і размажджэрыла яму галаву аб сасновы пень. Калі сцямнела, артылерыст папоўз далей і дабраўся да чыгуначнага насыпу.

Потым ён, крадучыся, накіраваўся праз Мэйбэры ў бок Лондана, думаючы, што там будзе бяспечней. Людзі хаваліся ў скляпах, канавах, і многія з уцалеўшых беглі к Уокінгу і Сэнду. Яго мучыла смага. Каля чыгуначнай аркі ён убачыў разбіты вадаправод: вада біла фантанам з лопнутай трубы.

Вось і ўсё, што я мог у яго выпытаць. Ён крыху супакоіўся, расказаўшы мне пра ўсё, што яму давялося бачыць. З апоўдня ён нічога не еў; ён напомніў мне аб гэтым у пачатку сваёй гаворкі; я знайшоў у кладоўцы крыху бараніны, хлеба і прынёс яму паесці. Мы не запальвалі лямпу, баючыся прыцягнуць увагу марсіянаў, і нашы рукі часта судакраналіся, намацваючы яду. Пакуль ён расказваў, вакольныя прадметы сталі выступаць з цемры, за акном ужо можна было адрозніць вытаптаную траву і зламаныя кусты ружаў. Здавалася, па лагчынцы праімчаўся натоўп людзей ці статак жывёлаў. Цяпер я мог разгледзець твар артылерыста, замурзаны, бледны, — такі ж, магчыма, быў у мяне.

Наеўшыся, мы асцярожна падняліся ў мой кабінет, і я зноў выглянуў у адчыненае вакно. За адну ноч квітнеючая даліна ператварылася ў папялішча. Пажар затухаў. Там, дзе раней бушавала полымя, цяпер чарнелі клубы дыму. Разбураныя і разварочаныя дамы, паваленыя, абвугленыя дрэвы — уся гэта страшная, злавесная карціна, скрытая да гэтага часу начной цемраю, цяпер, у перадсвітальных прыцемках, наглядна паўстала перад намі. Што-нішто цудам уцалела сярод усеагульнага разбурэння: белы чыгуначны семафор, частка аранжарэі, зелянеючай сярод развалінаў. У гісторыі войнаў не было такога няшчаднага ўсеагульнага разбурэння. Пабліскваючы ў ранішнім святле, тры металічныя гіганты стаялі каля ямы, іх каўпакі паварочваліся, як быццам яны любаваліся сваім апусташэннем.

Мне падалося, што яма стала шырэйшая. Спіралі зялёнага дыму няспынна ўзляталі насустрач ранішняй зары — падымаліся, клубіліся, падалі і знікалі.

Каля Чобхема ўзнімаліся слупы полымя. Яны ператвараліся ў слупы крывавага дыму пры першых сонечных промнях.

XII. Разбурэнне Ўэйбрыджа і Шэпертона

Калі зусім развіднела, мы адышлі ад вакна, адкуль назіралі за марсіянамі, і ціха спусіцліся ўніз.

Артылерыст пагадзіўся са мною, што ў доме заставацца небяспечна. Ён вырашыў ісці ў бок Лондана; там ён далучыцца да сваёй батарэі нумар 12 коннай артылерыі. Я ж хацеў вярнуцца ў Лезерхэд. Ашаломлены магутнасцю марсіянаў, я вырашыў неадкладна вывезці жонку ў Ньюхэвен, каб адтуль выехаць за мяжу. Мне было ясна, што ваколіцы Лондана непазбежна стануць арэнай разбуральнай барацьбы, перш чым удасца знішчыць пачвараў.

Але на шляху ў Лезерхэд знаходзіўся трэці цыліндр пад аховай гігантаў. Калі б я быў адзін, я, відаць, даверыўся б свайму лёсу і пусціўся напрасткі. Але артылерыст адгаварыў мяне.

— Наўрад ці вы паможаце жонцы, калі зробіце яе ўдавой, — сказаў ён.

У рэшце рэшт я згадзіўся ісці разам з ім, пад сховаю лесу, на поўнач да Стрыт-Кобхема. Адтуль я павінен быў зрабіць вялікі крук праз Эпсом, каб трапіць у Лезерхэд.

Я хацеў адправіцца цяпер жа, але мой спадарожнік, салдат, быў вопытнейшы за мяне. Ён прымусіў мяне абшукаць увесь дом і знайсці біклагу, у якую наліў віскі. Мы набілі ўсе свае кішэні сухарамі і скрылямі мяса. Потым выйшлі з дому і пусціліся бягом уніз па размытай дарозе, па якой я ішоў мінулай ноччу. Дамы здаваліся вымерлымі. На дарозе ляжалі побач тры апаленыя целы, пазбаўленыя жыцця цеплавым промнем. Дзе-нідзе валяліся кінутыя ці згубленыя рэчы: гадзіннік, туфлі, сярэбраная лыжка і іншыя дробныя прадметы. На паваротцы да паштовай канторы ляжала на баку са зломаным колам распрэжаная цялежка, нагружаная скрынкамі і мэбляй. Незгараемая каса была, відаць, наспех адкрыта і кінута сярод хламу.

Дамы ў гэтай частцы не вельмі пацярпелі, гарэла толькі вартоўня прытулка. Цеплавы прамень збрыў коміны і прайшоў далей. Акрамя нас, на Мэйбэры-Хіле не было ні душы. Большая частка жыхароў збегла, верагодна, у Стары Ўокінг па той дарозе, па якой я ехаў у Лезерхэд, ці схавалася дзе-небудзь.

Мы спусціліся па дарозе ўніз, прайшлі міма мокрага чалавечага трупа ў чорным касцюме. Увайшлі ў лес ля падножжа гары і дабраліся да палатна чыгункі, нікога не сустрэўшы. Лес па той бок чыгункі здаваўся скразным бураломам, большая частка дрэў была павалена і толькі дзе-нідзе злавесна тырчалі абпаленыя ствалы з цёмна-бурай лістотай.

На нашым баку агонь толькі абпаліў бліжэйшыя дрэвы, вялікага апусташэння не было. У адным месцы лесарубы, відавочна, працавалі яшчэ ў суботу. Паваленыя свежапрыбраныя дрэвы ляжалі на просецы на кучы пілавіння каля паравой лесапільні. Побач стаяла пустая хібара. Было ціха; паветра здавалася нерухомым. Нават птушкі кудысьці зніклі. Мы з артылерыстам перамаўляліся шэптам і часта азіраліся па баках. Калі-нікалі мы спыняліся і прыслухоўваліся.

Неўзабаве мы падышлі да дарогі і пачулі стук капытоў: у бок Уокінга ехалі тры кавалерысты. Мы гукнулі іх, яны спыніліся, і мы паспяшылі да іх. Гэта былі лейтэнант і два радавыя 8-га гусарскага палка з нейкай прыладай накшталт тэадаліта; артылерыст растлумачыў мне, што гэта геліёграф.

— Вы першыя, каго я сустрэў на гэтай дарозе за ўсю раніцу, — сказаў лейтэнант. — Што тут творыцца?

У яго твары і голасе адчувалася рашучасць. Салдаты глядзелі на нас з цікаўнасцю. Артылерыст спусціўся з насыпу на дарогу і аддаў чэсць.

— Пушку нашу ўзарвалі мінулай ноччу, сэр. Я схаваўся. Даганяю батарэю, сэр. Вы, напэўна, убачыце марсіянаў, калі праедзеце яшчэ з паўмілі па гэтай дарозе.

— Якія яны сабою, чорт бы іх пабраў? — спытаў лейтэнант.

— Гіганты ў брані, сэр. Сто футаў вышыні. Тры нагі; цела накшталт алюмініевага, з вялізнай галавою ў каўпаку, сэр.

— Расказвай! — усклікнуў лейтэнант. — Што за лухту ты нясеш?

— Самі ўбачыце, сэр. Уіх руках нейкая скрынка, сэр; з яе папыхвае агонь і забівае на месцы.

— Накшталт пушкі?

— Не, сэр. — І артылерыст пачаў апісваць дзеянне цеплавога промня. Лейтэнант перапыніў яго і павярнуўся да мяне. Я стаяў на насыпе каля дарогі.

— Вы таксама бачылі гэта? — спытаў ён.

— Чыстая праўда ўсё, — адказаў я.

— Ну, — сказаў лейтэнант, — я думаю, і мне не лішне паглядзець на іх. Слухай, — звярнуўся ён да артылерыста, — нас адправілі сюды, каб выселіць жыхароў з дамоў. Ты заявіся да брыгаднага генерала Марвіна і далажы яму ўсё, што ведаеш. Ён стаіць ва Ўэмбрыджы. Дарогу ведаеш?

— Я ведаю, — сказаў я.

Лейтэнант павярнуў каня.

— Вы кажаце, паўмілі? — спытаў ён.

— Не болей, — адказаў я і паказаў на вершаліны дрэваў на поўдзень. Ён падзякаваў мне і паехаў. Больш мы яго не бачылі.

Пасля мы ўбачылі трох жанчын і дваіх дзяцей на дарозе каля рабочага доміка; яны загружалі ручную цялежку вандзэлкамі і хатнім скарбам. Яны былі настолькі занятыя, што не сталі з намі гаварыць. Каля станцыі Байфліт мы выйшлі з сасновага лесу. У промнях ранішняга сонца мясцовасць здавалася мірнай! Тут мы былі ўжо за межамі дзеяння цеплавога промня; калі б ні апусцелыя дамы, ні мітусня і зборы жыхароў, ні салдаты на чыгуначным мосце, якія глядзелі ўздоўж лініі на Ўокінг, дзень быў бы падобны на звычайную нядзелю.

Некалькі падводаў і фургонаў са скрыпам рухалася па дарозе на Адлстон. Праз вароты ў загарадзі мы ўбачылі на лузе шэсць пушак-дванаццаціфунтовак, якія былі акуратна расстаўлены на роўнай адлегласці адна ад адной і накіраваныя ў бок Уокінга. Прыслуга стаяла побач у чаканні, зарадныя скрынкі знаходзіліся на патрэбнай адлегласці. Салдаты стаялі быццам на аглядзе.

— Вось гэта здорава! — сказаў я. — Ва ўсякім выпадку, яны дадуць добры залп.

Артылерыст нерашуча спыніўся каля варотаў.

— Я пайду далей, — сказаў ён.

За мостам, бліжэй да Ўэйбрыджа салдаты ў белых рабочых куртках насыпалі доўгі вал, за якім тырчалі пушкі.

— Гэта ўсё роўна што лук і стрэлы супраць маланкі, — сказаў артылерыст. — Яны яшчэ не бачылі вогненнага промня.

Афіцэры, якія не прымалі непасрэднага ўдзелу ў рабоце, глядзелі паверх дрэваў на паўднёвы захад; салдаты часта адрываліся ад работы і таксама паглядалі ў той бок.

Байфліт быў у разгубленасці. Жыхары пакавалі пажыткі, а дваццаць гусараў прыспешвалі іх. Тры ці чатыры чорныя санітарныя фургоны з крыжам на белым крузе і якісьці стары омнібус выгружаліся на вуліцы сярод іншых павозак. Многія жыхары апрануліся па-святочнаму. Салдаты даводзілі ім пра небяспеку становішча. Якісьці зморшчаны дзядок сярдзіта спрачаўся з капралам, патрабуючы, каб захапілі яго вялікую скрынку і дзесяткі два вазонаў з архідэямі. Я спыніўся і тузануў дзядка за рукаво.

— Вы ведаеце, што там робіцца? — спытаў я, паказваючы на вершаліны сасновага лесу, за якім былі марсіяне.

— Што? — павярнуўся ён. — Я кажу ім, што гэта нельга пакідаць.

— Смерць! — крыкнуў я. — Смерць ідзе на нас! Смерць!

Не ведаю, ці зразумеў ён мяне, — я прыспешыў за артылерыстам. На рагу вуліцы я павярнуўся. Салдат адышоўся ад старога, а той усё яшчэ стаяў каля сваёй скрынкі і вазонаў з архідэямі, разгублена гледзячы ў бок лесу.

Ніхто ва Ўэйбрыджы не мог сказаць нам, дзе размяшчаецца штаб. Такога беспарадку я ніколі не бачыў. Паўсюль павозкі, экіпажы ўсіх відаў і разнамасныя коні. Шаноўныя жыхары мястэчка, спартсмены ў касцюмах для гольфа і веславання, святочна апранутыя жанчыны — усе пакаваліся; звычайныя разявакі энергічна памагалі, дзеці шумелі, задаволеныя такой незвычайнай нядзельнай забавай. Сярод усеагульнай мітусні мясцовы вядомы святар, не зважаючы ні на што, пад звон царкоўны служыў раннюю абедню.

Мы з артылерыстам прыселі на прыступцы калодзежа і збольшага падсілкаваліся. Патрулі — ужо не гусары, а грэнадзёры ў белых мундзірах — папярэджвалі жыхароў і прапаноўвалі ім або адыходзіць, або хавацца ў падвалах, як толькі пачнецца страляніна. Мінаючы чыгуначны мост, мы ўбачылі вялікі натоўп на станцыі і вакол яе; платформа кішэла людзьмі і была завалена скрынкамі і вандзэлкамі. Звычайны расклад быў парушаны, верагодна, для таго, каб падвезці войскі і зброю да Чэртсі; потым я чуў, што адбылася страшэнная даўка і бойка за месцы ў экстранных цягніках, пушчаных у другой палове дня.

Мы заставаліся ва Ўэйбрыджы да паловы дня. Каля шэпертонскага шлюза, дзе зліваюцца Тэмза і Ўэй, мы памаглі дзвюм старэнькім нагрузіць цялежку. Вусце ракі Ўэй мае тры рукавы, тут можна набыць лодку і ходзіць паром. На другім беразе віднелася харчоўня і перад ёй лагчынка, а далей над дрэвамі падымалася званіца шэпертонскай царквы — цяпер яна заменена шпілем.

Тут мы засталі шумны, узбуджаны натоўп беглякоў. Хоць панікі яшчэ не было, але жадаючых перабрацца на другі бераг аказалася значна больш, чым маглі змясціць лодкі. Людзі падыходзілі, задыхаючыся пад цяжкаю ношай. Адна сямейная пара цягнула нават невялікія ўваходныя дзверы ад свайго дома, на якіх былі складзены іх пажыткі. Нейкі мужчына сказаў нам, што хоча паспрабаваць паехаць са станцыі ў Шэпертоне.

Усе гучна размаўлялі; хтосьці нават строіў жарты. Многія думалі, што марсіяне — гэта проста людзі-веліканы; яны могуць напасці на горад і спустошыць яго, але, вядома, у рэшце рэшт будуць знішчаны. Усе трывожна паглядалі на другі бераг, на лугі каля Чэртсі, але там было спакойна.

На тым баку Тэмзы, акрамя месца, дзе прычальвалі лодкі, таксама было спакойна — рэзкі кантраст з Сэрэем. Людзі, выходзячы з лодак, падымаліся ўверх па дарозе. Вялікі паром толькі што пераплыў. Тры ці чатыры салдаты стаялі на лужку каля харчоўні і кпілі з беглякоў, не прапаноўваючы ім сваіх паслуг. Харчоўня была зачынена, як звычайна ў гэты час.

— Што гэта? — крыкнуў раптам адзін з лодачнікаў. — Ціха ты! — цыкнуў хтосьці каля мяне на брахлівага сабаку. Гук паўтараўся, на гэты раз з боку Чэртсі: прыглушаны гул — пушачны выстрал.

Пачаўся бой. Прыхаваныя дрэвамі батарэі за ракою направа ад нас уступілі ў агульны хор, цяжка бухаючы адна за адной. Закрычала жанчына. Усе спыніліся як укопаныя і павярнулі ў бок блізкага, але нябачнага бою. На шырокіх лугах не было нічога, акрамя кароў, якія мірна пасвіліся, і серабрыстых вербаў, нерухомых у промнях гарачага сонца.

— Салдаты затрымаюць іх, — няўпэўненым тонам прагаварыла жанчына каля мяне.

Над лесам паказаўся дымок.

І раптам мы ўбачылі — далёка ўверх па цячэнні ракі — клуб дыму, які ўзляцеў і завіс у паветры; і тут жа глеба ў нас пад нагамі задрыжала, аглушальны выбух скалануў паветра; разляцеліся шыбы ў суседніх дамах. Усе анямелі ад здзіўлення.

— Вунь яны! — закрычаў якісьці чалавек у сіняй куфайцы. — Вунь там! Бачыце! Вунь там!

Хутка, адзін за адным паявіліся пакрытыя бранёй марсіяне — адзін, два, тры, чатыры — далёка-далёка над маладым ляском за лугамі над Чэртсі. Спачатку яны здаваліся маленькімі фігуркамі ў каўпаках і рухаліся быццам на колах, але з хуткасцю птушак.

Яны спешна спускаліся да ракі. Злева, наўскасяк, да іх набліжаўся пяты. Іх браня блішчэла на сонцы; набліжаючыся, яны хутка павялічваліся. Самы дальні з іх на левым фланзе высока падняў вялікую скрынку, і страшны цеплавы прамень, які я ўжо бачыў у ноч на суботу, слізгануў у бок Чэртсі і ўдарыў па горадзе.

Убачыўшы гэтых дзіўных хуткаходных пачвараў, людзі на беразе здранцвелі ад страху. Ні воклічаў, ні крыкаў — мёртвае маўчанне. Потым хрыплы шэпт і рух ног — боўтанне па вадзе. Якісьці чалавек, напалохаўшыся, не здагадаўшыся скінуць груз з плячэй, павярнуўся і краем свайго чамадана так моцна стукнуў, што ледзь не зваліў мяне з ног. Нейкая жанчына адпіхнула мяне і кінулася бегчы. Я таксама пабег з натоўпам, але ўсё ж не страціў развагі. Я падумаў аб страшэнным цеплавым промні. Нырнуць у ваду! Лепш за ўсё!

— Нырайце! — крычаў я, але ніхто мяне не слухаў.

Я кінуўся ўніз па пакатым беразе прама насустрач марсіяніну, які набліжаўся, і рынуўся ў ваду. Хтосьці зрабіў тое самае. Я паспеў заўважыць, як толькі што адчаленая лодка, рассоўваючы людзей, урэзалася ў бераг. Дно пад нагамі было слізкае ад ціны, а рака настолькі мелкая, што я прабег каля дваццаці футаў, а вада дасягала мне толькі да пояса. Калі за ярдаў дзвесце над маёй галавой паказаўся марсіянін, я лёг ніцма ў ваду. У маіх вушах, як удары грому, аддаваўся ўсплеск вады — людзі скакалі з лодак. Іншыя спешна высаджваліся, узбіраліся на бераг.

Але марсіянін глядзеў на мітуслівых людзей так, як чалавек на мурашак, ступіўшы нагой на мурашнік. Калі, задыхаючыся, я падняў галаву над вадой, каўпак марсіяніна быў павернуты да батарэяў, якія ўсё яшчэ абстрэльвалі раку; наблізіўшыся, ён чымсьці ўзмахнуў, відаць, генератарам цеплавога промня.

У наступны момант ён быў ужо на беразе і ступіў на сярэдзіну ракі. Калені яго пярэдніх ног упіраліся ў супрацьлеглы бераг. Яшчэ момант — і ён выпрастаўся ва ўвесь рост ужо каля самага пасёлка Шапертон; следам за тым шэсць пушак (ніхто не ведаў пра іх на тым беразе, бо яны былі прыхаваны ў ваколіцы) далі залп. Сэрца маё моцна забілася. Пачвара ўжо нацэліла камеру цеплавога промня, калі першы снарад разарваўся за шэсць ярдаў над яго каўпаком.

Я крыкнуў ад здзіўлення. Я забыў пра астатніх чатырох марсіянаў: уся мая ўвага была паглынута падзеямі. Амаль адначасова з першым разарваліся два другія снарады; каўпак тузануўся, ухіляючыся ад іх, але чацвёрты трапіў прама ў твар марсіяніну.

Каўпак трэснуў і разляцеўся ва ўсе бакі кускамі чырвонага мяса і бліскучага металу.

— Забіты! — закрычаў я не сваім голасам.

Мой крык падхапілі людзі, якія стаялі вакол мяне ў рацэ.

Ад радасці я гатовы быў выскачыць з вады.

Абезгалоўлены гігант пахіснуўся, як п'яны, але не ўпаў, захаваўшы нейкім цудам раўнавагу. Нікім не кіруемы, з высока ўзнятай камерай, якая выпускала цеплавы прамень, ён хутка, але няўпэўнена ступаў па Шэпертоне. Яго жывы мозг быў разарваны на кускі, і пачвара стала цяпер сляпой машынай разбурэння. Яна крочыла па прамой лініі, наштурхнулася на званіцу шэпертонскай царквы і, раструшчыўшы яе, як таранам, шарахнулася, спатыкнулася і з грукатам рухнула ў раку.

Раздаўся аглушальны выбух, і смерч вады, пары, гразі і абломкаў металу ўзляцеў высока ў неба. Як толькі камера цеплавога промня апусцілася ў ваду, яна стала ператварацца ў пару. У тую ж секунду агромністая мутная хваля, кіпучая, гарачая, пакацілася супраць цячэння. Я бачыў, як людзі барахталіся, стараючыся выбрацца на бераг, і чуў іх енк, што прыглушаўся шумам бурнай вады і грукатам таго марсіяніна.

Не зважаючы на гарачыню, забыўшыся пра небяспеку, я паплыў па бурлівай рацэ, адпіхнуўшы нейкага чалавека ў чорным, і дабраўся да павароткі. З паўдзюжыны пустых лодак бездапаможна гайдаліся на хвалях. Далей, уніз па цячэнні, упоперак ракі ляжаў марсіянін, амаль увесь пад вадой.

Густыя воблакі пары ўзнімаліся над месцам падзення, і праз іх рваную мігатлівую павалоку час ад часу я глядзеў на вялізныя органы пачвары, якая ўздрыгвала і выкідвала ў паветра фантаны гразі і пены. Шчупальцы размахвалі і біліся, як рукі, і калі б не бязмэтнасць гэтых рухаў, то можна было б падумаць, што нейкая раненая істота змагаецца за жыццё сярод хваляў. Чырванавата-бурая вадкасць з гучным шыпеннем струменем біла ўверх з машыны.

Мая ўвага была адцягнута ад гэтага відовішча магутным рэвам, нібы раўла паравая сірэна. Нейкі чалавек, стоячы па калені ў вадзе каля берага, нешта крычаў мне, паказваючы пальцам, але я не мог зразумець яго слоў. Азірнуўшыся, я ўбачыў другіх марсіянаў, якія вялізнымі крокамі рухаліся ад Чэртсі да берага ракі. Пушкі ў Шэпертоне адкрылі агонь, але на гэты раз безвынікова.

Я тут жа нырнуў і з цяжкасцю плыў, затрымліваючы дыханне, пакуль хапала сілы. Вада бурліла і хутка награвалася.

Калі я вынырнуў на хвіліну, каб перавесці дыханне, і адкінуў валасы з вачэй, то ўбачыў, што вакол белымі кругамі ўзнімаецца пара, засланяючы марсіянаў. Шум быў аглушальны. Затым я ўбачыў шэрых веліканаў, якія ў тумане здаваліся яшчэ большымі. Яны прайшлі міма, двое з іх нагнуліся над астанкамі свайго калегі, якія яшчэ пеніліся і ўздрыгвалі.

Трэці і чацвёрты таксама спыніліся, адзін — за ярдаў дзвесце ад мяне, другі — бліжэй да Лэйлхема. Генератары цеплавога промня былі высока ўзняты, і промні з шыпеннем падалі ў розныя бакі.

Паветра звінела ад аглушальнага хаосу гукаў: металічны рык марсіянаў, грукат падаючых дамоў, трэск ахопленых полымем дрэваў, платоў, хлявоў, гул і шыпенне агню. Густы чорны дым узнімаўся ўверх і перамешваўся з клубамі пары над ракой. Дакрананне цеплавога промня, які «хадзіў» па Ўэйбрыджы, выклікала ўспышкі асляпляльнага белага полымя і дымныя скокі вогненных языкоў. Самыя блізкія дамы стаялі яшчэ некранутымі, чакаючы свайго часу, змрочныя, цёмныя, ахутаныя параю, а за імі бушаваў агонь.

З хвіліну я стаяў па грудзі ў кіпятку, разгублены, без надзеі на выратаванне. Праз пару я бачыў, як людзі вылазяць з вады, чапляючыся за чарот, як лягушкі, што скачуць па траве; іншыя ў паніцы бегалі па беразе.

Раптам белыя ўспышкі цеплавога промня сталі набліжацца да мяне. Ад яго дакранання рушыліся ахопленыя полымем дамы; дрэвы з гучным трэскам ператвараліся ў вогненныя слупы. Прамень слізгаў уверх і ўніз па берагавой сцежцы, змятаючы людзей, якія разбягаліся, і нарэшце спусціўся на ваду, ярдаў за пяцьдзесят ад таго месца, дзе я стаяў, потым перанёсся на другі бераг, к Шэпертону: вада закіпела і стала ператварацца ў пару. Я кінуўся на бераг.

У наступны момант вялізная гарачая хваля абрушылася на мяне. Я закрычаў і, паўсляпы, апараны, здзічэлы ад болю, стаў выбірацца на бераг. Варта было мне пакаўзнуцца, і ўсё было б скончана. Знясілены, я ўпаў перад марсіянамі на шырокай пясчанай водмелі, дзе пад вуглом сыходзяцца Ўэй і Тэмза. Я не сумняваўся, што мяне чакае смерць.

Помню, як у сне, што нага марсіяніна прасунулася за ярдаў дваццаць ад маёй галавы, вязнучы ў пяску, разварочваючы яго. Пасля працяглага і пакутлівага прамежку часу я ўбачыў, як чатыры марсіяніны пранеслі астанкі свайго калегі; яны ішлі, то ясна бачныя, то прыхаваныя павалокаю дыму, які распаўзаўся па рацэ і лугах. Потым паціху я пачаў усведамляць, што нейкім цудам не загінуў.

XIII. Сустрэча са святаром

Адчуўшы на сабе так нечакана сілу зямной зброі, марсіяне адступілі на свае пачатковыя пазіцыі на Хорселскай пустцы; яны спяшаліся вынесці астанкі свайго разарванага снарадамі калегі і таму не звярталі ўвагі на такіх бездапаможных беглякоў, як я. Калі б яны кінулі яго і рушылі далей, то не сустрэлі б на сваім шляху ніякага супраціўлення, акрамя некалькіх батарэяў пушак-дванаццаціфунтовак, і, безумоўна, дасягнулі б Лондана раней, чым туды дайшла чутка пра іх набліжэнне. Іх нашэсце было б такім жа нечаканым, смертаносным і страшным, як землетрасенне, у выніку якога сто гадоў назад быў разбураны Лісабон.

Дарэчы, ім не трэба было спяшацца. З міжпланетнай прасторы кожныя дваццаць чатыры гадзіны, дастаўляючы ім падмацаванне, падаў цыліндр. Між тым ваенныя і марскія ўлады рыхтаваліся з ліхаманкавай паспешлівасцю, зразумеўшы нарэшце страшную сілу праціўніка. Штохвілінна ўстанаўлівалі новыя пушкі. Да змяркання з кожнага куста, з кожнай прыгараднай дачы бліз Кінгстана і Рычманда ўжо тырчала чорнае пушачнае жарало. На ўсёй выпаленай і спустошанай прасторы ў дваццаць квадратных міляў вакол лагера марсіянаў на Хорселскай пустцы, сярод папялішчаў і развалін, пад чорнымі, абгарэлымі астаткамі соснаў, поўзалі самаадданыя разведчыкі з геліёграфамі, гатовыя тут жа папярэдзіць артылерыю аб набліжэнні марсіянаў. Але марсіяне зразумелі сілу нашай артылерыі і нябеспеку ад блізкасці з людзьмі; кожны, хто разыкнуў бы падысці да аднаго з цыліндраў бліжэй, чым за мілю, заплаціў бы жыццём.

Відаць, гіганты, патрацілі дзённыя гадзіны на перавозку грузу другога і трэцяга цыліндраў — другі ўпаў каля Адлстона на пляцоўку для гульні ў гольф, трэці каля Пірфарда — бліз ямы на Хорселскай пустцы. Узвышаючыся над пачарнелым верасам і разбуранымі будынкамі, на варце стаяў адзін марсіянін, астатнія ж спусціліся са сваіх баявых машын у яму. Яны старанна працавалі да позняй ночы; з ямы вырываліся клубы густога зялёнага дыму, які быў бачны з узгоркаў Мероў і нават, як кажуць, з Бенстэда і Эпсома.

Пакуль марсіяне рыхтаваліся да новай вылазкі, а чалавецтва збіралася даць ім адпор, я з вялікай цяжкасцю і мучэннямі прабіраўся ад дымных пажарышчаў Уэйбрыджа да Лондана.

Убачыўшы на вадзе ўніз па цячэнню пустую лодку, я скінуў частку свайго прамоклага адзення, падплыў да яе і такім чынам выбраўся з раёна разбурэнняў. Вёслаў не было, я стараўся грэбсці абпаленымі рукамі і паволі набліжаўся да Голіфорда і Ўолтана, баязліва азіраючыся па зразумелых прычынах. Я выбраў водны шлях, бо на вадзе лягчэй было выратавацца пры выпадку сустрэчы з гігантамі.

Вада, якая закіпела пры падзенні марсіяніна, выпаралася, і таму амаль на працягу мілі абодва берагі былі ахутаны параю.

Між іншым, адзін раз мне пашанцавала разгледзець чорныя фігуркі людзей, якія беглі лугамі прэч ад Уэйбрыджа. Голіфорд здаваўся вымерлым, гарэла некалькі прыбярэжных дамоў. Непрывычна было бачыць пад гарачым блакітным небам спакойнае і бязлюднае паселішча, над якім узляталі языкі полымя і клубіўся дым. Першы раз бачыў я пажар без мітуслівага натоўпу. Сухі чарот на водмелі дыміўся і ўспыхваў; і агонь паволі падбіраўся да стагоў сена, што стаялі воддаль.

Доўга я плыў па цячэнні, стомлены і змардаваны ўсім перажытым. Нават на вадзе было вельмі горача. Але страх адольваў стомленасць, і я зноў пачаў грэбсці рукамі. Сонца пякло маю аголеную спіну. Калі за паваротам паказаўся Ўолтанскі мост, ліхаманка і слабасць пераадолелі страх; я прычаліў на водмелі Мідлсэкса і ў поўнай непрытомнасці ўпаў на траву. Сонца паказвала на пяць гадзін. Потым я падняўся, прайшоў з паўмілі, нікога не сустрэўшы, і зноў улёгся ў цяньку пад дрэвамі. Помню, я гаварыў сам з сабою ўслых, як ачмурэлы. Мяне мучыла смага, і шкадаваў я, што не напіўся на рэчцы. Я чамусьці злаваўся на сваю жонку; мяне вельмі раздражняла, што я ніяк не мог дабрацца да Лезерхэда.

Не помню, як паявіўся святар, — магчыма, я задрамаў. Я ўбачыў, што ён сядзіць побач са мною ў запэцканай сажаю кашулі. Падняўшы ўверх гладка выбрыты твар, ён пільна, глядзеў на бледныя водбліскі, што прабягалі па небе. Яно было ўслана баранчыкамі — лёгкімі пушыстымі аблокамі, крышку падфарбаванымі летнім заходам сонца.

Я прыўзняўся, і ён павярнуўся да мяне.

— У вас ёсць вада? — спытаў ён.

З хвіліну мы маўчалі, разглядаючы адзін аднаго. Вераемна, я здаўся яму дзіўным: амаль голы — на мне былі толькі прамоклыя наскрозь штаны і шкарпэткі, — чырвоныя ад апёкаў, з тварам і шыяй, чорнымі ад дыму. У яго быў выгляд слабавольнага чалавека: нізкі лоб, вялікія блакітныя вочы глядзелі ўважліва і сумна.

Ён гаварыў адрывіста, гледзячы ў прастору.

— Што адбываецца? — спытаў ён. — Што азначае ўсё гэта?

Я паглядзеў на яго і нічога не адказаў.

Ён выпрастаў белую тонкую руку і загаварыў, як у жалобе:

— Як гэта магло здарыцца? Чым мы саграшылі? Я скончыў ранішнюю службу і прагульваўся па дарозе, каб асвяжыць галаву і падрыхтавацца да пропаведзі, і раптам — агонь, землетрасенне, смерць! Садом і Гамора! Прапала ўся наша праца, уся праца… Хто такія гэтыя марсіяне?

— А хто такія мы самі? — адказаў я, адкашліваючыся.

Ён абхапіў рукамі калені і зноў павярнуўся да мяне. З паўхвіліны ён моўчкі глядзеў на мяне.

— Я прагульваўся па дарозе, каб асвяжыць галаву, — паўтарыў ён. — І раптам — агонь, землетрасенне, смерць!

Ён змоўк; падбародак яго ледзь не дакранаўся да каленяў.

Потым зноў загаварыў, размахваючы рукою:

— Уся праца… усе нядзельныя школы… У чым мы вінаватыя? У чым вінаваты Ўэйбрыдж? Усё знікла, усё разбурана. Царква! Мы толькі тры гады назад яе занава адбудавалі. І вось яна знікла, выцерта з твару зямлі! За што?

Новая паўза, і зноў ён загаварыў, як звар'яцелы.

— Дым ад гэтага пажарышча будзе вечна ўзносіцца да неба! — усклікнуў ён.

Яго вочы бліснулі, тонкі палец паказваў на Ўэйбрыдж.

Я пачаў здагадвацца, што гэта псіхічнахворы. Страшная трагедыя, сведкам якой ён стаў (відаць, яго выратавалі ногі, ён уцёк з Уэйбрыджа), давяла яго да вар'яцтва.

— Далёка адсюль да Санбэры? — спытаў я па-дзелавому.

— Што ж нам рабіць? — сказаў ён. — Няўжо гэтыя вылюдкі паўсюль? Няўжо зямля аддадзена пад іх уладу?

— Далёка адсюль да Санбэры?

— Толькі ж сёння раніцай я служыў раннюю абедню…

— Абставіны памяняліся, — сказаў я спакойна. — Не гаруйце. Ёсць яшчэ надзея.

— Надзея!

— Так, надзея, нягледзячы на ўвесь гэты жах!

Я пачаў яму выкладваць свае думкі аб нашым становішчы. Спачатку ён слухаў з цікаўнасцю, але неўзабаве зноў стаў абыякавы і адвярнуўся.

— Гэта — пачатак канца, — перарваў ён мяне. — Канец. Дзень Страшнага суда. Людзі будуць маліць горы і скалы ўпасці на іх і схаваць ад асобы, якая займае прастол.

Яго словы пацвердзілі маю здагадку. Сабраўшыся з думкамі, я ўстаў і паклаў яму на плячо руку.

— Будзьце мужчынам, — сказаў я. — Вы проста разгубіліся. Добрая вера, калі яна не можа супрацьстаяць няшчасцю. Падумайце, колькі разоў у гісторыі чалавецтва бывалі землетрасенні, патопы, войны і вывяржэнні вулканаў. Чаму бог павінен быў зрабіць выключэнне для Ўэйбрыджа?.. Бог жа не страхавы агент.

Ён моўчкі слухаў.

— Але як мы можам выратавацца? — раптам спытаў ён. — Яны недасягальныя, яны бязлітасныя…

— Можа быць, ні тое, ні другое, — адказаў я. — Чым больш магутныя яны, тым больш асцярожнымі і разумнымі павінны быць мы. Адзін з іх забіты тры гадзіны таму.

— Забіты? — усклікнуў ён, зірнуўшы на мяне. — Хіба можа быць забіты боскі вястун?

— Я бачыў гэта, — прадаўжаў я. — Мы з вамі трапілі ў самую звалку і толькі ўсяго.

— Што гэта там мігае ў небе? — нечакана спытаў ён. Я растлумачыў яму, што гэта сігналы геліёграфа і што яны азначаюць дапамогу, якую нясуць нам людзі.

— Мы знаходзімся якраз у самай гушчы, хоць вакол усё спакойна. Мільганне ў небе апавяшчае пра немінучую навальніцу. Вунь там, я так думаю, марсіяне, а ў баку Лондана, там, дзе пагоркі ўзвышаюцца над Рычмандам і Кінгстанам, пад сховаю дрэваў капаюць траншэі і ўстанаўліваюць зброю. Марсіяне, відаць, пойдуць па гэтай дарозе.

Не паспеў я кончыць, як ён ускочыў і перапыніў мяне жэстам.

— Слухайце! — сказаў ён.

З-за нізкіх пагоркаў за рэчкаю даносіўся глухі гул аддаленай стральбы і якісьці далёкі жахлівы крык. Потым усё заціхла. На захадзе, высока, над дымам, што засцілаў Уэйбрыдж і Шэпертон, пабліскваў бледны месяц.

— Нам трэба ісці па гэтай сцежцы на поўнач, — сказаў я.

XIV. У Лондане

Мой малодшы брат быў у Лондане ў той час, калі ва Ўокінгу ўпаў першы цыліндр. Ён быў студэнт-медык і рыхтаваўся да будучага экзамену; да суботы ён нічога не чуў аб прыбыцці марсіянаў. Ранішнія суботнія газеты ў дадатак да вялікіх спецыяльных артыкулаў пра Марс, пра жыццё на ім і гэтак далей надрукавалі даволі туманнае паведамленне, якое здзіўляла сваёй кароткасцю.

Паведамлялася, што марсіяне, напалоханыя набліжэннем натоўпу, забілі некалькі чалавек з дапамогай хуткастрэльнай пушкі. Тэлеграма заканчвалася словамі: «Марсіяне, хоць і здаюцца грознымі, не вылезлі з ямы, у якую ўпаў снарад, і, відаць, не могуць гэтага зрабіць. Магчыма, гэта выклікана большаю сілай зямнога прыцягнення». У перадавіцах асабліва падкрэслівалася гэта апошняя акалічнасць.

Канешне, усе студэнты, якія рыхтаваліся да экзамену па біялогіі ва ўніверсітэце, куды накіраваўся ў той дзень і мой брат, вельмі зацікавіліся паведамленнем, але на вуліцах не было асаблівага ажыўлення. Вячэрнія газеты выйшлі з сенсацыйнымі загалоўкамі. Але яны паведамілі толькі пра рух войска да пусткі і пра палыхаючыя сасновыя лясы паміж Уокінгам і Ўэйбрыджам. У восем гадзін «Сент-Джэймс газэт» у тэрміновым выпуску коратка паведаміла пра тое, што сапсаваўся тэлеграф. Меркавалі, што лінія пашкоджана соснамі, якія ўпалі ў выніку пажару. Гэтай ноччу — калі я ездзіў у Лезерхэд, і назад, — яшчэ нічога не было вядома пра бітву.

Брат не турбаваўся пра нас, бо ведаў з газет, што цыліндр знаходзіцца па меншай меры за дзве мілі ад майго дома. Ён збіраўся паехаць ка мне ў гэтую ноч, каб, як ён потым расказваў, паглядзець на пачвараў, пакуль іх не знішчылі. Ён паслаў мне тэлеграму а чацвёртай гадзіне, а вечарам пайшоў у мюзік-хол; тэлеграма да мяне так і не дайшла.

У Лондане ноччу з суботы на нядзелю таксама распачалася навальніца, і брат мой даехаў да вакзала Ватэрлоо з рамізнікам. На платформе, з якой звычайна адпраўляецца дванаццацігадзінны цягнік, ён даведаўся, што ў гэтую ноч цягнікі чамусьці не ходзяць да Ўокінга. Чаму, ён так і не змог дабіцца: чыгуначная адміністрацыя і тая дакладна нічога не ведала. На вакзале было ўсё спакойна; чыгуначнікі меркавалі, што адбылося крушэнне паміж Байфлітам і вузлавой станцыяй Уокінг. Вячэрнія цягнікі, якія ішлі звычайна праз Уокінг, накіроўваліся праз Вірджынія-Уотэр ці Гілфард. Многа клопатаў дадала чыгуначнікам змена маршрутаў экскурсіі саўтгемптонскай і портсмутскай Уваскрэснай лігі. Нейкі рэпарцёр вячэрняй газеты, памылкова ўспрыняўшы брата за начальніка руху (на якога брат быў крыху падобны), спрабаваў узяць у яго інтэрв'ю. Нават чыгуначнікі не тлумачылі крушэнне сувяззю з марсіянамі.

Пасля я чытаў у нейкай газеце, быццам яшчэ раніцай у нядзелю «ўвесь Лондан быў наэлектрызаваны паведамленнямі з Уокінга». У сапраўднасці нічога падобнага не было. Большасць жыхароў Лондана ўпершыню пачула пра марсіянаў толькі ў панядзелак раніцай, калі ўсчалася паніка. Нават тыя, хто чытаў газеты, не адразу зразумелі спехам складзенае паведамленне. Большасць лонданцаў нядзельных газет не чытае.

Акрамя таго, лонданцы так упэўненыя ў сваёй асабістай бяспецы, а сенсацыйныя чуткі такія звычайныя ў газетах, што ніхто не быў асабліва заклапочаны наступнай заяваю:

«Учора, каля сямі гадзін вечара, марсіяне выйшлі з цыліндра і, рухаючыся пад аховай брані з металічных шчытоў, дазвання разбурылі станцыю Ўокінг, вакольныя дамы і знішчылі цэлы батальён Кардыганскага палка. Падрабязнасці невядомыя. Кулямёты „максім“ былі бяссільныя супраць іх брані; палявыя пушкі былі выведзены са строю. У Чэртсі накіраваны раз'езды гусараў. Марсіяне, верагодна, паціху рухаюцца к Чэртсі ці Віндзору. У Заходнім Сэрэі пануе трывога. Робяцца земляныя ўмацаванні, каб перагарадзіць доступ да Лондана». Гэта было надрукавана «Сандзісан», а ў «Рэферы» жартаўлівы фельетаніст пісаў, што ўсё гэта падобна на паніку ў вёсцы, дзе нечакана разбегся вандроўны звярынец.

Ніхто ў Лондане толкам не ведаў, што такое гэтыя браніраваныя марсіяне, але чамусьці панавала чутка, што пачвары вельмі непаваротлівыя; «поўзаюць», «з цяжкасцю валакуцца» — вось выразы, якія сустракаліся амаль ва ўсіх першых паведамленнях. Ніводная тэлеграма не складалася відавочцамі падзеяў. Нядзельныя газеты друкавалі экстранныя выпускі па меры атрымання свежых навінаў і нават калі іх не было. Толькі вечарам газеты атрымалі ўрадавае паведамленне, што насельніцтва Ўолтана, Уэйбрыджа і ўсёй акругі эвакуіруецца ў Лондан, — і болей нічога.

Раніцаю брат пайшоў у царкву пры бальніцы, усё яшчэ не ведаючы пра тое, што здарылася мінулай ноччу. У пропаведзі пастыра ён улавіў туманныя намёкі на якоесьці ўварванне; акрамя таго, была прачытана асобная малітва пра дараванне міру. Выйшаўшы з царквы, брат купіў нумар «Рэферы». Устрывожаны навінамі, ён адправіўся на вакзал Ватэрлоо даведацца, ці адноўлены чыгуначны рух. На вуліцах было звычайнае святочнае ажыўленне — омнібусы, экіпажы, веласіпеды, многа па-святочнаму апранутых людзей. Ніхто не быў асабліва ўсхваляваны нечаканымі навінамі, якія выкрыквалі газетчыкі. Усе былі заінтрыгаваныя, але калі хто непакоіўся, то не за сябе, а за сваіх родных па-за горадам. На вакзале ён упершыню пачуў, што на Віндзор і Чэртсі цягнікі не ходзяць. Насільшчыкі сказалі яму, што са станцый Байфліт і Чэртсі прыйшло раніцаю некалькі важных тэлеграм і што цяпер тэлеграф чамусьці не працуе. Брат не мог дабіцца ад іх больш дакладных звестак. «Каля Ўэйбрыджа адбываецца бітва» — вось усё, што яны ведалі.

Рух цягнікоў быў парушаны. На платформе стаяў натоўп у чаканні прыезду знаёмых і родных з паўднёвага захаду. Якісьці сівы джэнтльмен услых лаяў Паўднёва-Заходнюю кампанію.

— Іх трэба падцягнуць! — бурчаў ён.

Прыйшлі адзін-два цягнікі з Рычманда, Путні і Кінгстана з пасажырамі, якія выехалі на свята пакатацца ў лодках; гэтыя людзі расказвалі, што шлюзы запёртыя і што адчуваецца трывога. Мой брат разгаварыўся з маладым чалавекам у сінім спартыўным гарнітуры.

— Куча народу едзе ў Кінгстан на павозках, на драбінах, на чым папала, з куфрамі, з усім скарбам, — расказваў той. — Едуць з Молсі, Уэйбрыджа, Уолтана і гавораць, што каля Чэлсі чуваць кананада і што кавалерысты раілі ім як найхутчэй выбірацца, бо набліжаюцца марсіяне. Мы чулі страляніну з пушак каля станцыі Хэмптан-Корт, але падумалі, што гэта гром. Што азначае ўся гэта чартаўшчына? Марсіяне ж не могуць вылезці з сваёй ямы, праўда?

Мой брат нічога не мог адказаць.

Крыху счакаўшы, ён зазначыў, што нейкая невыразная трывога перадаецца і пасажырам падземнай чыгункі; нядзельныя экскурсанты пачалі чамусьці раней часу вяртацца з усіх паўднёва-заходніх ваколіцаў: з Барнса, Уімблдона, Рычманд-парка, К'ю і іншых; але ніхто не мог нічога паведаміць, акрамя туманных чутак. Усе пасажыры, што вярталіся з канечнай станцыі, здавалася, былі чымсьці занепакоены.

Каля пяці гадзін вакзальная публіка была вельмі здзіўлена адкрыццём руху паміж Паўднёва-Заходняй і Паўднёва-Усходняй лініямі, звычайна закрытага, а таксама паяўленнем воінскіх эшалонаў і платформаў з цяжкімі гарматамі. Гэта былі гарматы з Вулвіча і Чатама для абароны Кінгстана. Народ жартаваў з салдатаў: «Яны вас з'ядуць», «Ідзём утаймоўваць звяроў» — і гэтак далей. Неўзабаве паявіўся атрад паліцэйскіх і пачаў ачышчаць вакзал ад публікі. Мой брат зноў выйшаў на вуліцу.

Званы клікалі на вячэру, і калона дзяўчат з Арміі выратавання з песнямі ішла па Ватэрлоо-роўд. На мосце натоўп цікаўных глядзеў на дзіўную бурую пену, якая таксама плыла па цячэнні. Сонца садзілася, вежы Біг-Бэна і Палаты Парламента выразна вырысоўваліся на ясным спакойным небе; яно было залацістае, з чырванавата-ліловымі палосамі. Гаварылі, што пад мостам праплыло мёртвае цела. Нейкі чалавек, сказаўшы, што ён ваенны з рэзерву, паведаміў майму брату, што заўважыў на захадзе сігналы геліёграфа.

На Велінгстон-стрыт брат убачыў бойкіх газетчыкаў, якія толькі што выбеглі з Фліт-стрыт з яшчэ сырымі газетамі, спярэшчанымі ашаламляльнымі загалоўкамі.

— Страшэнная катастрофа! — выкрыквалі яны адзін перад адным на Велінгстон-стрыт. — Бой пад Уэйбрыджам! Падрабязнае апісанне! Марсіяне адкінуты! Лондан у небяспецы!

Брату давялося заплаціць тры пенсы за нумар газеты.

Толькі цяпер ён зразумеў, наколькі страшэнныя і небяспечныя гэтыя пачвары. Ён даведаўся, што гэта не проста кучка маленькіх непаваротлівых стварэнняў, а разумныя істоты, якія кіруюць гіганцкімі механізмамі, могуць хутка перамяшчацца і знішчаць усё жывое на сваім шляху і супраць іх бездапаможныя самыя дальнабойныя пушкі.

Іх апісвалі, як «агромністыя павукападобныя машыны, амаль у сто футаў вышынёю, здольныя перамяшчацца з хуткасцю экспрэса і выкідваць інтэнсіўны цеплавы прамень». Замаскіраваныя батарэі, галоўным чынам з палявых гарматаў, былі ўстаноўлены каля Хорселскай пусткі Ўокінга па дарозе на Лондан. Былі заўважаны пяць баявых машын, якія рухаліся к Тэмзе; адна з іх дзякуючы выпадку была знішчана. Звычайна снарады не дасягалі цэлі, батарэі імгненна змяталіся цеплавым промнем. Гаварылася таксама пра цяжкія страты ў войску; але паведамленні былі падрыхтаваны ў аптымістычным тоне.

Маўляў, марсіяне ўсё ж адбітыя; аказалася, і іх можна перамагчы. Яны адступілі да трохвугольніка, утворанага трыма ўпаўшымі каля Ўокінга цыліндрамі. Разведчыкі з геліёграфамі акружылі іх. Тэрмінова падвозяцца пушкі з Віндзора, Портсмута, Олдэршота, Вулвіча і нават з поўначы. Між іншым, з Вулвіча дастаўлены дальнабойныя дзевяностапяцітонныя гарматы. Устаноўлена каля ста шасцідзесяці пушак, галоўным чынам для абароны Лондана. Ніколі яшчэ ў Англіі з такой хуткасцю і ў такіх маштабах не праводзілася канцэнтрацыя ваенных сіл. Трэба спадзявацца, што ўсе наступныя цыліндры будуць надалей знішчацца асобнай звышмагутнай шрапнеллю, якая ўжо падрыхтавана і рассылаецца. Становішча, гаварылася ў паведамленні, безумоўна, сур'ёзнае, але насельніцтва не павінна паддавацца паніцы. Безумоўна, марсіяне страшэнныя, але ж іх усяго каля дваццаці супраць мільёнаў людзей.

Улады мелі ўсе падставы лічыць, прымаючы пад увагу велічыню цыліндра, што ў кожным з іх не больш чым пяць марсіянаў. Усяго, значыць, іх пятнаццаць. Па крайняй меры, адзін з іх ужо знішчаны, можа, і болей. Насельніцтва своечасова папярэдзяць аб набліжэнні небяспекі, будуць прыняты спецыяльныя меры для аховы жыхароў паўднёва-заходніх прадмесцяў. Кончылася ўсё гэта тым, што Лондану паабяцалі бяспеку, выказалі цвёрдую надзею, што ўрад справіцца з усімі цяжкасцямі.

Гэты тэкст быў надрукаваны буйнымі літарамі на яшчэ сырой паперы, без усялякіх каментарыяў. Цікава было бачыць, распавядаў брат, як увесь астатні матэрыял быў скарочаны, каб даць месца гэтаму паведамленню.

На Велінгстон-стрыт нарасхват раскуплялі ружовыя лісткі экстраннага выпуску, а на Стрэндзе ўжо чуліся выкрыкі цэлай арміі газетчыкаў. Публіка саскоквала з омнібусаў у пагоні за газетай. Паведамленне ўсхвалявала і растрывожыла натоўп. Брат расказваў, што аканіцы магазіна геаграфічных карт на Стрэндзе былі расчынены і якійсьці чалавек у святочным гарнітуры, у лімонна-жоўтых пальчатках, паявіўшыся ў вітрыне, спехам прымацоўваў да шкла карту Сэрэя.

Праходзячы па Стрэндзе да Трафальгар-сквера з газетай у руцэ, брат сустрэў бежанцаў з Заходняга Сэрэя. Нейкі мужчына ехаў у павозцы, падобнай на цялежку зяленіўшчыка; у ёй сярод накіданага хатняга скарбу сядзелі яго жонка і два хлопчыкі. Ён ехаў ад Вестмінстэрскага моста, а следам рухалася фура для сена; на ёй сядзелі пяць ці шэсць чалавек, добра апранутых, з чамаданамі і клункамі. Твары бежанцаў былі напалоханыя, яны рэзка адрозніваліся ад апранутых па-нядзельнаму пасажыраў омнібусаў. Элегантная публіка, высоўваючыся з кебаў, здзіўлена глядзела на іх. Каля Трафальгар-сквера бежанцы прыпыніліся ў нерашучасці, потым павярнулі на ўсход па Стрэндзе. Затым праехаў чалавек у рабочай вопратцы на старынным трохкалёсным веласіпедзе з маленькім пярэднім колам. Ён быў бледны і ўвесь брудны.

Мой брат павярнуў к Вікторыя-стрыт і сустрэў новы натоўп бежанцаў. У яго прамільгнула думка, што ён, можа быць, убачыць мяне. Ён звярнуў увагу на надзвычай вялікую колькасць палісменаў, якія рэгулявалі рух. Некаторыя з бежанцаў размаўлялі з пасажырамі омнібусаў. Адзін пераконваў, што бачыў марсіянаў. «Паравыя катлы на хадулях, гавару вам, і крочаць, як людзі». Большасць бежанцаў была ўсхвалявана і ўзрушана.

Рэстараны на Вікторыя-стрыт былі перапоўнены бежанцамі. На ўсіх вуглах тоўпіліся людзі, чыталі газеты, жыва размаўлялі і моўчкі глядзелі на гэтых незвычайных нядзельных гасцей. Бежанцы ўсё прыбывалі; пад вечар, па словах брата, вуліцы былі падобныя на Хай-стрыт у Эпсоме ў дзень скачак. Мой брат распытваўся ў многіх бежанцаў, але яны давалі вельмі няпэўныя адказы.

Ніхто не мог паведаміць нічога новага пра Ўокінг. Адзін чалавек пераконваў яго, што Ўокінг поўнасцю разбураны яшчэ мінулай ноччу.

— Я з Байфліта, — сказаў ён. — Самым ранкам прыехаў веласіпедыст, забягаў у кожны дом і раіў уцякаць. Потым паявіліся салдаты. Мы выйшлі паглядзець: на поўдні дым, скразны дым, і ніхто не прыходзіць адтуль. Потым мы пачулі гул гарматаў каля Чэртсі, і з Уэйбрыджа паваліў народ. Я запёр свой дом і таксама адышоў разам з другімі.

У натоўпе чуўся гоман, лаялі ўрад за тое, што ён аказаўся няздольны адразу справіцца з марсіянамі.

Каля васьмі гадзін у паўднёвай частцы Лондана выразна чулася кананада. На галоўных вуліцах яе заглушаў шум руху, але, спускаючыся ціхімі завулкамі да ракі, брат выразна чуў гарматны гул.

А дзевятай гадзіне ён ішоў ад Вестмінстэра назад да сваёй кватэры каля Рыджэнт-парка. Ён вельмі непакоіўся пра мяне, разумеючы, што становішча трывожнае. Як і я ў ноч на суботу, ён заразіўся ваеннай істэрыяй. Ён думаў пра нямыя, вычэкваючыя пушкі, пра табары бежанцаў, стараўся ўявіць сабе «паравыя катлы на хадулях» у сто футаў вышынёю.

Па Оксфард-стрыт праехала некалькі павозак з бежанцамі, на Мэрылебан-роўд таксама; але чуткі распаўсюджваліся настолькі замаруднена, што Рыджэнт-стрыт і Портленд-роўд былі, як заўсёды, запоўнены народам, хоць дзе-нідзе абмяркоўваліся апошнія падзеі. У Рыджэнт-парку, як заўсёды, пад рэдкімі газавымі ліхтарамі прагульваліся парачкі. Ноч была цёмная і ціхая, крыху душная; гул гарматаў даносіўся з перапынкамі; апоўначы на поўдні бліснула штосьці накшталт зарніцы.

Брат чытаў і перачытваў газету, трывога пра мяне ўсё расла. Ён не мог супакоіцца і пасля вячэры зноў пайшоў так сабе хадзіць па горадзе. Потым вярнуўся і дарэмна спрабаваў засесці за свае запісы лекцый. Ён не мог спаць апоўначы, яму сніліся злавесныя сны, але не прайшло і дзвюх гадзін, як яго разбудзіў стук дзвярных малаточкаў, тупанне ног па бруку, аддалены барабанны бой і царкоўныя званы. На столі ўспыхвалі чырвоныя водбліскі. З хвіліну ён ляжаў і не мог зразумець, што адбылося. Надышоў ужо дзень ці ўсе страцілі розум? Потым усхапіўся з пасцелі і падбег да вакна.

Яго пакой быў у мезаніне; расчыніўшы вакно, ён пачуў крыкі з абодвух канцоў вуліцы. З вакон высоўваліся і пераклікаліся заспаныя, паўапранутыя людзі. «Яны ідуць! — крычаў палісмен, стукаючы ў дзверы. — Марсіяне набліжаюцца!» — І спяшаўся да наступных дзвярэй.

З казармы на Олбэні-стрыт чуўся барабанны бой і гукі трубы; з усіх цэркваў даносіўся бурны, нязладжаны набат. Стукалі дзверы; цёмныя вокны дамоў на супрацьлеглым баку ўспыхвалі жоўтымі агеньчыкамі.

Па вуліцы праімчалася карэта: шум калёсаў раздаўся з-за вугла, перайшоў у аглушальны грукат пад акном і заціх недзе ўдалечыні. Следам за карэтаю пранесліся два кебы — авангард цэлай чарады экіпажаў, якія імчаліся да вакзала Чок-фарм, дзе можна было сесці на спецыяльныя цягнікі Паўночна-Заходняй дарогі, замест таго, каб спускацца да Юстана.

Мой брат доўга глядзеў з вакна ў тупой загадкавасці; ён бачыў, як палісмены перабягалі ад дзвярэй да дзвярэй, стукаючы малатком і абвяшчаючы ўсё тую ж дзіўную навіну. Раптам дзверы яго расчыніліся і ўвайшоў сусед, які займаў пакой насупраць; ён быў у кашулі, штанах і туфлях, падцяжкі абвісалі, валасы былі ўзлахмачаныя.

— Што за чартаўшчына? — спытаў ён. — Пажар? Чаму такая валтузня?

Абодва высунуліся з вакна, стараючыся зразумець, што крычаць палісмены. З бакавых вуліц паваліў народ, збіваючыся ў кучы на вуглах.

— У чым справа, чорт вазьмі? — спытаў сусед.

Мой брат нешта адказаў яму і пачаў апранацца, падбягаючы раз за разам да акна, каб бачыць, што адбываецца на вуліцы. З-за вугла выскачылі газетчыкі з надзвычай раннімі выпускамі газет, крычучы на ўсё горла.

— Лондану пагражае ўдушэнне! Умацаванні Кінгстана і Рычманда прарваныя! Крывапралітны бой у даліне Тэмзы!

У кватэрах ніжняга паверха, ва ўсіх суседніх дамах і далей, у Парк-тэрасіс і на сотні іншых вуліц гэтай часткі Мэрылебана; у раёне Вестбэрн-парка і Сент-Панкрэса, на захадзе і на поўначы — у Кільберне, Сен-Джонс-Вудзе і Хэмпстэдзе; на ўсходзе — у Шордзічы, Хайбэры, Хагерстоне і Хокстане; на ўсім агромністым працягу Лондана, ад Ілінга да Істхема, людзі, праціраючы вочы, адчынялі вокны, выглядвалі на вуліцу, задавалі бессэнсоўныя пытанні і спехам апраналіся. Па вуліцах пранеслася першае дыханне панікі. Страх панаваў над горадам. Лондан, які спакойна заснуў у нядзелю вечарам, прачнуўся вельмі рана ў панядзелак пад пагрозай смерці.

Так як брат са свайго вакна не змог нічога выясніць, ён апусціўся ўніз і выйшаў на вуліцу. Над стрэхамі дамоў ружавела зара. Натоўп бежанцаў, якія крочылі пяшком і ехалі ў экіпажах, з кожнай хвілінай усё большаў.

— Чорны дым! — чуў ён выкрыкі. — Чорны дым!

Было ясна, што паніка ахопіць увесь горад. Пастаяўшы ў нерашучасці каля свайго пад'езда, брат паклікаў газетчыка і купіў газету. Газетчык пабег далей, прадаючы газеты на хаду па шылінгу, — гратэскнае спалучэнне карысці і панікі.

У газеце брат прачытаў сумнае данясенне галоўнакамандуючага:

«Марсіяне пускаюць вялізныя клубы чорнай ядавітай пары пры дапамозе ракетаў. Яны падавілі агонь нашай артылерыі, разбурылі Рычманд, Кінгстан і Ўімблдон і паступова набліжаюцца да Лондана, знішчаючы ўсё на сваім шляху. Спыніць іх немагчыма. Ад чорнага дыму няма іншага паратунку, акрамя неадкладных уцёкаў».

І толькі. Але і гэтага было дастаткова. Усё насельніцтва вялікага шасцімільённага горада напалохалася, замітусілася, кінулася наўцёкі. Усе накіраваліся на поўнач.

— Чорны дым! — чуліся крыкі. — Агонь!

Званы суседніх цэркваў білі набат. Адзін экіпаж з прычыны няўмелага кіравання наляцеў сярод крыкаў і лаянкі на калоду для вадапою. Цьмянае жоўтае святло мільгала ў вокнах дамоў; каля некаторых кебаў яшчэ гарэлі начныя ліхтары. А ўверсе разгаралася зара, бязвоблачная, ясная, спакойная.

Брат чуў тупат ног у пакоях і на лесвіцы. Яго гаспадыня выйшла на вуліцу, спехам накінуўшы на сябе хламіду і шаль, за ёй выйшаў яе муж, мармычучы штосьці невыразнае.

Калі брат нарэшце зразумеў, што адбываецца, ён хуценька вярнуўся ў свой пакой, схапіў усе наяўныя грошы — каля дзевяці фунтаў, — паклаў у кішэню і выйшаў на вуліцу.

XV. Што здарылася ў Сэрэі

Якраз у той час, калі святар вёў са мною бессэнсоўную размову каля агароджы ў полі пад Галіфордам, а брат глядзеў на паток бежанцаў, што рухаўся па Вестмінстэрскім мосце, марсіяне зноў перайшлі ў наступ. Калі верыць блытаным распаведам, большасць марсіянаў заставалася да дзевяці гадзін вечара ў яме на Хорселскай пустцы, выконвала нейкую спешную работу, якая суправаджалася ўспышкамі зялёнага дыму.

Стала вядома, што трое марсіянаў выйшлі адтуль каля васьмі гадзін і, асцярожна прасоўваючыся праз Вайфліт і Пірфард да Рыплі і Ўэйбрыджа, нечакана паявіліся перад вартавымі батарэямі на фоне неба, асветленага заходам сонца. Марсіяне ішлі не шарэнгаю, а ланцужком, на адлегласці прыкладна паўтары мілі адзін ад аднаго. Яны перамаўляліся якімсьці дзікімрэвам, падобным на выццё сірэны, то высокае, то нізкае.

Гэта выццё і пальбу гарматаў Рыплі і Сен-Джордж-Хіла мы і чулі каля Верхняга Галіфорда. Артылерысты каля Рыплі — нявопытныя валанцёры, якіх не трэба было ставіць на гэткую пазіцыю, — далі ўсяго адзін заўчасны і безвыніковы залп і, хто верхам, хто пешшу, кінуліся ўрассыпную па апусцелым мястэчку. Марсіянін, ступаючы цераз гарматы, а то і сярод артылерыстаў і нават не карыстаючыся цеплавым промнем, апярэдзіў іх і, такім чынам, знянацку захапіў батарэі ў Пэйнс-Хіл-парку і знішчыў.

Артылерысты ў Сент-Джордж-Хіле былі больш вопытныя і храбрыя. Прыхаваныя соснамі ад бліжэйшага да іх марсіяніна, які не чакаў нападзення, яны навялі свае гарматы спакойна, як на парадзе, і, калі марсіянін быў на адлегласці каля тысячы ярдаў, далі залп.

Снарады разрываліся вакол марсіяніна. Ён ступіў некалькі крокаў, пахіснуўся і ўпаў. Усе закрычалі ад радасці, і зноў артылерысты набілі свае гарматы. Марсіянін, які рухнуў, моцна завыў; у той жа час другі бліскотны гігант, у адказ на выццё, паказаўся над дрэвамі з поўдня. Магчыма, снарад разбіў адну з ног трыножка. Другі залп быў безвыніковы, снарады пераляцелі цераз падбітага марсіяніна і ўпалі на зямлю. У той жа час два другія марсіяніны паднялі камеры цеплавога промня, накіроўваючы іх на батарэю. Снарады разарваліся, загарэліся сосны, з прыслугі, якая кінулася наўцёкі, уцалела ўсяго некалькі чалавек.

Марсіяне спыніліся і пачалі аб нечым раіцца. Разведчыкі, якія назіралі за імі, данеслі, што яны стаялі нерухома каля паўгадзіны. Падбіты марсіянін няўклюдна выпаўз з-пад свайго каўпака — невялікая бурая туша, здалёк падобная на грыбную нарасць, — і пачаў рамантаваць трыножак. А дзевятай гадзіне ён скончыў работу, і яго каўпак зноў паказаўся над лесам.

У пачатку дзесятай гадзіны да гэтых трох вартавых далучыліся яшчэ чатыры марсіяніны, узброеныя вялікімі чорнымі трубамі. Гэткія ж трубы былі ўручаны кожнаму з трох першых. Пасля гэтага ўсе сем марсіянаў расцягнуліся ланцугом на роўнай адлегласці адзін ад аднаго, па крывой між Сент-Джордж-Хілам, Уэйбрыджам і Сэндам, на паўднёвым захадзе ад Рыплі.

Як толькі яны рушылі з месца, з пагоркаў узвіліся сігнальныя ракеты, папярэджваючы батарэі каля Дзітана і Эшэра. У той жа час чатыры баявыя машыны з чорнымі трубамі пераправіліся цераз раку; дзве з іх паявіліся перад мною і святаром, выразна вырысоўваючыся на фоне неба пасля заходу сонца. Мы, стомленыя і знясіленыя, імкліва ішлі па дарозе на поўнач ад Галіфорда. Нам здавалася, што яны рухаюцца па аблоках, бо малочны туман ахінуў палі і ўзнімаўся да трэці іх росту.

Убачыўшы іх, святар ускрыкнуў здушаным голасам і кінуўся бегчы. Ведаючы, што не ўцяку, я збочыў крыху і папоўз сярод мокрага ад расы цярноўніку і крапівы ў шырокую канаву ўзбоч дарогі. Святар азірнуўся, убачыў, што я раблю, і падбег да мяне.

Два марсіяніны спыніліся; першы ад нас стаяў, павярнуўшыся да Санбэры; другі маячыў сівой бясформенай масай пад вячэрняй зоркай над Стэйнсам.

Выццё марсіянаў заціхла, і кожны з іх моўчкі заняў сваё месца на агромністай падкове, якая ахоплівала ямы з цыліндрамі. Адлегласць паміж канцамі падковы была каля дванаццаці міляў. Ніводнага разу яшчэ з часоў вынаходніцтва пораху пабоішча не пачыналася сярод такой цішыні. З Рыплі было відаць тое ж, што бачылі мы: марсіяне адны ўзвышаліся ў густым змроку, асветленыя бледным месяцам, зорамі, водбліскам заходу сонца і чырванаватым зарывам над Сент-Джордж-Хілам і лясамі Пэйн-Хіла.

Але супраць наступаючых марсіянаў паўсюдна — каля Стэйнса, Хаўнслоў, Дзітана, Эшэра, Окхема, за пагоркамі і лясамі на поўдзень ад ракі і за роўнымі сакаўнымі лугамі на поўнач ад яе, прыхаваныя дрэвамі і дамамі, былі выстаўлены гарматы. Сігнальныя ракеты ўзвіваліся і рассыпаліся іскрамі ў змроку; батарэі ліхаманкава рыхтаваліся да бою. Варта было марсіянам толькі ступіць за лінію агню, як усе гэтыя нерухомыя людзі, і ўсе гэтыя пушкі, пабліскваючы ў ранішніх прыцемках, выбухнулі б навальнічнай раз'юшанасцю.

Тысячы людзей, якія прагульваліся гэтай ноччу гэтак жа як я, несумненна, ламалі галовы над тым, ці разумеюць нас марсіяне. Ці зразумелі яны, што нас мільёны і што мы арганізаваныя, дысцыплінаваныя і дзейнічаем згодна? Ці для іх нашы выстрэлы, нечаканыя выбухі снарадаў, настойлівая асада іх умацаванняў тое ж самае, што для нас нападзенне патрывожанага, разварушанага вулея? А можа, яны думаюць, што нас усіх можна знішчыць? (У той час яшчэ ніхто не ведаў, чым харчуюцца марсіяне.) Сотні такіх пытанняў непакоілі мяне, пакуль я назіраў за вартавымі марсіянамі. Разам з тым я думаў аб супраціўленні, якое сустрэне іх на шляху ў Лондан. Ці выкапаны ямы-пасткі? Ці пашанцуе завабіць іх да парахавых заводаў у Хаўнслоў? Ці хопіць у лонданцаў мужнасці ператварыць у новую полымнеючую Маскву свой агромністы горад?

Нам падалося, што мы бясконца доўга паўзлі па зямлі паўз плот, час ад часу цікуючы з-за яго; нарэшце пачуўся гул аддаленага гарматнага выстрэлу. Затым другі — крыху бліжэй — і трэці. Тады першы ад нас марсіянін высока падняў сваю трубу і выстраліў з яе, як з пушкі, аж задрыжала ад грукату зямля. Марсіянін каля Стэйнса паўтарыў тое самае. Пры гэтым пачуўся толькі гул выбуху: ні ўспышкі, ні дыму.

Гэтыя паслядоўныя выбухі настолькі мяне ўразілі, што я, забыўшыся пра небяспеку, палез на плот паглядзець, што адбываецца каля Санбэры. Зноў раздаўся выстрэл, і вялізны снарад праляцеў высока нада мною ў бок Хаўнслоў. Я хацеў убачыць ці дым, ці агонь, ці якую-небудзь іншую прымету яго разбуральнага дзеяння, але ўбачыў толькі цёмна-сіняе неба з адзінокай зоркаю і белы туман, які слаўся па зямлі. І ніводнага выбуху з таго боку, ніводнага выстрэлу ў адказ. Усё сціхла. Прайшла пакутлівая хвіліна.

— Што здарылася? — спытаў святар, стоячы побач са мною.

— Адзін бог ведае! — адказаў я.

Праляцеў і знік кажан. Здалёк данёсся і замёр шум галасоў. Я глянуў на марсіяніна; ён хутка рухаўся на ўсход паўз бераг рэчкі.

Я чакаў, што вось-вось на яго накіруюць агонь якой-небудзь прыхаванай батарэі, але начная ціша не парушалася. Фігура марсіяніна памяншалася і неўзабаве яна знікла ў тумане ў густой цемнаце. Падагрэтыя цікаўнасцю, мы ўзабраліся яшчэ вышэй. Каля Санбэры, засланяючы гарызонт, віднелася нейкая цёмная пляма накшталт свежанасыпанага канічнага пагорка. Над Уолтанам, за ракою, мы заўважылі гэткае ж узвышэнне. Гэтыя дзве плямы, падобныя на пагоркі, на нашых вачах цямнелі і распаўзаліся.

Падпарадкоўваючыся незразумеламу імпульсу, я зірнуў на поўнач і ўбачыў там трэці чорны, задымлены пагорак.

Было надзвычай ціха. Толькі далёка на паўднёвым усходзе сярод цішыні пераклікаліся марсіяне. Затым паветра зноў здрыганулася ад аддаленага выбуху іх гарматаў. Зямная артылерыя маўчала.

Мы тады не маглі зразумець, што адбываецца; пазней я даведаўся, што азначалі гэтыя злавесныя чорныя хмары, якія распаўзаліся ў цемры. Кожны марсіянін са сваёй пазіцыі на той агромністай падкове, арыентуючыся на нейкі невядомы сігнал, страляў са сваёй пушкі-трубы па пагорках, лясках, групах дамоў, па ўсім, што магло служыць схоўкай нашых гарматаў. Адны марсіяне выпусцілі па снараду, другія па два, як, напрыклад, той, якога мы бачылі. Марсіянін каля Рыплі, кажуць, выпусціў не менш чым пяць. Стукнуўшыся аб зямлю, снарады раколваліся — яны не ўзрываліся, — і тады ж над імі ўздымалася воблака шчыльнай цёмнай пары, потым воблака асядала, утвараючы вялізны чорны газавы пагорак, які паволі распаўзаўся па зямлі. Дотык гэтага газу, удых яго атрутных кольцаў заканчваліся смерцю для ўсяго жывога.

Гэты газ быў цяжкі, цяжэйшы нават за самы густы дым; пасля імклівага ўзлёту ён асядаў на зямлю і заліваў яе, быццам вадкасць, сцякаючы з пагоркаў і накіроўваючыся ў лагчыны, адхоны, у руслы рэк, падобна да таго, як сцякае вуглекіслата пры выхадзе з трэшчынаў вулкана. Пры судакрананні газу з вадой адбывалася нейкая хімічная рэакцыя, а паверхня вады ў тую ж хвіліну пакрывалася пылепадобным накіпам, які вельмі паступова асядаў. Гэты накіп не раствараўся, таму, нягледзячы на ядавітасць газу, ваду пасля выдалення з яе асадку можна было піць бясшкодна для здароўя. Гэты газ не дыфундзіраваў, як усякі іншы газ. Ён вісеў пластамі, паволі сцякаў па схілах, не рассейваўся на ветры, мала-памалу змешваўся з туманам і атмасфернай вільгаццю і асядаў на зямлю ў выглядзе пылу. Мы да гэтага часу нічога не ведаем пра састаў гэтага газу; вядома толькі, што ў яго ўваходзіў нейкі новы элемент, які даваў чатыры лініі ў блакітнай частцы спектру.

Гэты чорны газ так шчыльна прылягаў да зямлі (раней нават, чым пачыналася асяданне), што на вышыні пяці-дзесяці футаў, на стрэхах, у верхніх паверхах высокіх дамоў і на высокіх дрэвах можна было ўратавацца ад яго; гэта пацвердзілася той жа ноччу ў Стрыт-Кобхеме і Дзітане.

Чалавек, які выратаваўся ў Стрыт-Кобхеме, перадаваў дзіўныя падрабязнасці аб кольцавым патоку гэтага газу; ён глядзеў уніз з царкоўнай званіцы і бачыў, як дамы, паселішчы выступалі з чарнільнай цемнаты, быццам здані. Ён прасядзеў там паўтара дня, знясілены стомленасцю, голадам і холадам. Зямля пад блакітным небам здавалася пакрытай чорным аксамітам; дзе-нідзе ў промнях сонца выступалі чырвоныя дахі і зялёныя вершаліны дрэваў; кусты, брамы, хлявы, прыбудоўкі і сцены дамоў здаваліся пакрытымі чорным флёрам.

Так было і ў Стрыт-Кобхеме, дзе чорны газ сам па сабе асеў на зямлю. Увогуле ж марсіяне, пасля таго, як газ выконваў сваё прызначэнне, ачышчалі паветра, накіроўваючы на газ струмень пары.

Тое самае зрабілі яны і з воблакам газу непадалёк ад нас; мы назіралі гэта пры святле зорак з вакна пакінутага дома ў Верхнім Галіфордзе, куды вярнуліся. Мы бачылі, як мільгацелі пражэктары па Рычманд-Хіле і Кінгстан-Хіле. Каля адзінаццаці гадзін у вокнах задрыжалі шыбы, і мы пачулі грукат устаноўленых там цяжкіх асадных гарматаў. Каля чвэрці гадзіны з паўзамі працягвалася страляніна наўздагад па набачных пазіцыях марсіянаў каля Хэмптана і Дзітана; затым бледныя промні пражэктараў патухлі і змяніліся барвовым зарывам.

Неўзабаве ўпаў чацвёрты цыліндр — яркі зялёны метэор — у Бушы-парку, як я потым даведаўся. Яшчэ раней, чым загаварылі гарматы на пагорках каля Рычманда і Кінгстана, аднекуль з паўднёвага захаду чуваць была хаатычная кананада; магчыма, гарматы стралялі наўздагад, пакуль чорны газ не ўсмерціў артылерыстаў.

Марсіяне, дзейнічаючы метадычна, як людзі, што выкурваюць асінае гняздо, разлівалі гэты ўдушны газ па ваколіцах Лондана. Канцы падковы паволі разыходзіліся, пакуль нарэшце ланцуг марсіянаў не рушыў па прамой ад Гонвела да Кумба і Молдзена. Усю ноч рухаліся наперад смертаносныя трубы. Ніводнага разу пасля таго, як марсіянін быў збіты з трыножка каля Сент-Джордж-Хіла, не ўдалося нашай артылерыі пацэліць хоць бы ў аднаго з іх. Яны паўсюдна пускалі чорны газ, дзе толькі маглі быць прыхаваныя нашы гарматы, а там, дзе пушкі стаялі без маскіроўкі, яны карысталіся цеплавым промнем.

Апоўначы палаючыя па схілах Рычманд-парка дрэвы і зарыва над Кінгстан-Хілам асвяцілі воблака чорнага газу, якое клубілася па ўсёй даліне Тэмзы і разгортвалася да самага гарызонта. Два марсіяніны паволі расхаджвалі па гэтай мясцовасці, накіроўваючы на зямлю свісцячыя струмені пары.

Гэтай ноччу марсіяне чамусьці ашчаджалі свой цеплавы прамень, магчыма, што ў іх быў абмежаваны запас матэрыялу для яго вытворчасці, ці таму, што яны не хацелі ператварыць краіну ў пустыню, а толькі задушыць супраціўленне, якое ім аказвалася. Зразумела, гэта ім удалося. Ноч на панядзелак была апошняй ноччу арганізаванай барацьбы з марсіянамі. Пасля гэтага ніхто ўжо не адважыўся выступіць супраць іх, любое супраціўленне здавалася безнадзейным. Нават экіпажы тарпедных катэраў і мінаносцаў, якія падвяліся ўверх па Тэмзе з хуткастрэльнымі пушкамі, адмовіліся заставацца на рацэ, узбунтаваліся і пайшлі ў мора. Адзінае, на што людзі адважыліся пасля гэтай ночы, — гэта закладка мін і наладжванне лавушак, але нават і гэта рабілася не планамерна.

Можна толькі ўявіць лес батарэяў Эшэра, якія так напружана вычэквалі ў змроку. Там загінулі ўсе. Уявіце сабе чаканне насцярожаных афіцэраў, гарматную прыслугу, якая падрыхтавалася да залпу, складзеныя каля гармат снарады, абозную прыслугу каля лафетаў з коньмі, штацкіх гледачоў, жадаючых падысці як мага бліжэй, вячэрнюю цішыню, санітарныя фургоны і палаткі паходнага лазарэта з абпаленымі і раненымі з Уэйбрыджа. Затым глухі выбух выстрэлаў марсіянаў і шалёны снарад, які праляцеў над дрэвамі і дамамі і ўпаў у суседнім полі.

Можна ўявіць сабе здзіўленне і перапалох людзей, якія ўбачылі рухомыя кольцы і завіткі наступаючага чорнага воблака, што ператварала прыцемкі ў густы адчувальны змрок; незразумелы і няўлоўны вораг наганяе свае ахвяры; бягуць і падаюць коні, людзі, ахопленыя панікай; жахлівыя крыкі, кінутыя гарматы; людзі, якія курчацца на зямлі… — і шырокі чорны газавы конус. Потым ноч і смерць — і маўкліва-дымавая павалока над мерцвякамі.

На світанні чорны газ разліўся па вуліцах Рычманда. Урад не мог кіраваць народам; апошняе, што ён мог, — заклікаць насельніцтва Лондана ўцякаць.

XVI. Эвакуацыя з Лондана

Лёгка ўявіць сабе тую віратлівую хвалю страху, якая пракацілася па найвялікшым горадзе свету ў панядзелак раніцою, — ручай бежанцаў станавіўся бурным патокам, які пеніўся вакол вакзалаў, ператвараўся ў шалёны вадаварот каля суднаў на Тэмзе і рушыў усімі магчымымі шляхамі на поўнач і ўсход. Каля дзесяці гадзін паніка ахапіла паліцыю, апоўдні — чыгуначную адміністрацыю: адміністрацыйныя службы гублялі сувязь паміж сабою, губляліся ў людской плыні і знікалі на абломках сацыяльнага арганізма, які хутка распадаўся.

Усе чыгуначныя лініі на поўнач ад Тэмзы і жыхары паўднёва-ўсходняй часткі горада былі папярэджаны яшчэ апоўначы ў нядзелю, ужо ў дзве гадзіны ўсе цягнікі былі перапоўнены, людзі адчайна змагаліся за месцы ў вагонах. К тром гадзінам даўка і бойка распачаліся і на Бішопсгейт-стрыт; стралялі з рэвальвераў, пускалі ў ход нажы, а палісмены, пасланыя рэгуляваць рух, стомленыя і азвярэлыя, збівалі дубінкамі людзей, якіх яны павінны былі ахоўваць.

Неўзабаве машыністы і качагары не захацелі вяртацца ў Лондан; людскія натоўпы адхлынулі ад вакзалаў і рынуліся да шасейных дарог, якія вялі на поўнач. Апоўдні каля Борнса бачылі марсіяніна; воблака павольна асядаючага чорнага газу паўзло па Тэмзе і раўніне Ламбет, адрэзаўшы дарогу цераз масты. Другое воблака папаўзло па Ілінгу і акружыла невялічкую кучку ацалелых людзей на Касл-Хіле; яны засталіся жывыя, але выбрацца не маглі.

Пасля марнай спробы трапіць на паўночна-заходні цягнік у Чок-Фарме, калі ён, перапоўнены яшчэ на таварнай платформе, пачаў пракладваць сабе шлях праз раз'юшаны натоўп і некалькі здаравенных малайцоў ледзь стрымлівалі публіку, якая намервалася разбіць машыністу галаву аб топку, мой брат выйшаў на Чок-фарм-роўд, перайшоў дарогу, лавіруючы сярод рою імклівых экіпажаў, і, на шчасце, апынуўся адным з першых пры разгроме веласіпеднага магазіна. Пярэдняя шына веласіпеда, які ён захапіў, лопнула, калі ён выцягваў машыну праз акно, але тым не менш, толькі злёгку параніўшы кісць рукі ў сутычцы, ён сеў і паехаў. Шлях па крутым адхоне Хаверсток-Хіла быў завалены перакуленымі экіпажамі, і брат павярнуў на Белсайз-роўд.

Такім чынам ён выбраўся з ахопленага панікай горада і к сямі гадзінам дасягнуў Эджуэра, галодны і знямоглы, але затое значна апярэдзіў паток бежанцаў. Паўз дарогу стаялі мясцовыя жыхары, цікаўныя і збітыя з панталыку. Яго абагналі некалькі веласіпедыстаў, некалькі коннікаў і два аўтамабілі. За мілю ад Эджуэра лопнуў вобад кола, ехаць далей было немагчыма. Ён кінуў веласіпед каля дарогі і пяшком дабраўся да вёскі. На галоўнай вуліцы было адчынена некалькі лавак; жыхары тоўпіліся на тратуарах, стаялі каля дзвярэй і вокнаў, здзіўлена глядзелі на незвычайнае шэсце бежанцаў, якое толькі яшчэ пачыналася. Брату пашанцавала перакусіць у гасцініцы.

Ён хадзіў па Эджуэры, не ведаючы, што рабіць далей. Натоўп бежанцаў усё павялічваўся. Многія, як і брат, хацелі б застацца там. Аб марсіянах нічога новага не паведамлялася.

Дарога ўжо напоўнілася бежанцамі, але яшчэ прайсці было можна. Спачатку было больш веласіпедыстаў, затым паявіліся хуткасныя аўтамабілі, прыгожыя кебы, каляскі; пыл слупом стаяў на дарозе да самага Сент-Олбенса.

Успомніўшы, відаць, пра сваіх сяброў у Чэлмсфардзе, брат вырашыў прайсціся ціхім прасёлкам, які цягнуўся на ўсход. Калі перад ім вырас плот, брат пералез цераз яго і накіраваўся па сцежцы на паўночны ўсход. Ён прайшоў па некалькіх вёсачках, назваў якіх не ведаў. Зрэдку трапляліся бежанцы. Каля Хай-Барнета, на зарослай травой дарозе, ён сустрэўся з дзвюма жанчынамі, якія сталі яго спадарожніцамі. Ён дагнаў іх якраз своечасова, каб памагчы ім.

Пачуўшы крыкі, ён хуценька завярнуў за вугал і ўбачыў двух мужчын, якія спрабавалі высадзіць жанчын з каляскі; трэці трымаў за аброць напалоханага поні. Адна з жанчын, невялікага росту, у белай сукенцы, крычала; другая ж, стройная брунетка, біла дубцом па твары мужчыну, які схапіў яе за руку.

Брат імгненна ацаніў сітуацыю і з крыкам кінуўся на дапамогу жанчынам. Адзін з нападаючых пакінуў жанчыну і павярнуўся да яго; брат, выдатны баксёр, бачачы, што бойка непазбежная, напаў першы і адным ударам зваліў яго пад калёсы.

Тут было не да рыцарскай ветлівасці, і брат, аглушыўшы ўдарам нагі першага, схапіў за каўнер другога нападаючага, які трымаў за руку маладзейшую жанчыну. Ён пачуў тупат капытоў; дубец слізгануў па яго твары, і трэці праціўнік нанёс яму моцны ўдар у пераносіцу; той, якога ён трымаў за каўнер, вырваўся і кінуўся ўцякаць па прасёлку ў той бок, адкуль падышоў брат.

Аглушаны ўдарам, брат апынуўся сам-насам з суб'ектам, які толькі што трымаў поні; каляска аддалялася, віхляючыся то ў адзін, то ў другі бок; абедзве жанчыны, павярнуўшыся, сачылі за валтузнёй. Праціўнік, вялізны дзяціна, рыхтаваўся нанесці другі ўдар, але брат апярэдзіў яго, стукнуўшы ў сківіцу. Пасля, бачачы, што застаўся адзін, брат вывернуўся ад удару і пабег па прасёлку следам за каляскай, а за ім гнаўся праціўнік; другі, які быў уцёк, спыніўся, павярнуў назад і цяпер бег за ім зводдалеку.

Раптам брат спатыкнуўся і ўпаў; самы блізкі ад яго праціўнік спатыкнуўся аб яго і таксама ўпаў; і брат, усхапіўшыся на ногі, зноў апынуўся сам-насам з двума праціўнікамі. У яго была мала надзеі справіцца з імі, але ў гэты час стройная брунетка хуценька спыніла поні і падбегла на дапамогу. У яе, як аказалася, быў рэвальвер, але ён ляжаў пад сядзеннем, калі на іх напалі. Яна выстраліла з адлегласці ў шэсць ярдаў, ледзь не трапіўшы ў брата. Менш храбры грабежнік пусціўся ўцякаць, яго калега — за ім, праклінаючы яго баязлівасць. Абодва спыніліся непадалёку на прасёлку каля трэцяга з нападаючых, які нерухома ляжаў на зямлі.

— Вазьміце, — прамовіла стройная жанчына, перадаючы брату свой рэвальвер.

— Сядайце ў каляску, — сказаў брат, выціраючы кроў з рассечанай губы.

Яна моўчкі павярнулася, і яны разам з братам, цяжка дыхаючы, падышлі да жанчыны ў белай сукенцы; жанчына ледзь стрымлівала напалоханага поні.

Грабежнікі больш не нападалі. Азірнуўшыся, брат убачыў, што яны аддаляюцца.

— Я сяду тут, калі можна, — сказаў ён, ускарабкаўшыся на вольнае сядзенне.

Брунетка аглянулася цераз левае плячо.

— Дайце мне лейцы, — сказала яна і сцебанула поні. Праз хвіліну зніклі за павароткаю.

Такім чынам, зусім нечакана брат, задыханы, з рассечанай губою, з апухлым падбародкам і акрываўленымі пальцамі, апынуўся ў калясцы разам з дзвюма жанчынамі на незнаёмай дарозе.

Ён даведаўся, што адна з іх жонка, а другая — малодшая сястра доктара з Стэнмора, які, вяртаючыся ноччу з Піннера ад цяжка хворага, пачуў на адной з чыгуначных станцый аб набліжэнні марсіянаў. Ён паспешна адправіўся дамоў, разбудзіў жанчын — прыслуга ад'ехала ад іх за два дні перад гэтым, — упакаваў такую-сякую правізію, паклаў, на шчасце для брата майго, свой рэвальвер пад сядзенне і сказаў ім, каб яны ехалі ў Эджуэр і селі там на цягнік. Сам ён застаўся апавясціць суседзяў і абяцаў дагнаць жанчын каля паловы пятай раніцаю. Цяпер ужо каля дзевяці, а яго ўсё няма. Спыніцца ў Эджуэры яны не маглі з-за наплыву бежанцаў і, такім чынам, павярнулі на глухую дарогу.

Усё гэта яны расказалі майму брату па дарозе ў Нью-Барнет, дзе і зрабілі прыпынак. Брат абяцаў не пакідаць іх, па крайняй меры да таго часу, пакуль яны не вырашаць, як быць далей, ці пакуль іх не дагоніць доктар. Заспакойваючы жанчын, брат запэўніваў, што ён выдатны стралок, хоць у жыцці не трымаў у руках рэвальвера.

Яны атабарыліся каля дарогі, прыладкаваўшы каля дрэваў поні. Брат расказаў спадарожніцам пра свае ўцёкі з Лондана і паведаміў ім усё, што чуў пра марсіянаў і іх дзеянні. Сонца падымалася ўсё вышэй, і неўзабаве жывая гаворка змянілася марудным чаканнем. Па дарозе прайшло некалькі бежанцаў; ад іх брат даведаўся пра сякія-такія навіны, якія яшчэ больш пацвердзілі яго перакананне ў грандыёзнасці бедства і неабходнасці ўцякаць прэч. Ён сказаў пра гэта сваім спадарожніцам.

— У нас ёсць грошы, — сказала маладзейшая дама і тут жа змоўкла.

Яе вочы сустрэліся з братавымі вачыма, і яна супакоілася.

— У мяне таксама ёсць грошы, — адказаў брат.

Яна паведаміла, што ў іх ёсць трыццаць фунтаў золатам і адна пяціфунтавая крэдытка і выказала меркаванне, што яны змогуць сесці на цягнік у Сен-Олбенсе ці Нью-Барнэце. Брат лічыў, што трапіць на цягнік зусім немагчыма; ён бачыў, як натоўпы лонданцаў чынілі асады цягнікам і прапанаваў прабрацца праз Эсекс да Гарвіча, а там параходам пераправіцца на кантынент.

Місіс Элфінстон — так звалі даму ў белым — не слухала ніякіх довадаў і хацела чакаць свайго Джорджа; але яе залоўка была вельмі спакойная і разважлівая і ў рэшце рэшт пагадзілася з маім братам. Яны паехалі ў Барнет, намерваючыся перасекчы Вялікую Паўночную дарогу; брат вёў за аброць поні, каб захаваць яго сілы. Сонца падымалася, і дзень станавіўся вельмі гарачы; бялёсы пясок сляпіў вочы і так нагрэўся пад нагамі, што немагчыма было рухацца наперад. Дрэвы сталі шэрыя ад пылу. Непадалёку ад Барнета пачуўся якісьці аддалены гул.

Стала трапляцца больш народу. Бежанцы ішлі змораныя, панурыя, брудныя, неахвотна адказваючы на роспыты. Нейкі чалавек у фраку прайшоў міма іх, панурыўшы галаву. Яны чулі, як ён гаварыў сам з сабою, і, азірнуўшыся, убачылі, што адной рукою ён схапіў сябе за валасы, а другою біў уяўнага ворага. Пасля гэтага прыступу вар'яцтва ён, не азіраючыся, пайшоў далей.

Калі брат і яго спадарожніцы пад'язджалі да скрыжавання дарог з поўдня Барнета, то ўбачылі ў полі, злева ад дарогі, жанчыну з дзіцем на руках; двое дзяцей пляліся за ёю, а ззаду крочыў муж у бруднай чорнай кашулі, з тоўстай палкаю ў адной руцэ і чамаданам у другой. Потым аднекуль з-за вілаў, што аддзялялі прасёлак ад вялікай дарогі, выехала цялежка, у якую быў запрэжаны ўзмылены чорны поні; кіраваў бледны юнак у кацялку, шэрым ад пылу. На цялежцы сядзелі трое дзяўчат, з выгляду фабрычныя работніцы Іст-Энда, і двое дзяцей.

— Як праехаць на Эджуэр? — спытаў бледны разгублены фурман.

Брат адказаў, што трэба павярнуць налева, і малады чалавек, нават не падзякаваўшы, сцебануў поні.

Брат заўважыў, што будынкі перад ім і фасад тэрасы, якая прымыкала да адной з віл, што стаялі на другім баку дарогі, акутаны блакітнаватай смугой, нібы імглою. Місіс Элфінстон раптам ускрыкнула, убачыўшы над дамамі чырвоныя языкі полымя, што ўзляцелі ў ярка-сіняе неба. З хаосу гукаў сталі выдзяляцца галасы, грукат колаў, скрып павозак і дробны стук капытоў. Ярдаў за пяцьдзесят ад скрыжавання вузкая дарога крута загіналася.

— О божа мой! — ускрыкнула місіс Элфінстон. — Куды ж вы нас везяце?

Брат спыніўся.

Вялікая дарога мела выгляд скразнога шумлівага людскога патоку, які імкнуў на поўнач. Воблака белага пылу, сіяючы ў промнях сонца, падымалася над зямлёю футаў на дваццаць, ахутвала ўсё густой павалокаю і ні на хвіліну не рассейвалася: коні, пешаходы і калёсы ўсялякіх экіпажаў уздымалі ўсё новыя і новыя клубы.

— Дарогу! — чуліся крыкі. — Дайце дарогу!

Калі набліжаліся да скрыжавання, ім здавалася, быццам уязджаюць у пылаючы лес; натоўп шумеў, як полымя, а пыл быў пякучы і едкі. Наперадзе гарэла віла, паддаючы страху, і клубы чорнага дыму слаліся па дарозе.

Міма прайшлі два мужчыны. Потым якаясьці жанчына, забруджаная і заплаканая, з цяжкім пакункам. Невядома чый паляўнічы сабака, напалоханы і разгублены, зрабіў некалькі кругоў вакол каляскі і збег, калі брат цыкнуў на яго.

Наперадзе, наколькі сягала вока, уся дарога ад Лондана здавалася бурлівым патокам брудных людзей, якія штурхалі адзін аднаго і нібы каціліся паміж двума радамі вілаў. Каля павароткі дарогі з чорнага людскога месіва выступалі асобныя твары і фігуры, потым яны праносіліся міма і зноў зліваліся ў скразную масу, амаль пакрытую воблакам пылу.

— Прапусціце!.. — даносіліся крыкі. — Дарогу, дарогу!

Рукі тых, хто ішоў ззаду, упіраліся ў пярэдніх. Брат вёў за аброць поні. Падхоплены натоўпам, брат паволі, крок за крокам, прасоўваўся наперад.

У Эджуэры адчувалася хваляванне людзей, у Чок-Фарме была паніка — здавалася, што тут чыніцца перасяленне народаў. Цяжка апісаць гэтыя скопішчы. Па абочыне дарогі пляліся пешаходы, ратуючыся ад экіпажных калёсаў, сутыкаючыся, спатыкаючыся, падаючы ў канаву.

Павозкі і экіпажы цягнуліся ўшчыльную. Больш шустрыя і нецярплівыя вырываліся наперад, прымушаючы пешаходаў ціснуцца да платоў і варотаў вілаў, якія стаялі абапал дарогі.

— Хутчэй, хутчэй! — чуліся крыкі. — Дарогу! Яны ідуць!

У адной павозцы стаяў сляпы дзядуля ў мундзіры Арміі выратавання. Ён размахваў рукамі са скручанымі пальцамі і крычаў: «Вечнасць, вечнасць!» Ён ахрып, але крычаў так рэзка, што брат яшчэ доўга чуў яго пасля таго, як той схаваўся ў воблаку пылу. Многія з тых, хто ехаў у экіпажах, без толку сцёбалі коней і лаялі адзін аднаго; некаторыя сядзелі нерухома, абяздоленыя, разгубленыя; іншыя кусалі рукі ад смагі ці ляжалі ў павозках, бяссільна выпрастаўшыся. Вочы коней наліліся кроўю, лейцы былі пакрыты пенаю.

Тут было мноства кебаў, калясак, фургонаў, цялежак, паштовая карэта, павозка зборшчыка смецця з надпісам «Прыход св. Панкрація», вялікая платформа для дошак, перапоўненая абарванцамі. Кацілася фура для перавозкі піва, колы яе былі запырсканы кроўю.

— Дайце дарогу! — раздаліся крыкі. — Дарогу!

— Вечнасць, вечнасць! — даносілася, як рэха, здалёк.

Тут былі жанчыны, бледныя і сумныя, добра апранутыя, з заплаканымі і зморанымі дзецьмі; дзеці былі ўсе ў пыле, ледзь перастаўлялі ногі. З многімі жанчынамі ішлі іх мужы, то клапатлівыя, то зласлівыя і хмурыя. Тут жа пракладвалі сабе дарогу абарванцы ў выцвілых цёмных лахманах, з дзікімі вачыма; яны гучна крычалі і цынічна лаяліся. Побач з рослымі рабочымі, якія энергічна прабіраліся наперад, цясніліся нікчэмныя растрапаныя людзі, падобныя па вопратцы на клеркаў ці прыказчыкаў; брат убачыў раненага салдата, чыгуначных насільшчыкаў і якуюсьці бедную жанчыну ў паліто, накінутым паверх начной кашулі.

Але, няглядзячы на ўсю разнастайнасць, людзі ў гэтым натоўпе былі нечым падобныя. Усе былі напалоханыя, змучаныя, адчувалася, што ўсіх гоніць страх. Усякі шум наперадзе, на дарозе, спрэчка з-за месца ў павозцы прымушалі ўвесь натоўп паскараць хаду; нават людзі (настолькі напалоханыя і змучаныя, што ў іх падгіналіся калені), быццам гальванізаваныя страхам, станавіліся на імгненне больш энергічныя. Гарачыня і пыл стамілі натоўп. Скура перасохла, губы пачарнелі і патрэскаліся. Усіх мучыла смага, усе стаміліся, усе выбіліся з сілы. Паўсюль чуліся спрэчкі, папрокі, знямоглыя стогны; у большасці былі хрыплыя і слабыя галасы. Увесь натоўп пастаянна выкрыкваў, як прыпеў:

— Хутчэй, хутчэй! Марсіяне ідуць!

Некаторыя спыняліся і адыходзілі ў бок ад людскога патоку. Прасёлак, на якім стаяла каляска, выходзіў на шашу і здаваўся адгалінаваннем лонданскай дарогі. Яго запаланяў бурны прыліў, натоўп адцясняў сюды больш слабых; пастаяўшы тут і адпачыўшы, яны зноў кідаліся ў гэты ўдушлівы паток. Пасярод дарогі ляжаў чалавек з аголенай нагой, перавязанай акрываўленай анучай, і над ім схіліліся двое. Шчасліўчык, у яго знайшліся сябры.

Маленькі дзядуля, з пастрыжанымі па-ваеннаму вусамі, у брудным чорным фрэнчы, выбраўся, накульгваючы, з той даўкі, сеў на зямлю, зняў чаравік — шкарпэтка была ў крыві, вытрас дробныя каменьчыкі і зноў абуў. Дзяўчынка гадоў васьмі-дзевяці кінулася на зямлю каля плота непадалёк ад майго брата і расплакалася:

— Не магу больш ісці! Не магу!

Брат, ачнуўшыся ад здранцвення, пачаў суцяшаць дзяўчынку, падняў яе і аднёс да міс Элфінстон. Дзяўчынка напалохана прыціхла:

— Элен! — жаласліва крычала якаясьці жанчына ў натоўпе. — Элен!

Дзяўчынка раптам вырвалася з рук брата з крыкам: «Мама!»

— Яны ідуць, — сказаў чалавек, які ехаў верхам на кані па прасёлку.

— Прэч з дарогі, эй вы! — крычаў, прыпадняўшыся на драбінах, нейкі фурман. Брат убачыў закрытую карэту, якая паварочвала на прасёлак.

Пешаходы расступіліся, рассоўваючы адзін аднаго, каб не трапіць пад каня. Брат адвёў поні бліжэй да плота, карэта праехала міма і спынілася на павароце. Гэта была карэта з дышлем для пары, але запрэжаны быў толькі адзін конь.

Брат ледзь убачыў праз воблака пылу, як двое мужчын вынеслі кагосьці з карэты на белых насілках і асцярожна паклалі на траву пад прысадамі.

Адзін з іх падбег да брата.

— Ці ёсць тут дзе-небудзь вада? — спытаў ён. — Ён памірае, піць просіць… Гэта лорд Гарык.

— Лорд Гарык? — усклікнуў брат. — Каронны суддзя?

— Дзе тут вада?

— Можа, у адным з гэтых дамоў ёсць водаправод, — сказаў брат. — У нас вады няма, я баюся запыніць сваіх.

Чалавек пачаў прасоўвацца праз натоўп да варотаў вуглавога дома.

— Наперад! Наперад! — крычалі людзі, напіраючы на яго. — Яны ідуць! Не затрымлівайце!

Брат убачыў барадатага мужчыну з арліным профілем, у руцэ ён трымаў невялікі сакваяж; сакваяж раскрыўся, з яго пасыпаліся залатыя рэчы, са звонам падаючы на зямлю і коцячыся пад ногі людзей і коней. Барадаты мужчына спыніўся, тупа гледзячы на рассыпанае золата; аглобля кеба стукнула яму ў плячо; ён пахіснуўся, ледзь не трапіўшы пад кола.

— Дарогу! — крычалі яму. — Не спыняйцеся!

Як толькі кеб праехаў, барадаты мужчына кінуўся на зямлю, працягнуў руку да кучы манет і пачаў соваць іх прыгаршчамі ў кішэні. Раптам над ім уздыбіўся конь; мужчына прыўзняўся, але тут жа ўпаў пад капыты.

— Стой! — закрычаў брат і, адштурхнуўшы якуюсьці жанчыну, кінуўся наперад, каб схапіць каня за аброць.

Але перш чым брат паспеў гэта зрабіць, пачуўся крык, і скрозь клубы пылу ён убачыў, як кола праехала па спіне таго чалавека. Фурман сцебануў пугаю падбегшага брата. Гул натоўпу аглушыў яго. Няшчасны курчыўся ў пыле сярод залатых манет і не мог падняцца; кола, пераехаўшы цераз яго, пашкодзіла пазваночнік, і ніжняя частка яго цела была паралізавана. Брат спрабаваў спыніць наступны экіпаж. Нейкі чалавек верхам на вараным кані захацеў яму памагчы.

— Адцягніце яго з дарогі! — крыкнуў ён.

Брат схапіў за каўнер упаўшага і пачаў цягнуць яго ў бок, але той усё намагаўся падабраць манеты і моцна біў брата па руцэ кулаком, напоўненым золатам.

— Не спыняйцеся, праходзьце! — злосна крычалі ззаду. — Дарогу, дарогу!

Пачуўся трэск, і дышаль карэты стукнуўся аб павозку, якую спыніў мужчына на вараным кані. Брат павярнуўся, а чалавек з залатымі манетамі злаўчыўся і ўкусіў яго за руку. Вараны конь шарахнуўся, а конь з павозкай пранесся міма, ледзь не крануўшы брата капытом. Ён выпусціў упаўшага і адскочыў убок. Ён бачыў, што злосць змянілася жахам на твары скурчанага на зямлі няшчаснага; у наступны момант брата адцяснілі, ён таго чалавека ўжо не бачыў і з цяжкасцю вярнуўся на прасёлак.

Ён убачыў, што міс Элфінстон закрыла вочы рукою, а маленькі хлопчык з дзіцячай цікаўнасцю шырока расплюшчанымі вачамі глядзеў на пыльную чорную кучу пад коламі хуткіх экіпажаў.

— Едзьма назад! — крыкнуў брат і пачаў паварочваць поні. — Нам не прабіцца праз гэта пекла.

Яны праехалі сто ярдаў у адваротным напрамку, пакуль ашалелы натоўп не знік за паваротам. Праязджаючы міма канавы, брат убачыў пад плотам мярцвяна-бледны, пакрыты потам, скрыўлены твар паміраючага. Абедзве жанчыны сядзелі моўчкі, іх калацілі дрыжыкі.

За паваротам брат спыніўся. Міс Элфінстон была вельмі бледная; яе невестка плакала і забылася нават пра свайго Джорджа. Брат таксама быў шакіраваны і разгублены. Крыху ад'ехаўшы ад шашы, ён зразумеў, што другога выйсця няма, як зноў паспрабаваць яе перасекчы. Ён рашуча павярнуўся да міс Элфінстон.

— Мы ўсё ж павінны там праехаць, — сказаў ён і зноў павярнуў поні.

Другі раз за гэты дзень дзяўчына пераканалася, што яшчэ мае сілы. Брат кінуўся наперад і спыніў нейкага каня, запрэжанага ў кеб, каб міс Элфінстон магла праехаць. Кеб зачапіўся колам і абламаў крыло каляскі. У наступны момант паток падхапіў іх і панёс. Брат, з чырвонымі рубцамі на твары і руках ад біча фурмана, які кіраваў кебам, ускочыў у каляску і ўзяў лейцы.

— Цэлься ў чалавека ззаду, — сказаў ён, перадаючы рэвальвер міс Элфінстон, — калі ён будзе надта напіраць… Не, цэлься лепш у яго каня.

Ён паспрабаваў праехаць правым краем і перасекчы дарогу. Але не ўдалося, давялося змяшацца з патокам і рухацца па цячэнні. Разам з натоўпам яны пакінулі Чыпінг-Барнет і ад'ехалі амаль на мілю ад цэнтра горада, перш чым ім удалося прабіцца на другі бок дарогі. Вакол быў нечуваны шум, даўка, але ў горадзе і за горадам дарога некалькі разоў разгаліноўвалася, і натоўп крыху паменшаў.

Яны накіраваліся на ўсход праз Хадлі і тут па абодвух баках дарогі ўбачылі мноства людзей, якія пілі прама з ракі і біліся з-за месца каля вады. Яшчэ далей, з пагорка паблізу Іст-Барнета, яны бачылі, як удалечыні паволі, без гудкоў, адзін за адным рухаліся побач два цягнікі; не толькі вагоны, але нават тэндары з вугалем былі аблеплены народам. Магчыма, гэтыя цягнікі запаўняліся пасажырамі яшчэ да Лондана, таму што з-за панікі пасадка на цэнтральных вакзалах была абсалютна немагчымай.

Неўзабаве яны спыніліся адпачыць: усе трое стаміліся ад перажытых хваляванняў. Яны адчувалі першыя прыступы голаду, ноч была халодная, ніхто з іх не адважыўся заснуць. У прыцемках міма іх стаянкі праходзілі бежанцы, ратуючыся ад невядомай небяспекі, — яны ішлі ў той бок, адкуль прыехаў брат.

XVII. «Грамавержац»

Калі б марсіяне хацелі толькі разбурэння, то яны маглі б тады ж, у панядзелак, знішчыць усё насельніцтва Лондана, пакуль яно ціха расцякалася па бліжэйшых графствах. Не толькі па дарозе к Барнету, але і па дарозе к Эджуэру і Ўолтхем-Эбі, і на ўсход к Саўсэнду і Шубэрынесу, на поўдзень ад Тэмзы, к Дзілю і Бродстэрсу імкнуўся такі ж дзікі натоўп. Калі б гэтай чэрвеньскай раніцай хто-небудзь, падняўшыся на паветраным шары ў асляпляльную нябесную сінь, зірнуў на Лондан зверху, то яму падалося б, што ўсе паўночныя і ўсходнія дарогі, якія разыходзяцца ад гіганцкага клубка вуліцаў, спярэшчаныя чорнымі кропкамі; кожная кропка — гэта чалавек, ахоплены смяртэльным страхам і адчаем. У канцы папярэдняга раздзела я перадаў аповед свайго брата пра дарогу цераз Чыплінг-Барнет, каб паказаць чытачам, як успрымаў паблізу гэты рой чорных кропак адзін з бежанцаў. Ні разу яшчэ за ўсю гісторыю не рухалася і не пакутавала разам такое мноства людзей. Легендарныя полчышчы готаў і гунаў, вялізныя орды азіятаў падаліся б толькі кропляю ў гэтым патоку. Гэта быў стыхійны масавы рух, панічныя, масавыя ўцёкі, усеагульныя і жахлівыя, без усялякага парадку, без пэўнай мэты; шэсць мільёнаў людзей, бяззбройных, без запасаў харчу, імкнуліся кудысьці на злом галавы. Гэта было пачаткам падзення цывілізацыі, гібелі чалавецтва.

Прама пад сабою паветраплавальнік убачыў бы сетку доўгіх шырокіх вуліцаў, дамы, цэрквы, плошчы, скрыжаванні, сады, ужо бязлюдныя, распасцёртыя, нібы вялізная карта, запэцканая ў той частцы, дзе абазначаны паўднёвыя раёны горада. Над Ілінгам, Рычмандам, Уімблдонам быццам якоесьці злавеснае пяро накапала чарнільныя кляксы. Няспынна, нястрымна кожная клякса пашыралася і расцякалася, распаўзаючыся ва ўсе бакі і хутка перавальваючыся цераз узгоркі ў які-небудзь адкрыты роў, — так расплываецца чарнільная пляма на прамакальнай паперы.

Далей, за блакітнымі ўзгоркамі, што падымаюцца на поўдзень ад ракі, расхаджвалі марсіяне ў сваёй зіхатлівай брані, спакойна і метадычна выпускаючы ў той або іншы раён ядавітае воблака газу; затым яны рассейвалі газ струменямі пары і няспешна займалі заваёваную тэрыторыю. Яны, магчыма, не імкнуліся ўсё вынішчыць, хацелі толькі выклікаць поўную дэмаралізацыю і, такім чынам, зламаць усякае супраціўленне. Яны ўзрывалі парахавыя склады, пераразалі тэлеграфныя правады і псавалі ў розных месцах чыгуначнае палатно. Яны як бы падразалі чалавецтву падкаленную жылу. Відаць, яны не спяшаліся пашырыць зону сваіх дзеянняў і ў гэты дзень не пайшлі далей цэнтра Лондана. Магчыма, што значная колькасць лонданскіх жыхароў заставалася ў сваіх дамах у панядзелак раніцою. Дакладна вядома, што многія з іх былі задушаны чорным газам.

Да палудня лонданскі Пул меў дзівоснае відовішча. Параходы і другія судны яшчэ стаялі там, і за пераезд прапаноўваліся вялікія грошы. Кажуць, што многія кідаліся ў ваду да суднаў, іх адштурхоўвалі бусакамі, і яны танулі. Каля гадзіны дня пад аркамі моста Блэкфваер паказаліся тонкія струменьчыкі чорнага газу. У той жа момант увесь Пул ператварыўся ў арэну страшэннага перапалоху, барацьбы і звалкі; мноства лодак і катэраў стоўпілася ў паўначнай арцы Моста Таўэр, і матросы і грузчыкі адчайна адбіваліся ад натоўпу, які напіраў з берага. Некаторыя нават спускаліся ўніз па апорах маставых…

Калі праз гадзіну за Вестмінстэрам паявіўся першы марсіянін і накіраваўся ўніз па рэчцы, за Лаймхаўзам плавалі толькі абломкі.

Я ўжо ўспамінаў пра пяты цыліндр. Шосты ўпаў каля Ўімблдона. Брат, ахоўваючы сваіх спадарожніц, якія спалі ў калясцы на лузе, бачыў зялёную ўспышку агню далёка за пагоркамі. У аўторак, усё яшчэ спадзеючыся выехаць морам, яны прадаўжалі прабірацца з натоўпам бежанцаў да Колчэстара. Чуткі пра тое, што марсіяне ўжо захапілі Лондан, пацвердзіліся. Іх заўважылі каля Хайгента і нават каля Нісдона. Мой брат убачыў іх толькі на наступны дзень.

Неўзабаве натоўп бежанцаў выгаладаўся, патрэбны былі харчы. Галодныя людзі не цырымоніліся з чужой маёмасцю. Фермеры вымушаны былі са зброяй у руках абараняць свае жывёльныя двары, гумны і яшчэ не сабраны з палёў ураджай. Некаторыя бежанцы, як і мой брат, павярнулі на ўсход. Былі сярод іх такія смельчакі, якія ў пошуку харчу вярталіся назад у бок Лондана. Гэта былі галоўным чынам жыхары паўночных прадмесцяў, якія ведалі пра чорны газ толькі па чутках. Гаварылі, што каля паловы членаў урада сабралася ў Бірмінгеме і што вялікая колькасць выбуховых рэчываў была падрыхтавана для закладкі аўтаматычных мін графства Мідлена.

Брат чуў таксама, што мідленская чыгуначная кампанія аднавіла, выправіла пашкоджанні, прычыненыя ў першы дзень панікі, і цягнікі зноў ідуць на поўнач ад Сент-Олбенса, каб паменшыць наплыў бежанцаў у вакольныя графствы. У Чыпінг-Онгары вісела аб'ява, што ў паўночных гарадах ёсць вялікія запасы мукі і што ў бліжэйшыя суткі хлеб будзе размеркаваны паміж галадаючымі. Але гэта паведамленне вымусіла брата памяняць свой план: яны ўвесь дзень рухаліся на ўсход і нідзе не бачылі абяцанай раздачы хлеба. Ды і ніхто гэтага не бачыў. Гэтай ноччу на Прымроз-Хіле ўпаў сёмы цыліндр. Ён упаў у час дзяжурства міс Элфінстон. Яна дзяжурыла ноччу папераменна з братам і бачыла, як цыліндр падаў.

У сераду, пасля начлегу ў пшанічным полі, трое бежанцаў дасягнулі Чэлмсфарда, дзе некалькі жыхароў, якія назваліся камітэтам грамадскага харчавання, адабралі ў іх поні і не выдалі нічога ўзамен, але паабяцалі даць долю пры раздзеле поні на другі дзень. Па чутках, марсіяне былі ўжо каля Эпінга; гаварылі, што парахавыя заводы ва Ўолтхем-Эбі разбурыліся пры няўдалай спробе ўзарваць аднаго з марсіянаў.

На царкоўных званіцах былі ўстаноўлены вартавыя пасты. Брат, на шчасце, як выяснілася пазней, вырашыў ісці пешшу да мора, не чакаючы выдачы харчовых прыпасаў, хоць усе трое былі вельмі галодныя. Апоўдні яны прайшлі цераз Цілінгхем, які здаваўся вымерлым; толькі некалькі марадзёраў мышкавалі па дамах у пошуку яды. За Цілінгхемам яны раптам убачылі мора і вялізнае скопішча ўсялякіх суднаў на рэйдзе.

Баючыся падымацца ўверх па Тэмзе, маракі накіроўваліся да берагоў Эсекса — к Гарвічу, Уолтану і Клэктану, а потым к Фаўлнесу і Шубэры, дзе забіралі на борт пасажыраў. Судны стаялі ў вялікім серпападобным заліве, берагі якога губляліся ў тумане каля Нэйза. Каля самага берага стаялі невялікія рыбацкія шхуны: англійскія, шатландскія, французскія, галандскія і шведскія; паравыя катэры з Тэмзы, яхты, маторныя лодкі; далей віднеліся больш буйныя судны — вугальшчыкі, грузавыя параходы, пасажырскія, нафтаналіўныя акіянскія параходы, стары белы транспарт, прыгожыя, шэрыя з белым, параходы, курсіруючыя паміж Саўгемптанам і Гамбургам. На працягу ўсяго берага да Блэкуотэра тоўпіліся лодкі — лодачнікі вялі гандаль з пасажырамі; і так амаль да самага Молдана.

Мілі за дзве ад берага стаяла браніраванае судна, амаль поўнасцю пагружанае ў ваду, як падалося брату. Гэта быў мінаносец «Грамавержац». Іншых ваенных суднаў паблізу не было, але ўдалечыні, управа, над спакойнай паверхняю мора — у гэты дзень быў мёртвы штыль — змяіўся чорны дымок; гэта браняносцы ламаншскай экскадры, выцягнуўшыся ў доўгую лінію супраць вусця Тэмзы, стаялі, падрыхтаваўшыся да бою, і зорка назіралі за пераможным шэсцем марсіянаў, не могучы, аднак, ім перашкодзіць.

Убачыўшы такім мора, міс Элфінстон напалохалася, хоць залоўка і старалася яе падбадзёрыць. Яна ніколі не выязджала з Англіі, яна хутчэй пагодзіцца памерці, чым выехаць на чужбіну. Бядняжка, здаецца, думала, што французы не лепшыя за марсіянаў. У час двухдзённага падарожжа яна часта нервавалася і плакала. Яна хацела вярнуцца ў Стэнмар. Магчыма, у Стэнмары спакойна іх чакае Джордж…

З цяжкасцю ўдалося яе ўгаварыць спусціцца да берага, дзе брату пашанцавала ўгаварыць некалькіх матросаў на калёсным параходзе з Тэмзы. Яны выслалі лодку і пагадзіліся на трыццаць шэсць фунтаў за траіх. Параход ішоў, паводле іх слоў, у Остэндзе.

Было ўжо каля дзвюх гадзін, калі брат і яго спадарожніцы,заплаціўшы за свае месцы, узышлі на параход. Тут можна было набыць ежу, хоць і па вельмі вялікай цане; яны вырашылі паабедаць і размясціцца на носе.

На борт ужо ступіла каля сарака чалавек; многія ўжо патрацілі свае апошнія грошы, каб атрымаць месца; але капітан стаяў каля Блэкуотэра да пяці гадзін, набіраючы новых пасажыраў, пакуль уся палуба не напоўнілася народам. Ён, магчыма, застаўся б і надалей, каб на поўдні не пачалася кананада. Як бы ў адказ з мінаносца раздаўся выстрал з невялікай пушкі і ўзвіліся сігнальныя сцяжкі. Клубы дыму вырваліся з яго труб.

Некаторыя пасажыры запэўнівалі, што страляніна даносіцца з Шубэрынеса, пакуль не стала ясна, што кананада набліжаецца. Далёка на паўднёвым усходзе ў моры паказаліся мачты трох браняносцаў, ахінутых чорным дымам. Але братаву ўвагу адцягнула аддаленая стральба гармат на поўдні. Яму падалося, што ён убачыў у тумане рухомы слуп дыму.

Параходзік закруціў калёсамі і рушыў на ўсход ад доўгай выгнутай лініі суднаў. Нізкі бераг Эсекса ўжо апрануўся блакітнаватаю дымнаю павалокаю, калі паявіўся марсіянін. Маленькі, ледзь прыкметны на такой адлегласці, ён набліжаўся глеістым берагам з боку Фаўлнеса. Напалоханы капітан пачаў гучна лаяцца, папракаючы самога сябе за затрымку, і лопасці калёсаў, здавалася, заразіліся яго спалохам. Усе пасажыры стаялі каля поручняў і глядзелі на марсіяніна, які ўзвышаўся над дрэвамі і званіцамі на беразе і рухаўся так, быццам парадыраваў чалавечую паходку.

Гэта быў першы марсіянін, убачаны братам; брат хутчэй са здзіўленнем, чым са страхам, глядзеў на гэтага тытана, які асцярожна набліжаўся да лініі суднаў і ступаў па вадзе ўсё далей і далей ад берага. Потым — далёка за Краўчам — паявіўся другі марсіянін, які крочыў па пералеску; а за ім — яшчэ далей — трэці, які быццам крочыў уброд цераз бліскотную глеістую водмель, якая, здавалася, вісела паміж Фаўлнесам і Нейзам. Нягледзячы на ўзмоцненае пыхценне машыны і на горы пены за калёсамі, параходзік вельмі паволі адыходзіў ад бачнай небяспекі.

Зірнуўшы на паўночны захад, брат заўважыў, што парадак сярод суднаў парушыўся: у паніцы яны заварочваліся, ішлі наперарэз адно аднаму; параходы давалі свісткі і выпускалі клубы пары, ветразі паспешна распускаліся, катэры сноўдалі сюды-туды. Захоплены гэтым відовішчам, брат не глядзеў па баках. Нечаканы паварот, зроблены, каб пазбегнуць сутыкнення, скінуў брата з лаўкі, на якой ён стаяў. Вакол затупалі, закрычалі «ўра», на якое аднекуль слаба адказалі тым жа. У гэты момант судна нахілілася, брата адкінула ўбок.

Ён усхапіўся і ўбачыў за бортам, усяго за якіх-небудзь сто ярдаў ад тонучага параходзіка стальное цела, быццам нарог плуга, якое разрэзала ваду на дзве агромністыя пеністыя хвалі; параходзік бездапаможна махаў лопасцямі калёсаў па паветры і даваў нахіл амаль да ватэрлініі.

Вялізны слуп на імгненне асляпіў брата. Працёршы вочы, ён убачыў, што вялізнае судна пранеслася міма і ідзе да берага. Надводная частка доўгага стальнога корпуса падымалася над вадою, а з дзвюх трубаў вырываліся іскры і клубы дыму. Гэта быў мінаносец «Грамавержац», які спяшаўся на выручку суднам, што знаходзіліся ў небяспецы.

Ухапіўшыся за поручні разгайданай палубы, брат адвёў позірк ад хуткаснага левіяфана і зірнуў на марсіянаў. Усе трое цяпер сышліся і стаялі так далёка ў моры, што іх трыножкі былі амаль цалкам пад вадою. Пагружаныя ў ваду, на такой далёкай аддлегласці яны не здаваліся ўжо страшнымі ў параўнанні са стальным гігантам, у кільватэры якога бездапаможна гойдаўся параходзік. Марсіяне як быццам са здзіўленнем разглядалі новага праціўніка. Магчыма, гэты гігант здаўся ім падобным на саміх. «Грамавержац» ішоў поўным ходам без выстралаў. Магчыма, дзякуючы гэтаму яму і ўдалося падысці так блізка да ворага. Марсіяне не ведалі, як быць з ім. Адзін снарад — і яны ў момант пусцілі б яго на дно цеплавым промнем.

«Грамавержац» ішоў такім ходам, што праз хвіліну ўжо пераадолеў палову адлегласці паміж параходам і марсіянамі, — чорная пляма, якая хутка памяншаецца на фоне нізкага берага Эсекса.

Раптам пярэдні марсіянін апусціў сваю трубу і швырнуў у мінаносец хмары чорнага газу. Быццам струмень чарніла заліў левы борт мінаносца, чорнае воблака дыму заклубілася па моры, але мінаносец праскочыў. Гледачам, якія назіралі за гэтым супраць сонца з глыбока апушчанага ў ваду параходзіка, здавалася, што мінаносец знаходзіцца ўжо сярод марсіянаў.

Затым гіганцкія іх фігуры раздзяліліся і пачалі адступаць ад берага, усё вышэй і вышэй вырастаючы над вадою. Адзін з іх падняў генератар цеплавога промня, накіроўваючы яго пад вуглом уніз; воблака пары паднялося з паверхні вады ад дотыку цеплавога промня. Ён прайшоў праз стальную браню мінаносца, як нагрэты жалезны кій праз аркуш паперы.

Раптам сярод воблака пары бліснула ўспышка, марсіянін уздрыгнуў і пахіснуўся. Праз секунду залп збіў яго, і смерч з вады і пары ўзляцеў высока ў паветра. Гарматы «Грамавержца» грымелі дружнымі залпамі. Адзін снарад, узняўшы вадзяны слуп, упаў каля параходзіка, адляцеў рыкашэтам да другіх суднаў, якія адыходзілі на поўнач, і раскрышыў рыбацкую шхуну. Але ніхто на гэта не звярнуў увагі. Убачыўшы, што марсіянін упаў, капітан на мосціку гучна крыкнуў, і натоўп пасажыраў на карме падхапіў яго крык. Раптам усе зноў закрычалі: з белага хаосу пары, узнімаючы хвалі, неслася нешта доўгае, чорнае, ахопленае полымем, з вентыляратамі і трубамі, з якіх шугаў агонь.

Мінаносец усё яшчэ змагаўся; руль, відаць, быў не пашкоджаны, і машыны працавалі. Ён ішоў прама на другога марсіяніна і знаходзіўся за сто ярдаў ад яго, калі той накіраваў на «Грамавержца» цеплавы прамень. Палуба і трубы з грукатам узляцелі ўверх сярод асляпляльнага полымя. Марсіянін пахіснуўся да выбуху, і праз секунду ахопленыя агнём абломкі судна, якія ўсё яшчэ несліся ўперад па інерцыі, ударылі па марсіяніну і падмялі яго, як папяровую ляльку. Брат міжвольна выкрыкнуў. Зноў усё знікла ў хаосе гарачай вады і пары.

— Два! — крыкнуў капітан.

Усе крычалі, увесь параходзік ад кармы да носа быў напоўнены радаснымі галасамі, падхопленымі спачатку на адным, а потым на ўсіх суднах і лодках у моры. Пара вісела над вадой некалькі хвілінаў, хаваючы бераг і трэцяга марсіяніна. Параходзік працягваў круціць калёсы, адыходзячы з месца бою. Калі пара рассеялася, яе змяніў чорны дым, навіслы хмараю, што нельга было разгледзець ні «Грамавержца», ні трэцяга марсіяніна.

Браняносцы з мора падышлі зусім блізка і спыніліся паміж берагам і параходзікам.

Невялікае судна адыходзіла ў мора; браняносцы ж сталі набліжацца да берага, які ўсё яшчэ быў закрыты дзівоснымі завіткамі пары і чорнага газу. Цэлая флатылія суднаў, ратуючыся, адыходзіла на паўночны ўсход; некалькі рыбацкіх шхунаў плавалі паміж браняносцамі і параходзікам. Не дайшоўшы да ўжо нізкага воблака пары і газу, эскадра павярнула на поўнач і знікла ў чорных прыцемках. Бераг расплываўся, губляючыся ў воблаках, якія згушчаліся вакол заходзячага сонца.

Раптам з залацістай імглы сонечнага заходу данесліся вібрыруючыя раскаты гарматаў і паказаліся нейкія цёмныя рухомыя цені. Усе кінуліся да борта, углядваючыся ў асляпляльнае ззянне вячэрняга зарыва, але нічога нельга было разабраць. Хмара дыму закрыла сонца. Параходзік, пыхкаючы, адплываў усё далей, і людзі, што былі на ім, так і не ўбачылі, чым закончыўся марскі бой. Сонца схавалася сярод шэрых хмараў; неба пачырванела, затым пацямнела; уверсе бліснула вячэрняя зорка. Было ўжо зусім цёмна, калі капітан штосьці крыкнуў і паказаў удалячынь. Брат пачаў напружана ўглядацца. Нешта ўзляцела ў неба з нетраў туманнага змроку і коса паднялося ўверх, хутка рухаючыся ў водбліску зарніцы над хмарамі на заходнім небасхіле; штосьці плоскае, шырокае, агромністае, апісваючы вялікую дугу і зніжаючыся, знікла ў таямнічых прыцемках ночы. Над зямлёю слізгануў злавесны цень.

Кніга другая Зямля пад уладаю марсіянаў

І. Пад пятою

У першай кнізе я моцна адхіліўся ўбок ад сваіх асабістых здарэнняў, расказваючы пра братавы вандроўкі. Пакуль разыгрываліся падзеі, апісаныя ў двух апошніх раздзелах, мы са святаром сядзелі ў пустым доме ў Галіфордзе, дзе схаваліся, ратуючыся ад чорнага газу. З гэтага моманту я і буду працягваць свой аповед. Мы заставаліся там усю ноч з нядзелі на панядзелак і ўвесь наступны дзень, дзень панікі, на маленькім астраўку дзённага святла, адрэзаныя ад астатняга свету чорным газам. Гэтыя два дні мы мучыліся ад бяздзеяння.

Я непакоіўся за жонку. Я ўяўляў яе ў Лезерхэдзе; магчыма, яна напалоханая, у небяспецы і ўпэўненая, што мяне ўжо няма сярод жывых. Я хадзіў з пакоя ў пакой, уздрыгваючы пры думцы аб тым, што можа здарыцца з ёю ў час маёй адсутнасці. Я не сумняваўся ў мужнасці свайго стрыечнага брата, але ён быў не з тых, якія хутка заўважаюць небяспеку і дзейнічаюць без прамаруджвання. Тут патрэбна была не храбрасць, а абачлівасць. Адзінай уцехай для мяне было тое, што марсіяне рухаліся да Лондана, аддаляючыся ад Лезерхэда. Такая трывога выбівае чалавека з сілы. Я вельмі стаміўся, і мяне раздражнялі пастаянныя выкрыкі святара і яго эгаістычны адчай. Пасля некалькіх безвыніковых спробаў яго абразуміць, я пайшоў у адзін з пакояў, безумоўна, класны, дзе знаходзіліся глобусы, мадэлі і сшыткі. Калі ён прабраўся за мною туды, я палез на гарышча і запёрся там у каморцы; мне хацелася застацца адзін на адзін са сваім горам.

На працягу гэтага дня і наступнага мы былі безнадзейна адрэзаны ад свету чорным газам. У нядзелю вечарам мы заўважылі прыкметы людзей у суседнім доме: нейчы твар у вакне, святло, дзвярны стук. Не ведаю, што гэта былі за людзі і што сталася з імі. На другі дзень мы іх больш не бачылі. Чорны газ у панядзелак раніцаю спаўзаў да ракі, падбіраючыся ўсё бліжэй і бліжэй да нас, і ўрэшце заклубіўся па дарозе перад самым домам, дзе мы хаваліся.

Апоўдні ў полі паявіўся марсіянін, які выпускаў з нейкай прылады струмень гарачай пары, што са свістам стукалася аб сцены, разбіваючы аконныя шыбы, і апякла руку святару, калі той выбег на дарогу з пакоя. Крыху счакаўшы, мы пракраліся ў адсырэлыя ад пары пакоі і зноў выглянулі на вуліцу; уся зямля к поўначы была быццам запарушана чорным снегам. Зірнуўшы на даліну ракі, мы вельмі здзівіліся: чорныя спаленыя лугі мелі нейкае дзіўнае чырванаватае адценне.

Мы не адразу здагадаліся, наколькі гэта мяняла наша становішча, мы бачылі толькі, што няма чаго баяцца чорнага газу. Нарэшце я зразумеў, што мы вольныя і можам пайсці, што дарога да выратавання адкрыта. Я зноў захацеў дзейнічаць. Але святар быў, як і раней, у стане апатыі.

— Мы тут у поўнай бяспецы, — паўтараў ён, — у поўнай бяспецы.

Я вырашыў пакінуць яго (о, каб я гэта зрабіў!) і пачаў запасацца правіянтам і піццём, помнячы настаўленні артылерыста. Я знайшоў алей і кусок тканіны, каб перавязаць свае апёкі, захапіў капялюш і куфайку, якія знайшліся ў спальні. Калі святар зразумеў, што я вырашыў пайсці адзін, ён таксама пачаў збірацца. Нам нібы нічога не пагражала, і мы адправіліся па пачарнелай дарозе на Сэнбэры. Паводле маіх разлікаў, было каля пяці гадзін вечара.

У Сэнбэры і на дарозе валяліся скурчаныя трупы людзей і коней, перакуленыя павозкі і параскіданая паклажа; усё было пакрыта слоем чорнага пылу. Гэта вугальна-чорнае покрыва напамінала мне ўсё тое, што я чытаў пра разбурэнне Пампеі. Мы паспяхова дайшлі да Хэмптан-Корт, здзіўленыя незвычайным выглядам мясцовасці; у Хэмптан-Корт мы з радасцю ўбачылі кусочак зямлі, уцалелай ад смертаноснай лавіны. Мы прайшлі праз Башы-парк, дзе пад каштанамі блукалі лані; удалечыні некалькі мужчын і жанчын спяшаліся к Хэмптану. Нарэшце мы дабраліся да Туікенхэма. Тут упершыню мы сустрэлі людзей.

Удалечыні за Хэмам і Пітэрсхэмам усё яшчэ гарэлі лясы. Туікенхэм пазбегнуў цеплавых промняў і чорнага газу, і там трапляліся людзі, але ніхто не мог паведаміць нам нічога новага. Амаль усе яны, як і мы, спяшаліся далей, карыстаючыся зацішкам. Мне падалося, што дзе-нідзе ў дамах яшчэ заставаліся жыхары, відаць, вельмі напалоханыя, каб уцякаць. І тут, на дарозе, відаць былі сляды панічных уцёкаў. Мне добра запомніліся тры паламаныя веласіпеды, якія ляжалі ў кучы: яны былі ўціснуты ў грунт праехаўшымі калёсамі. Мы перайшлі Рычмандскі мост каля паловы дзевятай. Спяшаліся, каб хутчэй мінуць адкрыты мост, але я ўсё ж заўважыў чырвоныя груды ў некалькі футаў шырынёй; яны плылі з цячэннем уніз. Я не ведаў, што гэта такое, — мне не было калі разглядаць; я даў ім страшнае вытлумачэнне, хоць для гэтага не было ніякіх падставаў. Тут, у бок Сэрэя, таксама ляжаў чорны пыл, які быў нядаўна газам, і валяліся трупы, асабліва многа каля дарогі на станцыю. Марсіянаў мы не бачылі, пакуль не падышлі да Барнса.

Селішча здавалася пакінутым; мы ўбачылі там трох чалавек, якія беглі па завулку да ракі. На вяршыні пагорка гарэў Рычманд; за Рычмандам слядоў чорнага газу не было відаць.

Калі мы набліжаліся да К'ю, міма нас прабегла некалькі чалавек і над дахамі дамоў — ярдаў за сто ад нас — паказалася верхняя частка баявой машыны марсіяніна. Варта было марсіяніну глянуць уніз — і мы б загінулі. Мы здранцвелі ад страху, потым кінуліся ўбок і схаваліся ў нейкім хляве. Святар прысеў на зямлю, усхліпваючы і адмаўляючыся ісці далей.

Але я вырашыў усё ж дабрацца да Лезерхэда і з наступленнем цемнаты рушыць далей. Я прабраўся праз кустоўе, прайшоў міма вялікага дома з прыбудоўкамі і выйшаў на дарогу на К'ю. Святара я пакінуў у гумне, але ён неўзабаве дагнаў мяне.

Цяжка сабе ўявіць што-небудзь больш неразумнае, чым гэта спроба. Было відавочна, што мы акружаны марсіянамі. Ледзь святар дагнаў мяне, як мы зноў убачылі ўдалечыні, за палямі, што цягнуліся да К'ю-Лоджа, баявы трыножак, магчыма, той самы, а можа, і другі. Чатыры ці пяць маленькіх чорных фігурак беглі ад яго па шэра-зялёным полі: відаць, марсіянін даганяў іх. За тры крокі ён іх дагнаў; яны пабеглі з-пад яго ног у розныя бакі па радыусах. Марсіянін не пусціў у ход цеплавы прамень і не знішчыў іх. Ён проста падабраў іх усіх у вялікую металічную карзіну, што вісела ззаду.

Мне ўпершыню прыйшло ў галаву, што марсіяне ўвогуле не хочуць знішчаць людзей, а хочуць выкарыстаць пераможанае чалавецтва ў іншых мэтах. З хвіліну мы стаялі, ахопленыя страхам; пасля павярнулі назад і праз вароты пракраліся ў абведзены сцяною сад, запаўзлі ў нейкую яму, ледзь асмельваючыся перашэптвацца адзін з адным, і ляжалі там, пакуль на небе не бліснулі зоры.

Было, па ўсёй верагоднасці, каля адзінаццаці гадзін вечара, калі мы вырашылі паўтарыць нашу спробу і пайшлі ўжо не па дарозе, а палямі, узбоч агароджы, узіраючыся ў цемру (я налева, святар направа), ці няма марсіянаў, якія, здавалася, усе сабраліся вакол нас. У адным месцы мы ўбачылі пачарнелую, абпаленую пляцоўку, ужо астылую і пакрытую попелам, з цэлаю кучаю трупаў, абгарэлых і знявечаных, уцалелі толькі ногі і абутак. Тут жа валяліся конскія тушы, на адлегласці, можа быць, пяцідзесяці футаў ад чатырох разарваных пушак з разбітымі лафетамі.

Паселішча Шын, відаць, не абстрэльвалася, але было пустое і ціхае. Трупаў тут больш не было; але ж ноч была настолькі цёмная, што мы не маглі разгледзець нават бакавых вуліц. У Шыне мой спадарожнік пачаў скардзіцца на слабасць і смагу, і мы вырашылі зайсці ў адзін з дамоў.

Першы дом, у які мы праніклі праз вакно, аказаўся невялікаю вілай з напалову сарваным дахам; я не мог знайсці там нічога паесці, акрамя куска заплесневелага сыру. Затое там была вада і можна было напіцца; на вочы мне трапіла сякера, і я захапіў яе, яна, можа, прыдасца нам пры ўзломе другога дома.

Мы падышлі да таго месца, дзе дарога паварочвае на Мортлейк. Тут сярод абнесенага сцяною саду стаяў белы дом; у кладоўцы мы знайшлі запас прадуктаў: два боханы хлеба, кусок сырога мяса і паўшынкі. Я пералічваю ўсё гэта так падрабязна таму, што ў прамежку двух наступных тыдняў нам давялося карыстацца гэтым запасам. На паліцах мы знайшлі бутэлькі з півам, два мяшкі фасолі і пучок салаты. Кладоўка выходзіла ў памяшканне для мыцця пасуды, дзе ляжалі дровы і стаяў буфет. У буфеце мы знайшлі амаль дзюжыну бургундскага, мясныя і рыбныя кансервы і дзве бляшанкі з бісквітам.

Мы сядзелі ў цёмнай кухні, бо баяліся запаліць агонь, елі хлеб з вяндлінаю і пілі з адной бутэлькі. Святар, гэткі ж пужлівы і неспакойны, чамусьці стаяў за тое, каб хутчэй ісці, і я ледзь угаварыў яго падмацавацца. Ды тут адбылася падзея, якая ператварыла нас у палонных.

— Відаць, да апоўначы яшчэ далёка, — сказаў я, і тут раптам бліснула асляпляльнае зялёнае святло. Уся кухня асвяцілася на імгненне зялёным бляскам. Пасля пачуўся такі ўдар, якога я ніколі не чуў, ні раней, ні пасля. Пачуўся звон разбітага шкла, грукат каменнай кладкі, пасыпалася тынкоўка, разбіваючыся на дробныя кускі аб нашы галовы. Я паваліўся на падлогу, стукнуўшыся аб выступ печы, і ляжаў аглушаны. Святар гаварыў, што я доўга быў у непрытомнасці. Калі я апрытомнеў, вакол зноў было цёмна і святар пырскаў на мяне вадою; яго твар быў мокры ад крыві, якая, як я потым разгледзеў, цякла з рассечанага лба.

На працягу некалькіх хвілін я не мог уцяміць, што здарылася. Нарэшце памяць мала-памалу вярнулася да мяне. Я адчуў на віску боль.

— Вам лепш? — шэптам спытаў святар.

Я не адразу адказаў яму. Потым прыўзняўся і сеў.

— Не рухайцеся, — сказаў ён, — падлога засеяна асколкамі пасуды з буфета. Вы можаце рухацца бясшумна, яны зусім побач.

Мы сядзелі так ціха, што кожны слухаў дыханне другога. Магільная цішыня; толькі раз аднекуль упаў не то кусок тынкоўкі, не то цагліна.

Звонку, дзесьці блізка чулася металічнае пастукванне.

— Чуеце? — сказаў святар, калі гук паўтарыўся.

— Так, — адказаў я. — Але што гэта такое?

— Марсіянін! — прашаптаў святар.

Я зноў прыслухаўся.

— Гэта быў не цеплавы прамень, — сказаў я і падумаў, што адзін з баявых трыножкаў трапіў на дом. На маіх вачах трыножак наляцеў на царкву ў Шэпертоне.

Чакаючы, што будзе далей, мы прасядзелі нерухома каля трох гадзін, пакуль не развіднела. Нарэшце святло пранікла да нас, але не праз акно, якое заставалася цёмным, а праз трохвугольную адтуліну ў сцяне ззаду, паміж бэлькай і кучай цаглін, якія абсыпаліся. У шэрым ранішнім змроку мы ўпершыню разгледзелі кухню.

Акно было завалена рыхлай зямлёю, якая насыпалася на стол, дзе мы вячэралі, і пакрывала падлогу. Звонку зямля была ўзрыхлена і, відаць, засыпала дом. У верхняй частцы ваконнай рамы відаць была скурожаная дажджавая труба. Падлога была засыпана металічнымі абломкамі. Канец кухні, бліжэйшы да жылых пакояў, асеў, і калі развіднела, нам стала ясна, што большая частка дома разбурана. Рэзкім кантрастам з гэтымі развалінамі была чысценькая кухонная шафа, пафарбаваная ў бледна-зялёны колер, шпалеры ў белых і блакітных квадратах і дзве размаляваныя карцінкі на сцяне.

Калі зусім развіднела, мы праз шчыліну ўбачылі марсіяніна, які стаяў, як я потым зразумеў, на варце над яшчэ не астылым цыліндрам. Мы асцярожна папаўзлі з зацемненай кухні ў цёмнае памяшканне для мыцця посуду.

Раптам я зразумеў, што здарылася.

— Пяты цыліндр, — прашаптаў я, — пяты выстрал з Марса трапіў у гэты дом і пахаваў нас пад развалінамі!

Святар доўга маўчаў, потым прашаптаў:

— Божа, памілуй нас!

І пачаў штосьці мармытаць сам сабе.

Было ціха, мы сядзелі, затаіўшыся ў пасудамыйцы. Я баяўся нават дыхнуць і затаіўся, пільна ўглядаючыся на слаба асветлены чатырохвугольнік кухонных дзвярэй. Я ледзь мог разгледзець твар святара — няясную акругласць, яго каўнерык і манжэты. Звонку пачуўся звон металу, потым рэзкі свіст і шыпенне, нібы ў паравой машыны. Усе гэтыя загадкавыя для нас гукі чуліся бесперапынна, з кожным разам узмацняючыся і нарастаючы. Раптам пачуўся нейкі мерны дрыжачы гук, ад якога ўсё навокал задрыжала і пасуда ў буфеце зазвінела. Святло змеркла, і кухонныя дзверы сталі зусім цёмныя. Так мы сядзелі гадзінамі, маўклівыя, дрыжалі, пакуль нарэшце не заснулі ад стомы…

Я прачнуўся, адчуваючы моцны голад. Магчыма, мы праспалі большую частку дня. Голад надаў мне рашучасці. Я сказаў святару, што адпраўляюся на пошукі ежы, і папоўз у бок кладоўкі. Ён нічога не адказаў, але як толькі пачуў, што я пачаў есці, таксама прыпоўз да мяне.

ІІ. У разбураным доме

Наеўшыся, мы папаўзлі назад у пасудамыйку, дзе я, відаць, зноў задрамаў, а прачнуўшыся, высветліў, што адзін. Вібрыруючы гул прадаўжаўся, не аслабяваючы, з раздражняльнай упартасцю. Я некалькі разоў шэптам паклікаў святара, потым папоўз да дзвярэй кухні. У дзённым святле я ўбачыў святара ў другім канцы пакоя: ён ляжаў каля трохвугольнай адтуліны, якая выходзіла на двор, да марсіянаў. Яго плечы былі прыўзнятыя, галавы не было відаць.

Шум быў, як у паравозным дэпо, і ўвесь дом хадзіў ходырам ад яго. Праз адтуліну ў сцяне я бачыў вяршыню дрэва, асветленую сонцам, і палоску яснага блакітнага вячэрняга неба. З хвіліну я глядзеў на святара, пасля падкраўся бліжэй, асцярожна пераступаючы цераз асколкі шкла і чарапкі.

Я крануў святара за нагу. Ён так уздрыгнуў, што ад вонкавай тынкоўкі з трэскам адваліўся вялікі кусок. Я схапіў святара за руку, баючыся, што ён закрычыць, і мы абодва затаіліся. Пасля я павярнуўся паглядзець, што засталося ад нашага сховішча. Абваленая тынкоўка ўтварыла новую адтуліну ў сцяне; асцярожна ўскарабкаўшыся на бэльку, я выглянуў — ледзь пазнаў прыгарадную дарогу, так усё навокал змянілася.

Пяты цыліндр трапіў, відаць, у той дом, куды мы заходзілі спачатку. Забудова зусім знікла, ператварылася ў пыл і разляцелася. Цыліндр ляжаў глыбока ў зямлі, у яме, больш шырокай, чым яма каля Ўокінга, у якую я ў свой час зазіраў. Зямля навокал нібы распляскалася ад страшэннага ўдару («распляскалася» — самае ўдалае слова) і засыпала суседнія дамы; такою ж была б карціна, калі б стукнулі малатком па гразі. Наш дом заваліўся назад; пярэдняя частка была разбурана дарэшты. Кухня і пасудамыйка ўцалелі нейкім цудам і былі засыпаны тонамі зямлі і смецця з усіх бакоў, акрамя аднаго, які быў звернуты да цыліндра. Мы віселі на краі вялізнай ямы, дзе працавалі марсіяне. Цяжкія стукі чуліся, відаць, ззаду нас; ярка-зялёная пара ўздымалася з ямы і ахутвала шэранню нашу адтуліну.

Цыліндр быў ужо адкрыты, а ў дальнім канцы ямы, сярод вырваных і засыпаных пяском кустоў, стаяў пусты баявы трыножак — агромністы металічны каркас, які рэзка выступаў на фоне вячэрняга неба. Я пачаў сваё апісанне з ямы і цыліндра, хоць у першую хвіліну мая ўвага была адцягнута дзівоснай бліскотнай машынаю, якая капала зямлю, і дзіўнымі непаваротлівымі істотамі, якія няўклюдна кешкаліся каля яе ў рыхлай зямлі.

Мяне перш за ўсё зацікавіў гэты механізм. Гэта была адна з тых складаных машын, якія назвалі пасля мнагарукімі і вывучэнне якіх дало такі магутны штуршок тэхнічным вынаходніцтвам. На першы погляд яна была падобна на металічнага павука з пяццю суставачнымі рухомымі лапамі і з мноствам суставачных рычагоў і хапальных шчупальцаў вакол корпуса. Большая частка рук гэтай машыны была ўцягнута, але трыма доўгімі шчупальцамі яна схоплівала металічныя палкі, кіі і лісты — відаць, абліцоўку брані цыліндра. Машына выцягвала, падымала і складвала ўсё гэта на роўную пляцоўку за ямаю.

Усе рухі былі настолькі хуткія, складаныя і дасканальныя, што спярша я нават не палічыў яе за машыну, нягледзячы на металічны бляск. Баявыя трыножкі былі таксама надзіва дасканалыя і здаваліся жывымі, аднак яны былі нішто ў параўнанні з гэтай. Людзі, якія ведалі гэтыя машыны толькі па малюнках ці па няпоўных аповедах відавочцаў, наўрад ці змогуць уявіць сабе гэтыя амаль жывыя механізмы.

Я нагадаў ілюстрацыю ў брашуры, якая давала падрабязнае апісанне вайны. Мастак, відаць, вельмі павярхоўна азнаёміўся з адной з баявых машын. Ён падаў іх у выглядзе непаваротлівых нахільных трыножкаў, пазбаўленых гнуткасці і лёгкасці, з аднастайнымі дзеяннямі. Брашура з гэтымі ілюстрацыямі нарабіла шмат шуму, але я ўспамінаю пра іх толькі для таго, каб чытачы не атрымалі недакладнага ўяўлення.

Ілюстрацыі былі не больш падобныя на тых марсіянаў, якіх я бачыў, чым васковая лялька на чалавека. Па-мойму, гэтыя малюнкі толькі сапсавалі гэту брашуру.

Як я ўжо казаў, мнагарукая машына спярша падалася мне не машынаю, а нейкаю істотаю накшталт краба з бліскотнаю абалонкаю; цела марсіяніна, тонкія шчупальцы якога рэгулявалі ўвесь рух машыны, я ўспрыняў за нешта падобнае да мазгавога прыдатка. Затым я заўважыў тое самае шэравата-бледнае скураное бліскотнае покрыва на іншых целах, якія кешкаліся вакол, і разгадаў таямніцу неверагоднага механізма. Пасля гэтага я ўсю сваю ўвагу звярнуў на жывых, сапраўдных марсіянаў. Я ўжо мімалётна бачыў іх, але цяпер агіда не перашкаджала маім назіранням, акрамя таго, я назіраў за імі з-за прыкрыцця, а не так, як у момант спешных уцёкаў.

Цяпер я разгледзеў, што ў гэтых істотах не было нічога зямнога. Гэта былі вялікія круглыя целы, хутчэй галовы, каля чатырох футаў у дыяметры, з нейкім падабенствам твару. На гэтых тварах не было ноздраў (марсіяне, здаецца, не мелі органаў нюху), толькі два вялікія цёмныя вокі і нешта накшталт мясістай дзюбы пад імі. Ззаду на гэтай галаве або целе (я, праўда, не ведаю, як гэта назваць) знаходзілася тугая перапонка, якая адпавядала (гэта выявілі пазней) нашаму вуху, хоць яна, магчыма, была непатрэбнаю ў нашай згушчанай атмасферы. Каля рота тырчалі шаснаццаць тонкіх, падобных на бічы, шчупальцаў, падзеленых на два пучкі — па восем шчупальцаў у кожным. Гэтыя пучкі вядомы анатам прафесар Хоўс даволі ўдала назваў рукамі. Калі я ўпершыню ўбачыў марсіянаў, мне падалося, што яны стараліся абапірацца на гэтыя рукі, але, відаць, ім перашкаджала вага цела, якая ў зямных умовах павялічвалася. Можна меркаваць, што на Марсе яны даволі лёгка перамяшчаюцца пры дапамозе гэтых шчупальцаў.

Унутраная анатамічная будова марсіянаў, як паказалі пазней ускрыцці, была зусім нескладанай. Большую частку іх цела займаў мозг з адгалінаваннямі тоўстых нерваў да вачэй, вуха і чуллівых шчупальцаў. Акрамя таго, былі знойдзены даволі складаныя органы дыхання — лёгкія — і сэрца з крываноснымі сасудамі. Узмоцненая работа лёгкіх з прычыны больш шчыльнай зямной атмасферы і павелічэння сілы прыцягнення была відавочнай нават па канвульсіўных рухах скуры марсіянаў.

Такім быў арганізм марсіянаў. Нам можа здацца дзіўным, што ў іх абсалютна не было прыкметаў складанага апарата для стрававання, які з'яўляецца адной з галоўных частак нашага арганізма. Яны мелі толькі галаву. У іх не было ўнутранасцяў. Яны не елі, не пераварвалі страву. Замест гэтага яны бралі свежую жывую кроў іншых арганізмаў і ўпырсквалі сабе ў вены. Я сам бачыў, як яны гэта рабілі, і ўспомню пра гэта ў свой час. Пачуццё агіды перашкаджае мне падрабязна апісаць тое, на што я не мог нават глядзець. Справа ў тым, што марсіяне, упырскваючы сабе невялікай піпеткаю кроў, у большасці выпадкаў чалавечую, бралі яе непасрэдна з жылаў жывой істоты…

Адна толькі думка пра гэта здаецца нам дзікунскай, але ў той жа час я міжволі думаю, якою агіднаю павінна падацца наша звычка харчавацца мясам, скажам, трусу, які раптам навучыўся думаць.

Нельга адмаўляць фізіялагічных перавагаў спосабу ін'екцыі, калі ўспомніць, як многа часу і энергіі губляе чалавек на яду. Наша цела напалову складаецца з залозаў, каналаў для перапрацоўкі ежы і іншых органаў, занятых перагонкаю ежы ў кроў. Уплыў працэсаў перапрацоўкі ежы на нервовую сістэму падрывае нашы сілы, адбіваецца на нашай псіхіцы. Людзі шчаслівыя або няшчасныя ў залежнасці ад здароўя печані ці падстраўнікавай залозы. Марсіяне ж не адчуваюць гэтых уплываў на настрой і эмоцыі.

Тое, што марсіяне бачылі ў людзях крыніцу харчавання, часткова тлумачыцца прыродаю тых ахвяраў, якіх яны прывезлі з сабою з Марса ў якасці правіянту. Гэтыя істоты, калі меркаваць па тых высахлых астанках, што трапілі ў людскія рукі, таксама былі двуногімі, з нетрывалым крэмністым шкілетам (накшталт нашых крэмністых губак) і слабаразвітай мускулатураю; яны былі каля шасці футаў ростам, з круглаю галавою і вялікімі вачыма ў крэмністых упадзінах. У кожным цыліндры было, здаецца, па дзве ці па тры такія істоты, але ўсе яны былі забіты яшчэ да прыбыцця на Зямлю. Яны ўсё роўна загінулі б на Зямлі, бо як толькі б паспрабавалі ўстаць на ногі, зламалі б сабе косці.

Калі я ўжо пачаў гэта апісанне, то дадам тут пэўныя падрабязнасці, што ў той час не былі вядомыя для нас і якія памогуць нашаму чытачу мець больш яснае ўяўленне пра гэтых грозных марсіянаў.

У трох адносінах іх фізіялогія рэзка адрознівалася ад нашай. Іх арганізм быў пастаянна бадзёры, як людское сэрца, не ведаў сну. Ім не трэба было адпачываць пасля мускульнага напружання, яны перыядычна дзейнічалі, без спачыну. Яны ніколі не стамляліся. На Зямлі яны перамяшчаліся з вялікімі намаганнямі, але нават і тут яны пастаянна дзейнічалі. Як мурашкі, яны працавалі ўсе дваццаць чатыры гадзіны ў суткі.

Па-другое, марсіяне былі бясполымі і таму не ведалі тых бурных эмоцый, якія ўзнікаюць у людзей з прычыны розных полаў. Дакладна ўстаноўлена, што на Зямлі ў час вайны нарадзіўся адзін марсіянін; ён быў знойдзены на целе свайго продка — адпачкаваўся, як маладыя ліліі з цыбулінаў ці маладыя арганізмы прэснаводнага паліпа.

Чалавек і ўсе вышэйшыя віды зямных жывёлінаў так не размнажаюцца, гэты спосаб размнажэння лічыцца самым прымітыўным. У ніжэйшых, канчаючы абалонкавымі, якія стаяць бліжэй да пазваночных, існуюць абодва спосабы размнажэння, але на вышэйшых ступенях развіцця палавы спосаб размнажэння поўнасцю выцясняе пачкаванне. На Марсе, відаць, развіццё ішло ў адваротным кірунку.

Цікава, што адзін пісьменнік, схільны да абстрактных разважанняў, яшчэ задоўга да нашэсця марсіянаў прадказваў чалавеку будучага якраз такую будову, якая аказалася ў іх. Яго прадсказанне, калі не памыляюся, паявілася ў 1893 годзе ў лістападаўскім ці снежаньскім нумары «Пэл-Мэл баджыт», які даўно ўжо не выходзіць. Я прыпамінаю карыкатуру на гэту тэму, змешчаную ў вядомым гумарыстычным часопісе дамарсіянскай эпохі «Панч». Аўтар артыкула даказваў, выкладваючы сваю думку ў вясёлым, забаўным тоне, што развіццё механічных прыстасаванняў павінна ў рэшце рэшт затрымаць развіццё чалавечага цела, а хімічная страва ліквідуе страваванне; ён сцвярджаў, што валасы, нос, зубы, вушы, падбародак паступова страцяць сваё значэнне для чалавека і натуральны адбор на працягу будучых вякоў іх ліквідуе. Будзе развівацца адзін толькі мозг. Яшчэ адна частка цела перажыве астатнія — гэта рукі, «настаўнік і слуга мозга». Усе часткі цела будуць атрафіравацца, рукі будуць усё больш і больш развівацца.

Ісціна нярэдка выказваецца ў форме жарту. У марсіянаў мы, несумненна, бачым падобнае падпарадкаванне жывёльнага боку арганізма інтылекту. Мне здаецца ўпаўне верагодным, што ў марсіянаў, якія паходзяць ад істотаў, увогуле падобных на нас, мозг і рукі (апошнія ў рэшце замяніліся двума пучкамі шчупальцаў) паступова развіваліся за кошт астатняга арганізма. Мозг без цела павінен быў стварыць, канешне, больш эгаістычны інтэлект, без усякіх чалавечых эмоцый.

Трэцяе адрозненне марсіянаў ад нас з першага погляду можа падацца неістотным. Мікраарганізмы, узбуджальнікі столькіх хвароб і мучэнняў на Зямлі або ніколі не паяўляліся на Марсе, або санітарыя марсіянаў знішчыла іх многа стагоддзяў таму назад. Сотні заразных хвароб — ліхаманка і запаленне, сухоты, рак, пухліны і іншыя хваробы, якія паражалі чалавека, былі ім зусім невядомы.

Гаворачы аб адрозненні паміж жыццём на Зямлі і на Марсе, я павінен успомніць пра дзіўнае паяўленне чырвонай травы.

Відавочна, расліннае царства Марса ў адрозненне ад зямнога, дзе пераважае зялёны колер, мае крывава-чырвоную афарбоўку. Ва ўсякім выпадку тое насенне, якое марсіяне (спецыяльна ці выпадкова) прывезлі з сабою, давала парасткі чырвонага колеру. Між іншым, у барацьбе з зямнымі відамі раслін толькі адна ўсім вядомая чырвоная трава дасягнула некаторага развіцця. Чырвоны ўюн хутка завяў, і толькі нямногія яго бачылі. Што да чырвонай травы, то нейкі час яна расла надзіва хутка. Яна паявілася на баках ямы на трэці ці на чацвёрты дзень нашага зняволення, і яе парасткі, падобныя на парасткі кактуса, утварылі кармінавыя махры вакол нашага трохвугольнага акна. Пасля я сустракаў яе ў вялікай колькасці па ўсёй краіне, асабліва там, дзе была вада.

Марсіяне мелі слыхавы орган — круглую перапонку на заднім баку галавы-цела, і іх вочы па сіле зроку не ўступалі нашым, толькі сіні і фіялетавы колер, на думку Філіпса, павінен быў здавацца ім чорным. Мяркуюць, што яны перамаўляліся адзін з адным з дапамогай гукаў і рухаў шчупальцаў; так сцвярджае, напрыклад, цікавая, але спехам напісаная брашура, аўтар якой, відаць, не бачыў марсіянаў; на гэту брашуру я ўжо спасылаўся, яна да гэтага часу служыць галоўнай крыніцаю звестак пра марсіянаў. Але ніхто з тых, хто застаўся жывы, не бачыў так блізка марсіянаў, як я. Гэта, праўда, адбылося не па маёй волі, але ўсё ж гэта несумненны факт. Я назіраў за імі дзень за днём уважліва і сцвярджаю, што бачыў на свае вочы, як чатыры, пяць і адзін раз нават шэсць марсіянаў, з цяжкасцю перамяшчаючыся, выконвалі самыя тонкія, складаныя работы разам, не абменьваючыся ні гукам, ні жэстам. Звычайна перад ядой чулася вухканне, пазбаўленае ўсякіх мадуляцый; па-мойму, яно не служыла сігналам, а адбывалася проста з прычыны выдыхання паветра перад упырскваннем крыві. Я ведаю асновы псіхалогіі і цвёрда перакананы, што марсіяне абменьваліся думкамі без дапамогі фізічных органаў. Сцвярджаю гэта, нягледзячы на маю прадузятасць супраць тэлепатыі. Перад нашэсцем марсіянаў, калі толькі чытач помніць мае артыкулы, я выказваўся даволі рэзка супраць тэлепатычных тэорый.

Марсіяне не насілі адзення. Іх паняцці аб убраннях і прыстойнасцях, натуральна, разыходзіліся з нашымі; яны былі не толькі менш адчувальнымі да перамены тэмпературы, але і змена ціску, відаць, не адбілася шкодна на іх здароўі. Хоць яны не насілі адзення, іх вялізная перавага над людзьмі заключалася ў іншых штучных прыладах, якімі яны карысталіся. Мы з нашымі веласіпедамі і іншымі сродкамі перамяшчэння, з нашымі лятальнымі апаратамі Ліліенталя, з нашымі пушкамі і з усім іншым знаходзімся толькі ў пачатку той эвалюцыі, якую ўжо перажылі марсіяне. Яны сталі як бы чыстым розумам, які карыстаецца рознымі машынамі ў залежнасці ад патрэбы, гэтак жа як чалавек мяняе адзенне, бярэ для хуткасці перамяшчэння веласіпед і парасон ад дажджу. У машынах марсіянаў нас здзіўляе абсалютная адсутнасць важнейшага элемента амаль усіх чалавечых вынаходніцтваў у галіне механікі — кола; ніводная машына з усіх дастаўленых імі на Зямлю не мела нічога падобнага на колы. Можна было б чакаць, што ў іх прымяняюцца колы, па крайняй меры для перамяшчэння. Але ў сувязі з гэтым цікава адзначыць, што прырода нават і на Зямлі не ведае калёсаў і выбірае іншыя сродкі для дасягнення сваіх мэтаў. Марсіяне таксама не ведаюць (што, дарэчы, малаверагодна) ці пазбягаюць калёсаў і вельмі рэдка карыстаюцца ў сваіх апаратах нерухомымі або адносна нерухомымі восямі з кругавым рухам, засяроджаным у адной плоскасці. Амаль усе злучэнні ў іх машынах уяўляюць складаную сістэму коўзкіх дэталяў, якія рухаюцца на невялікіх, па-мастацку выгнутых падшыпніках. Закрануўшы гэту тэму, я павінен успомніць і пра тое, што доўгія рычажныя злучэнні ў машынах марсіянаў прыводзяцца ў рух нечым накшталт мускулатуры — з дыскам у эластычнай абалонцы; гэтыя дыскі палярызуюцца пры праходжанні электрычнага току і шчыльна прылягаюць адзін да аднаго. Дзякуючы такому прыстасаванню атрымліваецца дзіўнае падабенства з рухамі жывой істоты, якое здзіўляла і ашаламляла назіральнікаў. Нешта накшталт мускулатуры было і ў той мнагарукай машыне, якая напамінала краба — «распакоўвала» цыліндр, калі я ўпершыню зазірнуў у шчыліну. Яна здавалася намнога больш жывой, чым марсіяне, што ляжалі каля яе, асветленыя касымі промнямі ўзыходзячага сонца; яны цяжка дыхалі, варушылі шчупальцамі і ледзь перамяшчаліся пасля стамляльнага пералёту ў міжпланетнай прасторы.

Я доўга назіраў за іх непаваротлівымі рухамі пры святле сонца і прыкмячаў асаблівасці іх будовы, пакуль святар не напомніў мне аб сваёй прысутнасці, нечакана схапіўшы мяне за руку. Я павярнуўся і ўбачыў яго нахмураны твар і сярдзіта сціснутыя губы. Ён таксама хацеў паглядзець у шчыліну: месца было толькі для аднаго. Такім чынам, я павінен быў нейкі час адмовіцца ад назіранняў за марсіянамі і даць гэту прывілею яму.

Калі я зноў паглядзеў у шчыліну, мнагарукая машына ўжо паспела сабраць часткі вынутага з цыліндра апарата; новая машына мела гэткую ж форму, як і першая. Унізе налева працаваў якісьці невялікі механізм; выпускаючы клубы зялёнага дыму, ён капаў зямлю і рухаўся вакол ямы, паглыбляючы і выраўноўваючы яе. Гэта машына і выдавала той перыядычны гул, ад якога аж уздрыгвала наша напалову разбуранае сховішча. Машына дыміла і свістала ў час работы. Наколькі я мог меркаваць, ніхто ёю не кіраваў.

ІІІ. Дні зняволення

Паяўленне другога баявога трыножка загнала нас у пасудамыйку, бо мы баяліся, што са сваёй вышкі марсіянін убачыць нас. Пазней мы зразумелі, што наша схоўка павінна здавацца марсіянам, якія знаходзіліся на яркім святле, цёмнаю плямаю. Мы перасталі баяцца, але спачатку пры кожным набліжэнні марсіянаў мы ў паніцы кідаліся ў пасудамыйку. Нягледзячы на небяспеку, нас нястрымна цягнула да шчыліны. Цяпер я са здзіўленнем успамінаю, што нягледзячы на бязвыхаднасць нашага становішча (нам пагражала альбо галодная, альбо яшчэ больш страшная смерць), мы нават пачыналі бойку з-за таго, каму глядзець першаму. Мы беглі на кухню, згараючы ад нецярпення і баючыся нарабіць шуму, адчайна штурхаючыся, знаходзячыся на валаску ад гібелі.

Мы былі зусім рознымі людзьмі паводле характару, па манеры мысліць і дзейнічаць; небяспека і зняволенне яшчэ больш выявілі гэта адрозненне. Ужо ў Галіфордзе я злаваўся на бездапаможнасць і напышлівую абмежаванасць святара. Яго бясконцыя незразумелыя маналогі не давалі мне засяродзіцца абдумаць сітуацыю і даводзілі мяне, і без таго крайне ўзбуджанага, ледзь не да прыпадку. У яго было не болей вытрымкі, чым у дурненькай жанчыны. Ён гатовы быў плакаць гадзінамі, і я ўпэўнены, што ён, як дзіця, думаў, што слёзы памогуць яму. Нават у цемнаце ён штохвілінна дакучаў мне. Акрамя таго, ён еў больш за мяне, і я дарэмна напамінаў яму, што нам дзеля нашага выратавання трэба заставацца дома да таго часу, пакуль марсіяне не скончаць работу ў яме, і таму нам трэба эканоміць харчы. Ён еў і піў адразу памногу пасля кароткіх перапынкаў. Спаў мала.

Ішлі дні за днямі; яго гранічная бяспечнасць і неразважлівасць пагаршалі наша і без таго адчайнае становішча і павялічвалі небяспеку, так што я воляй-няволяй павінен быў яго палохаць, стрымліваць, нават пагражаць пабоямі. Ён крыху паразумнеў, але не надоўга. Ён належаў да ліку тых слабых, вялых, пазбаўленых самалюбства, баязлівых і ў той жа час хітрых стварэнняў, якія не адважваюцца глядзець прама ў вочы ні богу, ні людзям, ні нават самім сабе.

Мне непрыемна ўспамінаць і пісаць пра гэта, але я абавязаны расказаць усё. Тыя, каму пашанцавала пазбегнуць цёмных і страшных хвілінаў жыцця, не задумваючыся, асудзяць маю жорсткасць, маю ўспышку гневу ў апошнім акце нашай драмы; яны выдатна ведаюць, што добра, што дрэнна, але, мяркую, не ведаюць, да чаго мукі могуць давесці чалавека. Але той, хто сам прайшоў праз гэты змрок да самых нізоў прымітыўнага жыцця, зразумее мяне і паспачувае мне.

І вось, пакуль мы з святаром у цішыні і змроку шэптам перамаўляліся, вырывалі адзін у аднаго яду і піццё, штурхаліся і валтузіліся, у яме звонку пад няшчадным чэрвеньскім сонцам марсіяне ўладкоўвалі сваё незразумелае для нас жыццё. Я вярнуся да аповеду пра тое, што бачыў. Пасля працяглага перапынку я нарэшце рызыкнуў падпаўзці да шчыліны і ўбачыў, што паявіліся яшчэ тры трыножкі, якія прывалаклі нейкія новыя прыстасаванні, расстаўленыя цяпер у стройным парадку вакол цыліндра. Другая мнагарукая машына, цяпер закапцелая, абслугоўвала новы механізм, прынесены баявым трыножкам. Корпус гэтага новага апарата па форме быў падобны на малочны бітон, на версе якога вярцелася грушападобная лейка, з якой сыпаўся ў падстаўлены знізу круглы кацёл белы парашок.

Вярчэнне чынілася адным з шчупальцаў мнагарукай машыны. Дзве лапатападобныя рукі капалі гліну і кідалі яе ў грушападобны прыёмнік, у той час як трэцяя рука перыядычна адчыняла дзверкі, выдаляла з сярэдняй часткі прылады абгарэлы шлак. Чацвёртым шчупальцам накіроўваўся парашок з катла па каленчатай трубе ў нейкі новы прыёмнік, закрыты ад мяне кучай блакітнаватага пылу. З гэтага нябачнага прыёмніка падымаўся ўверх струменьчык зялёнага дыму. Мнагарукая машына з нягучным музычным звонам раптам выцягнула, як падзорную трубу, шчупальца, якое хвіліну назад здавалася тупым адросткам, і закінула яго за кучу гліны. Праз секунду шчупальца падвяло ўверх паласу белага алюмінію, яшчэ неастылага, бліскотнага і кінула яе на клетку з такіх жа палосаў складзеную каля ямы. Ад заходу сонца да паяўлення зорак гэта лоўкая машына нарыхтавала не менш за сотню такіх палосаў прама з гліны, і куча блакітнаватага пылу стала падымацца над краем ямы.

Кантраст паміж хуткімі і складанымі рухамі ўсіх гэтых машын і павольнымі, няўклюднымі рухамі іх гаспадароў быў настолькі відавочны, што мне давялося доўга пераконваць сябе, маўляў, марсіяне, а не іх прылады, з'яўляюцца жывымі істотамі.

Калі ў яму прынеслі першых злоўленых людзей, каля шчыліны стаяў святар. Я сядзеў на падлозе і напружана прыслухоўваўся. Раптам ён адскочыў назад, і я са страхам затаіўся, думаючы, што нас заўважылі. Ён ціхенька прабраўся па смецці да мяне і прысеў побач, невыразна мармычучы і паказваючы штосьці жэстамі; сполах яго перадаўся мне. Ён даў мне знаць, што шчыліну ўступае мне; цікаўнасць надала мне храбрасці; я ўстаў, пераступіў цераз святара і прыпаў да шчыліны. Спачатку я не зразумеў прычыны яго страху. Змерклася, зоркі здаваліся маленькімі, цьмянымі, але яма асвятлялася зялёнымі ўспышкамі ад машыны, якая рыхтавала алюміній. Няроўныя ўспышкі зялёнага агню і рухомыя чорныя цені рабілі жудаснае ўражанне. У паветры кружылі кажаны. Цяпер клапатлівых марсіянаў не было відаць за кучаю зялёнага парашку. У адным вугле ямы стаяў укарочаны баявы трыножак са складзенымі падціснутымі нагамі. Раптам сярод гулу машын пачуліся як быццам чалавечыя галасы. Я падумаў, што мне падалося, і спачатку не звярнуў на гэта ўвагі.

Я нагнуўся, назіраючы за баявым трыножкам, і тут толькі канчаткова пераканаўся, што ўкаўпаку яго знаходзіўся марсіянін. Калі зялёнае полымя ўспыхнула больш ярка, я разгледзеў яго ільснянае скураное покрыва і бляск вачэй. Раптам пачуўся крык, і я ўбачыў, як доўгае шчупальца перакінулася за плячо машыны да металічнай клеткі, якая вісела ззаду. На фоне зорнага неба ў паветры нешта адчайна забарахталася; шчупальца падняло ўверх чорны, няясны, загадкавы прадмет; калі гэты прадмет апусціўся, я ўбачыў пры ўспышцы зялёнага святла, што гэта — чалавек. Я бачыў яго толькі на імгненне. Гэта быў добра апрануты, моцны, румяны, сярэдніх год мужчына. Тры дні назад гэта, вераемна, быў чалавек, які ўпэўнена крочыў па зямлі. Я бачыў яго шырока расплюшчаныя вочы і водбліск агню на гузіках і гадзіннікавым ланцужку. Ён знік з другога боку кучы, і на імгненне ўсё сціхла. Потым пачуліся адчайныя крыкі і працяглае, здаволенае вухканне марсіянаў…

Я з'ехаў з кучы шчэбеню, устаў на ногі і, заціснуўшы вушы, кінуўся ў пасудамыйку. Святар, які сядзеў згорбіўшыся, абхапіўшы рукамі галаву, зірнуў на мяне, калі я прабягаў міма, даволі гучна крыкнуў, думаючы, відаць, што я пакідаю яго, і кінуўся за мною…

Гэтай ноччу, пакуль мы сядзелі ў пасудамыйцы, разрываючыся паміж смяротным страхам і жаданнем зірнуць у шчыліну, я дарэмна спрабаваў прыдумаць які-небудзь спосаб выратавання, хоць разумеў, што дзейнічаць трэба неадкладна. Але на наступны дзень я прымусіў сябе цвяроза ацаніць сваё становішча. Святар не мог удзельнічаць у абмеркаванні планаў; са страху ён страціў здольнасць лагічна разважаць і мог дзейнічаць толькі імпульсіўна. Па сутнасці, ён ператварыўся амаль у жывёліну. Я мог разлічваць толькі на самаго сябе. Абдумаўшы ўсё спакойна, я вырашыў, што, нягледзячы на безвыходнасць нашага становішча, адчайвацца не трэба. Мы маглі спадзявацца, што марсіяне размясціліся ў яме толькі часова. Няхай сабе яны нават ператвораць яму ў пастаянны лагер, і тады нам можа пашчасціць уцячы, калі толькі не выставяць варту. Я прадумаў падрабязны план падкопу з супрацьлеглага боку, але тут нам пагражала небяспека стаць заўважанымі з якога-небудзь вартавога трыножка. Акрамя таго, падкоп давялося б рабіць мне аднаму. На святара спадзявацца і разлічваць было нельга.

Праз тры дні (калі памяць мяне не падводзіць) на маіх вачах быў усмерчаны юнак; гэта быў адзіны раз, калі я бачыў, як харчуюцца марсіяне. Пасля гэтага я амаль цэлы дзень не падыходзіў да шчыліны. Я пайшоў у пасудамыйку, адчыніў дзверы і некалькі гадзінаў сякераю капаў зямлю, стараючыся як мага менш рабіць шуму. Але калі я выкапаў яму футаў на два глыбінёю, цяжкая зямля з шумам асела, і я не адважыўся капаць далей. Я затаіўся і доўга ляжаў на падлозе, баючыся паварушыцца. Пасля гэтага я не думаў пра падкоп.

Адзначу адзін цікавы факт: уражанне, якое зрабілі на мяне марсіяне, было такое, што я не спадзяваўся на перамогу людзей, дзякуючы якой змог бы выратавацца. Аднак на чацвёртую ці пятую ноч пачуліся гарматныя выстралы.

Была глыбокая ноч і месяц ярка свяціў. Марсіяне прынялі экскаватар і некуды схаваліся; толькі на некаторай адлегласці ад ямы стаяў баявы трыножак, а ў адным з вуглоў ямы мнагарукая машына прадаўжала працаваць якраз пад шчылінаю, у якую я глядзеў. У яме было зусім цёмна, за выключэннем тых мясцінаў, куды падала месячнае святло ці водбліск мнагарукай машыны, якая парушала цішыню сваім лязгатам. Ноч была ясная, ціхая. Месяц адзінока панаваў у небе, адна толькі зорка парушала яго адзіноту. Раптам пачуўся брэх сабакі, і гэты знаёмы гук прымусіў мяне насцярожыцца. Потым вельмі выразна я пачуў гул, быццам грукат цяжкіх гарматаў. Я налічыў шэсць выстралаў і пасля доўгага перапынку — яшчэ шэсць. Потым усё заціхла.

IV. Смерць святара

Гэта адбылося на шосты дзень нашага зняволення. Я глядзеў у шчыліну і нечакана адчуў, што я адзін. Святар, які толькі што стаяў побач са мною і адштурхоўваў мяне ад шчыліны, чамусьці пайшоў у пасудамыйку. У цемнаце я пачуў, што святар п'е. Я працягнуў руку і намацаў бутэльку бургундскага.

Некалькі хвілінаў мы валтузіліся. Бутэлька ўпала і разбілася. Мы стаялі адзін перад адным, цяжка дыхаючы, сціскаючы кулакі. Нарэшце я стаў паміж ім і запасам правізіі і сказаў, што вырашыў увесці строгую дысцыпліну. Я падзяліў увесь запас прадуктаў так, каб яго хапіла на дзесяць дзён.

Днём ён зноў спрабаваў падабрацца да прыпасаў. Я быў задрамаў, але адразу схамянуўся. Цэлы дзень і цэлую ноч мы прасядзелі адзін перад адным; я смяротна стаміўся, але быў цвёрды; ён хныкаў і скардзіўся на нясцерпны голад. Я ведаю, што так прайшлі ноч і дзень, але мне здавалася тады і нават цяпер здаецца, што гэта працягвалася цэлую вечнасць.

Пастаянныя спрэчкі паміж намі прывялі нарэшце да адкрытай канфрантацыі. На працягу двух доўгіх дзён мы сварыліся напаўголасу, спрачаліся. Калі-нікалі я не мог стрымліваць сябе і біў яго, іншы раз ласкава пераконваў, аднаго разу я нават спрабаваў спакусіць яго апошняй бутэлькай бургундскага: у кухні была помпа для дажджавой вады, адкуль я мог напіцца. Але ні ўгаворы, ні пабоі не ўздзейнічалі, здавалася, ён страціў розум. Ён, як і раней, спрабаваў захапіць правізію і працягваў размаўляць услых сам з сабою. Ён паводзіў сябе вельмі неасцярожна, і кожную хвіліну нас маглі раскрыць. Неўзабаве я зразумеў, што ён зусім страціў розум, — я апынуўся ў цемнаце адзін на адзін з вар'ятам.

Мне здаецца, што і я ў той час быў не нармальны. Мяне мучылі дзікія, жудасныя сны. Як гэта не дзіўна, але я схільны думаць, што вар'яцтва святара было для мяне перасцярогаю: я напружана сачыў за сабою і таму мог разважна думаць.

На восьмы дзень святар пачаў гаварыць, і я нічым не мог стрымаць яго красамоўства.

— Гэта справядлівая кара, о божа, — паўтараў ён штохвілінна, — справядлівая! Знішчы мяне і ўвесь род мой. Мы саграшылі, мы ўпалі ў грэх… Паўсюль людзі мучыліся, бедныя змешваліся з прахам, а я маўчаў. Мае пропаведзі — глупства, о божа мой, што за глупства! Я павінен быў маўчаць і, не шкадуючы жыцця свайго, заклікаць да пакаяння, да пакаяння!.. Прыгнятальнікі бедных і пакутнікаў! Караючая рука боская!..

Потым ён зноў успомніў аб правізіі, да якой я яго не дапускаў, прасіў мяне, плакаў, пагражаў. Ён пачаў павышаць голас; я прасіў не рабіць гэтага; ён зразумеў сваю ўладу нада мною і пачаў пагражаць, што будзе крычаць і прыцягне ўвагу марсіянаў. Спярша я напалохаўся, але потым зразумеў, што калі я ўступлю яму, то нашы шансы на выратаванне зменшацца. Я адмовіў яму, хоць і не быў упэўнены, што ён рэалізуе сваю пагрозу. Гэтым днём ва ўсякім выпадку гэтага не адбылося. Ён гаварыў гучней і гучней увесь восьмы і дзевяты дзень; гэта былі пагрозы, просьбы, парывы неразумнага шматслоўнага раскайвання ў абыякавым, недастойным служэнні богу. Мне стала шкада яго. Крыху паспаўшы, ён зноў пачаў гаварыць, на гэты раз так гучна, што я вымушаны быў умяшацца.

— Маўчыце! — прасіў я.

Ён апусціўся на калені ў цемнаце каля катла.

— Я надта доўга маўчаў, — сказаў ён так моцна, што яго павінны былі пачуць у яме, — цяпер я павінен сведчыць. Гора гэтаму незаконнаму гораду! Гора! Гора! Гора! Гора насельнікам Зямлі, бо ўжо прагучала труба.

— Змоўкніце! — прахрыпеў я, сцепаючыся ад думкі, што марсіянін нас пачуў. — Богам прашу, змоўкніце!..

— Не! — усклікнуў ён гучна, падымаючыся і працягваючы наперад рукі. — Выкажы! Слова божае ў маіх вуснах.

За тры скачкі ён апынуўся каля дзвярэй у кухню.

— Я павінен сведчыць! Я іду! Я і так доўга марудзіў.

Я схапіў сякач, што вісеў на сцяне, і кінуўся за ім. Ад страху мяне ахапіла шаленства. Я дагнаў яго пасярод кухні. Паддаючыся апошняму парыву чалавекалюбства, я павярнуў вастрыё нажа на сябе і стукнуў святара ручкаю. Ён упаў ніцма на падлогу. Хістаючыся, я пераступіў цераз яго і спыніўся, цяжка дыхаючы. Ён ляжаў нерухома.

Раптам я пачуў шум звонку, як быццам абсыпалася тынкоўка, і трохвугольная адтуліна ў сцяне закрылася. Я зірнуў уверх і ўбачыў, што мнагарукая машына рухаецца міма шчыліны. Адно са шчупальцаў варушылася сярод абломкаў. Паказалася другое шчупальца, заслізгала па абваленых бэльках. Я замёр з жаху. Потым я ўбачыў нешта накшталт празрыстай пласцінкі, якая прыкрывала пачварны твар і вялікія цёмныя вочы марсіяніна. Металічны спрут выкручваўся, шчупальца паволі прасоўвалася ў праём.

Я адскочыў, спатыкнуўся аб святара і спыніўся каля дзвярэй пасудамыйкі. Шчупальца прасунулася на ярды два ў кухню, выкручваючыся і паварочваючыся ва ўсе бакі. Некалькі секунд я стаяў як зачараваны, гледзячы на яго павольнае, штуршкападобнае набліжэнне. Потым ціха выкрыкнуў ад страху, кінуўся ў пасудамыйку. Я так дрыжаў, што ледзь стаяў на нагах. Адчыніўшы дзверы ў вугальны падвал, я апынуўся ў цемнаце; глядзеў праз шчыліну ў дзвярах і прыслухоўваўся. Ці заўважыў мяне марсіянін? Што ён там робіць?

У кухні штосьці паволі рухалася, чаплялася за сцены, выдаючы лёгкі металічны звон, нібы звязка ключоў на колцы. Затым якоесьці цяжкае цела — я добра ведаю якое, — павалаклося па падлозе кухні да адтуліны. Я не стрымаўся, падышоў да дзвярэй і зірнуў у кухню. У трохвугольнай, асветленай сонцам адтуліне я ўбачыў марсіяніна ў мнагарукай машыне, які напамінаў Брыярэя; ён уважліва разглядваў галаву святара. Я адразу ж падумаў, што ён здагадаецца аб маёй прысутнасці па глыбокай ране.

Я папоўз у вугальны падвал, зачыніў дзверы і ў цемры, стараючыся не шумець, пачаў закопвацца ў вугаль і навальваць на сябе дровы. Кожную хвіліну я сцішваўся і прыслухоўваўся, каб пачуць наверсе рух шчупальца марсіяніна.

Нечакана лёгкае металічнае пастукванне зноў аднавілася. Шчупальца паволі рухалася па кухні. Усё бліжэй і бліжэй — яно ўжо ў пасудамыйцы. Я спадзяваўся, што мяне не кране. Я пачаў маліцца. Шчупальца шкрабанула па дзвярах склепа. Настала цэлая вечнасць амаль невыноснага чакання; я пачуў, як стукнула клямка. Ён знайшоў дзверы! Марсіяне разумеюць, што такое дзверы!

Шчупальца праваждалася з клямкай каля хвіліны; потым дзверы адчыніліся.

У цемры я ледзь бачыў гэты гнуткі адростак, які больш за ўсё напамінаў слановы хобат; шчупальца набліжалася да мяне, мацала сцяну, кускі вугалю, дровы і столь. Гэта быў нібы чорны чарвяк, які паварочваў сваю сляпую галаву.

Шчупальца кранула абцас майго чаравіка. Я ледзь не закрычаў, але стрымаўся, учапіўшыся зубамі ў руку. З хвіліну ўсё было ціха. Раптам, нечакана шчоўкнуўшы, яно схапіла нешта, — мне падалося, што мяне! — і нібы стала аддаляцца ад склепа. Але я не быў у гэтым упэўнены. Відаць, яно захапіла кусок вугалю.

Выкарыстаўшы выпадак, я выпрастаў здранцвелыя ногі і рукі і прыслухаўся. Я старанна маліўся — хоць бы выратавацца.

Я не ведаў, ці дацягнецца яно да мяне. Раптам моцным кароткім ударам яно зачыніла дзверы склепа. Я чуў, як яно зашуршэла па кладоўцы, як перамяшчаліся бляшанкі з бісквітамі, як разбілася бутэлька. Потым новы стук у дзверы склепа. Потым цішыня і бясконца пакутлівае чаканне.

Пайшло ці не?

Нарэшце я вырашыў, што пайшло.

Шчупальца больш не вярталася ў вугальны склеп; але я праляжаў увесь дзесяты дзень у цемнаце, закапаўшыся ў вугаль, не рызыкуючы вылезці нават, каб напіцца: мне страшэнна хацелася піць. Толькі на адзінаццаты дзень я адважыўся выйсці са свайго сховішча.

V. Цішыня

Перш чым пайсці ў кладоўку, я запёр дзверы з кухні ў пасудамыйку. Але кладоўка была пустая; правізія ўся знікла — да апошняй крошкі. Відаць, марсіянін усё забраў. Упершыню за гэтыя дзесяць дзён мяне ахапіў адчай. Не толькі ў гэты дзень, але і ў два наступныя я нічога не еў.

Рот і горла перасохлі, я моцна аслабеў. Я сядзеў у пасудамыйцы ў цемнаце, страціўшы ўсялякую надзею. Мне мірсціліся ўсякія стравы і здавалася, што я аглух, так як гукі, якія я прывык чуць з боку ямы, абсалютна заціхлі. У мяне нават не хапіла сілы, каб бясшумна падпаўзці да шчыліны ў кухні, а я б гэта зрабіў.

На дванаццаты дзень горла так перасохла, што я, рызыкуючы паявіцца перад марсіянамі, пачаў круціць скрыпучую помпу каля ракавіны і здабыў каля дзвюх шклянак цёмнай мутнай вадкасці. Вада асвяжыла мяне, і я крыху павесялеў, бачачы, што на шум ад помпы не паявілася ніводнага шчупальца.

На працягу гэтых дзён я многа думаў пра святара і яго смерць, але думкі мае блыталіся і разбягаліся.

На трынаццаты дзень я выпіў яшчэ крыху вады і ў дрымоце думаў пра ежу, выношвачы фантастычныя, нерэальныя планы ўцёку. Як толькі я пачынаў драмаць, мяне мучылі кашмары: то смерць святара, то раскошныя піры. Але і ў сне і на самой справе я адчуваў страшэнны боль у горле і, прачынаючыся, піў і піў бясконца. Святло, якое пранікла ў пасудамыйку, было цяпер не шэраватым, а чырванаватым. Нервы ў мяне былі так разладжаны, што гэта святло здавалася мне крывавым.

На чатырнаццаты дзень я пайшоў у кухню і вельмі здзівіўся, убачыўшы, што трэшчына ў сцяне зарасла чырвонай травою і паўзмрок набыў чырванаватае адценне.

Раніцаю на пятнаццаты дзень я пачуў у кухні нейкія дзіўныя, вельмі знаёмыя гукі. Я прыслухаўся і вырашыў, што гэта, відаць, скавыча і драпаецца сабака. Увайшоўшы ў кухню, я ўбачыў сабачую морду, прасунутую ў шчыліну праз зараслі чырвонай травы. Я вельмі здзівіўся. Пачуўшы мяне, сабака адрывіста забрахаў.

Я падумаў, што калі ўдасца заманіць яго ў кухню без шуму, то я заб'ю яго і з'ем; ва ўсякім выпадку, лепш яго забіць, каб не выдацца марсіянам.

Я папоўз да яго, ласкава паклікаў шэптам:

— Пёсік! Пёсік!

Але сабака знік.

Я прыслухаўся — не, я не аглух: у яме на самай справе ціха. Чуўся толькі нейкі гук, падобны на лопат крылаў, ды яшчэ рэзкае карканне — і больш нічога.

Я доўга ляжаў каля шчыліны, не адважваючыся рассунуць чырвоны зараснік. Раз ці два я чуў лёгкі шорах — быццам сабака дзесьці ўнізе бегаў па пяску. Чуў, як мне здавалася, шастанне крылаў, і толькі. Нарэшце, асмеліўшыся, я выглянуў вонкі.

У яме нікога. Толькі ў адным вугле зграя варон змагалася за астанкі мерцвякоў, выссаных марсіянамі.

Я глядзеў, не верачы сваім вачам. Ніводнай машыны. Яма апусцела; у адным вугле — куча шэравата-блакітнага пылу, у другім — некалькі алюмініевых палосаў ды чорныя птушкі над чалавечымі астанкамі.

Я паволі пралез праз чырвоны зараснік і стаў на кучу шчэбеню. Перада мною была адкрыта прастора, толькі ззаду, на поўначы, гарызонт быў закрыты разбураным домам, — і нідзе я не бачыў ніякіх прыкмет марсіянаў. Яма пачыналася якраз каля маіх ног, але па шчэбеню можна было ўскарабкацца на кучу абломкаў. Значыць, я выратаваўся! Шчасце перапоўніла мае грудзі.

Некалькі хвілінаў я стаяў і разважаў, потым у парыве рашучай смеласці, з радасным сэрцам ускарабкаўся на вяршыню развалінаў, пад якімі так доўга быў зажыва пахаваны.

Я агледзеўся яшчэ раз. На поўнач таксама ніводнага марсіяніна.

Апошні раз я бачыў гэтую частку Шына пры дзённым святле; тут была віхлястая вуліца — добраўпарадкаваныя белыя і чырвоныя домікі, абсаджаныя цяністымі дрэвамі. Цяпер я стаяў на кучы смецця, цэглы, гліны і пяску, густа зарослай нейкімі падобнымі на кактус, па калена вышынёю, чырвонымі раслінамі, якія заглушылі ўсю зямную расліннасць. Дрэвы вакол стаялі голыя, чорныя; па яшчэ жывых ствалах браліся чырвоныя парасткі.

Вакольныя дамы былі разбураны, але ніводзін не згарэў; сцены ўцалелі да другога паверха, але ўсе вокны былі разбітыя, дзверы сарваныя. Чырвоная трава спорна расла нават у пакоях. Пада мною ў яме вароны біліся за рэшткі былых жывых істотаў. Над развалінамі лятала мноства птушак. Па сцяне аднаго дома асцярожна спускалася выпетралая кошка; але прыкметаў людзей я нідзе не бачыў.

Дзень пасля майго зняволення здаваўся мне асляпляльным, неба — ярка-блакітным. Лёгкі ветрык паціху варушыў чырвоную траву, якая разраслася паўсюль, нібы бур'ян. А якім салодкім было паветра!

VI. Што зрабілі марсіяне за два тыдні

Некалькі хвілінаў я стаяў на кучы смецця і абломкаў, стаяў хістаючыся, забыўшыся абсалютна пра небяспеку. У той смярдзючай бярлозе, адкуль я толькі што вылез, я ўвесь час думаў толькі аб грознай для мяне небяспецы. Я не ведаў, што адбылося за гэтыя дні, не чакаў такога захапляльнага відовішча. Я чакаў убачыць Шын у развалінах — перада мною рассцілаўся дзіўны і злавесны ландшафт, быццам на іншай планеце.

У тую хвіліну я адчуў тое, што не пад сілу адчуць чалавеку, гэта пачуццё знаёмае, відаць, толькі жывёлінам. Я быў падобны на труса, які вярнуўся да сваёй норкі і ўбачыў, што землякопы знішчылі дарэшты яго жыллё. Тады я ўпершыню цьмяна адчуў тое, што потым стала зразумелым, што гняло мяне ўжо некалькі дзён, — пачуццё развенчанасці, разуменне таго, што я ўжо не цар Зямлі, а жывёліна сярод іншых стварэнняў пад пятою марсіянаў. З намі будзе тое ж, што з іншымі жывёлінамі, — нас будуць адсочваць, вынішчаць, а мы будзем уцякаць і хавацца: царства чалавека кончылася.

Гэта думка мільганула і знікла, і мяне апанавала пачуццё голаду: я ж столькі часу не еў! Непадалёку ад ямы, за агароджаю, зарослаю чырвонаю травою, я заўважыў ацалелы кусочак саду. Гэта мяне абнадзеіла, і я пачаў прабірацца, вязнучы па калені, а то і па шыю ў чырвонай траве і адчуваючы сябе ў бяспецы пад яе прыкрыццем. Сцяна саду была каля шасці футаў вышынёю, і калі я паспрабаваў ускарабкацца на яе, аказалася, што я не магу нават падняць нагу. Я прайшоў далей паўз сцяны да вугла, дзе ўбачыў штучны пагорак, узабраўся на яго і саскочыў у сад. Тут я знайшоў некалькі цыбулін шпажніку і шмат дробнай морквы. Сабраўшы ўсё гэта, я пералез цераз разбураную сцяну і пайшоў у напрамку да К'ю паміж дрэвамі, спавітымі багровым і кармінавым зараснікам; гэта было падобна на прагулку сярод крывавых сталактытаў. Я думаў толькі пра адно: набраць чым больш ядомай садавіны і гародніны і бегчы, уцячы чым найхутчэй з гэтай праклятай, непадобнай на зямную, мясцовасці!

Непадалёку я знайшоў у траве кучку грыбоў і з'еў іх, затым наткнуўся на цёмную палоску праточнай вады — там, дзе раней былі лугі. Дробязны пажытак толькі ўзмацніў мой голад. Спачатку я не мог зразумець, адкуль узялася гэта вільгаць у разгары гарачага, сухога лета, але потым здагадаўся, што яе спарадзіў трапічна-буйны рост чырвонай травы. Як толькі гэта незвычайная расліна сустракала ваду, яна вельмі хутка дасягала гіганцкіх памераў і густа разрасталася. Яе насенне трапіла ў ваду Ўэй і Тэмзы, і хуткія на рост парасткі неўзабаве пакрылі абедзве ракі.

У Путні, як я пасля ўбачыў, мост быў амаль увесь у зарасніку травы; каля Рычманда воды Тэмзы разліліся шырокай, але неглыбокай плынню па лугах Хэмптана і Туікенхэма. Чырвоная трава ішла следам за разлівам, і неўзабаве ўсе разбураныя вілы ў даліне Тэмзы зніклі ў ружовай дрыгве, на ўскраіне якой я быў: чырвоная трава схавала сляды апусташэння, пакінутага марсіянамі.

Пасля гэта чырвоная трава знікла гэтак жа хутка, як і вырасла. Яе вынішчыла хвароба, выкліканая, наколькі можна думаць, невядомымі бактэрыямі. Справа ў тым, што дзякуючы натуральнаму адбору ўсе зямныя расліны выпрацавалі ў сабе здольнасць супраціўляцца бактэрыяльным захворванням, яны ніколі не гінуць без упартай барацьбы; але чырвоная трава засыхала на корані. Лісты яе хварэлі, зморшчваліся і станавіліся кволыя. Пры лёгкім дотыку яны адвальваліся, і вада, якая спачатку памагала росту чырвонай травы, затым выносіла яе рэшткі ў мора.

Падышоўшы да вады, я, канешне, перш-наперш наталіў смагу. Я выпіў вельмі многа і, паміраючы ад голаду, пачаў жаваць лісты чырвонай травы, але яны аказаліся вадзяністымі, мелі агідны металічны прысмак. Я ўбачыў, што тут мелка, і смела пайшоў уброд, хоць чырвоная трава спавівала мне ногі. Але па меры набліжэння да ракі станавілася ўсё глыбейшаю вада, і я павярнуў назад, у бок Мортлейка. Я стараўся трымацца дарогі, арыентуючыся па развалінах прыдарожных вілаў, па платах і ліхтарах, і нарэшце дабраўся да ўзвышша, на якім стаіць Рохэмптан, — я быў ужо ў ваколіцах Путні.

Тут ландшафт змяніўся і страціў сваю незвычайнасць: паўсюль віднеліся сляды разбурэння. Дзе-нідзе мясцовасць была настолькі апустошаная, як быццам тут пранёсся цыклон, а праз некалькі дзесяткаў ярдаў трапляліся зусім некранутыя ўчасткі, дамы з акуратна спушчанымі жалюзямі і запёртымі дзвярамі, — здавалася, што людзі пакінулі іх на дзень-два ці проста там яны мірна спалі. Чырвоная трава расла тут не так густа, высокія дрэвы ўзбоч дарогі не мелі на сабе паўзучых чырвоных парасткаў. Я шукаў пад дрэвамі што-небудзь ядомае, але нічога не знайшоў; заходзіў у два бязлюдныя дамы, але ў іх, відаць, ужо пабывалі іншыя: яны былі абрабаваныя. Рэштку дня я праляжаў у кустоўі, бо зусім выбіўся з сіл і не мог ісці далей.

За ўвесь гэты час я не сустрэў ніводнага чалавека і не бачыў нідзе марсіянаў. На вочы трапілі два паджарыя сабакі, але абодва яны ўцяклі ад мяне, хоць я іх клікаў да сябе. Каля Рохэмптана я ўбачыў два чалавечыя шкілеты — не трупы, а шкілеты, — яны былі поўнасцю аб'едзеныя; у лесе я знайшоў параскіданыя косці кошак і трусоў і авечы чэрап. Але на касцях не было нават кусочка мяса, дарэмна я іх аблізваў.

Сонца зайшло, а я ўсё плёўся па дарозе ў Путні; тут марсіяне, відаць, прымянялі цеплавы прамень. У агародзе за Рэхэмптанам я накапаў маладой бульбы і крыху пад'еў. Адтуль адкрываўся від на Путні і раку. Змрочны і бязлюдны від: счарнелыя дрэвы, чорныя закінутыя разваліны ля падножжа гары, зарослыя чырвонаю травою балоты ў даліне разлітай ракі і мёртвая цішыня. Падумаўшы пра такую хуткую перамену, я раптам адчуў нейкі страх.

Я міжвольна падумаў, што ўсё чалавецтва вынішчана, змецена з твару зямлі і што я тут стаю адзін, апошні жывы чалавек. Каля самай вяршыны Путні-Хіла я знайшоў яшчэ адзін шкілет; рукі яго былі адарваныя і ляжалі за некалькі ярдаў ад пазваночніка. Крочачы далей, я паступова пераканаўся, што ўсе людзі тут знішчаны, акрамя некаторых уцекачоў накшталт мяне. Марсіяне, відаць, пайшлі далей у пошуку ежы, кінуўшы спустошаную краіну. Можа, цяпер яны разбураюць Берлін ці Парыж, калі толькі не рушылі на поўнач…

VII. Чалавек на вяршыні Путні-Хіла

Я правёў гэтую ноч у гасцініцы на вяршыні Путні-Хіла і спаў у пасцелі ўпершыню з часоў маіх уцёкаў у Лезерхэд. Не варта расказваць, як я дарэмна ламаўся ў дом, а потым убачыў, што ўваходныя дзверы запёртыя на клямку; як я знайшоў у нейкай каморцы, здаецца, пакоі прыслугі, чэрствую скарынку, абгрызеную пацукамі, і два слоікі кансерваваных ананасаў. Нехта ўжо аблазіў дом і спустошыў яго. Пазней я знайшоў у буфеце некалькі сухароў і сандвічаў, магчыма, не заўважаных маімі пяпярэднікамі. Сандвічы былі ўжо неядомыя, сухарамі ж я не толькі наталіў голад, але і набіў кішэні. Лямпы я не паліў, баючыся, што які-небудзь марсіянін у пошуках яды завітае ў гэтую частку Лонданскага графства. Перш чым улегчыся, я доўга хадзіў ад вакна да вакна і ўглядаўся, ці няма дзе-небудзь гэтых пачвараў. Спаў я кепска. Лежачы ў пасцелі, заўважыў сам пра сябе, што разважаю лагічна, чаго не было з часу стычкі з святаром. Усе наступныя дні я або нерваваўся, або абыякава і тупа адносіўся да ўсяго. Гэтай жа ноччу мой мозг, відаць, падмацаваны сілкаваннем, праясніўся, і я зноў пачаў лагічна мысліць.

Мяне даймалі тры рэчы: забойства святара, месцапрабыванне марсіянаў і лёс маёй жонкі. Пра першае я ўспамінаў без усякага адчування страху ці мукаў сумлення; я глядзеў на гэта як на рэальны факт, пра які непрыемна ўспамінаць, але віны не адчуваў. Тады, як і цяпер, я лічу, што крок за крокам я быў падведзены да гэтай успышкі, я стаў ахвяраю непазбежных абставінаў. Я не адчуваў сябе віноўным, аднак успамін пра гэта забойства не выходзіў з галавы. У начной цішы і змроку, калі адчуваеш блізкасць бажаства, я вяршыў суд над самім сабою; упершыню мне даводзілася быць у ролі абвінавачанага ва ўчынку, здзейсненым пад уплывам гневу і страху. Я прыпомніў усе нашы размовы з часу першай сустрэчы, калі ён, седзячы каля мяне і не звяртаючы ўвагі на маю смагу, паказваў на агонь і дым сярод развалінаў Уэйбрыджа. Мы былі розныя, дзейнічаць заадно не маглі; нас звёў сляпы выпадак. Калі б я ведаў, што будзе далей, я пакінуў бы яго ў Галіфордзе. Але я не мог нічога прадбачыць; зрабіць злачынства ж — значыць прадбачыць і дзейнічаць. Я расказаў усё, як ёсць. Сведкаў няма — я мог бы затаіць сваё злачынства. Але я расказаў пра ўсё, няхай чытач судзіць мяне.

Калі ж нарэшце я прымусіў сябе не думаць пра сваё злачынства, я пачаў разважаць пра марсіянаў і пра жонку. Што да першых, то ў мяне не было даных для якіх-небудзь вывадаў, я мог прадказаць што заўгодна. Другі пункт быў не менш складаным. Ноч ператварылася ў кашмар. Я сядзеў на пасцелі, узіраючыся ў цемнату. Я Маліўся аб тым, каб цеплавы прамень раптоўна і без мучэнняў абарваў яе жыццё. Я яшчэ не маліўся пасля той ночы, калі вяртаўся з Лезерхэда. Праўда, будучы на валасок ад смерці, я мармытаў малітвы механічна, нібы язычнік свае заклінанні. Цяпер жа я маліўся па-сапраўднаму, усім сваім розумам і воляю, у змроку, які хаваў і бажаство. Дзіўная ноч! Яна падалася мне яшчэ больш незвычайнаю досвіткам, калі я, памаліўшыся богу, крадком выбіраўся з дому, як пацук, тым не менш я быў ніжэйшаю жывёлінай, якую могуць запраста злавіць і забіць. Можа, і жывёліны па-свойму моляцца богу. Гэта вайна, па крайняй меры, навучыла нас спачуваць тым пазбаўленым розуму істотам, якія знаходзяцца пад нашай уладаю.

Раніца была ясная і цёплая. На ўсходзе ружавела неба і клубіліся залатыя аблокі. На дарозе з вяршыні Путні-Хіла ў бок Уімблдона бачны былі сляды той панічнай людской плыні, якая рушыла адсюль да Лондана ноччу на панядзелак, калі пачалася бітва з марсіянамі: двухкалёсная ручная цялежка з надпісам «Томас Лоб, зяленіўшчык, Нью-Молдзен», са зламаным колам і разбітаю бляшанаю скрынкаю; чыйсьці саламяны капялюш, утаптаны на ўсохлую цяпер гразь; а на вяршыні Ўэст-Хіла — асколкі разбітага шкла з плямамі крыві каля перакуленай калоды для вадапою. Я ішоў паволі, не ведаючы, як мне далей быць. Я хацеў прабрацца ў Лезерхэд, хоць і ведаў, што адшукаць там жонку няма надзеі. Несумненна, калі смерць нечакана не заспела яе родных, то яны ўцяклі адтуль разам; але мне здавалася, што там я змог бы даведацца, куды зніклі жыхары Сэрэя. Я хацеў знайсці жонку, але не ведаў, як яе знайсці, я сумаваў па ёй, я сумаваў па ўсім чалавецтве. Я востра адчуваў сваю адзіноту. На скрыжаванні я павярнуў і накіраваўся да абшырнай Уімблдонскай раўніны.

На цёмнай глебе выдзяляліся жоўтыя плямы зелля і ракітніку; чырвонай травы не было відаць. Я асцярожна прабіраўся краем адкрытай прасторы. Між тым узышло сонца, заліваючы ўсё навокал сваім жыватворным святлом. У лужы пад дрэвам я ўбачыў вывадак галавасцікаў і спыніўся. Я глядзеў на іх, вучачыся ў іх жыццёвай упартасці. Раптам я рэзка павярнуўся: адчуў, што за мной назіраюць, і, прыгледзеўшыся, заўважыў, што нехта хаваецца ў кустах. Пастаяўшы, я зрабіў крок да кустоў; адтуль высунуўся чалавек, узброены цесаком. Я наблізіўся да яго. Ён моўчкі стаяў, не варушыўся і глядзеў на мяне.

Падышоўшы бліжэй, я ўбачыў, што ўвесь у пыле, гразі, зусім як я, — можна падумаць, што яго правалаклі праз каналізыцыйную трубу. Падышоўшы яшчэ бліжэй, я ўбачыў, што адзенне на ім усё ў зялёных плямах глею, у карычневых лапіках засохлай гліны і ў сажы. Чорныя валасы падалі на вочы, твар быў брудны, асунуты так, што я адразу не мог пазнаць чалавека. На яго падбародку чырванеў незажывелы рубец.

— Стой! — закрычаў ён, калі я падышоў да яго на адлегласці дзесяці ярдаў. Я спыніўся. Голас у яго быў хрыплы. — Адкуль вы ідзяце? — спытаў ён.

Я асцярожна назіраў за ім.

— Я іду з Мортлейка, — адказаў я. — Мяне засыпала каля ямы, якую марсіяне выкапалі каля свайго цыліндра… Я выкарабкаўся адтуль і выратаваўся.

— Тут няма ніякай ежы, — заявіў ён. — Гэта мая зямля. Увесь гэты пагорак да ракі ў той бок да Клэмхема і да выгану. Ежы тут знойдзецца толькі на аднаго. Куды вы ідзяце?

Я адказаў не адразу.

— Не ведаю, — сказаў я. — Я прасядзеў у развалінах трынаццаць ці чатырнаццаць дзён. Я не ведаю, што здарылася за гэты час.

Ён недаверліва паглядзеў на мяне, потым твар яго змяніўся.

— Я не збіраюся тут заставацца, — сказаў я, — і думаю пайсці ў Лезерхэд: там я пакінуў жонку.

Ён паказаў на мяне пальцам.

— Дык гэта вы, — спытаў ён, — чалавек з Уокінга? Дык вас не забілі пад Уэйбрыджам?

У тую ж хвіліну і я пазнаў яго.

— Вы той самы артылерыст, які зайшоў да мяне ў сад?

— Віншую! — сказаў ён. — Нам пашанцавала. Падумаць толькі, што гэта вы!

Ён падаў мне руку, я паціснуў яе.

— Я прапоўз па дажджавой трубе, — працягваў ён. — Яны не ўсіх перабілі. Калі яны пайшлі, я палямі прабраўся да Ўолтана. Але паслухайце… Не прайшло і шаснаццаці дзён, а вы зусім сівы. — Раптам ён аглянуўся цераз плячо. — Гэта грак, — сказаў ён. — Цяпер заўважаеш нават цень ад птушынага крыла. Тут вельмі ж адкрытая мясціна. Давайце схаваемся ў кусты і паталкуем.

— Вы бачылі марсіянаў? — спытаў я. — З тых часоў, як я выбраўся…

— Яны пайшлі на Лондан, — перабіў ён. — Мне думаецца, яны там учынілі вялікі лагер. Ноччу над Хэмпстэдам усё неба свеціцца. Як над вялікім горадам. І відаць, як рухаюцца іх цені. А днём іх не відаць. Бліжэй не паказваліся… — Ён палічыў на пальцах. — Вось ужо пяты дзень… Тады двое з іх цягнулі нешта вялікае к Хамерсміту. А пазамінулую ноч… — Ён спыніўся і шматзначна дадаў: — …паявіліся нейкія агні і ў паветры нешта насілася. Я думаю, яны пабудавалі лятальную машыну і спрабуюць лятаць.

Я залез глыбей у кусты і ўсеўся на зямлю.

— Значыць, з чалавецтвам будзе скончана… — сказаў я. — Калі гэта ім удасца, яны запраста абляцяць вакол свету…

Ён кіўнуў.

— Яны абляцяць. Але… Тады тут стане крыху лягчэй. Але ўрэшце… — Ён паглядзеў на мяне. — Хіба вам не ясна, што з чалавецтвам ужо пакончана? Я ў гэтым перакананы. Мы знішчаны… Разбітыя…

Я паглядзеў на яго. Як ні дзіўна, гэта думка, такая відавочная, не прыходзіла мне ў галаву. Я ўсё яшчэ крыху на нешта спадзяваўся, — відаць, па прывычцы. Ён рашуча паўтарыў:

— Разбітыя!

— Усё кончана, — сказаў ён. — Яны страцілі аднаго, толькі аднаго. Яны здорава ўмацаваліся і разбілі найвялікшую дзяржаву ў свеце. Яны растапталі нас. Гібель марсіяніна пад Уэйбрыджам была выпадковасцю. І гэтыя марсіяне толькі піянеры. Яны прадаўжаюць прыбываць. Гэтыя зялёныя зоркі, я не бачыў іх ужо пяць ці шэсць дзён, але ўпэўнены, што яны кожную ноч дзе-небудзь падаюць. Што рабіць? Мы пераможаныя. Мы разбітыя.

Я нічога не адказаў. Я сядзеў, моўчкі глядзеў перад сабою, дарэмна стараючыся чаму-небудзь пярэчыць.

— Гэта нават не вайна, — прадаўжаў артылерыст. — Хіба можа быць вайна паміж людзьмі і мурашкамі?

Я раптам успомніў ноч у абсерваторыі.

— Пасля дзесятага выстралу яны больш не стралялі з Марса, па крайняй меры да прыбыцця першага цыліндра.

— Адкуль вы ведаеце? — спытаў артылерыст.

Я растлумачыў. Ён задумаўся.

— Што-небудзь здарылася з пушкаю? — сказаў ён. — Ды толькі што з таго? Яны зноў яе наладзяць. Няхай сабе гэта зойме пэўны час, хіба гэта што зменіць? Людзі — і мурашкі. Мурашкі будуюць горад, жывуць сваім жыццём, вядуць войны, здзяйсняюць рэвалюцыі, пакуль яны не перашкаджаюць людзям; калі ж яны перашкаджаюць, то іх проста прыбіраюць са свету. Мы сталі цяпер мурашкамі. Толькі…

— Што? — спытаў я.

— Мы ядомыя мурашкі.

Мы моўчкі пераглянуліся.

— А што яны з намі зробяць? — спытаў я.

— Вось пра гэта я і думаю, — адказаў ён, — увесь час думаю. З Уэйбрыджа я пайшоў на ўсход і ўсю дарогу думаў. Я назіраў. Людзі страцілі розум, яны нылі і хваляваліся. Я не люблю ныць. Мне даводзілася глядзець смерці ў вочы. Я не алавяны салдацік і ведаю, што паміраць, — добра гэта ці дрэнна, — усё роўна давядзецца. А выратуецца той, хто не згубіць галаву. Я бачыў, што ўсе накіраваліся на ўсход. Я сказаў сабе: «Ежы там не хопіць на ўсіх», і павярнуў у адваротны бок. Я харчаваўся каля марсіянаў, як верабей каля чалавека. А яны там, — ён паказаў рукою, — дохнуць ад голаду, топчуць і рвуць адзін аднаго…

Ён паглядзеў на мяне і неяк збянтэжыўся.

— Канешне, — сказаў ён, — многім, у каго былі грошы, удалося ўцячы ў Францыю. — Ён зноў паглядзеў на мяне з нейкім вінаватым выглядам і прадаўжаў: — Ежы тут дастаткова. У лаўках ёсць кансервы, віно, спірт, мінеральныя воды; а калодзежы і вадаправоды пустыя. Дык вось, я вам скажу, пра што я калі-нікалі думаў. Яны разумныя істоты, сказаў я сабе, і, здаецца, хочуць нас пажыраць. Спачатку яны знішчаць нашы караблі, машыны, пушкі, гарады, увесь парадак і арганізацыю. Усё гэта будзе разбурана. Калі б мы былі такія маленькія, як мурашкі, мы б маглі сігануць у якую-небудзь шчыліну. Але мы не мурашкі. Мы занадта вялікія для гэтага. Вось мой першы вывад. Ну што?

Я пагадзіўся.

— Вось пра што я падумаў перш за ўсё. Ладна, цяпер далей: нас можна лавіць як заўгодна. Варта марсіяніну толькі прайсці некалькі міляў, каб натрапіць на кучу людзей. Я бачыў, як адзін марсіянін у ваколіцах Уондсварта разбураў дамы і капашыўся ў абломках. Але так паводзіць сябе яны будуць нядоўга. Як толькі яны знішчаць нашы пушкі і караблі, разбураць чыгункі і зробяць усё, што збіраюцца зрабіць, то пачнуць лавіць нас сістэматычна, выбіраць лепшых, запіраць іх у клеткі. Вось што яны пачнуць неўзабаве рабіць. Яны яшчэ не ўзяліся за нас як трэба! Хіба вы не бачыце?

— Не ўзяліся?! — усклікнуў я.

— Не, не ўзяліся. Усё, што адбылося, адбылося па нашай віне: мы не зразумелі, што трэба сядзець спакойна, дакучалі ім нашымі гарматамі і рознай ерундою. Мы страцілі галовы і кучамі кідаліся ад іх туды, дзе небяспека была такой жа. Ім пакуль не да нас. Яны заняты сваёю справаю, майструюць тое, што не змаглі захапіць з сабою, рыхтуюцца сустрэць тых, хто павінен яшчэ прыбыць. Магчыма, што цыліндры часова перасталі падаць таму, што марсіяне баяцца трапіць на сваіх жа. Замест таго каб, як быдла, кідацца ў розныя бакі ці наладжваць дынамічныя падкопы, спадзеючыся ўзарваць пачвараў, нам трэба было б дастасавацца да новых умоў. Вось што я думаю. Гэта не зусім тое, да чаго імкнулася да гэтага часу чалавецтва, але затое гэта адпавядае патрабаванням жыцця. Я і дзейнічаў, кіруючыся гэтым прынцыпам. Гарады, дзяржавы, цывілізацыя, прагрэс — усё гэта ў мінулым. Гульня прайграная. Мы разбітыя.

— Але калі так, то навошта тады жыць?

Артылерыст з хвіліну глядзеў на мяне.

— Так, канцэртаў не будзе, магчыма, на працягу бліжэйшага мільёна гадоў ці каля гэтага; не будзе Каралеўскай акадэміі мастацтваў, не будзе рэстаранаў з закускамі. Калі вы гоніцеся за гэтымі дабротамі, я думаю, што ваша карта бітая. Калі вы свецкі чалавек, не можаце есці гарошак нажом ці смаркацца без хустачкі, то лепш забудзьцеся гэта. Гэта ўжо нікому не патрэбна.

— Вы хочаце сказаць…

— Я хачу сказаць, што людзі, падобныя на мяне, будуць жыць дзеля прадаўжэння чалавечага роду. Я асабіста цвёрда вырашыў жыць. І калі я не памыляюся, вы таксама неўзабаве пакажаце, на што вы здольны. Нас не вынішчаць. Не. Я не хачу, каб мяне злавілі, прыручылі, адкормлівалі і гадавалі, як быка. Бр… Успомніце толькі гэтых карычневых спрутаў.

— Вы хочаце сказаць…

— Іменна. Я буду жыць. Пад іх пятою. Я ўсё разлічыў, пра ўсё падумаў. Мы, людзі, разбітыя. Мы надта мала ведаем. Мы яшчэ многаму павінны вучыцца, перш чым спадзявацца на поспех. І мы павінны жыць і зберагчы сваю свабоду, пакуль будзем вучыцца. Зразумела? Вось што нам трэба рабіць.

Я глядзеў на яго са здзіўленнем, глыбока крануты гэтай рашучасцю.

— Божа мой! — усклікнуў я. — Дык вы сапраўдны чалавек. — Я схапіў яго за руку.

— Праўда? — сказаў ён, і яго вочы ўспыхнулі. — Здорава я ўсё прыдумаў?

— Працягвайце, — сказаў я.

— Тыя, хто не хоча трапіць у палон, павінны быць гатовымі да ўсяго. Я гатовы да ўсяго. Не кожны чалавек здольны ператварыцца ў дзікага звера. Таму я і прыглядаўся да вас. Я сумняваўся ў вас. Вы худы, сухі. Я ж не ведаў, што вы той чалавек з Уокінга; не ведаў, што вы былі зажыва пахаваны. Усе людзі, якія жылі ў гэтых дамах, усе гэтыя нікчэмныя канцылярскія чынушы нічога не вартыя. У іх няма мужнасці, няма гордасці, яны пазбаўлены здольнасці жадаць і марыць. А без гэтага чалавек — нішто. Яны вечна спяшаюцца на работу, — я бачыў іх тысячамі, — са сняданкам у кішэні, яны бягуць, як вар'яты, думаючы толькі пра тое, як бы трапіць на цягнік, баяцца, што іх звольняць, калі яны спозняцца. Працуюць яны абыякава; потым спяшаюцца дамоў, баючыся спазніцца на абед; вечарам сядзяць дома, бо асцерагаюцца хадзіць па глухіх вуліцах; спяць з жонкамі, з якімі ажаніліся з-за грошай, спадзеючыся добра забяспечыць свой нікчэмны лёс. Жыццё іх падстрахавана ад няшчасных выпадкаў. У нядзельныя дні яны дрыжаць за сваю душу. Як быццам пекла створана для трусападобных! Такім людзям, безумоўна, марсіяне будуць усяляк спрыяць. Чыстыя прасторныя клеткі, дастатковае харчаванне, парадак і нагляд, ніякіх клопатаў. Пабегаўшы з пустым страўнікам па палях і лугах, яны самі прыйдуць і не пакрыўдзяцца, калі іх зловяць. А праз нейкі час нават будуць рады. Яны будуць здзіўляцца, як гэта раней яны жылі без марсіянаў. Уяўляю ўсіх гэтых гуляк, сутэнёраў і святош… Магу ўявіць, — дадаў ён з нейкай незразумелаю ўхмылкаю. — Сярод іх арганізуюцца розныя секты… Многае з таго, што я бачыў раней, я зразумеў поўна толькі ў апошнія дні. Будзе многа адкормленых вар'ятаў, якія проста змірацца з усім, іншыя ж будуць мучыцца тым, што гэта несправядліва і што яны павінны пайсці на нешта важнае. Калі большасць людзей мае патрэбу ў нейкай важнай справе, слабыя і тыя, каторыя самі сябе расслабляюць бясконцымі разважаннямі, прыдумляюць рэлігію, бяздзейсную, з пропаведдзю пакорнасці перад сілаю, перад божаю воляй. Вы, напэўна, з гэтым сустракаліся. Гэта — прыхаваная боязь, абы быць далей ад справы. У гэтых клетках яны будуць набожна распяваць псалмы і малітвы. А іншыя, не такія прастакі, будуць займацца — як гэта назваць? — эротыкай.

Ён змоўк.

— Магчыма, марсіяне выхаваюць з некаторых людзей сваіх любімчыкаў, навучаць іх розным фокусам, хто ведае! Можа, ім раптам стане шкада якога-небудзь хлопчыка, які вырас на іх вачах і якога трэба зарэзаць. Асобных яны, магчыма, навучаць паляваць на нас…

— Не! — усклікнуў я. — Гэтага быць не можа. Ніводзін чалавек…

— Навошта сябе абманваць? — перабіў артылерыст. — Знойдуцца людзі, якія з радасцю будуць гэта рабіць. Толькі вар'яты могуць дапусціць, што такіх няма.

Я не мог з ім пагадзіцца.

— Паспрабавалі б яны мяне ўпаляваць, — працягваў ён. — Божа мой! Паспрабавалі б толькі! — паўтарыў ён, і яго паланіў змрочны роздум.

Я сядзеў, абдумваючы яго словы. Я не знаходзіў ніякіх пярэчанняў супраць довадаў гэтага чалавека. Да таго, як марсіяне напалі, ніхто і не падумаў бы спрачацца наконт маёй інтэлектуальнай перавагі над ім: я вядомы пісьменнік па філасофскіх пытаннях, ён просты салдат; цяпер жа ён значна апярэдзіў падзеі, якія я нават не мог усвядоміць.

— Што ж вы думаеце рабіць? — спытаў я нарэшце. — Якія вашы планы?

Ён памаўчаў.

— Вось што я вырашыў, — сказаў ён. — Што нам застаецца рабіць? Трэба прыдумаць якісьці спосаб жыцця, каб людзі маглі жыць, размнажацца і адносна смела гадаваць дзяцей. Зараз я скажу больш ясна, што трэба рабіць. Тыя, каго прыручаць, стануць падобныя на свойскіх жывёлаў; праз некалькі пакаленняў гэта будуць вялікія, прыгожыя, выкармленыя стварэнні. Што да нас, вольных людзей, то мы рызыкуем здзічэць, ператварыцца ў нейкіх дзікіх пацукоў… Вы разумееце, я маю на ўвазе жыццё пад зямлёю. Я шмат думаў пра каналізацыйную сетку. Вядома, таму, хто яе не ведае, яна здаецца жахлівай. Пад адным толькі Лонданам каналізацыйныя трубы цягнуцца на сотні міляў; некалькі дажджлівых дзён — і ў пустым горадзе трубы стануць прыдатнымі і чыстымі. Галоўныя трубы дастаткова свабодныя, паветра ў іх таксама дастаткова. Потым ёсць яшчэ скляпы, склады, падвалы, адкуль можна правесці па трубах патайныя хады. А чыгуначныя тунэлі і метрапалітэн? А? Вы разумееце? Мы ўтворым цэлую шайку з моцных, кемлівых людзей. Мы не будзем падбіраць усякую дрэнь. Слабых будзем выкідваць.

— Як хацелі выкінуць мяне?

— Дык я ж уступіў у перагаворы…

— Не будзем спрачацца пра гэта. Прадаўжайце.

— Тыя, што застануцца, павінны падпарадкавацца дысцыпліне. Нам спатрэбяцца таксама здаровыя, сумленныя жанчыны — маткі і выхавацельніцы. Толькі не сентыментальныя дамы, не тыя, што строяць вочкі. Мы не можам прымаць слабых і бязглуздых. Жыццё зноў становіцца першабытным, і тыя, хто бескарысны, хто з'яўляецца толькі абузаю і прыносіць шкоду, павінны памерці. Усе яны павінны вымерці. Яны павінны самі хацець смерці. У рэшце рэшт гэта несумленна — жыць і сароміць сваё племя. Усё роўна яны не могуць быць шчаслівымі. Да таго ж смерць не такая і страшная, гэта баязлівасць робіць яе страшнаю. Мы не будзем збірацца тут. Нашаю акругаю будзе Лондан. Мы нават зможам выстаўляць варту і выходзіць на адкрытае паветра, калі марсіяне будуць далёка. Нават пагуляць сяды-тады ў крыкет. Вось як мы захаваем свой род. Ну як? Магчыма такое ці не? Але выратаваць свой род — гэтага яшчэ мала. Для гэтага дастаткова быць пацукамі. Не, мы павінны ўратаваць назапашаныя веды і нават павялічыць іх. Для гэтага патрэбны такія людзі, як вы. Ёсць кнігі, ёсць узоры. Мы павінны наладзіць пад зямлёю надзейныя сховішчы і сабраць туды ўсе кнігі, якія толькі набудзем. Не якія-небудзь раманы, вершыкі і да таго падобную дробязь-лухту, а слушныя, навуковыя кнігі. Тут якраз і спатрэбяцца людзі накшталт вас. Нам трэба будзе прабрацца ў Брытанскі музей і захапіць усе такія кнігі. Мы не павінны забываць пра нашу навуку: мы павінны вучыцца як мага больш. Мы павінны назіраць за марсіянамі. Некаторыя з нас павінны стаць шпіёнамі. Калі ўсё будзе наладжана, я сам, магчыма, пайду ў шпіёны. Гэта значыць дам сябе злавіць. І самае галоўнае — мы не павінны чапаць марсіянаў. Мы не павінны нічога красці ў іх. Калі мы апынімся на іх шляху, мы павінны саступаць. Мы павінны паказаць ім, што мы не задумваем нічога кепскага. Толькі так. Яны разумныя істоты і не будуць вынішчаць нас, калі будуць мець усё, што ім трэба, і калі яны будуць упэўнены, што мы проста бясшкодныя чэрві.

Артылерыст змоўк і паклаў мне на плячо сваю загарэлую руку.

— У рэшце рэшт нам, можа, і не так ужо многа давядзецца вучыцца, перш чым… Вы толькі ўявіце: чатыры ці пяць баявых іх трыножкаў раптам пачнуць рухацца… Цеплавы прамень направа і налева… І на іх не марсіяне, а людзі, людзі, якія навучыліся імі кіраваць. Магчыма, я яшчэ ўбачу такіх людзей. Уявіце, што мы маем адну з такіх цудоўных машын, ды яшчэ цеплавы прамень, які вы можаце кідаць куды хочаце. Уявіце, што вы ўсім гэтым кіруеце! Не бяда, калі пасля такога вопыту ўзляціш у паветра і будзеш разарваны на часткі. Уяўляю, як марсіяне вылупяць ад здзіўлення свае бельмы! Хіба вы не можаце ўявіць гэта? Хіба не бачыце, як яны бягуць, спяшаючыся, задыхаючыся, пыхкаючы, вухкаючы,да другіх машынаў? І вось усюды што-небудзь не ў парадку. І раптам свіст, грукат, гром, трэск! Толькі яны пачнуць іх наладжваць, як мы пусцім цеплавы прамень, — і — глядзіце! — чалавек зноў авалодвае Зямлёю!

Палкае ўяўленне артылерыста, яго ўпэўнены тон і адвага зрабілі на мяне вялікае ўражанне. Я без агаворак паверыў і ў яго прадказанне аб лёсе чалавецтва, і ў магчымае здзяйсненне яго смелых планаў. Чытач, які палічыць мяне занадта даверлівым і наіўным, павінен параўнаць сваё становішча з маім: ён без спешкі чытае ўсё гэта і можа спакойна разважаць, а я ляжаў, скурчыўшыся, у кустах, змардаваны страхам, прыслухоўваючыся да самага нязначнага шоргату.

Цэлую раніцу мы гаварылі на гэту тэму, потым вылезлі з кустоў і, паглядзеўшы па баках, ці няма марсіянаў, хутка накіраваліся к дому на Путні-Хіле, дзе артылерыст наладзіў сваё логава. Гэта быў вугальны склад пры доме, і калі я паглядзеў, што яму ўдалося зрабіць за цэлы тыдзень (гэта была нара ярдаў шэсць даўжынёю, якую ён меркаваў злучыць з галоўнай сцёкавай трубою Путні-Хіла), я спачатку падумаў, якая прорва аддзяляе яго мары ад яго магчымасцяў. Такую нару я мог бы выкапаць за адзін дзень. Але я верыў у яго і важдаўся разам з ім над гэтаю нарою да паўдня. У нас была садовая тачка, і мы адвозілі выкапаную зямлю на кухню. Мы падмацаваліся бляшанкаю кансерваў — суп з цялячай галавы — і віном. Упартая, цяжкая праца давала мне дзіўную палёгку — яна прымушала забывацца пра чужы і жудасны свет вакол нас. Пакуль мы працавалі, я абдумваў яго праект, і ў мяне пачалі ўзнікаць сумненні; але я старанна капаў усю раніцу, радуючыся, што магу заняцца якою-небудзь справаю. Папрацаваўшы каля гадзіны, я пачаў вылічваць адлегласць да цэнтральнага сцёку і задумвацца над тым, а ці правільны мы ўзялі напрамак. Потым я пачаў сумнявацца: навошта нам, уласна кажучы, капаць доўгі тунель, калі можна пранікнуць у сетку сцёчных трубаў праз адну з выхадных адтулінаў і адтуль капаць праход к дому? Акрамя таго, мне здавалася, што і дом выбраны няўдала: занадта доўгі тунель патрэбны. Якраз у гэты момант артылерыст перастаў капаць і паглядзеў на мяне.

— Трэба крыху адпачыць… Я думаю, пара пайсці паназіраць са страхі…

Я ўгаворваў яго працягваць працу; пасля некаторых ваганняў ён зноў узяўся за лапату. Раптам мне прыйшла ў галаву дзіўная думка. Я спыніўся; ён перастаў капаць.

— Чаму вы разгульвалі па выгане, замест таго каб капаць? — спытаў я.

— Проста хацеў асвяжыцца, — адказаў ён. — Я ўжо ішоў назад. Ноччу больш бяспечна.

— А як жа работа?

— Нельга ж увесь час працаваць, — сказаў ён, і нечакана я зразумеў, што гэта за чалавек. Ён марудзіў, трымаючы ў руках рыдлёўку. — Трэба ісці на разведку, — сказаў ён. — Калі хто-небудзь падыдзе блізка, то можа пачуць, як мы капаем, і нас заспеюць знянацку.

Я не пярэчыў. Мы палезлі на гарышча і, стоячы на лесвічцы, глядзелі ў слыхавое вакно. Марсіянаў нідзе не было відаць; мы вылезлі на дах і з'ехалі па чарапіцы ўніз, пад прыкрыцце парапета.

Большая частка Путні-Хіла была закрыта дрэвамі, але мы ўбачылі ўнізе раку, зарослую чырвонаю травою, і раўніну Ламбета, чырвоную, залітую вадою. Чырвоныя ўюны карабкаліся па дрэвах вакол старадаўняга палаца; голле, сухое і мёртвае, з бляклымі лістамі, тырчала сярод пучкоў чырвонай травы. Дзіўна, што гэта трава магла распаўсюджвацца толькі ў праточнай вадзе. Каля нас яе зусім не было. Тут сярод лаўраў і дрэвападобных гартэнзіяў раслі залаты дождж, ружовы баярышнік, каліна і вечназялёныя дрэвы. Густы дым, які падымаўся за Кенсінгтанам, і блакітнаватая пялёнка скрадвалі пагоркі на поўначы.

Артылерыст пачаў расказваць мне пра людзей, што засталіся ў Лондане.

— На мінулым тыдні нейкія вар'яты запалілі электрычнасць. Па ярка асветленай Рыджант-стрыт і Сэркес разгульвалі натоўпы размалёваных, ашалелых п'яніцаў, мужчыны і жанчыны весяліліся і скакалі да раніцы. Мне расказваў пра гэта адзін чалавек, які там быў. А калі развіднела, яны заўважылі, што баявы трыножак стаіць непадалёку ад Ленгхэма і марсіянін назірае за імі. Бог ведае, колькі часу ён там стаяў. Потым ён рушыў на іх і нахапаў больш за сотню людзей — ці п'яных, ці разгубленых ад спалоху.

Цікавы штрых таго часу, пра які наўрад ці дасць уяўленне гісторыя!

Пасля гэтага аповеду, падагрэты маімі пытаннямі, артылерыст зноў перайшоў да сваіх грандыёзных планаў. Ён вельмі ж захапіўся. Пра магчымасць захапіць трыножкі ён гаварыў так красамоўна, што я зноў пачаў яму верыць. Але паколькі я цяпер разумеў, з кім маю справу, я ўжо не здзіўляўся, што ён папярэджвае, перасцерагае ад празмернай паспешнасці. Я заўважыў таксама, што ён ужо не збіраецца сам захапіць трыножак і змагацца.

Потым мы вярнуліся ў вугальны склеп. Ніхто з нас асабліва не хацеў зноў прыняцца за работу, і калі ён прапанаваў перакусіць, я ахвотна пагадзіўся. Ён нечакана стаў надзвычай шчодры; пасля таго, як мы паелі, ён кудысьці пайшоў і вярнуўся з выдатнымі сігарамі. Мы закурылі, і яго аптымізм павялічыўся. Ён, відаць, лічыў, што маё паяўленне трэба адсвяткаваць.

— У склепе ёсць шампанскае, — сказаў ён.

— Калі мы хочам працаваць, то лепш абмежавацца бургундскім, — адказаў я.

— Не, — сказаў ён, — сёння я частую. Шампанскае! Божа мой! Мы яшчэ паспеем напрацавацца. Перад намі нялёгкая задача. Трэба адпачыць і набрацца сілы, пакуль ёсць час. Паглядзіце, якія ў мяне на руках мазалі!

Пасля яды, зыходзячы з тых меркаванняў, што сёння свята, ён прапанаваў згуляць у карты. Ён навучыў мяне гуляць у юкр, і, падзяліўшы паміж сабою Лондан (прычым мне дасталася паўночная частка, а яму паўднёвая), мы пачалі гуляць на парафіяльныя ўчасткі. Гэта можа здацца недарэчным і нават неразумным, але я дакладна апісваю тое, што было, і больш за ўсё здзіўляе тое, што гэта гульня мяне захапіла.

Дзіўна арганізаваны чалавек! У той час, калі чалавецтву пагражала гібель ці выраджэнне, мы, пазбаўленыя якой-небудзь надзеі, пад пагрозаю страшэннай смерці, сядзелі і сачылі за выпадковымі камбінацыямі размалёванага кардону і з азартам «хадзілі з казыра». Потым ён навучыў мяне гуляць у покер, а я выйграў у яго тры партыі ў шахматы. Калі сцямнела, мы, каб не перапыняць гульні, адважыліся нават запаліць лямпу.

Пасля бясконцай серыі гульняў мы павячэралі, і артылерыст дапіў шампанскае. Увесь вечар мы курылі сігары. Гэта быў ужо не той поўны энергіі ўзнаўляльнік роду чалавечага, каторага я сустрэў раніцаю. Ён быў па-ранейшаму настроены аптымістычна, але яго аптымізм насіў цяпер менш экспансіўны характар. Помню, ён піў за маё здароўе, сказаўшы пры гэтым не вельмі зразумелую прамову, у якой шмат разоў паўтарыў адно і тое ж. Я закурыў сігару і пайшоў наверх паглядзець на зялёныя агні, пра якія ён мне гаварыў, якія гарэлі ўздоўж пагоркаў Хайгета.

Я бяздумна ўзіраўся ў даліну Лондана. Паўночныя ўзвышанасці былі ахутаны змрокам; каля Кенгсінгтана свяцілася зарыва, сяды-тады чырвона-аранжавы язык полымя вырываўся ўверх і знікаў у цёмнай начной сіняве. Лондан быў у цемнаце. Неўзабаве я заўважыў непадалёку якоесьці дзіўнае святло; бледны, фіялетава-чырвоны, фасфарасцыраваны вобліск, які дрыжаў на начным ветры. Спачатку я не мог зразумець, што гэта такое, потым здагадаўся, што гэта фасфарасцыруе чырвоная трава. Дрымотная свядомасць прачнулася ўва мне; я зноў пачаў унікаць у адпаведнасць з'яў. Я паглядзеў на Марс, які зіяў чырвоным агнём на захадзе, а пасля доўга і пільна ўзіраўся ў цемнату, у бок Хэмстада і Хайгета.

Доўга я прасядзеў на страсе, успамінаючы перыпетыі гэтага працяглага дня. Я стараўся аднавіць скачкі свайго настрою, пачынаючы з малітвы мінулай ноччу і заканчваючы гэтай ідыёцкай гульнёю ў карты. Самому сабе стала агідна. Помню, як я амаль сімвалічным жэстам адкінуў сігару. Раптоўна я зразумеў усю сваю неразумнасць. Мне здавалася, што я здрадзіў жонцы, здрадзіў чалавецтву. Я глыбока раскайваўся. Я вырашыў пакінуць гэтага дзіўнага неўтаймоўнага летуценніка з яго п'янствам і пражорлівасцю і ісці ў Лондан. Там, мне здавалася, я хутчэй за ўсё даведаюся, што робяць марсіяне і мае сабраты — людзі. Калі нарэшце ўзышоў месяц, я ўсё яшчэ стаяў на страсе.

VIII. Мёртвы Лондан

Пакінуўшы артылерыста, я спусціўся з узвышша і пайшоў па Хайстрыт цераз мост к Ламбету. Чырвоная трава ў той час яшчэ буйна расла і аплятала парасткамі ўвесь мост; дарэчы, яе сцяблінкі ўжо пакрыліся белаватым налётам; пагубная хвароба хутка распаўсюджвалася.

На рагу вуліцы, што вяла да вакзала Путні-брыдж, валяўся чалавек, брудны, як камінар. Ён быў жывы, але п'яны да непрытомнасці, нават не мог гаварыць. Я ад яго нічога не дабіўся, акрамя лаянкі і спробаў ударыць мяне. Я адышоўся, здзіўлены дзікім выразам яго твару.

За мостам, на дарозе, ляжаў слой чорнага пылу, па меры набліжэння да Фулхема ён станавіўся ўсё таўсцейшым. На вуліцах мёртвая цішыня. У булачнай я знайшоў крыху хлеба, праўда, ён быў кіслы, чэрствы і пазелянеў, але заставаўся яшчэ ядомым. Далей к Уолхем-Грыну на вуліцах не было чорнага пылу, і я прайшоў міма белых дамоў, якія гарэлі. Нават трэск пажару здаваўся мне прыемным. Яшчэ далей, каля Бромптана, на вуліцах зноў мёртвая цішыня.

Тут я зноў убачыў чорны пыл на вуліцах і мёртвыя целы. На працягу Фулхем-роўд я налічыў каля дванаццаці трупаў. Яны былі напалову засыпаны чорным пылам, ляжалі, відаць, многа дзён; я хутка абыходзіў іх. Некаторых абгрызлі сабакі.

Там, дзе не было чорнага пылу, горад меў абсалютна гэткі самы від, як у звычайную нядзелю: магазіны зачыненыя, дамы замкнутыя, шторы спушчаныя, ціха і бязлюдна. У многіх месцах былі відаць сляды рабавання — часцей за ўсё вінных і гастранамічных магазінаў. Шкло вітрыны ювелірнага было разбіта, але, відаць, злодзею перашкодзілі: залатыя ланцужкі і гадзіннікі валяліся на бруку. Я нават не нагнуўся падняць іх. У адным пад'ездзе на ступеньках ляжала жанчына ў лахманах; рука, якая звісала з калена, была рассечана, і кроў заліла тонкую цёмную сукенку. У лужы шампанскага тырчала вялікая разбітая бутэлька. Здавалася, што жанчына спіць, але яна была мёртвая.

Чым далей я паглыбляўся ў Лондан, тым больш цяжкаю станавілася цішыня. Але гэта было не маўчанне смерці, а хутчэй цішыня напружанага чакання. Кожную хвіліну цеплавыя промні, што спалілі ўжо паўночна-заходнюю частку сталіцы і знішчылі Ілінг і Кілберн, маглі дакрануцца і да гэтых дамоў і ператварыць іх у дымныя разваліны. Гэта быў пакінуты і асуджаны горад…

У Паўднёвым Кенсінгтане чорнага пылу і трупаў на вуліцах не было. Тут я ўпершыню пачуў выццё. Я не адразу зразумеў, што гэта такое. Гэта было няспыннае жаласлівае чаргаванне дзвюх нотаў: «Улла… улла… улла… улла…». Калі я ішоў па вуліцах, што вялі на поўнач, выццё станавілася больш гучнае; будынкі, здавалася, то прыглушалі яго, то ўзмацнялі. Асабліва гулка аддавалася яно на Эксібішт-роўд. Я спыніўся і паглядзеў на Кенсінгтанскі парк, прыслухоўваючыся да аддаленага дзіўнага выцця. Здавалася, усе гэтыя апусцелыя будынкі набылі голас і скардзіліся на страх і адзіноцтва.

«Улла… улла… улла… улла…» — раздаваўся гэты нечалавечы плач, і хвалі гукаў разыходзіліся па шырокай сонечнай вуліцы сярод высокіх будынкаў. У недаўменні я павярнуў на поўнач, да жалезнай брамы Гайд-парка. Я думаў зайсці ў Натурала-гістарычны музей, залезці на вежу і паглядзець на парк зверху. Потым я вырашыў застацца ўнізе, дзе можна было лягчэй схавацца, і пайшоў далей па Эксбішт-роўд. Вялізныя будынкі паабапал дарогі былі пустыя, мае крокі ў цішыні аддаваліся гулкім рэхам.

Наверсе, недалёка ад паркавай брамы, я ўбачыў незвычайную карціну — перакулены амнібус і конскі шкілет, поўнасцю абгрызены. Пастаяўшы крыху, я пайшоў далей да моста цераз Серпентайн. Выццё станавілася ўсё мацнейшае, хоць на поўнач ад парка над стрэхамі дамоў нічога не было відаць, толькі на паўночным захадзе падымалася дымавая пялёнка.

«Улла… улла… улла… улла…» — выў голас, як мне здавалася, аднекуль з боку Рыджэнт-парка. Гэты адзінокі жаласлівы гул засмучаў. Уся мая смеласць знікла. Мяне ахапіў сум. Я адчуў, што страшэнна стаміўся, нацёр ногі, што мяне мучыць голад і смага.

Было ўжо за поўдзень. Навошта я хаджу па гэтым горадзе мёртвых, чаму я адзін жывы, калі ўвесь Лондан ляжыць, як труп у чорным саване? Я адчуў сябе бясконца адзінокім. Успомніў былых сяброў, даўно забытых. Падумаў пра атруты ў аптэках, пра алкаголь у скляпах вінагандляроў; успомніў пра двух няшчасных, якія, як я думаў, разам са мною валодаюць усім Лонданам…

Праз Мармуровую арку я выйшаў на Оксфард-стрыт. Тут зноў былі трупы і чорны пыл; з падвальных закратаваных люкаў некаторых дамоў даносіўся пах тлення. Ад доўгага блукання па гарачыні мяне даймала смага. З вялікай цяжкасцю мне пашанцавала пранікнуць у якісьці рэстаран і набыць ежы і пітва. Потым, адчуўшы моцную стомленасць, я прайшоў у гасціную за буфетам, уклаўся на чорную канапу, набітую конскім воласам, і заснуў.

Калі я прачнуўся, праклятае выццё па-ранейшаму раздавалася ў вушах: «Улла… улла… улла… улла…». Цямнела. Я знайшоў у буфеце некалькі сухароў і сыру — там быў поўны абед, але ад ежы засталіся толькі клубкі чарвей. Я адправіўся на Бэйкер-стрыт па пустых скверах, — магу прыпомніць назву толькі аднаго з іх: Портмен-сквер, — і нарэшце выйшаў к Рыджэнт-парку. Калі я спускаўся з Бейкер-стрыт, то ўбачыў удалечыні над дрэвамі, на светлым фоне неба, каўпак гіганта-марсіяніна, які і выдаваў гэта выццё. Я ніяк не напалохаўся. Я спакойна ішоў прама на яго. Некалькі хвілін я назіраў за ім: ён не рухаўся. Відаць, ён проста стаяў і выў, і не мог здагадацца, што азначае гэта няспыннае выццё.

Я спрабаваў прыняць якое-небудзь рашэнне. Але няспыннае выццё «улла… улла… улла… улла…» перашкаджала мне засяродзіцца. Магчыма, прычынаю майго бясстрашша была стомленасць. Мне захацелася разгадаць прычыну гэтага манатоннага выцця. Я павярнуў назад і выйшаў на Парк-роўд, намерваючыся абагнуць парк; я пралез пад прыкрыццем тэрасаў, каб паглядзець на гэтага нерухомага марсіяніна з боку Сент-Джонс-Вуда. Адышоўшыся ярдаў на дзвесце ад Бэйкер-стрыт, я пачуў рознагалосы сабачы брэх і ўбачыў спярша аднаго сабаку з куском гнілога чырвонага мяса ў зубах, які на злом галавы ляцеў на мяне, затым — цэлую зграю галодных бадзяжных псоў, якія гналіся за ім. Сабака зрабіў круты паварот, каб абагнуць мяне, як быццам баяўся, што я адаб'ю ў яго здабычу. Калі брэх заціх удалечыні, паветра зноў напоўнілася выццём: «Улла… улла… улла… улла…».

На паўшляху да вакзала Сент-Джонс-Вуд я напаткаў зламаную мнагарукую машыну. Спачатку я падумаў, што ўпоперак вуліцы ляжыць разбураны дом. Толькі прабраўшыся сярод абломкаў, я са здзіўленнем убачыў, што механічны Самсон з пакарабачанымі, зламанымі і скручанымі шчупальцамі ляжыць пасярод развалін, якія ён сам награмаздзіў. Пярэдняя частка машыны была разбіта ўшчэнт. Відаць, машына наскочыла на дом і, разбурыўшы яго, засела ў развалінах. Гэта магло адбыцца пры ўмове, калі машыну кінулі на волю лёсу. Я не мог узабрацца на абломкі і таму не бачыў у наступаючай цемнаце запырсканае кроўю сядзенне і абгрызены сабакамі храсток марсіяніна.

Ашаломлены ўсім убачаным, я накіраваўся к Прымроз-Хілу. Удалечыні праз дрэвы я ўбачыў другога марсіяніна, такога ж нерухомага, як і першы; ён моўчкі стаяў у парку бліз Заалагічнага сада. Далей за развалінамі, што акружылі паламаную мнагарукую машыну, я зноў убачыў чырвоную траву; увесь Рыджэнт-канал зарос губчатай цёмна-чырвонай расліннасцю.

Калі я пераходзіў мост, няспыннае выццё «улла… улла… улла… улла…» раптам абарвалася. Здавалася, нехта яго перапыніў. Нечаканая цішыня ўразіла так, як грамавы ўдар.

З усіх бакоў мяне абступалі высокія, цёмныя, пустыя дамы; дрэвы бліжэй да парка станавіліся больш чорныя. Сярод развалін расла чырвоная трава; яе парасткі быццам падпаўзлі да мяне. Надыходзіла ноч, маці страху і тайны. Пакуль гучаў гэты голас, я неяк мог пераносіць адзіноту, яна была яшчэ цярпімаю; Лондан здаваўся мне яшчэ жывым, і я бадзёрыўся. І раптам гэта перамена! Нешта адбылося — я не ведаў што, — і настала амаль адчувальная цішыня. Мёртвы спакой.

Лондан глядзеў на мяне, як прывід. Вокны ў пустых дамах былі падобныя на вочныя ўпадзіны чэрапа. Мне здавалася, што ка мне падкрадваюцца тысячы ворагаў. Мяне ахапіў жах, я спалохаўся сваёй дзёрзкасці. Вуліца наперадзе стала чорная, як быццам яе вымазалі дзёгцем, і я заўважыў якісьці сутаргава скрыўлены цень упоперак дарогі. Я не мог прымусіць сябе ісці далей. Звярнуўшы на Сент-Вуд-роўд, пабег к Кілберну, ратуючыся ад гэтага невыноснага маўчання. Я схаваўся ад ночы і цішыні ў рамізніцкай будцы на Хароў-роўд. Я прасядзеў там амаль усю ноч. На досвітку я крыху падбадзёрыўся і пад мігатлівымі зорамі пайшоў к Рыджэнт-парку. Я заблудзіўся і раптам убачыў у канцы доўгай вуліцы ў перадранішніх прыцемках мудрагелістыя абрысы Прымроз-Хіла. На вяршыні, падымаючыся высока насустрач мігатлівым зоркам, стаяў трэці марсіянін, гэткі ж прамы і нерухомы, як і астатнія.

Я рашыўся на рызыкоўны ўчынак. Лепш памерці і пакончыць з усім. Тады мне не давядзецца забіваць сямога сябе. І я рашуча накіраваўся к тытану. Падышоўшы бліжэй, я ўбачыў у перадранішнім святле зграі чорных птушак, якія кружылі вакол каўпака марсіяніна. Сэрца маё забілася, і я пабег уніз па дарозе.

Я трапіў у зараснік чырвонай травы, якая пакрыла Сент-Эдмундтэрас, па грудзі ў вадзе перайшоў уброд паток, што сцякаў каля вадаправода к Альберт-роўд, выбраўся адтуль яшчэ да ўсходу сонца. Вялізныя кучы зямлі былі насыпаны на вяршыні пагорка, быццам для агромністага рэдута, — гэта было апошняе і самае вялікае ўмацаванне, пабудаванае марсіянамі, і адтуль падымаўся ў неба лёгкі дымок. Прабег сабака і знік. Я адчуў, што мая здагадка павінна пацвердзіцца. Ужо без усякага страху, дрыжучы ад хвалявання, я ўзбег уверх па пагорку да нерухомага страшыдлы. З-пад каўпака звісалі друзлыя бурыя камякі; іх клявалі і рвалі галодныя птушкі.

Яшчэ праз хвіліну я ўзабраўся па насыпе і стаяў на грэбені вала — унутраная пляцоўка рэдута была ўнізе, пада мною. Яна была даволі абшырная, з гіганцкімі машынамі, гарою матэрыялаў і дзіўнымі збудаваннямі. І сярод гэтага хаосу на перакуленых трыножках, на нерухомых мнагарукіх машынах і прама на зямлі ляжалі марсіяне, здубянелыя і маўклівыя, — мёртвыя! — знішчаныя нейкай заразнай бактэрыяй, да барацьбы з якою іх арганізм не быў прыстасаваны, знішчаныя гэтаксама, як была пасля знішчана чырвоная трава. Пасля таго, як усе сродкі абароны чалавецтва былі вычарпаны, прышэльцы былі вынішчаны самымі нікчэмнымі стварэннямі, якімі прамудры госпад насяліў Зямлю.

Усё адбылося так, як і я, і многія людзі маглі б прадбачыць, калі б страх і паніка не азмрочвалі наш розум. Гэтыя зародкі хвароб ужо ўзялі сваю даніну з чалавецтва яшчэ ў дагістарычныя часы, узялі даніну з нашых продкаў-жывёлін яшчэ тады, калі жыццё на Зямлі толькі што пачыналася. Дзякуючы натуральнаму адбору мы развілі ў сабе здольнасць супраціўляцца; мы не ўступаем ніводнай бактэрыі без упартай барацьбы, а для многіх з іх, як, напрыклад, для бактэрыяў, што спараджаюць гніенне мёртвага цела, наш арганізм зусім непрыступны. На Марсе, відаць, няма бактэрыяў, і як толькі заяўленыя на Зямлю прышэльцы пачалі харчавацца, нашы мікраскапічныя саюзнікі прыняліся за работу, рыхтуючы ім згубу. Калі я ўпершыню ўбачыў марсіянаў, яны ўжо былі асуджаны на смерць, яны ўжо паступова выміралі і гнілі на хаду. Гэта было непазбежна. Заплаціўшы мільёнамі жыццяў, чалавек купіў сабе права жыць на Зямлі, і гэта права належыць яму насуперак усім прышэльцам. Яно належала б яму нават і тады, калі б марсіяне і ў дзесяць разоў пераўзыходзілі чалавека. Бо чалавек жыве і памірае не дарэмна.

Усіх марсіянаў было каля пяцідзесяці; яны валяліся ў сваёй вялізнай яме, падкошаныя смерцю, якая павінна была здавацца ім загадкаваю. І для мяне ў той час іх смерць была загадкаю. Я зразумеў толькі, што гэтыя пачвары, якія наводзілі на людзей страх, мёртвыя. На момант мне здалося, што зноў паўтарылася паражэнне Сенахерыба, што госпад пашкадаваў нас, і анёл смерці загубіў іх за адну ноч.

Я стаяў, гледзячы на яму, і сэрца маё білася ад радасці, калі ўзыходзячае сонца асвяціла навакольны свет сваімі промнямі. Яма была ў цяні; магутныя машыны, такія агромністыя, складаныя і дзіўныя, незямныя нават па сваёй форме, падымаліся, як зачараваныя, са змроку насустрач святлу. Цэлая зграя сабак грызлася над трупамі, што валяліся ў прадонні ямы. У дальнім канцы яе ляжала вялікая, плоская, вычварная лятальная машына, на якой яны, відаць, рабілі першыя палёты ў нашай намнога больш шчыльнай атмасферы, калі гніенне і смерць перашкодзілі ім. Смерць настала своечасова. Пачуўшы карканне птушак, я зірнуў наверх; перада мною быў вялізны баявы трыножак, які ўжо ніколі не будзе дзейнічаць, чырвоныя кускі мяса, з якіх капала кроў на перакуленыя лавы на вяршыні Прымроз-Хіла.

Я павярнуўся і глянуў уніз, дзе ля падножжа пагорка, акружанага зграяй птушак, стаялі заспелыя смерцю два другія марсіяніны, якіх я бачыў учора вечарам. Адзін з іх памёр якраз у тую хвіліну, калі перадаваў штосьці сваім калегам; можа, ён памёр апошнім, і сігналы яго раздаваліся, пакуль працаваў механізм. У промнях ранішняга сонца зіялі ўжо бясшкодныя металічныя трыножкі, вежы бліскотнага металу…

Вакол, быццам выпадкова ўратаваны ад знішчэння, рассцілаўся вялікі бацька гарадоў. Хто бачыў Лондан толькі пад звыклым покрывам дыму, наўрад ці можа ўявіць аголеную прыгажосць яго пустых, маўклівых вуліц.

На ўсход, над пачарнелымі развалінамі Альберт-тэрас і раздробленым царкоўным шпілем, сярод бязвоблачнага неба свяціла сонца. Дзе-нідзе якая-небудзь грань белага даху адбівала прамень і блішчала асляпляльным святлом. Сонца перадавала таямнічую прыгажосць нават вінным складам вакзала Чок-Фарм і працяглым чыгуначным лініям, дзе раней блішчалі чорныя рэйкі, а цяпер чырванелі палосы двухтыднёвай іржы.

На поўнач распасціраліся Кілберн і Хэмпстэд — цэлы масіў дамоў у сіняватай смузе; на захадзе гіганцкі горад быў таксама пакрыты смугою; на поўдні, за марсіянамі, паменшаныя адлегласцю, бачыліся зялёныя хвалі Рыджэнт-парка. Ленгхэм-гатэль, купал Альберт-хола, Каралеўскі інстытут і агромністыя будынкі на Бромптан-роўд, а ўдалечыні невыразна вырысоўваліся зубчастыя разваліны Вестмінстэра. У глыбокай далечы ўзвышаліся пагоркі Сэрэя і блішчэлі, як дзве сярэбраныя калоны, вежы Крыстал-Паласа. Купал сабора св. Паўла чарнеў на фоне ранішняга неба, — я ўбачыў, што на заходнім баку сабора зеўрала вялікая прабоіна.

Я стаяў і глядзеў на гэта мора дамоў, фабрык, цэркваў, ціхіх, адзінокіх і пакінутых; я думаў пра надзеі і намаганні, пра многія жыцці, загубленыя ў час пабудовы гэтай цвярдыні чалавецтва, і пра яе разбурэнне, імгненнае і няўхільнае. Калі я зразумеў, што змрок адхлынуў, што людзі зноў могуць жыць на гэтых вуліцах, што гэты родны для мяне агромністы мёртвы горад зноў ажыве і верне сваю магутнасць, я ледзь не заплакаў ад хвалявання.

Мукі скончыліся. З гэтага ж дня пачынаецца вяртанне да жыцця. Ацалелыя людзі, рассеяныя па краіне, без важакоў, без законаў, без ежы, як статак без пастуха, тысячы тых, хто адплыў за мора, зноў пачнуць вяртацца; пульс жыцця з кожным імгненнем заб'ецца ўсё мацней і мацней на пустых вуліцах і плошчах. Страшэнны быў разгром, але варожая рука спынена. Спынена варожая рука. Гэтыя горкія руіны, пачарнелыя шкілеты дамоў, якія змрочна тырчаць на сонечным узвышшы, неўзабаве агалосяцца стукам малаткоў, звонам інструментаў. Тут я ўскінуў рукі ў неба і пачаў дзякаваць богу. Праз які-небудзь год, думаў я, праз год…

Потым, быццам мяне нечым стукнулі, я раптам успомніў пра сябе, пра жонку, пра наша былое шчаслівае жыццё, якое ніколі ўжо не вернецца.

IX. На абломках мінулага

Цяпер я павінен паведаміць вам адзін унікальны факт. Зрэшты, гэта, можа быць, і не так ужо дзіўна. Я помню ясна, жыва, выразна ўсё, што рабіў у той дзень да таго моманту, калі я стаяў на вяршыні Прымроз-Хіла і са слязьмі на вачах дзякаваў богу. А затым у памяці маёй правал…

Я не помню, што адбылося на працягу трох наступных дзён. Мне гаварылі пасля, што я не першы адкрыў гібель марсіянаў, што некалькі такіх самых, як я, вандроўнікаў даведаліся пра яе яшчэ ноччу. Першы, хто гэта ўбачыў, адправіўся ў Сент-Марцінес-ле-Гран і ў той час, калі я сядзеў у рамізніцкай будцы, умудрыўся паслаць тэлеграму ў Парыж. Адтуль радасная вестка абляцела ўвесь свет; тысячы гарадоў, змярцвелых ад жаху, імгненна асвяціліся яркімі агнямі ілюмінацыяў. Калі я стаяў на мяжы ямы, пра гібель марсіянаў было ўжо вядома ў Дубліне, Манчэстэры, Бірмінгеме. Людзі плакалі і крычалі ад радасці, пакідалі работу і ціснулі адзін аднаму рукі: цягнікі, што ішлі на Лондан, былі перапоўнены ўжо ў Кру. Царкоўныя званы, якія маўчалі аж два тыдні, няспынна званілі па ўсёй Англіі. Людзі на веласіпедах, схуднелыя, растрапаныя, насіліся па прасёлачных дарогах, радасна крычучы, вястуючы змучаным, адчайным бежанцам пра нечаканае выратаванне.

А як з харчаваннем?

Цераз Ла-Манш, па Ірландскім моры, цераз Атлантыку спяшаліся да нас на дапамогу караблі, гружаныя зернем, хлебам і мясам. Здавалася, усе судны свету імкнуліся да Лондана. Пра ўсё гэта я не помню нічога. Я не вытрымаў выпрабавання, і мой розум памутнеў. Апрытомнеў я ў доме нейкіх добрых людзей, якія падабралі мяне на трэці дзень; я вандраваў па вуліцах Сент-Джонс-Вуда, поўны адчаю, крычаў і плакаў. Яны расказалі мне, што я нараспеў выкрыкваў бессэнсоўныя словы: «Апошні чалавек, які застаўся жывы, ура! Апошні чалавек, які застаўся жывы».

Абцяжараныя сваімі клопатамі, гэтыя людзі (я не магу назваць іх імёны, хоць і вельмі хацеў бы выказаць ім сваю падзяку) усё-такі не кінулі мяне на волю лёсу, прыюцілі ў сябе і аказалі мне патрэбную дапамогу.

Магчыма, яны даведаліся што-нішто аб маіх прыгодах на працягу тых дзён, калі я ляжаў без памяці. Калі я апрытомнеў, яны асцярожна расказалі мне ўсе, што ведалі пра Лезерхэд. Праз два дні пасля таго, як я трапіў у пастку ў развалінах дома, Лезерхэд быў знішчаны разам з усімі жыхарамі адным марсіянінам. Ён зраўнаваў горад з зямлёю без усялякай прычыны, — так хлапчук разбурае мурашнік.

Я быў адзінокі, і яны ўважліва мяне даглядалі. Я быў адзінокі і гаротны, і яны гаравалі разам са мною. Пасля свайго выздараўлення я прабыў у іх яшчэ чатыры дні. Увесь час я хацеў (і гэта хаценне ўсё мацнела і мацнела) зірнуць яшчэ раз на тое, што засталося ад былога жыцця, якое здавалася мне такім шчаслівым і светлым. Гэта было бязрадаснае жаданне справіць трызну па сваім мінулым. Яны адгаворвалі мяне. Яны з усяе сілы стараліся прымусіць мяне адмовіцца ад гэтай ідэі. Але я не мог больш змагацца з гэтым непераадольным жаданнем; паабяцаўшы вярнуцца да іх, я са слязьмі на вачах развітаўся са сваімі новымі сябрамі і падаўся вуліцамі, якія яшчэ нядаўна былі такімі цёмнымі і пустымі.

Цяпер вуліцы сталі людныя, дзе-нідзе нават былі адчынены магазіны, я заўважыў фантан, з якога біла вада.

Я помню, наколькі дзіўным і яркім здаваўся мне дзень, калі я маркотным паломнікам адправіўся да маленькага доміка на Ўокінгу; вакол кіпела адноўленае жыццё. Паўсюль было так многа народу, актыўнага, чыннага, і не верылася, што загінула столькі жыхароў. Потым я заўважыў, што твары сустрэчных жоўтыя, валасы растрапаныя, шырока расплюшчаныя вочы блішчаць ліхаманкава і амаль усе яны апрануты ў лахманы. Твары іх былі то радасна-бадзёрыя, то дзіўна засяроджаныя. Калі б не гэтыя вочы, то лонданцаў можна было лічыць за натоўп валацужнікаў. Ва ўсіх прыходах давалі дармовы хлеб, дасланы французскім урадам. Многія з ацалелых коней былі настолькі худыя, што з-пад скуры вытыркалі рэбры. На ўсіх вуглах стаялі змардаваныя канстэблі з белымі значкамі. Слядоў разбурэння, прычыненых марсіянамі, я амаль не заўважыў, пакуль не дайшоў да Велінгтон-стрыт, дзе чырвоная трава яшчэ ўзбіралася па апорах моста Ватэрлоо. Каля моста я заўважыў ліст паперы, прыколаты сучком да густога зарасніку чырвонай травы, — цікавы гратэск таго незвычайнага часу. Гэта была аб'ява першай адноўленай газеты «Дэйлі мейл». Я даў за газету пачарнелы шылінг, які толькі і меў у кішэні. Газета была ўся з прабеламі. На месцы аб'яў на апошнім лісце наборшчык, які выпусціў газету прыватным чынам, набраў прачулы зварот да чытача. Я не даведаўся нічога новага, акрамя таго, што агляд механізмаў марсіянаў на працягу тыдня ўжо даў цікавыя вынікі. Паміж іншым, паведамлялася (тады я не паверыў гэтаму), што «тайна паветраплавання» раскрыта. Каля вакзала Ватэрлоо стаялі тры гатовыя да адпраўкі цягнікі. Наплыў народу, дарэчы, ўжо аслабеў. Пасажыраў было няшмат, ды і я не меў такога настрою, каб заводзіць выпадковую размову. Я адзін заняў цэлае купэ, скрыжаваў рукі і абыякава глядзеў на асветленыя сонцам карціны страшэннага спусташэння, якія мільгалі за вокнамі. Адразу пасля вакзала цягнік перайшоў на часовыя рэйкі; абапал палатна чарнелі разваліны дамоў. Да Клэпхемскай вузлавой станцыі Лондан быў засыпаны чорным пылам, які ўсё яшчэ не знік, нягледзячы на два вельмі дажджлівыя дні. Каля Клэпхема на пашкоджаным палатне разам з землякопамі працавалі сотні пакінутых без работы клеркаў і прыказчыкаў, і цягнік перавялі на толькі што пакладзеныя часовыя рэйкі.

Наваколле было змрочнае, дзіўнае; асабліва моцна пацярпеў Уімблдон. Уотан дзякуючы сваім уцалелым хваёвым лясам здаваўся менш разбураным. Уэндл, Моўл, нават маленькія рэчачкі зараслі чырвонаю травою і здаваліся напоўненымі не то сырым мясам, не то накрышанай чырвонаю капустаю. Хваёвыя лясы Сэрэя былі занадта сухія для чырвонай травы. За Ўімблдонам на агародах віднеліся кучы зямлі вакол шостага цыліндра. У сярэдзіне капаліся сапёры, а вакол стаялі цікаўныя. На дрэўку развіваўся брытанскі сцяг, весела палошчучыся на ранішнім брызе. Агароды былі чырвоныя ад травы. Калола вочы гэтая чырвоная прастора, перасечаная пурпуровымі ценямі. Станавілася лягчэй, калі погляд пераходзіў ад мёртва-шэрага і чырвонага колеру пярэдняга плану пейзажа на блакітнавата-зялёныя таны ўсходніх пагоркаў.

Каля станцыі Ўокінг чыгуначны рух яшчэ не быў адноўлены; таму я выйшаў на станцыі Вайфліт і накіраваўся к Мэйбэры міма таго месца, дзе мы з артылерыстам размаўлялі з гусарамі, і таго месца, дзе я ў час буры ўбачыў марсіяніна. Мне было цікава звярнуць убок і ўбачыць у чырвоным зарасніку сваю перакуленую і разбітую цялежку побач з пабялелым, абгрызеным конскім шкілетам. Я спыніўся і агледзеў гэтыя астанкі…

Потым я прайшоўся сасновым лесам; зараснік чырвонай травы дзе-нідзе даставаў мне да вушэй; труп гаспадара «Плямістага сабакі», магчыма, ужо пахавалі: я нідзе яго не заўважыў. Мінуўшы ваенны каледж, я ўбачыў свой дом. Нейкі чалавек, што стаяў на парозе свайго катэджа, паклікаў мяне, назваўшы маё імя, калі я праходзіў міма.

Я зірнуў на свой дом з цьмянай надзеяй, якая тады ж і патухла. Замок быў сарваны, і дзверы адчыняліся і зачыняліся ветрам.

Тое акно майго кабінета, з якога мы з артылерыстам глядзелі тады на досвітку, было расчынена, занавескі матляліся. З таго часу ніхто не зачыняў вакна. Зламаныя кусты засталіся такімі ж, як у дзень маіх уцёкаў, амаль чатыры тыдні назад. Я ўвайшоў у дом, ён быў пусты. Ходнік на лесвіцы быў згамтаны і пацямнеў у тым месцы, дзе я сядзеў, прамоклы да касцей пад навальніцай той ноччу, калі здарылася катастрофа. На лесвіцы засталіся брудныя сляды.

Я пайшоў па гэтых слядах у свой кабінет; на пісьмовым стале ўсё яшчэ ляжаў пад салянітавым прэс-пап'е спісаны аркуш паперы, якую я пакінуў у той дзень, калі адкрыўся першы цыліндр. Я пастаяў, перачытваючы свой незакончаны артыкул пра развіццё маральнасці ў сувязі з агульным працэсам цывілізацыі. «Магчыма, што праз дзвесце гадоў, — пісаў я, — настане…» Прарочая фраза засталася недапісанай.

Я ўспомніў, што ніяк не мог засяродзіцца той раніцай, і, кінуўшы пісаніну, пайшоў купіць нумар «Дэйлі кронікл» у хлопчыка-газетчыка. Помню, як я падышоў да садовых веснічак і са здзіўленнем слухаў яго аповед пра «Людзей з Марса».

Я сышоў уніз у сталовую і там убачыў бараніну і хлеб (ужо сапсаваныя), перакуленую піўную бутэльку. Усё было так, як мы з артылерыстам пакінулі. Мой дом быў пусты. Я ўсвядоміў усю неразумнасць таемнай надзеі, якую выношваў так доўга. І раптам звонку раздаўся нейчы голас:

— Гэта бескарысна. Дом бязлюдны. Тут, па крайняй меры, дзесяць дзён нікога не было. Не мучце сябе дарэмна. Вы выратаваліся адны…

Я аслупянеў. Ці не я выказаў услых свае думкі? Я павярнуўся… Балконныя дзверы былі адчынены насцеж. Я ступіў туды і выглянуў.

У садзе, здзіўленыя і напалоханыя не менш, чым я, стаялі мой стрыечны брат і мая жонка, бледная, без слёз. Яна толькі слаба войкнула.

— Я прыйшла, — прамармытала яна, — я знала… я знала…

Яна схапілася рукамі за горла і пахіснулася. Я кінуўся да яе і падняў яе на руках.

Х. Эпілог

Цяпер, у канцы майго аповеду, мне застаецца толькі пашкадаваць аб тым, як мала я магу садзейнічаць вырашэнню многіх спрэчных пытанняў. У гэтых адносінах мяне, безумоўна, будуць строга крытыкаваць. Мая спецыяльнасць — абстрактная філасофія. Маё знаёмства з параўнальнай фізіялогіяй абмяжоўваецца адною ці дзвюма кнігамі, але мне здаецца, што меркаванне Карвера аб прычынах хуткай смерці марсіянаў настолькі праўдзівае, што яго можна прыняць як даказанае. Я ўжо яго падаў вам у сваёй аповесці.

Ва ўсякім выпадку, у трупах марсіянаў, даследаваных пасля вайны, знойдзены былі толькі вядомыя нам бактэрыі. Тое, што марсіяне не хавалі сваіх забітых калегаў, а таксама іх вар'яцкае забойства людзей даказваюць, што яны незнаёмы з працэсам гніення. Але гэта толькі гіпотэза, праўда, вельмі верагодная.

Састаў чорнага газу, якім з такімі пагубнымі вынікамі карысталіся марсіяне, да гэтага часу невядомы; генератар цеплавога промня таксама застаецца пакуль загадкаю. Страшэнныя катастрофы прымусілі вучоных спыніць свае вопыты ў лабараторыях Ілінга і Паўднёвага Кенсінгтона. Спектральны аналіз чорнага пылу паказвае на прысутнасць невядомага нам элемента: адзначаліся чатыры яркія лініі ў блакітнай частцы спектру; магчыма, гэты элемент дае злучэнне з аргонам, якое дзейнічае разбуральна на састаўныя часткі крыві. Але гэтыя недаказаныя меркаванні наўрад ці зацікавяць таго шырокага чытача, для якога напісана мая аповесць. Ніводная часціца бурага накіпу, што плыў уніз па Тэмзе пасля разбурэння Шэпертона, у той час не была даследавана; цяпер гэта ўжо немагчыма.

Пра вынік анатамічнага даследавання трупаў марсіянаў (наколькі такое даследаванне аказалася магчымым пасля ўмяшання пражорлівых сабак) я ўжо казаў. Магчыма, усе бачылі цудоўны і амаль некрануты экземпляр, заспіртаваны ў Натурала-гістарычным музеі, і безліч здымкаў з яго. Фізіялагічныя і анатамічныя дэталі маюць інтарэс толькі для спецыялістаў.

Пытанне больш складанае і больш цікавае — гэта магчымасць новага нашэсця марсіянаў. Мне думаецца, што гэтаму мала надаюць увагі людзі. Цяпер планета Марс далёка ад нас, але я дапускаю, што марсіяне могуць паўтарыць сваю спробу ў перыяд супрацьстаяння. Ва ўсякім выпадку мы павінны да гэтага быць гатовыя. Мне здаецца, можна было б вызначыць становішча пушкі, якая выкідвае цыліндры; трэба пільна назіраць за гэтай часткаю планеты і папярэдзіць спробу новага нашэсця.

Цыліндр можна знішчыць дынамітам ці артылерыйскім агнём, перш чым ён ахалодзіцца і марсіяне будуць гатовы вылезці з яго; можна таксама перастраляць іх усіх, як толькі адкруціцца накрыўка. Мне здаецца, яны страцілі сваю перавагу з-за няўдалага першага нападу. Магчыма, яны самі гэта зразумелі.

Лесінг прывёў амаль неабвержны доказ на карысць таго, што марсіянам ужо ўдалося зрабіць высадку на Венеру. Сем месяцаў назад Венера і Марс знаходзіліся на адной прамой з Сонцам; іншымі словамі, Марс быў у супрацьстаянні з пункту гледжання назіральніка з Венеры. І вось на неасветленай палове планеты паявіўся дзіўны бліскотны след; амаль адначасова фатаграфія Марса выявіла ледзь прыкметную цёмную віхлястую хвалю. Дастаткова бачыць здымкі гэтых абедзвюх з'яў, каб зразумець іх узаемасувязь.

Ва ўсякім выпадку, пагражае нам наступнае нашэсце ці не, наш погляд на будучае чалавецтва, несумненна, моцна памяняўся дзякуючы ўсім гэтым падзеям. Цяпер мы ведаем, што нельга лічыць нашу планету поўнасцю небяспечным сховішчам для чалавека; немагчыма прадбачыць тых нябачных ворагаў ці сяброў, якія могуць заявіцца да нас з бездані прасторы. Можа быць, нашэсце марсіянаў не застанецца без карысці для людзей; яно адняло ў нас ціхую веру ў будучае, якая так лёгка прыводзіць да ўпадку, яно падаравала нашай навуцы вялікія веды, яно садзейнічала прапагандзе ідэі аб адзінай арганізацыі чалавецтва. Магчыма, там, з бездані прасторы, марсіяне сачылі за лёсам сваіх піянераў, улічылі ўрокі і пры перасяленні на Венеру былі больш асцярожныя. Як бы ні было, яшчэ на працягу многіх гадоў, відаць, будуць працягвацца пільныя назіранні за Марсам, а вогненныя нябесныя стрэлы — падаючыя метэарыты — доўга яшчэ будуць палохаць людзей.

Кругагляд чалавецтва пасля нашэсця марсіянаў значна пашырыўся. Да падзення цыліндра ўсе былі перакананыя, што за нязначнай паверхняй нашай сферы, у глыбіні прасторы, няма жыцця. Цяпер мы сталі больш дальнабачныя. Калі марсіяне змаглі перасяліцца на Венеру, то чаму б не паспрабаваць зрабіць гэта і людзям? Калі паступовае ахалоджванне зробіць нашу Зямлю бязлюднай — а гэта ў рэшце рэшт непазбежна, — магчыма, нітка жыцця, якое пачалося тут, праляціць і ахопіць сваёю сеткаю іншую планету. Ці зможам мы змагацца і перамагчы?

Я невыразна прадбачу: жыццё з гэтай цяпліцы сонечнай сістэмы паступова распаўсюджваецца па ўсёй непамернай прасторы. Але гэта — толькі мара, Магчыма, перамога над марсіянамі толькі часовая. Магчыма, ім, а не нам належыць будучае.

Я павінен прызнацца, што пасля двух перажытых страхаў я сумняваюся і застаюся няўпэўнены. Іншы раз я сяджу ў сваім кабінеце і пішу пры святле лямпы, і раптам мне здаецца, што расквітнелая даліна ўнізе ахоплена полымем, а дом — пусты і пакінуты. Я іду па Байфліт-роўд, экіпажы праносяцца міма, хлопчык-мяснік з цялежкаю, кеб з экскурсантамі, рабочы на веласіпедзе, дзеці ідуць у школу, — і раптам усё становіцца цёмным, змрочным, і я зноў крадуся з артылерыстам у гарачай мёртвай задусе. Ноччу мне сніцца чорны пыл, на бязлюдных вуліцах знявечаныя трупы; яны падымаюцца, страшныя, абгрызеныя сабакамі. Яны нешта мармычуць, шалеюць, цямнеюць, расплываюцца — скажоныя падабенствы людзей, і я прачынаюся, пакрыты халодным потам у змроку начным.

Калі я еду ў Лондан і бачу ажыўлены натоўп на Фліт-стрыт і Стрэндзе, мне прыходзіць у галаву, што гэта толькі здані мінулага, якія рухаюцца па вуліцах, якія былі бязлюднымі і ціхімі; што гэта цені мёртвага горада, уяўнае жыццё ў гальванізаваным трупе.

Незвычайна адчуваю сябе, стоячы на Прымроз-Хіле — я быў там за дзень перад тым, як напісаў гэты апошні раздзел, — бачу на гарызонце праз шэра-блакітную пялёнку дыму і туману цьмяныя абрысы агромністага горада, якія расплываюцца ў імглістым небе; бачу людзей, якія прагульваюцца па схіле сярод кветкавых клумбаў; натоўп разявак вакол нерухомай машыны марсіянаў, што тут і засталася; чую валтузню дзяцей і ўспамінаю той час, калі я бачыў усё разбуранае, апусцелае ў промнях досвітку вялікага апошняга дня…

Але самае дзіўнае — гэта трымаць зноў у сваёй руцэ руку жонкі і ўспамінаць пра тое, як мы лічылі адно другога загінуўшымі.

Оглавление

Кніга першая Прыбыццё марсіянаў

  І. Напярэдадні вайны

  ІІ. Падаючая зорка

  ІІІ. На Хорселскай пустцы

  IV. Цыліндр адкрываецца

  V. Цеплавы прамень

  VI. Цеплавы прамень на Чобхемскай дарозе

  VII. Як я дабраўся дадому

  VIII. У пятніцу вечарам

  IX. Бітва пачынаецца

  Х. Навальніца

  XI. Каля акна

  XII. Разбурэнне Ўэйбрыджа і Шэпертона

  XIII. Сустрэча са святаром

  XIV. У Лондане

  XV. Што здарылася ў Сэрэі

  XVI. Эвакуацыя з Лондана

  XVII. «Грамавержац»

Кніга другая Зямля пад уладаю марсіянаў

  І. Пад пятою

  ІІ. У разбураным доме

  ІІІ. Дні зняволення

  IV. Смерць святара

  V. Цішыня

  VI. Што зрабілі марсіяне за два тыдні

  VII. Чалавек на вяршыні Путні-Хіла

  VIII. Мёртвы Лондан

  IX. На абломках мінулага

  Х. Эпілог